ĺbkŃÉ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙őđGî’ŕGđ@îŕ@>ŕBđEîoŕEńŮő>ŕB>RŕG>˙ęÁńŮ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙ĂUÎíffĚ sƒ ˆ‰ÜĚnćÝÝٙťťgcněĚÝܙŸťš3>CLAS ZNACHOR €003˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. óÍĆ>˙ęŔúPę ŔúQęŔ1ţ˙Íb͛ >ęa>ŕ&>ę Ŕ>˙ę ŔÍđ͜Í:Í\ÍćÍóÍ ÍBÍS ú‚˙§(Ţú ŔOÍŕ>ęŔͧ ÍÓ ÍŽ Íż ÍÓ ÍŽ ÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔÍ|ÍĹÍr>ęÁ>xŕE>@ŕAŻŕ>ŕ˙>Óŕ@űÍ ÍvúÁˇ(ńŻęÁ́Ë VËw cËoÂÄËgÂŐË_ 9ËW -ËO ËG Ăú Ŕ<ţ >OÍŕĂú Ŕ<ţ >OÍłĂÍ ĂÍS ĚĹĂú Ŕţ(ţ(ţ(#ú Ŕţ("ţ(*ţ( *Í/ĂÍĹĂÍËĂ͘ĂÍ^ĂÍ÷ĂÍĂÍ#Ăú Ŕ=ţ˙ >OÍ|Ăú Ŕ<ţ >OÍ|Ă!>w# űÉ!6# ú6˙#6# öÉ! 6˙#6# ö6# úÉÍB͜ÍĹÉú ŔţČÍw Í ÍÓ úÁO> ‘O͜úÁOÍŽ úÁ<ţ 8>ęÁÉú Ŕţ ú ŔGÍ3 8 ř Í3 8 řÍ#@Íw  Í  úÍÓ úÁţ(=> ęÁúÁO> ‘ţ >O͜úÁOÍŽ ú Ŕţ 0<ę ŔÉú ŔţČŐĹúÁO ú Ŕţ ͟ Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  Ü{ę ŔÁŃÉĹú Ŕţ ú ŔĆ GÍ3  úÍ3  úúÁO Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  é> ę ŔÁÉ>ę Ŕ>ęÁ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍŃ!ĐŔ*§ úaŔ*§ úúŔOúŔG>š >¸ >>ęŔÉ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍ- űÍŃúŔ=ęŔ Í3  úÍĹÉÍ-(ÍŃ>ęŔúŔć€(ěÍĹÉÍŃ>ęŔúŔć€Ę˜ÍĹÉ Í3  úÍuĘ,ÍŃúŔţÂúŔţĘ#>ę Ŕ>ęŔúŔć€(ÖÍĹÉĺŐĹúŔoúŔg #F+NxĄ<(,xą úŔęŔ͡ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔ$úŔţ(>ęŔÍŻ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔÁŃáÉĺŐĹú Ŕţ˙(!В@§(=ůÍ3 yę Ŕ!В@y§( řÍ3 ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕ>ęŔÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔú ŔO>˙ę ŔÍ|ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕţ(ţ(ţ(ţ( ţ($ţ((!pÍ(!€Í !Í! Í!°Í!ŔÍÁŃáÉÍćĺĹ~î˙" ů ôÁáÉĺŐĹú Ŕ!ů ţ(q! ţ(j!H ţ(c!p ţ(\!˜ ţ(U!Á ţ(N!Ň ţ(G!ę ţ(@! ţ (9!: ţ (2!b ţ (+!Ň &ĺŐĹ!ˆ ĺŐĹ!ŔĺŐĹ!Ú ĺŐĹ!ą ĺŐĹ!aŔ˛Ŕ*§ úÁŃáÉ Przewiń Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlättern: Zeil Seit Kapt AlleDéfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Línea Página Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Línia Plana Cap. Tot ĺŐĹúŔGúŔ<¸8Í-(ÍŃ>>ę Ŕ7 ęŔ>ę Ŕ§ÁŃá§ÉĺŐĹúŔţÂO úŔţÂO úŔţ(úŔţ ÍuÍŃúŔ>ę Ŕ7 =ęŔ>ę Ŕ§ÁŃáÉĺŐĹúŔG!Đx§(~#§ ÷ô˛Ŕ*§ úÁŃá§ÉĺĹ!€6# xą řÁáÉĺŐĹy!ţ(#!@‘ţ(!€’ţ(!Ŕ“ţ(!€@y§(=ů]T! ÁÍćP* úÍćP* úÍćP* úÍćP* úÁŃáÉ> ę>ęA!  y§( ĺ>""Ŕ " úáúN"úO">ęúŔćęAÉ> ę>ęA!  y§( *GúN¸ 6*GúO¸ .Ŕ * ú>ęúŔę!úŔćęAÍŃ Í3  úÉ> ę>ęA!    ž # ÷őúŔćęAńÉĺŐĹ! Á@6# xą ř!˛Ŕ~#§(Í÷ öÁŃáÉĺĹÖ o&MD)))  0úŔţ( 8 V#F#Í' yţ őzƒ_ÁáÉĺŐĹk&)}ćđo Á ÁĹË!Ë ÁĹ{ć§(Ë8Ë=öxśw#wyśw#wÁŃáÉđ˙ˇŕ˙Íćđ@ćŕ@É>‘ŕ@É>äŕGŕHŕIÉĺŐÍć!`˜Ŕ>đ" üÍćŔ" üŃáÉĺŐ!`˜ y§(=ů> ‘W>ÍćÍ'(Í'(Í'(éőy§ ńń!`˜QÍćÍ'(Í'(Í'(éŃáÉĺĹú‚˙§(,>˙ŕO!˜`>" xą ř€>" xą ř`>" xą ř>ţŕOÁáÉĹw#< ú 6# úÁÉ!˜>"< ű! ˜"< ű!@˜6ń# úÉ!ŕ™ 6ň# ú!š>("< ű! š "< űÉ́Ĺ> ŕđđđđ/ćË7G>ŕđđđđđđđđđđ/ć°Gú€˙¨ ę˙xę€˙>0ŕú˙ÁÉţ(Ż>˙ę‚˙ÉĹ>˙ŕ$ˆ xą ű>ŕ$ÁÉőđ@ć€(đDţ‘ ôńɇ‡‡Ć€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙@ióúA˙ć ů*âű ňɇ‡‡Ć€ęj˙kóúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęj˙k@óúA˙ć ů*âű ňÉ˙ď=ď=|˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=ŕ˙ď=˙ď=ď=˙ď=ď=ď=ď=<ď=ď˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙MBFONTMonospaced @@@@@@   ŕ ŕ @ŔŔŕ``@€ @€ @ @@  `@@ @@@@@ @ @@ŕ@ @ŕ@ @`@ @@@€€ŕ     ŕ@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ@@ @ @€@ ŕŕ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕ ŕ     ŕ      @     @ŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ     @@     ŕ    @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕ`@@@@@`€€@@@ ` `@ ŕ@ ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    @@@@@@ @€€  Ŕ  @@@@@@  ŕ   Ŕ    ŕ   ŕŕ  ŕ€€ŕ  ŕ Ŕ €€€ŕ€ŕ ŕ@`@@@     ŕ    @   ŕ   @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ @@@@@@@€@@ @@€`€ŕŕŕŕŕŕŕ@ €`€ @ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ   @ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€  @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ @€@    ŔŔŕŕ`@ŕ@@ @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ@@@@@@@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕ @ ŕ  ŕ   0@@@@@@ŕ€ŕ ŕ ŕ ŕ€ŕŕ ŕ ŕ @€@ ŕ Ŕŕ€€@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`@Ŕ@@@€ŔŔŔŕ€€       @€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕ€@ @€@@@€ ŕ @@@ŕ @ŕŕ`ŕ€ ŕ @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ  @ŕ ŕ @ ŕ ŕ `€ŕ ŕ  ŕ ŕ @ŕ ŕ @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕ @ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@ŕŔ  ŕ  Ŕ @ ŕŕ  €@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ  ŕ @ ŕ  ŕ  ŕ€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€ŔŔ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€@@@@@ €€€€ @@@@@ @  ŕ ŕ @ŕ   €@ŕ ŕ @ŕ  ŕ@ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ŕ ŕ ŕ€@  ŕ @  ŕ@   ŕ   ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ ŕ€€   ŕ ŕMBFONTVariable pitch €€€€€€  PPřPřPP x ř(đ ŔČ @˜ŕ  @° Đ€€@€€€€€@€@@@@@€@ŕ@ @ŕ@@€Ŕ€ @@@€€@     @@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ€€@@€ @€@ ŔŔ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕˆŘ¨ˆˆˆˆˆˆČ¨˜ˆˆŕ     ŕŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ      @ˆˆˆ¨¨¨P   @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕŔ€€€€€Ŕ€€@@@ Ŕ@@@@@Ŕ@ ŕ€@ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    €€€€€€@@@@@@€€€  Ŕ  €€€€€€€ř¨¨¨¨ŕ    @   @ŕ   Ŕ€ŕ   ` ࠀ€€ŕ€ŕ ŕ€Ŕ€€€Ŕ    ŕ    @ˆ¨¨¨P  @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ €€€€€€€€@@ @@€P ŕŕŕŕŕŕŕ`€€`€€`ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ  ¨@ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€P @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ@€€@HHŔŔđřP ü\T @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ€€€€€€@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕˆpPpˆŕ  ŕ  °€€€€€€ŕ€ŕ ŕ ŕ x„´¤´„xŕ ŕ ŕ$HH$ŕ Ŕx„´¤„x@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`Ŕ@@@@€   ŕ€€ĐĐPPPPP€€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕH$H€€€  (8€€€°ˆ 8ŕ ŕ(č @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ   @ŕ ŕ  @ ŕ ŕ P ŕ ŕ  ŕ ŕ  @ŕ ŕ  @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ ŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@@ŕpHHčHHp¨ˆČ¨˜ˆ€@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕPpˆˆˆp @ řˆ˜¨Čˆř€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€Ŕ@ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€€€€€@ @@@@ @@@@@ @ p` @ŕ    €@ŕ  ŕ @ŕ   ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ř¨¨ř@€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ  ŕ€€   ŕ ŕPÂc€c)/cX+VcŽ9¨( " ZNACHOR " TADEUSZ DOŁĘGA - MOSTOWICZ Rozdział I W sali operacyjnej panowała zupełna cisza.Z rzadka przerywał jš ostry, krótki brzęk metalowych narzędzi chirurgicznych na szklanej płycie. Powietrze nagrzane do trzydziestu siedmiu stopni Celsjusza przenikał słodkawy zapach chloroformu i surowa woń krwi, które przenikajšc przez respiratory napełniały płuca nieznoœnš mieszaninš. Jedna z sanitariuszek zemdlała w kšcie sali, lecz nikt z pozostałych nie mógł odejœć od stołu operacyjnego, by jš ocucić. Nie mógł i nie chciał. Trzej asystujšcy lekarze nie spuszczali czujnego wzroku z otwartej czerwonej jamy, nad którš poruszały się wolno i zdawało się niezgrabnie wielkie, grube ręce profesora Wilczura. Każdy najmniejszy ruch tych ršk trzeba było zrozumieć natychmiast. Każde mruknięcie wydobywajšce się od czasu do czasu spod maski zawierało dyspozycję zrozumiałš dla asystentów i wykonywanš wmgnieniu oka. Szło przecie nie tylko o życiepacjenta, lecz i o coœ znacznie ważniejszego, o udanie się tej szaleńczej, beznadziejnej operacji, która stać się mogła nowym wielkim triumfem chirurgii i przynieœć jeszcze większš sławę nie tylko profesorowi, nie tylko jego lecznicy i uczniom, lecz całej nauce polskiej. Profesor Wilczur operował wrzód na sercu. Trzymał je oto w lewej dłoni i rytmicznym ruchem palców masował nieustannie, gdyż wcišż słabło. Przez cienkš gumowš rękawiczkę czuł każde drgnięcie, każdy lekki bulgot, gdy zastawki odmawiały posłuszeństwa i drętwiejšcymi palcami zmuszał je do pracy. Operacja trwała już czterdzieœci szeœć minut. Czuwajšcy nad pulsem doktor Marczewski już po raz szósty zanurzał pod skórę pacjenta igłę szprycki z kamforš i atropinš. Prawa ręka profesora Wilczura raz po raz połyskiwała krótkimi ruchami lancetów i łyżek. Na szczęœcie wrzód nie sięgał głęboko w mięsień sercowy i ukształtowałsię płytkim, prawidłowym stożkiem. Życie tego człowieka było do uratowania. Oby wytrzymał jeszcze osiem, dziewięć minut. A jednak nikt z nich nie odważył się! -chełpliwie pomyœlał profesor. Tak, nikt, żaden chirurg ani w Londynie, aniw Paryżu, w Berlinie czy Wiedniu. PrzywieŸli go do Warszawy, wyrzekajšc sięi sławy, i kolosalnego honorarium. A to honorarium to dobudowanie nowego pawilonu lecznicy i coœ ważniejszego, bo podróż Beaty z małš na Wyspy Kanaryjskie.Na całš zimę. Ciężko będzie bez nich, ale zrobi to im doskonale. Nerwy Beaty w ostatnich czasach... Sinaworóżowawa poduszka płuca wzdęła się spazmatycznym oddechem i skurczyła się nagle. Raz, drugi, trzeci. Kawałek żywego mięsa w lewej dłoni profesora zadygotał. Z małej ranki na fioletowš błonę spłynęło kilka kropli krwi. W oczach wszystkich obecnych zamigotało przerażenie. Rozległ się cichy syk tlenu, a igła rekordu wniknęła znowu pod skórę chorego. Grube palce profesora œciskały się i otwierały rytmicznie. Jeszcze kilka sekund i ranka była oczyszczona. Cieniutka nić chirurgiczna miała teraz dokonać dzieła. Jeden, drugi, trzeci szew. To było wprost nie do uwierzenia, że te ogromne ręce zdolne sš do takiej precyzji. Ostrożnie złożył serce iprzez chwilę wpatrywał się w nie uważnie. Pęczniało i wiotczało nierównym tempem, ale niebezpieczeństwo już minęło. Wyprostował się i dał znak. Z płacht sterylizowanych płócien doktor Skórzeń wydobył wypiłowanš częœć klatki piersiowej. Jeszcze kilka niezbędnych zabiegów i profesor odetchnšł. Reszta należała już do asystentów. Mógł im w zupełnoœci zaufać. Wydał kilka dyspozycji iprzeszedł do ubieralni. Z rozkoszš odetchnšł tu normalnym powietrzem, zdjšł respirator, rękawiczki, fartuch i kitel zabryzgane krwiš i przecišgnšł się. Zegar wskazywał drugš trzydzieœci pięć. Znowu spóŸniał się na obiad. I to w taki dzień. Beata wprawdzie wie, jak ważnš ma dziœ operację, ale niewštpliwie spóŸnienie w takim dniu sprawijej dużš przykroœć. Umyœlnie wychodzšc z rana Z domu niczym po sobie nie dał poznać, że pamięta tę datę: ósma rocznica ich œlubu. Ale Beata wiedziała, że zapomniećnie mógł. Co roku tego dnia otrzymywała jakiœ piękny prezent, co roku piękniejszy i co roku droższy, w miarę jak rosła jego sława i jego majštek. I teraz już na pewnow gabinecie na parterze jest nowy. Kuœnierz musiał już rano przysłać... Profesor spieszył się i przebrał szybko. Musiał jednak zajrzeć jeszcze do dwóch chorych na drugim piętrze i do pacjenta operowanego przed chwilš. Czuwajšcy przy nim doktor Skórzeń zaraportował krótko: -Temperatura trzydzieœci pięć i dziewięć, ciœnienie sto czternaœcie, puls bardzo słabyz lekkš arytmiš szeœćdziesišt do szeœćdziesišt szeœć. - Dzięki Bogu. - Profesor uœmiechnšł się doń. Młody lekarz obrzucił wzrokiem pełnym uwielbienia ogromnš, niedŸwiedziowatš postać szefa. Był jego słuchaczem na Uniwersytecie. Pomagał mu w przygotowaniu materiałów do jego dzieł naukowych, póki jeszcze profesor pracował naukowo, odkšd zaœ otworzył własnš lecznicę, doktor Skórzeń znalazł tudobrš pensję i duże pole pracy. Może żałował w duchu, że szef wyrzekł się tak nagle ambicji uczonego, że ograniczył się do belferki uniwersyteckiej i do robienia pieniędzy, ale nie mógł go z tej racji mniej cenić. Wiedział przecież, jak i wszyscy w Warszawie, że profesor nie robił tego dla siebie, że pracował niczym niewolnik, że nigdy nie zawahał się wzišć na siebie odpowiedzialnoœci, a często dokazywał takich cudów jak dziœ. - Pan jest geniuszem, profesorze - powiedział z przekonaniem. Profesor Wilczur zaœmiał się swoim niskim,dobrodusznym œmiechem, który takim spokojem i ufnoœciš napełniał jego pacjentów. -Bez przesady, kolego, bez przesady! I wy do tego dojdziecie. Ale przyznam, że jestemkontent. W razie czego każcie dzwonić do mnie. Chociaż sšdzę, że obejdzie się bez tego. I wolałbym, bo mam dziœ... œwięto domowe. Już tam pewno dzwonili, że obiad się przysmali... I profesor nie mylił się. W jego gabinecie już kilka razy odzywał się telefon. - Proszę zawiadomić pana profesora - mówił lokaj - by jak najprędzej wracał do domu. -Pan profesor jest na sali operacyjnej - za każdym razem z jednakowš flegmš odpowiadała sekretarka, panna Janowiczówna. -Cóż to tak szturmujš, u licha?! - odezwał się wchodzšc naczelny lekarz doktor Dobraniecki. Panna Janowiczówna przekręciła wałek w maszynie i wyjmujšc gotowy list, powiedziała: - Dziœ rocznica œlubu profesorostwa. Zapomniał pan? Ma pan przecież zaproszenie na bal. -Ach, prawda. Spodziewam się niezłej zabawy... Jak zawsze u nich będzie wyœmienita orkiestra, luksusowa kolacja i najlepsze towarzystwo. - Zapomniał pan, o dziwo, o pięknych kobietach - zauważyła ironicznie. -Nie zapomniałem. Skoro pani tam będzie... -odcišł się. Na chude policzki sekretarki wystšpił rumieniec. - Niedowcipne. -Wzruszyła ramionami. - Choćbym była najpiękniejsza, nie liczyłabym na pańskš uwagę. Panna Janowiczówna nie lubiła Dobranieckiego. Podobał się jej jako mężczyzna, bo istotnie był bardzo przystojny z tym orlim nosem i wysokim, dumnym czołem, wiedziała, że jest œwietnym chirurgiem, bo sam profesor powierzał mu najtrudniejsze operacje i przeforsował go na stanowisko docenta, uważała go jednak za zimnego karierowicza, polujšcego na bogate małżeństwo, a poza tym nie wierzyła w jego wdzięcznoœć dla profesora, któremu przecież wszystko zawdzięczał. Dobraniecki był doœć subtelny, by wyczuć tę niechęć. Ponieważ jednak miał zwyczaj nie narażać sobie nikogo, kto mógłby mu w czymkolwiek zaszkodzić, odezwał się pojednawczo, wskazujšc na stojšce przy biurku pudło: - Sprawiła pani sobie już nowe futro? Widzę pudło od Porajskiego. - Nie stać mnie w ogóle na Porajskiego, a zwłaszcza na takie futro. - Aż „takie"? - Niech pan zajrzy. Czarne sobole. - Fiu.... fiu. Dobrze się powodzi pani Beacie. Pokiwał głowš i dodał: - Przynajmniej materialnie. - Co pan przez to rozumie? - Nic. -Wstydziłby się pan -wybuchła. -Takiego męża i tak kochajšcego mogłaby pozazdroœcić jej każda kobieta. - Zapewne. Panna Janowiczówna przeszyła go gniewnym wzrokiem. -Ma wszystko, o czym kobieta może marzyć! Ma młodoœć, urodę, cudnš córeczkę, sławnego i powszechnie uwielbianego męża, który pracuje dniami, nocami, by zapewnić jej wygody, zbytki, znaczenie w œwiecie. I upewniam pana, doktorze, że ona to umie docenić! -I ja nie wštpię - skinšł lekko głowš - tylko wiem, że kobiety najwyżej ceniš... Nie dokończył, gdyż do gabinetu wpadł doktor Bang i zawołał: - Zdumiewajšce! ! Udało się! Będzie żył! Z entuzjazmem zaczšł opowiadać przebieg operacji, przy której asystował. -Jeden tylko nasz profesor mógł się porwać na to! ... Pokazał, co umie - zawołała panna Janowiczówna. -No, nie przesadzajmy - odezwał się doktor Dobraniecki. - Moi pacjenci nie zawsze sš lordami i milionerami, może nie zawsze majš szeœćdziesištkę, ale historia zna cały szereg pomyœlnych operacji serca.Nawet historia naszej medycyny. Warszawski chirurg doktor Krajewski takš właœnie operacjš zdobył œwiatowy rozgłos.A było to trzydzieœci lat temu! W gabinecie zebrało się jeszcze kilka osób z personelu lecznicy, i gdy po chwili zjawił się profesor, zasypano go gratulacjami. Słuchał ich z uœmiechem zadowolenia na swojej czerwonej, wielkiej twarzy, lecz wcišż rzucał okiem na zegarek. Minęło jednak dobrych dwadzieœcia minut, zanim znalazł się na dole w swojej dużej, czarnejlimuzynie. -Do domu -rzucił szoferowi i rozsiadł się wygodnie. Znużenie mijało szybko. Był zdrów i silny, a chociaż dzięki swojej tuszywyglšdał nieco starzej, miał przecież tylkoczterdzieœci trzy lata, czuł się jeszcze młodszym. Czasami po prostu jak smarkacz. Przecie umiał z małš Mariolš koziołkować na dywanie lub bawić się w chowanego nie tylko dla jej przyjemnoœci, ale i dla własnej. Beata nie chciała tego zrozumieć i gdy przyglšdała się mu w takich chwilach, miała w wyrazie oczu coœ jakby zażenowanie i obawę. - Rafale - mówiła -gdyby cię tak zobaczono!- Może zaangażowano by mnie wówczas na freblankę - odpowiadał ze œmiechem. A w gruncie rzeczy robiło mu się w takich chwilach trochę przykro. Beata niewštpliwiebyła najlepszš żonš na œwiecie. Na pewno go kochała. Dlaczego jednak odnosiła się doń z tym niepotrzebnym szacunkiem, z jakšœ jakby czciš? W jej dbałoœci i pieczołowitoœci było coœ z liturgii. W pierwszych latach przypuszczał, że się go boi, i robił wszystko, by to usunšć. Opowiadał o sobie najkomiczniejsze rzeczy,zwierzał się jej ze swoich omyłek, niezaszczytnych przygód studenckich, starał się wyrugować z jej główki najmniejszš myœl o tym, że nie sš zupełnie równi. Przeciwnie, na każdym kroku podkreœlał, że żyje tylko dla niej, że pracuje tylko dla niej i że tylko przez niš jest szczęœliwy. Zresztš była to szczera prawda. Kochał Beatę do szaleństwa i wiedział, że ona odpłaca mu równš miłoœciš, chociaż cichš i mniej impulsywnš. Zawsze była takapastelowa i delikatna jak kwiat. Zawsze miała dlań uœmiech i dobre słowa. I myœlałby, że nie potrafi być inna, gdyby nieto, że widział jš nieraz rozbawionš, wybuchajšcš raz po raz głoœnym œmiechem, żartobliwš i zalotnš, ilekroć otaczało jš towarzystwo młodzieży i ilekroć nie wiedziała, że on na niš patrzy. Na głowie stawał, by przekonać jš, że jest bardziej od innych, od najmłodszych, gotów do takiej beztroskiej zabawy - na próżno. Wreszcie z biegiem czasu pogodził się z tym, wyperswadował sobie pretensje do dalszego spotęgowania i tak olbrzymiego swego szczęœcia. I tak przyszła ósma rocznica ich œlubu, ósma rocznica wspólnego życia nie zakłóconego ani razu najmniejszš sprzeczkš, najdrobniejszym sporem czy bodaj cieniem nieufnoœci, za to ileż razy rozœwietlonego tysišcem chwil i godzin radoœci, pieszczot, zwierzeń... Zwierzeń... Właœciwie tylko on się jej zwierzał ze swych uczuć, myœli, planów. Beata nie umiała tego, lub też jej życie wewnętrzne było zanadto jednolite, zanadtoproste... Może zanadto -Wilczur skarcił siebie za to okreœlenie -zanadto ubogie. Uważał, że uwłacza to Beacie, że jš skrzywdził, tak o niej myœlšc. Jeżeli jednakbyło tak naprawdę, tym większa tkliwoœć napełniała jego serce. -Ogłuszam jš -mówił do siebie - oszołamiam sobš. Jest taka inteligentna i tak subtelna. Stšd drażliwoœć i obawa, by nie okazać mi, że jej sprawy sš drobne, codzienne, pospolite. Doszedłszy do takiego wniosku starał się wynagrodzić jętę krzywdzšcš dysproporcję.Wnikał z największš uwagš i z przejęciem w szczegóhki domowe, interesował się jej strojami, perfumami, podchwytywał każde słówko projektów towarzyskich czy dotyczšcych pokoju dziecinnego i rozważał je z takim zajęciem, jakby chodziło o kwestie naprawdę ważne. Bo i były dlań ważne, ważniejsze ponad wszystko, skoro wierzył, że szczęœcie należy pielęgnować z największš troskliwoœciš, skoro rozumiał, że te nieliczne, wyrwane z pracy godziny, które może Beacie poœwięcić, musi napełnić jak najintensywniejszš treœciš, jak największym ciepłem... Auto stanęło przed pięknš, białš willš, niewštpliwie najładniejszš w całej Alei Bzów, a jednš z najelegantszych w Warszawie. Profesor Wilczur wyskoczył, nie czekajšc, aż szofer otworzy drzwiczki, wzišł z jego ršk pudło z futrem, szybko przebiegł chodnik i dróżkę, własnym kluczem otworzył drzwi i zamknšł je jak najciszej za sobš. Chciał Beacie zrobić niespodziankę,którš ułożył sobie jeszcze przed godzinš, gdy pochylony nad otwartš klatkš piersiowšoperowanego obserwował powikłany splot aort i wen. W hallu jednak zastał Bronisława i starš gosposię Michałowš. Widocznie Beata nie była w dobrym humorze z powodu jego spóŸnienia, gdyż mieli miny przecišgnięte i widocznie nań czekali. Profesorowi psuło to plany i ruchem ręki kazał się im wynosić. Pomimo to Bronisław odezwał się:- Panie profesorze.... - Csss!! ... - przerwał mu Wilczur i marszczšc brwi dodał szeptem - weŸ palto!! Służšcy chciał znowu coœ powiedzieć, lecz tylko poruszył ustami i pomógł profesorowi rozebrać się. Wilczur prędko otworzył pudło, wyjšł zeń piękne palto z czarnego, lœnišcego futra o długim, jedwabnym włosie, narzucił je sobie na ramiona, na głowę włożył zawadiacko kołpaczek z dwoma filuternie zwisajšcymi ogonkami, na rękę wsunšł mufkę i z rozradowanym uœmiechem przejrzał się w lustrze: wyglšdał arcykomicznie. Rzucił okiem na służbę, by sprawdzić wrażenie, lecz we wzroku gosposi i lokaja było tylko zgorszenie. - Głuptasy - pomyœlał. - Panie profesorze.... - zaczšł znowu Bronisław, a Michałowa zadreptała na miejscu. -Milczeć, do licha - szepnšł i wymijajšc ich, otworzył drzwi do salonu. Spodziewał się zastać Beatę z małš albo w różowym pokoju, albo w buduarze. Przeszedł sypialnię, buduar, dziecinny. Nie było ich. Zawrócił i zajrzał do gabinetu. I tu było pusto. W jadalni, na ukwieconym stole, połyskujšcym złoceniami porcelany i kryształami, były dwa nakrycia. Mariola z miss Tholereed jadały razem wczeœniej. W otwartych drzwiach do kredensu stała pokojówka. Miała twarz zapłakanš i zapuchnięte oczy. - Gdzie jest pani? - zapytał zaniepokojony. Dziewczyna w odpowiedzi wybuchła łkaniem. -Co to jest? co się stało?! - zawołał, już nie hamujšc głosu. Przeczucie jakiegoœ nieszczęœcia chwyciło go za gardło. Gospodyni i Bronisław wsunęli się cicho do jadalni i w milczeniu stali pod œcianš. Powiódł po nich przerażonym spojrzeniem ikrzyknšł rozpaczliwie: - Gdzie jest pani?! Nagle wzrok jego zatrzymał się na stole. Przy jego nakryciu oparty o wysmukły kryształowy kieliszek stał list. Bladoniebieska koperta z wysrebrzonymi brzeżkami. Serce skurczyło się mu gwałtownie, w głowie zawirowało. Jeszcze nie rozumiał, jeszcze nic nie wiedział. Wycišgnšł rękę i wzišł list, który wydał mu się sztywny i martwy. Przez chwilę trzymał go w palcach. Na kopercie adresowanej do niego poznał charakter pisma Beaty. Duże, kanciaste litery. -Otworzył i zaczšł czytać:„Drogi Rafale! Nie wiem, czy zdołasz wybaczyć mi kiedykolwiek to, że odchodzę...” Wyrazy zaczęły drgać i wirować przed oczami. W płucach zabrakło powietrza, na czole wystšpiły krople potu. gbbook20\znachÝ^ˆŠj ľAź48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`ˆiC ř }x}`X¸ŠjPkcť` cRc m*bc Ď8Ÿ,- Gdzie ona jest - krzyknšł zdławionym głosem - gdzie ona jest?! I potoczył wzrokiem dokoła. - Pani odjechała z panienkš -wybškała cicho gosposia. - Kłamiesz!! - ryknšł Wilczur. - To nieprawda!! -Sam sprowadziłem taksówkę - przyœwiadczył rzetelnym tonem Bronisław,a po pauzie dodał: - i walizki znosiłem. Dwie walizki... Profesor zataczajšc się wyszedł do sšsiedniego gabinetu, zamknšł za sobš drzwi i oparł się o nie. Próbował czytać dalej list, lecz minęło sporo czasu, zanim potrafił zmusić się do zrozumienia treœci. „Nie wiem, czy zdołasz wybaczyć mi kiedykolwiek to, że odchodzę. Postępuję podle, wypłacajšc Ci się tš krzywdš za Twojš wielkš dobroć, której nigdy nie zapomnę. Ale dłużej zostać nie mogłam. Przysięgam Ci, że miałam tylko jedno inne wyjœcie: œmierć. Jestem jednak tylko słabš i biednš kobietš. Nie umiałam zdobyć się naheroizm. Od wielu miesięcy walczyłam z tš myœlš. Może nigdy nie będę szczęœliwa, może nigdy nie zaznam spokoju. Ale nie miałam prawa odbierać siebie naszej Marioli i - jemu. „Piszę chaotycznie, lecz trudno mi zebrać myœli. Dziœ rocznica naszego œlubu. Wiem, żeœ przygotował, drogi Rafale, jakiœ podarek dla mnie. Byłoby to nieuczciwe, gdybym przyjęła go od Ciebie teraz, gdy już nieodwołalnie postanowiłam odejœć. „Pokochałam, Rafale. I ta, miłoœć silniejsza jest ode mnie. Silniejsza od wszystkich uczuć, jakie żywię i zawsze żywiłam dla Ciebie, od bezgranicznej wdzięcznoœci do najgłębszego szacunku i podziwu, od szczerej życzliwoœci do przywišzania. Niestety, nie kochałam Cię nigdy, lecz dowiedziałam się o tym dopiero wtedy, gdy na swojej drodze spotkałam Janka. „Odjeżdżam daleko i miej nade mnš miłosierdzie: nie szukaj mnie! Błagam, ulituj się nade mnš! Wiem, że jesteœ wielkoduszny i nadludzko dobry. Nie proszę Cię, Rafale, o przebaczenie. Nie zasłużyłam na nie i zdaję sobie sprawę z tego, że masz prawo nienawidzić i pogardzać. „Nigdy nie byłam godna Ciebie. Nigdy nie sięgałam do Twego poziomu. Sam o tym wiesz aż nadto dobrze i jedynie Twojej dobroci przypisuję to, żeœ zawsze starał się nie okazać mi tego, co jednak było ponad wszelkš miarę dla mnie poniżajšce i dręczšce. Otoczyłeœ mnie zbytkiem i ludŸmi swego œwiata. Zasypywałeœ mnie cennymi prezentami. Ale ja widocznie nie byłam stworzona do takiego życia. Męczył mnie i wielki œwiat, i bogactwo, i Twoja sława i - moja nicoœć przy tobie. „Teraz œwiadomie idę w nowe życie, gdzie może czeka mnie ostateczna bieda, a w każdym razie ciężka walka o każdy kawałekchleba. Ale walkę tę toczyć będę obok i razem z człowiekiem, którego bezbrzeżnie kocham. Jeżeli swoim czynem nie zabijam szlachetnoœci Twego serca, jeżeli potrafisz, zaklinam Cię, zapomnij o mnie. Na pewno wkrótce odzyskasz spokój, jesteœ przecie taki mšdry, na pewno spotkasz innš, stokroć lepszš ode mnie. Życzę Ci z całej duszy szczęœcia, które i jaw pełni odzyskam, gdy dowiem się, że Tobie dobrze. „Zabieram Mariolę, bo bez niej nie potrafiłabym przeżyć jednej godziny. Sam to wiesz najlepiej. Nie myœl, że chcę ograbić Cię z tego największego skarbu, który jest naszš wspólnš własnoœciš. Po kilku latach, gdy już oboje spokojnie będziemy mogli spojrzeć w przeszłoœć, odezwę się do Ciebie. „Żegnaj, Rafale. Nie posšdzaj mnie o lekkomyœlnoœć i nie łudŸ się, że cokolwiek może wpłynšć na zmianę mojego postępowania. Nie odstšpię od niego, gdyż wolałabym raczej œmierć. Nie umiałam Cię okłamywać i wiedz, że byłam Ci wierna do końca. Żegnaj, miej litoœć i nie staraj się mnie odnaleŸć. Beata Ps. Pienišdze i całš biżuterię zostawiam w kasie. Klucz od kasy włożyłam do skrytki wTwoim biurku. Zabieram z sobš tylko rzeczyMarioli ”. Profesor Wilczur opuœcił rękę z listem i przetarł oczy: w lustrze naprzeciw zobaczył swoje odbicie w dziwacznym stroju. Zrzucił z siebie to wszystko i zaczšł czytać list od nowa. Cios spadł nań tak nieoczekiwanie, że wcišż wydawał mu się czymœ nierealnym, jakšœ dopiero groŸbšczy ostrzeżeniem. Czytał: ... niestety, nie kochałam Cię nigdy... A dalej: ... męczył mnie i wielki œwiat, i bogactwo, iTwoja sława... - Jakże to tak? - jęknšł. - Dlaczego? ... Dlaczego? ... Na próżno usiłował zrozumieć wszystko. Wjego œwiadomoœci było to: odeszła, porzuciła go, zabrała dziecko, kocha innego. Żaden z motywów nie docierał do jego mózgu. Widział tylko nagi fakt, dziki, nieprawdopodobny, groteskowy. Na dworze zaczynał się wczesny, jesienny zmierzch. Zbliżył się do okna i czytał list Beaty, już nie wiedział sam po raz który. Nagle rozległo się pukanie do drzwi i Wilczur drgnšł. Przez jedno mgnienie ogarnęła go nieprzytomna nadzieja. - To ona!! Wróciła! ... Lecz już w następnej chwili pojšł, że to niepodobieństwo. - Proszę - odezwał się ochrypłym głosem. Do pokoju wszedł Zygmunt Wilczur, jego daleki krewny, prezes Sšdu Apelacyjnego. Utrzymywali doœć serdeczne stosunki i bywali u siebie doœć często. Zjawienie się Zygmunta w tej chwili nie mogło być przypadkowe i profesor od razu domyœlił się, że musiała go zawiadomić telefonicznieMichałowa. - Jak się miewasz, Rafale? - odezwał się Zygmunt tonem energicznym i przyjacielskim. - Jak się masz. - Profesor wycišgnšł doń rękę. -Cóż tak siedzisz po ciemku? Pozwolisz? - Inie czekajšc na odpowiedŸ, przekręcił kontakt. -Zimno tu, pieska jesień. Co widzę! Drzewo na kominku! Nie ma to jak kominek. Niechże ten Bronisław zapali... Uchylił drzwi i zawołał: -Bronisławie! Proszę tu zapalić w kominku. Służšcy wchodzšc zerknšł z ukosa na swego pana, podniósł z podłogi porzucone futro, rozniecił ogień i wyszedł. Ogień szybko objšł suche drwa. Profesor stał nieruchomo przy oknie. -ChodŸże, sišdziemy tu, pogawędzimy. - Zygmunt pocišgnšł go na fotel przed kominkiem. -No, tak. Ciepło to cudowna rzecz. Ty, jako młody, nie umiesz jeszcze tego ocenić. Ale na moje stare gnaty... Cóż to, nie w lecznicy? Próżnujesz dziœ? - Tak.... Złożyło się tak. -A właœnie telefonowałem -nadrabiał prezes swadš - telefonowałem do lecznicy. Chciałem wpaœć, by zasięgnšć twojej rady. Zaczyna mi dokuczać lewa noga. Obawiam się, że to ischias... Profesor słuchał w milczeniu, lecz tylko pojedyncze słowa trafiały do jego œwiadomoœci. Jednakże równy i pogodny głos Zygmunta sprawił to, że myœli się zaczynały skupiać,łšczyć, wišzać w jakiœ niemal już realny obraz rzeczywistoœci. Drgnšł, gdy kuzyn zmienił ton i zapytał: - A gdzież Beata? Twarz profesora œcišgnęła się i odpowiedział z wysiłkiem: - Wyjechała.... Tak... Wyjechała... Wyjechała... za granicę. - Dzisiaj? - Dzisiaj. - To doœć, zdaje się, niespodziewany projekt? - od niechcenia zauważył Zygmunt.- Tak.... tak. Wysłałem jš... Rozumiesz... były pewne sprawy i w zwišzku z tym... Mówił z takš trudnoœciš, a cierpienie tak wyraŸnie rysowało się na jego twarzy, że Zygmunt poœpiesznie potwierdził najcieplejszym tonem, na jaki umiał się zdobyć: -Rozumiem. Naturalnie. Tylko widzisz, na dzisiaj rozesłaliœcie zaproszenia na wieczór. Należałoby zatelefonować do wszystkich i odwołać... Czy pozwolisz, że się tym zajmę? ... - Proszę.... -No, to doskonale. Sšdzę, że Michałowa malistę zaproszonych. Wezmę to od niej. A ty zrobiłbyœ najlepiej, gdybyœ położył się spać. Co? ... Nie będę ci zawracał dłużej głowy. No, do widzenia... Wycišgnšł rękę, lecz profesor nie zauważył tego. Zygmunt poklepał go po ramieniu, zatrzymał się jeszcze przy drzwiach na chwilę i wyszedł. Wilczur ocknšł się, gdy trzasnęła klamka. Zauważył, że œciska w dłoni list Beaty. Zgniótł go w małš kulkę i rzucił w ogień. Płomień od razu otoczył jš, zabłysła czerwonym pškiem i spopielała. Już dawno iœladu po niej nie zostało, już dawno drwa w kominku zmieniły się w kupkę czerwonych węgli, gdy przetarł oczy i wstał. Powolnym ruchem odsunšł fotel, obejrzał się. - Nie mogę, nie mogę tu wytrzymać - szepnšł bezgłoœnie i wybiegł do przedpokoju. Bronisław zerwał się z krzesła. - Pan profesor wychodzi? ... Jesionkę czy cieplejsze palto? - Wszystko jedno. -Tylko pięć stopni na dworze. Lepiej, sšdzę,cieplejsze -zadecydował służšcy i podał palto. -Rękawiczki! -zawołał, wybiegajšc za profesorem na ganek, lecz Wilczur musiał nie dosłyszeć. Już był na ulicy. Koniec paŸdziernika w tym roku był chłodny i dżdżysty. Gałęzie drzew obdzierał silny północny wiatr z resztek przedwczeœnie zżółkłych liœci. Na chodnikach chlupotała woda. Nieliczni przechodnie szli z nastawionymi kołnierzami pochylajšc głowy, by osłonić twarz przed drobnymi, ostrymi kroplami deszczu, lub oburšcz trzymali parasole, którymi targały raz po raz gwałtowne porywy wiatru. Spod kół z rzadka przejeżdżajšcych samochodów tryskały mętne bryzgi wody, dorożkarskie konie człapały leniwie, a podniesione budy ociekały deszczem, mdło połyskujšc w œwietle żółtych latarni. Doktor Rafał Wilczur machinalnie zapišł palto i szedł przed siebie. -Jak mogła tak postšpić! Jak mogła! -powtarzał w myœli pytanie. Czyż nie zdawała sobie sprawy z tego, że odbiera mu wszystko, że pozbawia go racji i celu istnienia? I dlaczego? ... Dlatego, że spotkała jakiegoœ człowieka... Gdyby go chociaż znał, gdyby miał pewnoœć, że on jšpotrafi ocenić, że jej nie skrzywdzi, że da jej to szczęœcie. Napisała tylko jego imię: Janek. Wilczur zaczšł w pamięci liczyć bliższych i dalszych znajomych. Żaden z nich. Może to jakiœ nędznik, oszust, obieżyœwiat, który jšporzuci przy pierwszej sposobnoœci. Jakiœ zawodowy uwodziciel, który Beatę otumanił, okłamał, znęcił fałszywymi wyznaniami i przysięgami. Liczył zapewne na pienišdze. Co się stanie, gdy przekona się, że Beata nawet biżuterii nie zabrała? ... To na pewno wyrafinowany łotr. Tak, trzeba go œcigać, trzeba póki czas zapobiecłajdactwu. Trzeba zażšdać od władz, od policji, by ich szukano. Rozesłać listy gończe, detektywów... Pod wpływem tej myœli zatrzymał się i rozejrzał. Był w œródmieœciu. Przypomniał sobie, że gdzieœ w pobliżu, na drugiej czy na trzeciej przecznicy kiedyœ, przejeżdżajšc, widział szyld komisariatu policji. Ruszył w tamtym kierunku, lecz już po kilkunastu krokach zawrócił. - I cóż z tego, że jš odnajdę? Nigdy nie zgodzi się wrócić do mnie. Napisała wyraŸnie, że nie kocha, że dręczyła jš jego rzekoma wyższoœć, jego bogactwo, jego sława... a na pewno i jego miłoœć. Była o tyle delikatna, że tego nie powiedziała wyraŸnie... Jakimże prawem on ma jš osšdzić, zadecydować o jej losie? A jeżeli ona woli nawet poniewierkę przy tamtym? ... Jakichże argumentów można użyć, chcšc przekonać kobietę, by wróciła do niekochanego, do... nienawidzonego męża? ...Zresztš czy nie zbyt poœpiesznie doszedł doprzekonania, że tamtem człowiek jest wyrzutkiem społeczeństwa i chciwym łotrem? ... Beata nigdy nie lubiła mężczyzn tego rodzaju, pocišgali jš zawsze idealiœci, marzyciele... Nawet Marioli czytywała godzinami liryczne wiersze, których to siedmioletnie dziecko nie mogło zrozumieć. Czytała dla siebie. Człowiek, za którym poszła, musi być młodym, niepraktycznym biedakiem. W jaki sposób, kiedy go poznała? ... Czemu nigdy słowem nie wspomniała o nim? ... I nagle uciekła, postšpiła z całš bezwzględnoœciš, z całym okrucieństwem. Porzuciła człowieka, który dla niej wszystko... jak pies, jak niewolnik... -I za co? Za co?! ... Czy zgrzeszył czymkolwiek przeciw niej, przeciw swojej miłoœci? ... Nigdy! Nawet myœlš! W ogóle była pierwszš kobietš, którš pokochał. Było to niespełna dziesięć lat temu. Jakże dobrze pamiętał wszystko. Poznał jš przypadkowo. I błogosławił ten przypadek jeszcze do dzisiejszego dnia, błogosławił rano i wieczór, o każdej godzinie, gdy patrzył na niš i gdy cieszył się myœlš, że będzie na nišpatrzył. Wtedy był jeszcze docentem i miałwłaœnie ćwiczenia w prosektorium, gdy na ulicy wóz ciężarowy przejechał jej dziadka.Udzielił pierwszej pomocy. Powikłane złamanie obu nóg. Staruszek zaklinał go, byzawiadomił w najbardziej ostrożny sposób jego żonę, chorš na serce, i wnuczkę. Drzwi małego mieszkanka na Starym Mieœcie otworzyła mu Beata. A w kilka miesięcy póŸniej byli już zaręczeni. Miała zaledwie siedemnaœcie lat. Była szczupła i blada, nosiła tanie pocerowane sukienki. W domu panowała bieda. Rodzice Beaty stracili podczas wojny cały swój majštek. Dziadek aż do dnia owego œmiertelnego wypadku utrzymywał żonę-staruszkę i wnuczkę z lekcji obcych języków, udzielanych po domach. Babka, póki nie przeniosła się w œlad za mężem do rodzinnego grobu na Powšzkach, do jedynej wspaniałej posiadłoœci, jaka im po dawnym bogactwie została, godzinami opowiadała wnuczce i jej narzeczonemu o minionej œwietnoœci rodu Gontyńskich, o pałacach, polowaniach, balach, o tabunach koni i o klejnotach, o strojach sprowadzanych z Paryża... Beata siedziała zasłuchana, a w jej rozmarzonych oczach, zdawało się, migotał żal za tš utraconš przeszłoœciš, za tš bajkš, która już nie wróci. I w takich chwilach on œciskał jej chudš ršczkę i mówił: -Wszystko to ci dam. Zobaczysz, Beato! I klejnoty, i stroje z Paryża, i bale, i służbę!Wszystko ci dam! A sam wówczas nie miał nic oprócz paru walizek w kawalerskim pokoju, szafy fachowych ksišżek i skromnego uposażenia docenta. Ale miał też wolę ze stali i wiarę potężnš, ipragnienie palšce jak ogień, by przyrzeczenia Beacie dotrzymać. Zaczšł walkę. O stanowiska, o praktykę, o bogatych pacjentów. Duża wiedza, wrodzonytalent, niezłomny charakter i praca, zawzięta, wœciekła praca zrobiły swoje. A przy tym i szczęœcie sprzyjało. Rosła sława, rosły dochody. W trzydziestym siódmym roku życia otrzymał katedrę, a w kilka tygodni póŸniej jeszcze większe szczęœcie go spotkało: Beata urodziła córeczkę. Właœnie na czeœć owej œwietnej prababki Gontyńskiej dano jej imiona: Maria Jolanta i tak samo w zdrobnieniu nazywano jš Mariolš. Wspomnienie córki nowym bólem œcisnęło serce profesora Wilczura. Nieraz zastanawiał się nad tym, którš z nich bardziej kocha... Gdy zaczęła mówić, jednym z pierwszych słów było: - Tapusiu.... Tak już i zostało. Zawsze nazywała go tapusiem. Gdy w drugim roku zapadła na ciężkš szkarlatynę, a w końcu wyzdrowiała, œlubował sobie, że odtšd wszystkie biedne dzieci będzie leczył darmo. W jego drogiej lecznicy, gdzie zawsze miejsc brakło, kilka pokoi zajmowały dzieci, bezpłatni pacjenci. Wszystko to przecież było dla niej, na intencję jej zdrowia. A teraz mu jš odebrano. To już było nieludzkie, to już przekraczałowszelkš miarę egoizmu. -Musisz mi jš oddać. Musisz! - mówił głoœno zaciskajšc pięœci. Przechodnie oglšdali się za nim, lecz nie spostrzegał tego. - Za mnš jest prawo!! Porzuciłaœ mnie, ale zmuszę cię, byœ mi Mariolę zwróciła. Prawo jest za mnš. I moralne prawo też. Sama to musisz przyznać, ty, podła, podła,podła! ... Nikczemna, czyż nie rozumiesz, że popełniłaœ zbrodnię! Jakaż może być cięższa zbrodnia? ... Jaka, powiedŸ sama! ...Mierziły cię pienišdze i wszystko. Dobrze, ale czego ci brakowało? Nie miłoœci przecie, bo nikt cię tak kochać nie potrafi jak ja! Nikt! Na całym œwiecie! Potknšł się i omal nie upadł. Szedł nie zabrukowanš ulicš grzęznšc w błocie po kostki. Tu i owdzie rozrzucone były duże kamienie, po których mieszkańcy małych domków tej dzielnicy usiłowali dostać się do siebie suchš nogš. Okna były już ciemne.Rzadkie latarnie gazowe rozsiewały mdłe niebieskawe œwiatło. W prawo szła większa, gęœciej zabudowana ulica. Wilczur zawrócił w niš i wlókł się coraz wolniej. Nie odczuwał zmęczenia, lecz nogi stały się ciężkie, nieznoœnie ciężkie. Musiał być przemoczony aż do koszuli, gdyż każdy podmuch wiatru czuł jak na gołej skórze. Nagle ktoœ mu zastšpił drogę. -Panie ozdobny -odezwał się ochrypły głos - pożycz pan bez gwarancji bankowej pięć „zet"na hipotekę Polskiego Monopolu Spirytusowego. Pewnoœć i zaufanie. - Co? - Profesor nie zrozumiał. -Nie cokaj, bo obcokany będziesz, powiada Pismo Œwięte: jakim cokiem cokasz bliŸniegotwego, takim i ciebie obcokajš, obywatelu stolicy trzydziestomilionowego państwa z dostępem do morza. - Czego pan sobie życzy? -Zdrowia, szczęœcia i wszelkiej pomyœlnoœci. A nadto winszuję sobie Ý^ˆŠj ľAź48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż Pçc 7c 9c9,Bc{:ă#napełnić mój, pusty żołšdeczek czterdziestopięcioprocentowym rozczynem alkoholu, przy łaskawym współudziale pewnej dozy wieprzowej padliny, zwanej kiełbasš. Obdartus chwiał się lekko na nogach, a z jego twarzy poroœniętej nie golonš od wieludni szczecinš zalatywał odór wódki, Profesor sięgnšł do kieszeni i podał mu kilka monet. - Proszę. -Bis dat, qui cito dat - sentencjonalnie orzekł pijak. -Thank you, my darling. Pozwól jednak, hojny ofiarodawco, że w zamian i ja ofiaruję ci coœ cennego. Myœlę oswoim towarzystwie. Tak". Słuch cię nie myli, dobry człowieku. Możesz dostšpić tego zaszczytu. Noblesse oblige! Ja stawiam! Zmokłeœ, sir, i przemarzłeœ na zimnie, pójdŸ do mej chatki i rozgrzej się przy mnie. Wprawdzie nie mam chatki, ale za to posiadam wiedzę. Cóż znaczy jakikolwiek budynek w porównaniu z wiedzš? ... A ja się niš chętnie z panem, mon prince, podzielę. Wiedza moja jest rozległa. Na razie mówię tylko o jej częœcitopograficznej. Wiem mianowicie, gdzie się mieœci jedyna knajpa, do której o tej porzeczłowiek dostać się może bez wyłamywaniazamków i krat. Jedno słowo: Drożdżyk. Tu na rogu Połanieckiej i Witebskiej. Wilczur pomyœlał, że istotnie alkohol dobrzemu zrobi. Rzeczywiœcie był zziębnięty. A poza tym monotonna gadatliwoœć spotkanegopijaka działała ogłuszajšco. Mimo woli starał się z jego paplaniny coœ zrozumieć, a to już tłumiło tę jaskrawš œwiadomoœć doznanego nieszczęœcia, która rozpętała pod czaszkš całe wiry najboleœniejszych myœli. Zaczynało już szarzeć na wschodzie,gdy po długim stukaniu w zamknięte okiennice dostali się wreszcie do małego sklepiku przesiškniętego wyziewami beczek od œledzi, odorem piwa i nafty. W izbie za sklepikiem, większej, lecz jeszcze bardziej cuchnšcej, pełnej dymu z taniego kwaœnegotytoniu, siedziało w kšcie kilku mężczyzn doszczętnie pijanych. Gospodarz, kwadratowy drab o twarzy zaspanego buldoga, w brudnej koszuli i w rozpiętej kamizelce, nie pytajšc o nic postawił na wolnym stoliku butelkę wódki i wyszczerbiony talerz z obrzynkami jakichœ wędlin. Ale było tu ciepło. Rozkosznie ciepło i zgrabiałe ręce zdawały się rozkosznie, aż boleœnie tajać. Pierwsza szklaneczka wódki rozgrzała od razu gardło i żołšdek. Przygodny towarzysz nie przestawał mówić. Pijacy z kšta nie zwracali na przybyłych najmniejszej uwagi. Jeden chrapał głoœno, trzej pozostali wybuchali od czasu do czasubełkotem niezrozumiałych słów. Zdawali się o coœ spierać. Druga szklanka wódki przyniosła Wilczurowipewnš ulgę. - Jak to dobrze - pomyœlał - że nikt tu na mnie nie patrzy, że nikt nic nie... -... bo, uważasz, hrabio -cišgnšł swój monolog szczeciniasty towarzysz - Napoleona diabli wzięli, Olesia Macedońskiego ditto. A dlaczego, pytasz gromkim głosem? Oto dlatego, że nie sztukabyć kimœ. Sztuka być niczym. Niczym, drobnym insektem za kołnierzem Opatrznoœci - disce puer! Ja ci to mówię, ja. Samuel Obiedziński, który nigdy z koturnów nie zleci na zbity pysk, bo nigdy na nic nie wejdzie. Cokół jest podkładkš dladurniów, przyjacielu. A wiara to balon, z którego wczeœniej czy póŸniej gaz wyleci. Szansa? ... Jest owszem: że prędzej sam zdechniesz. Strzeżcie się balonów, obywatele! Podniósł w górę pustš butelkę i zawołał: -Panie Drożdżyk, jeszcze jednš! Szafarzu wszelkich radoœci, opiekunie zbłškanych, dawco œwiadomoœci i zapomnienia. Ponury szynkarz bez poœpiechu przyniósł wódkę, szerokš dłoniš trzasnšł w dno i postawił odkórkowanš przed nimi. Profesor Wilczur w milczeniu wypił i wzdrygnšł się. Nigdy nie pił i wstrętny smak ordynarnej gorzałki wywoływał w nim obrzydzenie. Ale czuł już lekki szum w głowie i chciał oszołomić się zupełnie. -Cały sens posiadania szarej masy mózgowej - mówił człowiek, który nazwał siebie Samuelem Obiedzińskim -polega na żonglowaniu między œwiadomoœciš a mrokiem. Bo czymże pokryć dramat intelektu, który dochodzi do absurdalnego stwierdzenia, że jest wybrykiem natury, zbędnym balastem, pęcherzem przyczepionym do ogona naszej zwierzęcej excellencji? Co wiesz o œwiecie, o rzeczach, o celu istnienia? Tak, pyt am cię,istoto obarczona dwoma kilogramami substancji mózgowej, co wiesz o celu? ... Czyż nie paradoks? Nie potrafisz poruszać rękš, nie potrafisz zrobić kroku bez jasnego i zrozumiałego celu. Prawda? ... A tymczasem rodzisz się i w cišgu kilkudziesięciu lat wykonujesz miliony, miliardy różnych czynnoœci, borykasz się, pracujesz, uczysz się, walczysz, padasz, wstajesz, cieszysz się, rozpaczasz, myœlisz, zużywasz tyle energii, co elektrownia warszawska, i po jakš to wszystko cholerę? Tak, przyjacielu, nie wiesz i wiedzieć nie możesz, w jakim celu to robisz. Jedynš instancjš, do której możesz zwrócić się o udzielenie miarodajnych informacji w tym względzie, jest twój umysł, a ten, że tak powiem, rozkłada bezradnie ręce. Więc gdzież sens,gdzież logika? Zaœmiał się głoœno i duszkiem wychylił szklankę. -Więc po cóż istnieje umysł, skoro nie umiespełnić swego jedynego, właœciwie jedynego zadania? ... Wiem, co mi odpowie, ale to też bzdura. Powie, że jego zakres działania obejmuje tylko funkcje życia. Przyczyny i cele życia nie należš do jego departamentu. Zgoda. Ale zobaczysz, jak on sobie daje radę z życiem. Co nam tu może wyjaœnić? I okazuje się, że nic. Nic poza najelementarniejszymi funkcjami zwierzęcymi. Więc po co wyrósł nam pod czaszkš ten nowotwór? Po kiego, zapytuję cię, czcigodny prezesie, licha? Bo cóż on wie? Czy wie, co to jest myœl?! Czy dał człowiekowi możnoœć bodaj poznania samego siebie? Poznania chociażby o tyle, by móc o sobie z całš pewnoœciš powiedzieć: jestem łotrem, albo też: jestemuczciwy. Jestem idealistš, lub: jestem materialistš. Nie, po stokroć nie! Powie tylko, czy wolę cielęcinę, czy wieprzowinę. Ale na to wystarczy mózg zwykłego Azorka.A jeżeli chodzi o ludzi, o bliŸnich? Nauczy nas czego? ... Nie! Gwarantuję całym swoimmajštkiem, że pod pańskim wysokim czołem nie zrodził się ani jeden pewnik co do mojej interesujšcej osoby. Chociaż obcujemy z sobš już od dwu butelek. Zresztš powiedzmy, czy ma pan jakiœ pewnik nie o mnie, lecz o tych, których znapan od lat? ... Czy ja wiem, o braciach, o ojcu, o żonie, o przyjacielu? ... Nie! Ludzie chodzš w impregnowanych skafandrach. I nie ma sposobu przeniknięcia do ich treœci. Nasze kawalerskie! Pij pan! Stuknšł w szklankę Wilczura i wypił swojš.- Jeżeli zechcesz, maestro, dowiedzieć się,jak naprawdę wyglšda szykowna dama, możesz jš podpatrzeć w łazience przez dziurkę od klucza. Sprawdzisz, powiedzmy, że ma zdezelowany biust i cienkie uda. Dowiesz się o niej czegoœ nowego. Ale o jej istocie nie będziesz w dalszym cišgu nic wiedział. Bo nawet gdy jest sama i zdejmuje skafander, w który się zawsze ubierała dla ciebie, ma pod spodem drugi, którego nie zdejmuje nigdy i który dla niej samej jest czymœ nieprzeniknionym. Prawda? Oczywiœcie, sš chwile, kiedy można komuœ zajrzeć przez rękaw czy za kołnierz. Sš to chwile katastrofy. Skafander się rozdziera, pęka, Zjawiajš sięszczeliny i szparki. Ot... ot na przykład w takiej sytuacji, w jakiej ty jesteœ teraz, wodzu! Przetoczyło się po tobie coœ ciężkiego. Pochylił się nad stolikiem i wlepił w Wilczura swoje niebieskie, przekrwione gałki oczne. - Prawda? - zapytał z naciskiem. - Tak. - Profesor skinšł głowš. -Oczywiœcie! -gniewnie krzyknšł Obiedziński.- Oczywiœcie! Człowiek tak pragnšcy spokoju jak ja nie może kroku zrobić, by nie otrzeć się o głupotę ludzkš! Bo dno każdej tragedii to głupota! ... Więc co? Balon czy koturny? ... Zbankrutowałeœ, wylali cię z jakiegoœ ministerialnego stolca czy rozczarowanie? Co? ... Kobieta? ... Zdradziła cię? ... Wilczur opuœcił głowę i odpowiedział głucho: - Porzuciła.... Oczy Obiedzińskiegd błysnęły wœciekłoœciš.- No więc i co!! - trzasnšł. - Więc cóż to jest?! - Co to jest? - Wilczur chwycił go za rękę. - Co to jest? ... To jest wszystko. Wszystko!W jego głosie musiało być coœ, co starczyło za najmocniejszy argument, gdyżObiedziński uspokoił się od razu, skulił się i zamilkł. Dopiero po kilku minutach zaczšł mówić cicho jakimœ narzekajšcym tonem; -Podłe jest życie, a ja mam pecha. Brzydzęsię wszelkimi sentymentami, to właœnie los musi wiecznie rozrzucać na mojej drodze różne ofiary sentymentów. Diabli nadali... Nie ulega wštpliwoœci, że to rzecz względna. Jednego maczuga z nóg nie zwali,drugi poœliŸnie się na pestce od wiœni i łeb sobie roztrzaska. Nie ma żadnej miary, żadnego kryterium. Pij, bracie. Wódka to dobra rzecz. Sapristi! Nalał szklanki. - Pij - powtórzył, wciskajšc szklankę w palce Wilczura. - Hej, Drożdżyk, daj następnš! Gospodarz zwlókł się ze swego legowiska walkowie i przyniósł butelkę, po czym zgasiłœwiatło. Nie było już potrzebne. Przez okno z brudnego podwórza zaglšdał pochmurny i dżdżysty, ale już zupełny dzień. Towarzystwo z kšta, porzuciwszy chrapišcego kompana, wysypało się na ulicę. Obiedziński oparł się na łokciach i w pijackim zamyœleniu mówił: -Tak to jest z kobietami... Jedna przyssie się do ciebie i wszystkie soki wycišgnie, inna obedrze cię z tego, co masz, trzecia oszuka na każdym kroku, albo i taka będzie,co cię wcišgnie w szarzyznę, w powszedniebłoto... Pranie, sprzštanie, pieluchy i takie rzeczy. Ot i życie... Ale to nieprawda, to wszystko od mężczyzny zależy. Jaki jest! Po jednym spłynie gładko, drugi jak postrzelony kot zakręci się, zapiszczy i zdycha, a taki jak ty, amigo? ... Twardy musisz być. Jak wielkie drzewo. Gdyby cię zkory obłuskano, porósłbyœ nowš, gdyby ci gałęzie obcięto, wyrosłyby nowe... Ale ot, wyrwało cię z korzeniami z gruntu... Rzuciło cię na pustynię... Wilczur pochylił się ku niemu i wybełkotał: - Z korzeniami.... to prawda... -A widzisz. I siła nie pomoże, gdy oparcia nie ma. Grunt rozmiękł, rozpłynšł się, przestał istnieć. Już Archimedes powiedział... Co to on powiedział... Zresztš pies z nim tańcował... Aha! ... O czym mówiłem? Ze korzenie! Najsilniejsze korzenie nic nie pomogš, jeżeli nie majš czego trzymać się. O! ... Pieskie niebieskie... takie życie... Język mu się plštał coraz bardziej. Wreszcie kiwnšł się, wsparł się o œcianę i zasnšł. Wilczur resztkami przytomnoœci powtarzał w myœli: -Jak drzewo wyrwane z korzeniami... Jak drzewo wyrwane z korzeniami... Nie spał zapewne długo, gdyż obudzony bezceremonialnymi szturchańcami, z trudnoœciš otworzył oczy i zatoczył się. Alkohol nie zdšżył wyparować. Na stole znowu stała wódka, a prócz nocnego towarzysza było jeszcze trzech nieznajomych. Profesor Wilczur z trudem uœwiadomił sobie, gdzie się znajduje, i nagłym ostrym bólem odezwało się w nim wspomnienie Beaty. Zerwał się i przewracajšc po drodze krzesła, skierował się do drzwi. - Hej, panie szanowny! - krzyknšł za nim gospodarz. - Co? - A płacić to nie łaska? ... Rachunek czterdzieœci szeœć złotych. Wilczur machinalnie wydobył z kieszeni portfel i podał mu banknot. - Ale forsy!! Fiu, fiu - zagwizdał cicho jeden z kompanów. - Stul mordę - warknšł drugi. - Drożdżyk! - zawołał trzeci. - Co strugaszfrajera!! Oddaj goœciowi resztę! Widzisz go!Gospodarz spojrzał nań nienawistnie, odliczył pienišdze i podał Wilczurowi. - A ty, łobuzie - mruknšł - pilnuj swego. Wilczur nie zwrócił na to najmniejsze uwagi i wyszedł na ulicę. Padał gęsty, mokry œnieg, lecz jezdnia i chodniki pozostały czarne, gdyż natychmiast tajał. Œrodkiem jezdni cišgnęły wozy naładowane węglem. -Porzuciła mnie... porzuciła... -powtarzał Wilczur. Szedł przed siebie, zataczajšc się.- Jak drzewo wyrwane z korzeniami... -Szanowny pan na Grochów? - usłyszał obok siebie czyjœ głos. - To może lepiej obejœć Rawskš. Błoto mniejsze. Poznał jednego z kompanów. - Wszystko mi jedno. - Machnšł rękš. -To i dobrze. Po drodze mi. Pójdziem razem.Zawsze weselej. A pana podobnież zmartwienie spotkało? Wilczur nie odpowiedział. - Wiadomo, rzecz ludzka. A ja panu powiem,że na zmartwienie to jeden jest tylko sposób: zalać cholerę na glanc. Wiadomo, nie w takiej norze jak u tego Drożdżyka, któren kanciarz jest i wędlinę ze strychninami goœciom daje. Ale tu niedaleko na Rawskiej ulicy jest porzšdna knajpa jak się patrzy. I zabawić się można, kielnerki goœciom obsługujš. A cena ta sama. Szli znowu w milczeniu. Towarzysz, znacznie niższy i szczuplejszy od Wilczura, wzišł go pod rękę i raz po raz zadzierał głowę, by spojrzeć nań spod daszka swojej cyklistówki. Minęli kilka przecznic, gdy pocišgnšł go w bok. - No, to wstšpiem, czy jak? ... Najlepiej zalać. To już tutaj. Na jednego. - Dobrze - zgodził się . Wilczur i weszli do knajpki. Pierwszy łyk wódki nie przyniósł ulgi. Przeciwnie, jakby otrzeŸwił zamglony umysł, następne jednak kolejki zrobiły swoje. W sšsiedniej izbie chrapliwie grał orkiestron. Zapalono œwiatła. Po jakimœ czasie przyłšczyli się do nich jeszcze dwajmężczyŸni, z wyglšdu robotnicy. Tłusta, mocno wymalowana kelnerka przysiadła sięrównież. Pili już trzeciš butelkę, gdy nagle z bocznego pokoiku rozległ się głoœny œmiech kobiecy. Profesor Wilczur zerwał się na równe nogi.Krew uderzyła mu do głowy, przez sekundę stał nieruchomy. Byłby przysišgł, że poznał głos Beaty. Gwałtownym ruchem odepchnšł zagradzajšcego mu drogę kompana i jednym skokiem znalazł się we drzwiach. Dwie gazowe lampy jasno oœwietlały nieduży pokój. Przy stoliku siedział brzuchaty, krępy człowiek i jakaœ piegowata dziewczyna w zielonym kapeluszu. Z wolna zawrócił, ciężko opadł na krzesło i wybuchnšł łkaniem. - Nalej mu jeszcze - mruknšł człowiek w cyklistówce - ma łeb do wódy. Potrzšsnšł Wilczura za ramię. - Pij, bracie! Co tam! Gdy o jedenastej knajpę zamykano, towarzysze musieli podtrzymać Wilczura, gdyż nie mógł już iœć o własnych siłach. I tak, zataczajšc się swoim wielkim ciałem, chwiał nimi na wszystkie strony. Sapali z wysiłku. Na szczęœcie nie mieli dalekiej drogi. Za rogiem, w ciemnej pustej uliczce, czekała dorożka z nastawionš budš. Bez słowa władowali Wilczura do œrodka i wcisnęli się z mm. Dorożkarz zacišł konia. Po kilkunastu minutach domy przerzedziły się. Po obu stronach tu i ówdzie między parkanami błyskało œwiatełko naftowej lampy. Wreszcie i te znikły. Natomiast w nozdrza uderzył cuchnšcy odór wielkich zwalisk œmieci. Dorożka skręciła w bok, ustało od razu klaskanie kopyt końskich. Na miękkiej, gruntowej drodze nie było ichsłychać. Dojechali do pierwszej glinianki. -Stój, najlepiej tu -odezwał się cichy głos. Nasłuchiwali przez chwilę. Z daleka jednostajnym głosem huczało miasto. Tu dokoła panowała zupełna cisza. - Wylewaj go - rozległa się krótka komenda. Trzy pary ršk wczepiły się w bezwładne ciało. Po chwili zawartoœć kieszeni została wyjęta. Bez trudu zdjęli też palto, marynarkę i kamizelkę. Nagle, widocznie pod wpływem zimna, Wilczur oprzytomniał i zawołał: - Co to, co robicie? ... Jednoczeœnie usiłował poderwać się z ziemi. W chwili jednak, gdy już stał na nogach, otrzymał straszny cios w tył głowy. Bez jęku zwalił się niczym kłoda. Ponieważ zaœ padajšc zatoczył się aż na brzeg wielkiego dołu, do którego zsypywano œmieci, ciało po pochyłoœci zsunęło się na dno. - Cholera!! - zaklšł jeden - nie mogłeœ przytrzymać? - A po co? - Durny szczeniak!! Po co? ZłaŸ teraz do glinianki po buty i portki. - Sam złaŸ, kiedyœ taki chytry. -Co ty powiesz?! - Pierwszy zbliżył się doń groŸnie. Zanosiło się na rozprawę, gdy ozwał się flegmatyczny głos dorożkarza, który dotychczas w milczeniu palił papierosa. - A ja mówię: jadziem. Chcecie, żeby nas tu nakryli? ... MężczyŸni opamiętali się i wskoczyli do dorożki. Koń ruszył z miejsca. Przed wjazdem na głównš szosę zatrzymali się, dorożkarz wycišgnšł spod kozła stary worek i dokładnie obtarł wszystkie koła zeœmieci, które się do nich poprzylepiały, po czym wskoczył, cmoknšł na szkapę i wkrótce na polach zapanowała dawna cisza.W cišgu dnia nikt tu nie zaglšdał, a nocš tym bardziej. Nad ranem tylko zaczynał sięprzy gliniankach ruch. To chłopi z wiosek, położonych w promieniu kilkunastu kilometrów od stolicy, trudnišcy się winszuję sobie Ý^ˆŠj ľAź48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPPc  \!ac€‚)7cš7ś4wywożeniem œmieci z miasta, przyjeżdżali ze swoim cuchnšcym ładunkiem. Przyjeżdżali, wysypywali z fur œmieci i z paruzłotowym zarobkiem wracali do domu. Sumienniejsi zwalali nieczystoœci wprost do glinianek, tak jak było przykazane, inni, korzystajšc z braku kontroli, wysypywali jewprost na pole. Stary Paweł Bańkowski, gospodarz z Brzozowej Wólki, lubił jednak uczciwš robotę. Dlatego właœnie podjechał nad gliniankę i systematycznie wypróżniał swojš furę. Nie spieszył, bo i kobyle trzeba było dać wypoczšć przed drogš, a i sam cierpiał już na zadyszkę, co w jego wieku było rzeczš zrozumiałš. Właœnie skończył i moœcił sobie na pokrywie worek z resztkami siana, gdy z dołu posłyszał wyraŸne stękanie. Przeżegnał się na wszelki wypadek i nastawił uszu. Stękanie odezwało się głoœniej. - Ej tam!! - zawołał. - Co za licho? - Wody - zajęczał słaby głos. Głos ten wydał się Pawłowi Bańkowskiemu znajomy. Właœnie wieczorem jechał do miasta i widział Mateusza Piotrowskiego z Byczyńca, który tak samo jechał i też na zwózkę œmieci. Coœ tknęło Bańkowskiego, że to właœnie Piotrowski. I głos ten sam, izawsze do tej glinianki zsypywał. A i wypić lubił. Po pijanemu wpadł do dołu, może sobie co przetršcił i leży. Rozejrzał się. Ciemno jeszcze było, na wschodzie ledwie szarzało. Jeżeli Piotrowski swojš furmankę tu zostawił, koń na pewno sam powlókł się do Byczyńca. -A to wy, panie Piotrowski? - zapytał. -Wpadliœcie czy jak? ... Jedynš odpowiedziš był cichy jęk. -A może go te miejskie urzšdziły? - zastanowił się gospodarz. Po ludziach z miasta wszystkich najgorszych rzeczy zawsze się spodziewał. Pomacał nogš pochyłoœć, po namyœle wrócił do konia, odwišzał postronki zastępujšce lejce, sczepił je, mocnym supłem przywišzał do osi i trzymajšc się sznura zszedł na dół. - Panie Mateuszu, a odezwijcie się, bo ciemno - zawołał. - Gdzie wy? - Wody!! ... - posłyszał głos tuż przy sobie.Pochylił się i namacał ramię. -Nie mam wody, skšd woda? Musicie wyleŸćna wierzch. A gdzie wasz koń? ... Pewnikiemsam do domu poszedł? ... No, nie dŸwignę was, spróbujcie wstać. Ubił nogami œmiecie, zaparł się i szarpnšł bezwładnym ciężarem. - Ruszcie się. Dalej go! Sam nie dam rady. - Nie mogę. -Ooo! Nie mogę! Natężcie się. Dyć nie będziecie tu zdychać. Ręce Bańkowskiego natrafiły na gęstš ciecz oblepiajšcš włosy.Powšchał swoje palce i zapytał: - Zabili was, co? - Nie wiem.... Chłop zastanowił się. -Tak czy siak, nie będziecie tu zdychać. Tfu!... Uważacie, mam postronek, żebyœcie jeno wstali, to jakoœ się podcišgniecie. Leżšcemu widocznie wracały siły, gdyż poruszył się raz, drugi, lecz znowu opadł, choć Bańkowski podtrzymywał go jak mógł.-Nie maco - orzekł -trzeba iœć po pomoc. Pewno już ludzie nadjechali. Wygramolił się i po kilku minutach wrócił z dwoma innymi, tłumaczšc im, że jakieœ warszawskie łobuzy zabiły tu Piotrowskiego z Byczyńca.Chłopi bez gadania zabrali się do roboty i wkrótce wycišgnęli rannego i ułożyli go na wozie starego. Zresztš uratowany poczuł się lepiej, bo usiadł sam i zaczšł skarżyć się na zimno. -Ledwo go w portkach zostawili psiekrwie -zaklšł jeden z gospodarzy. - Trza by do komisariatu - zauważył drugi. Bańkowski wzruszył ramionami. -Nie moja sprawa. Podwiozę go do Byczyńca, i tak po drodze, a tam niech jegosynowie robiš, co chcš. Czy na posterunek, czy jak. - Ano - przytaknęli -pewno. Ich rzecz. Stary podsunšł leżšcemu worek z sianem pod głowę, sam usiadł na gołych deskach itargnšł lejcami. Gdy wjechali na szosę, usadowił się wygodniej i zdrzemnšł się. Kobyła sama dobrze znała drogę. Obudził się, gdy już jasno było na niebie. Obejrzał się i przetarł oczy. Za nim na wozie, przykryty derkš, leżał jakiœ nieznajomy człowiek. Duża, obrzękła twarz, czarne włosy zlepione na ciemieniu zakrzepłš krwiš. Bańkowski przysišgłby, że nigdy w życiu go nie widział. A już do Piotrowskiego z Byczyńca wcale nie był podobny. Wzrostem chyba i tuszš, bo też był kawał chłopa. Spod krótkiej, dziurawejderki wyzierała cienka, podarta koszula, umazane w błocie spodnie i miejskie trzewiki. -Ki diabeł! - zaklšł i zamyœlił się, co tu z tym zdarzeniem zrobić. Kalkulował, kalkulował, a wreszcie przechylił się w tyłi potrzšsnšł pasażera za ramię. -Hej, panie, obudŸ się! Licho nadało! ObudŸ się! Człowiek sam na siebie przez niego biedy napyta... ObudŸ się! Pasażer z wolna otworzył oczy i podniósł się na łokciu. - Coœ pan za jeden? ... - gniewnie zapytał chłop. - Gdzie jestem, co to? - odpowiedział pytaniem pasażer. - A dyć na moim wozie. To nie widzisz? - Widzę - mruknšł człowiek i z trudem usiadł, podcišgajšc nogi. - No? - A skšd ja się tu wzišłem? Bańkowski odwrócił się i splunšł przed siebie. Należało się namyœlić. -A ja wiem? - Wzruszył wreszcie ramionami. - Ja spałem, a ty pewno na wózwlazłeœ. Z Warszawy, co? - Co takiego? -To i pytam, pan warszawiak? ... Bo jeżeli tak, to nie masz czego ze mnš jechać do Wólki ani do Byczyńca. Ja do domu jadę. A pan przecież nie do Wólki. O, już mnie za tamtym wiatrakiem skręcać trzeba... WysišdŸcie, czy jak? ... I tak do rogatki będzie stšd z dziesięć kilometrów... - Dokšd? - zapytał człowiek, a w jego oczach było zdumienie. -Dyć mówię, do warszawskiej rogatki. Wy zWarszawy? Człowiek wytrzeszczył oczy, przetarł czoło i powiedział: - Nie wiem. Bańkowskiego aż poderwało. Teraz już poznał, ze ma do czynienia z łobuzem. Pomacał się ostrożnie po piersiach, gdzie miał ukryty woreczek z pieniędzmi, i rozejrzał się. W odległoœci może pół kilometra cišgnęły się furmanki. - Cóż to udajesz głupiego - warknšł - nie wiesz, skšd jesteœ? - Nie wiem - powtórzył człowiek. - To ci się chyba rozum pomieszał. A tego, kto ci łeb rozbił, pewno też nie wiesz? Tamten obmacał sobie, głowę i mruknšł: - Nie wiem. - No to złaŸ z wozu!! - krzyknšł zirytowany do ostatecznoœci chłop. - Dalej go!! ZłaŸ! Œcišgnšł lejce i kobyła stanęła. Nieznajomyposłusznie zgramolił się na szosę. Zlazł i stał rozglšdajšc się, jakby nieprzytomny, na wszystkie strony. Bańkowski widzšc, że obcy nie ma widocznie żadnych złych zamiarów, postanowił mu jednak przemówić do sumienia. -To ja z tobš po ludzku, po chrzeœcijańsku,a ty jak do psa. Tfu, miejskie œcierwo! Pytam, czy z Warszawy, to nawet powiada,że nie wie. To może też nie wiesz, że cię matka urodziła? ... Może nie wiesz, coœ za jeden i jak się nazywasz? ... Nieznajomy patrzał nań szeroko otwartymioczami. -Jak? ... nazywam się? ... Jak? ... Nnnie... nie wiem... I w jego twarzy skurczyły się mięœnie jakby ze strachu. -Tfu! - splunšł Bańkowski i nagle zdecydowany œwisnšł batem po grzbiecie konia. Wóz potoczył się naprzód. Odjechawszy ze dwa stajania gospodarz obejrzał się: nieznajomy szedł brzegiem szosy za nim. - Tfu! - powtórzył i podcišł szkapę, aż przeszła w kłusa. Rozdział II Zniknięcie profesora Rafała Wilczura poruszyło całe miasto. Przede wszystkim w całej sprawie wyczuwało się jakšœ tajemnicę. Ci wszyscy, którzy od lat stykalisię z profesorem i znali go dobrze, zapewniali, że wszelkie przypuszczenia na temat samobójstwa byłyby absurdem. Wilczur odznaczał się przecie wręcz żywiołowš witalnoœciš, kochał swojš pracę, kochał rodzinę, kochał życie. Jego stan majštkowy był wyborny. Jego sława wcišż rosła. W œwiecie lekarskim był uważany za znakomitoœć. Zabójstwo zdawało się być również wykluczone z tego prostego powodu, że profesor nie miał wrogów. Jedynym dopuszczalnym motywem zbrodni mogłaby być chęć rabunku. Ale i tu nasuwały się istotne wštpliwoœci. Łatwo stwierdzono, że krytycznego dnia profesor miał przy sobie niewiele ponad tysišc złotych, ogólnie zaœ wiedziano, że używał zwykłego czarnego zegarka i nawet obršczki nie nosił. Zatem uplanowany napad rabunkowy i morderstwo jako wynik takiego napadu nie wyglšdały prawdopodobnie. W wypadku katastrofy czyprzypadkowego zabójstwa szybko odnaleziono by zwłoki. Pozostawała jeszcze jedna ewentualnoœć: utrata pamięci. Ponieważ w ubiegłym roku udało się policji odnaleŸć pięć osób zaginionych wskutek nagłej utraty pamięci, w większoœci dzienników w licznych notatkach wysuwano takie właœnie przypuszczenia. Jeżeli jednak w tych wzmiankach półgębkiem, a w prywatnych rozmowach jawnie mówiono o tajemniczych okolicznoœciach zaginięcia profesora Wilczura, to z całkiem innych powodów. Oto do willi profesora przy Alei Bzów na próżno szturmowali reporterzy. Bez trudu wprawdzie zdołali dowiedzieć się, że żona profesora wraz z siedmioletniš córeczkš nie jest obecna w Warszawie, służba jednak nabrała wody do ust i odmawiała wszelkich dalszych informacji. Bardziej natarczywych dziennikarzy odsyłała do kuzyna zaginionego, do prezesa Sšdu Apelacyjnego, Zygmunta Wilczura. Ten zaœ zniezmšconym spokojem powtarzał: -Pożycie mego kuzyna z żonš było zawsze nader szczęœliwe. W oczach licznych przyjaciół nieodmiennie uchodzili za wzorowe małżeństwo. Wišzanie zatem zaginięcia profesora, czym jestem głęboko wstrzšœnięty, z jego sprawami rodzinnymi jest i pozostanie -mówił z naciskiem - niedorzecznoœciš. -A czy pan prezes może nam powiedzieć, gdzie obecnie znajduje się pani Beata Wilczurowa? - pytali dziennikarze. -Owszem. Gotów jestem powtórzyć panom to, co słyszałem z ust mego kuzyna, właœnie w dniu, kiedy po raz ostatni wyszedł z domu. Oœwiadczył mi, że wysłałżonę z dzieckiem za granicę. - A cel jej wyjazdu? Prezes z uœmiechem zrobił rękš nieokreœlony gest. -Przyznam się panom, że nie spytałem o to.Prawdopodobnie chodziło o wyjazd kuracyjny. O ile sobie przypominam, żona kuzyna nie najlepiej znosiła nasze słoty jesienne. Zresztš doœć często bawiła za granicš. -Jednakże taki nagły wyjazd w dniu czy teżna kilka dni przed balem, na który były już rozesłane zaproszenia... - Moi panowie. Różnie się ludziom układajš sprawy. Poza tym nie byliœmy z sobš aż w tak bliskich stosunkach, bym mógł wiedziećo wszystkich ich poruszeniach. Jeżeli jednak wolno mi panów o to prosić, byłbymze względów rodzinnych bardzo obowišzanyza nierozdymanie sprawy do rozmiarów niezdrowej sensacji. A zwłaszcza spodziewam się, że nie znajdę w prasie żadnych aluzji dotyczšcych rodzinnego pożycia mego kuzyna. Bardzo na to liczę. W zamian podzielę się z panami moim osobistym poglšdem na cały wypadek. Nie jest wykluczone, że profesor mišł zamiar wyjechać z żonš. Zatrzymała go w Warszawie nader ważna operacja, o której tyle wszystkie dzienniki pisały. Z chwilš gdyoperacja się udała, mój kuzyn mógł wyjechać za żonš. -Minęło już tyle dni - zauważył jeden z reporterów -niepodobna, by do profesora nie dotarł alarm całej prasy. Dałby o sobieznać. - Zapewne. O ile alarm doń dotarł. Jest jednak wiele takich zakštków za granicš, cichych pensjonatów w górach, ustronnych miejsc wypoczynkowych, dokšd pisma warszawskie nie docierajš. -Depesze o zaginięciu profesora podała cała prasa zagraniczna -upierał się dziennikarz - no, i radio. -Radia można nie słuchać. Ja sam na przykład nie znoszę radia. A ileż to osób podczas wypoczynku do ršk nie bierze dzienników. Nie każdy ma na nie ochotę w jakimœ Tyrolu czy Dalmacji. -Tak, panie prezesie. Ale jest jeszcze jednaokolicznoœć. Oto profesora nie ma ani w Tyrolu, ani w Dalmacji, ani w ogóle za granicš. -I w jakiż sposób zdołał pan to stwierdzić? - z uœmiechem zapytał prezes. -To nie było trudne. Po prostu stwierdziłemw starostwie, że paszport zagraniczny profesora Wilczura był wystawiony z rocznym terminem ważnoœci. A termin ten upłynšł dokładnie przed dwoma miesišcamiinie był prolongowany. Zapanowało milczenie. Wreszcie prezes rozłożył ręce. -Ha. Niewštpliwie sprawa nie jest jasna. Proszę mi jednak wierzyć, że dołożę wszelkich starań, by jš wyœwietlić. Pracujenad tym i policja. W każdym razie przypominam panom jeszcze raz swojš proœbę. Zawdzięczajšc właœnie tej proœbie, wyrażonej przez człowieka zajmujšcego ogólnie szanowane stanowisko w życiu publicznym, jak też i z racji powszechnej sympatii, jakš cieszył się zaginiony profesor, prasa wyrzekła się ponętnej okazji do wentylowania spraw z jego życia osobistego. Nie przeszkodziło to oczywiœciepowodzi plotek kursujšcych wœród znajomych i nieznajomych, te jednak, nie podsycane œwieżymi wiadomoœciami, stopniowo zaczęły przycichać. Natomiast policja nie zaniechała sprawy. Komisarz Górny, któremu jš powierzono, w cišgu kilku dni zdołał ustalić szereg szczegółów. Zbadanie personelu lecznicy wyjaœniło, że w krytycznym dniu profesor Wilczur, jadšc do domu był w znakomitym humorze i że wiózł sobolowe futro, które właœnie nabył, a które miało być prezentem dla żony z racji ósmej rocznicy œlubu. Nic nie wskazywało na to, by spodziewał się nagłego wyjazdu małżonki. Z zeznań służby wynikało, że dowiedział się o nim dopiero z listu pozostawionego przez niš. List ten wywarł na nim piorunujšce wrażenie. Robił wrażenie nieprzytomnego, nic nie jadł. Siedział w ciemnym gabinecie. Listu wprawdzie nie znaleziono. Nie trudno jednak było domyœlić się, że zawierał decyzję zerwania. Takie przypuszczenie wyraził również i prezes Wilczur, który nieskšpił œledztwu najdrobniejszych szczegółów i podał wyczerpujšcš relację ze swej wizyty u kuzyna. Z dalszych zeznań służby nie wynikało nic pewnego. Pani Beata codziennie w rannych godzinach udawała się samochodem na dłuższy spacer do parku Łazienkowskiego. Szofer zostawał z wozem przed bramš i nigdy nie widział nikogo, kto by pani towarzyszył. Za to stróże w parku w okazanej fotografii poznali od razu paniš, która codziennie spotykała się tu z młodym, szczupłym blondynkiem w doœć zniszczonym ubraniu. Rysopis owego blondyna nie odznaczał się wszakże żadnymszczegółem charakterystycznym. Badanie przeprowadzone w listach i papierach profesorowej nie dało również żadnego œladu. Stwierdzono, że zostawiła większš kwotę pieniędzy i biżuterię. Nie zabrała również futer ani żadnych cennych, a dajšcych się łatwo spieniężyć rzeczy. W biurku profesora znalazł komisarz Górnynabity rewolwer. -To mi pozwala wnioskować -mówił prezesowi Wilczurowi - że profesor stanowczo nie miał zamiarów samobójczych. W przeciwnym razie zabrałby broń. Zabrałby jš również w wypadku, gdyby zamierzał rozprawić się z uwodzicielem żony. - Czy pan komisarz sšdzi, że mógł wiedzieć, gdzie go należy szukać? -Nie. Przypuszczam, że nawet nie domyœlałsię jego istnienia. Młodzieńca o takim wyglšdzie nie widział nikt ze służby w Alei Bzów. Jednak jestem przekonany, że odnalezienie tej pary da nam odpowiedŸ na pytanie, co się stało z profesorem. Zgodnie z tš koncepcjš komisarz skierował œledztwo ku odszukaniu pani Beaty. Po długich zabiegach sprowadzono doń szofera taksówki, którš krytycznego dnia odjechała z domu profesora. I ten jednak niewiele miał do opowiedzenia. Pamiętał, żeodwiózł z Alei Bzów na Dworzec Główny młodš, przystojnš paniš z kilkuletniš dziewczynkš. Zapłaciła, sama wzięła walizki i znikła w tłumie. Badanie kolejowego rozkładu jazdy też nie na wiele się. zdało. Między dwunastš a pierwszš w południe z Dworca Głównego odchodziło kilkanaœcie pocišgów w najrozmaitszych kierunkach. Komisarz Górny zastanawiał się już nad rozesłaniem listów gończych za Beatš Wilczurowš, gdy nagle nowe odkrycie pchnęło œledztwo na inne tory. Mianowicie podczas periodycznej rewizji dokonanej u jednego z paserów na ulicy Karmelickiej, wœród wielu rzeczy, pochodzšcych z kradzieży czy rabunku, znaleziono czarne palto, marynarkę i kamizelkę wyjštkowo dużych rozmiarów. Chociaż etykietki krawca były odprute, z łatwoœciš dało się odszukać zakład krawiecki, gdzie zostały uszyte, i tš drogš stwierdzono, że należały do zaginionego profesora. Przyciœnięty do muru paser zeznał, iż nabył to od niejakiego Feliksa Zubrowskiego. Zubrowski, wbrew przypuszczeniom komisarza, nie był nigdy notowany za jakiekolwiek przestępstwa. Mieszkał na Przywiœlnej z żonš i czworgiem dzieci, z zawodu był piaskarzem i zeznał, iż krytycznego dnia ubranie znalazł na brzegu, gdy z rana wracał z libacji. Kilku œwiadków, może niezbyt godnych zaufania, Ý^ˆŠj ľAź48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPëc;]I, c€u*Hc˝8ą-ustaliło jego alibi. W każdym razie niczego mu nie było można udowodnić i Zubrowskiego po trzech dniach wypuszczono z aresztu. Za jego niewinnoœciš przemawiało to, że Wisła w tym miejscu była głęboka, a samobójstwo profesora Wilczura nader prawdopodobne. W następnych dniach przeszukano koryto rzeki na przestrzeni kilku kilometrów - bez skutku. Do prosektorium szeœć razy sprowadzano służbę z Alei Bzów i prezesa Wilczura, by rozpoznali niezidentyfikowane zwłoki, lecz właœciwie było to zbędne: zaginiony profesor miał rzucajšcy się w oczy wzrost około metra dziewięćdziesięciucentymetrów i ważył prawie sto kilogramów. Jeszcze nie znaleŸliœmy trupa - zrezygnowanym głosem mówił komisarz Górny - może wypłynie na wiosnę. Wisła mawiele dołów i nieraz zdarza się, że dopieropo kilku miesišcach wyrzuca zwłoki. -Więc pan potwierdza moje obawy? -pytał prezes. o -Bardzo wiele okolicznoœci przemawia za samobójstwem. Na wszelki Wypadek rozesłałem odbitki fotografii profesora do wszystkich posterunków policyjnych. -Więc jednak dopuszcza pan ewentualnoœć utraty pamięci? -Jeżeli mam być szczery, nie wierzę w to. Póki jednak zwłoki nie wypłynš, nie wolno mi zaniedbać i tej możliwoœci. Z tej samej racji nie zaniechałem też hipotezy o morderstwie. Chociaż mam niemal pewnoœć, że może być mowa tylko o samobójstwie. To pewne. Wyszedł z domu oszołomiony nieszczęœciemi dlatego nie powzišł jeszcze żadnej decyzji. Chodził zapewne długo po mieœcie, może pił dla zalania robaka... - Nigdy nie pił - przerwał prezes. -Tak czy owak, postanowił z sobš skończyć. Bo któż miałby go zabić? ... Bandyci? ... Musiałoby być co najmniej trzech albo czterech, by po cichu dać mu radę. To przecież był człowiek wyjštkowejsiły fizycznej. A strzały? ... No, niewykluczone, ale strzelanina zawsze kogoœ zwabi i z uprzštnięciem trupa trzeba bardzo się poœpieszyć. Na palcie zaœ i na marynarce nie ma Najmniejszego œladu krwi. Pozostaje jeszcze wcišgnięcie w pułapkę i zabójstwo w zamkniętym lokalu. Zabójstwo zatem z premedytacjš. Otóż komu mogło na tym zależeć, kto na tym zyskiwał? ... Nikt. Profesor nie zostawił testamentu. Z samego prawa wszystko, co miał, przechodziłoby na córkę i żonę. Pan prezes jednak zapewnia, że wdowa jest najbardziej bezinteresownš kobietš na œwiecie. Pozostaje jeszcze jej amant, któremu, sšdzšc z jego powierzchownoœci, nie musiało powodzić się najlepiej. Ale i to jest więcej niż wštpliwe. Gdyby chciał zdobyć pienišdze, potrafiłby namówić profesorowš do zabrania gotówki, futer i biżuterii. Stanowiło to przecie kwotę nie dopogardzenia, jakieœ, pobieżnie liczšc, siedemdziesišt tysięcy. A kochajšcš kobietę spryciarz do wszystkiego zdoła namówić. -Wštpię. Beata miała zasady... -Panie prezesie, jako doœwiadczony sędzia wie pan lepiej ode mnie, że gdzie u kobiety zaczyna się miłoœć, tam kończš się wszystkie zasady. Ale za niewinnoœciš tej pary przemawiajš i inne rzeczy. Więc primo: nie uciekliby, bo to tylko przeciw nimmusiałoby zwrócić podejrzenie. Secundo: zgłosiliby się po zaginięciu profesora. Cała prasa przecież tršbiła. A chyba byliby ostatecznie głupi sšdzšc, że policji wczeœniej czy póŸniej nie udałoby się odnaleŸć, gdyby uważała ich za sprawców zbrodni. Grajšc na tak wielkš stawkę jak spadek po profesorze, zjawiliby się w kilkadni, a tu już drugi miesišc mija. Muszš miećczyste sumienie. -I ja tak sšdzę. -A jeszcze i to! Z doœwiadczenia wiem, że zbrodniarz nie umie prawie nigdy zdobyć sięna cierpliwoœć. Każdemu z nich pilno osišgnšć to, co pobudziło go do przestępstwa. I zawsze wybiera taktykę kręcenia się pod nosem policji. Pewniejszy się czuje, gdy œwieci obecnoœciš, niż kiedy chowa się w cień, co może nań œcišgnšć podejrzenia. - To prawda. -Niewštpliwa. Rozpatrywałem jeszcze jednorozwišzanie. Zabójstwo przypadkowe. Powiedzmy, że profesor odnalazł ich i podczas scysji został zabity. W takim wypadku znowuż musimy wzišć pod uwagę, że profesor był siłaczem i że na jego ubraniu nie było ani krwi, ani œladów wywabiania ewentualnych plam krwawych. Niepodobna zaœ przypuœcić, by ów szczupłyi doœć cherlawy młodzieniec zdołał zabić takiego olbrzyma bez użycia broni. Dlatego właœnie nie staję na głowie, by ich odszukać. Prezes przytaknšł. -Może i lepiej byłoby, gdybyœmy ich nie znaleŸli... Przynajmniej do czasu, aż sprawaostatecznie się wyjaœni. - Może i lepiej - przyznał komisarz. Zresztš nic innego nie mógł powiedzieć, bo dotychczas policja nie mogła wpaœć na najmniejszy œlad po Beacie Wilczurowej, jejcórce i po owym nieznanym człowieku. Mijały miesišce, a w ustawicznej karuzeli, jakš jest życie każdego wielkiego miasta, stopniowo zapomniano o profesorze Rafale Wilczurze i o jego tajemniczym zniknięciu. Foliały akt œledztwa z wolna pokrywał w szafach urzšdowych kurz. Płotem spiętrzyły się na nich stosy spraw następnych. Aż po roku zapakowano je w skrzynie i przewieziono do archiwum. Zgodnie z prawem, do zarzšdzania majštkiem nieobecnego Sšd wyznaczył kuratora, a mecenas Szrenk, któremu tę funkcję powierzono, nie miał powodu do narzekania na niš. Pensja płynęła stale, pracy zaœ było niewiele. Willę w Alei Bzów wydzierżawił, kapitały umieœcił w papierach pupilarnych, kierownictwo lecznicy powierzył nader uzdolnionemu i budzšcemu pełne zaufanie doktorowi Dobranieckiemu, najbliższemu współpracownikowi zaginionego. W lecznicy zresztš wszystko szło dawnym, jeszcze przez profesora Wilczura ustalonych trybem. W cišgu paru miesięcy wykończono nowy pawilon, a napływ pacjentów, który doœć poważnie się poczštkowo zmniejszył, wrócił do swojej normy. Zmiany zaprowadzone przez doktora Dobranieckiegobyły niewielkie. Tyle tylko, że skasowano owe bezpłatne miejsca dla niezamożnych dzieci i że kilka osób z personelu ustšpiło, bez szkody zresztš dla instytucji. Pierwszy z racji owych dzieci po doœć nieprzyjemnej sprzeczce z szefem zgłosił dymisję asystent doktor Skórzeń, po nim zwolniono buchaltera Michalaka i sekretarkę, pannę Janowiczównę, która rzšdziła się jak szaragęœ i pozwalała sobie wtršcać się w zarzšdzenia doktora Dobranieckiego, a przytym drażniła go sposobem bycia, pozbawionym dostatecznej dozy szacunku. Jej zachowanie się raziło tym bardziej, że nowy zwierzchnik w ogóle nieco zaostrzył dyscyplinę w lecznicy, gdzie dotychczas panował nastrój zbyt patriarchalny. Jednoczeœnie jego osobista pozycja, nie tylko w zarzšdzanej instytucji, podniosła się poważnie. Nowe wybory w Kole Chirurgów przyniosły mu tytuł prezesa, a w rok póŸniej otrzymał katedrę po zaginionym, z tytułem profesorskim, będšczaœ wysoce uzdolnionym lekarzem i dzielnym człowiekiem, stopniowo, lecz staledochodził do majštku i sławy. Z biegiem lat nazwa „Lecznicy Prof. dra Wilczura ”stawała się coraz bardziej nieuzasadnionym anachronizmem. Toteż nikogo nie zdziwiło, gdy w końcu za zgodš kuratora nazwę tę zmieniono na „Lecznicę im. Prof. dra Wilczura". W zwišzku z tym wyszła z druku doœć obszerna biografia pióra prof. dra K. Dobranieckiego pt. „Prof. Rafał Wilczur - genialny chirurg ”. Praca ta kończyła się słowami: „Składajšc hołd nieodżałowanej pamięci najlepszego Człowieka, mšdrego Nauczyciela i wielkiego Uczonego, polski œwiat lekarski pozostaje okryty żałobš po jego tragicznym zniknięciu, które niestety już zapewne na zawsze pozostanie okryte mrokiem bolesnej tajemnicy". Rozdział III Przodownik policji w Chotymowie, Wiktor Kania, siedział bezczynnie przy stole kancelaryjnym, pokrytym czystš zielonš bibułš i ziewał od czasu do czasu, patrzšc przez okno. Posterunek mieœcił się w ostatnim domku na skraju miasteczka i z okien roztaczał się rozległy widok na pola pokryte już gęstš zieleniš, na brzeg jeziora, gdzie właœnie rozwieszano sieci, na czarnš smugę lasu, spod której dymił komin tartaku Hasfelda, i na drogę do tego tartaku, którš szedł właœnie zastępca Kani, posterunkowy Sobczak, z jakimœ wysokim, chudym brodaczem. Sobczak stawiał szeroko nogi, chwiał się przy każdym kroku niby kaczka na obie strony i niósł pod pachš wielki arkusz dykty do tego swego laubzegowania. Brodacz musiał być robotnikiem z tartaku, ito od niedawna. Przodownik Kania widział go po raz pierwszy, a przecież znał wszystkich w Chotymowie i naokoło w promieniu dziesięciu kilometrów. Poza tym to, że Sobczak sam niósł dyktę, dawało do myœlenia. Widocznie nie uważał za wskazane skorzystać z usług towarzysza, a zatem z owym towarzyszem nie wszystkobyło w porzšdku: towarzyszył Sobczakowi nie z dobrej woli. Na posterunek w Chotymowie przyprowadzało się różnych ludzi. Za bójki po wsiach, za drobne kradzieże w lesie i w polu, za kłusownictwo. Czasem udawało sięprzyłapać jakšœ grubszš rybę, bandytę lub defraudanta unikajšcego wielkich szlaków i usiłujšcego bocznymi drogami dostać się dogranicy niemieckiej. Prowadzony jednak przez Sobczaka brodacz, pomimo ogromnego wzrostu, nie budził widocznie obaw posterunkowego i pewno chodziło o jakiœ drobiazg. Po chwili drzwi otworzyły się i obaj weszli.Brodacz zdjšł czapkę i stanšł przy drzwiach. Sobczak zasalutował i złożył meldunek: - Ten oto człowiek zgłosił się do tartaku Hasfelda o pracę. Zatrudniono go, ale okazało się, że żadnych dokumentów nie, posiada i że nie wie, jak się nazywa ani skšd pochodzi. -Zaraz zobaczymy -mruknšł przodownik Kania i skinšł rękš na brodacza. - Macie jakie dokumenty? - Nie mam. - Sobczak, obszukaj go. Posterunkowy rozpišł gruby, zniszczony kubrak, przeszukał kieszenie, położył przed przodownikiem na stole wszystko, coznalazł: nieduży, tani scyzoryk, kilkadziesišt groszy, kawałek sznurka, dwaguziki i blaszanš łyżkę. Obmacał mu cholewy, ale i tam nic nie było. - Skšdżeœcie się tu wzięli? Co? - zapytał przodownik. - Przyszedłem z Czumki w surskim powiecie. - Z Czumki? ... A po coœcie przyszli? -Za pracš. W Czumce robiłem w tartaku. Tartak zamknęli. Ludzie mówili, że tu, w Chotymowie, dostanę zajęcie i zarobek. - A jak nazywał się właœciciel tartaku w Czumce? - Fibich. - Długoœcie tam robili? - Pół roku. - A urodziliœcie się też w surskim powiecie?Brodacz wzruszył ramionami. - Nie wiem. Nie pamiętam. Przodownik spojrzał nań groŸnie. - No, no! Tylko nie mnie będziecie zawracaćgłowę! Piœmienny? - Tak. - Więc gdzie byliœcie w szkole? - Nie wiem. - Wasze imię i nazwisko? - krzyknšł zniecierpliwiony Kania. Brodacz milczał. - Głusi jesteœcie? -Nie, panie przewodniku, i niech pan nie gniewa się na mnie. Ja przecież niczego nie zrobiłem. - No, to mówcie prawdę! -Prawdę mówię. Nie wiem, jak się nazywam. Może wcale się nie nazywam. Wszyscy mnie o to pytajš, a ja nie wiem. - Więc co!! Nigdy nie mieliœcie dokumentów?- Nigdy. - To jak was do pracy przyjmowali? Bez papierów? -Po miastach to wszędzie papierów żšdali i nie chcieli tak przyjšć. A po wsiach to nie każdy na to zważa. Ot, nazwš jakkolwiek, jak komu wygodnie, i już. Tu, w tutejszym tartaku też podałem nazwisko, jakim mnie w Czumce przezwali: Józef Broda. Ale panu posterunkowemu sam powiedziałem, że to przezwisko. Ja nic złego nie zrobiłem i sumienie mam czyste. - To się okaże. - Pan przodownik może napisać do tych, gdzie pracowałem. Nikomu nic nie ukradłem. Przodownik zamyœlił się. Już nieraz w swojej praktyce miał do czynienia z różnymi osobnikami, ukrywajšcymi swoje nazwisko, a jednak zawsze podawali jakiekolwiek zmyœlone. Ten zaœ uporczywie twierdził, że nie ma nazwiska. - A gdzie wasza rodzina? - Nie wiem. Nie mam żadnej rodziny - z rezygnacjš odpowiedział brodacz. - A byliœcie sšdownie karani? - Tak jest. Przodownik szeroko otworzył oczy. - Gdzie? -W zeszłym roku w Radomiu, a trzy lata temu w Bydgoszczy. Raz na miesišc, a raz na dwa tygodnie. - Za co? -Za włóczęgostwo. Ale niesprawiedliwie. Czyjak kto pracy szuka, to włóczęga? ... Po prawdzie, to za to, że dokumentów nie miałem. I prosiłem i w sšdzie, i na policji, i w więzieniu, żeby mi wystawili jaki dokument. Ale nie chcieli. Mówili, że takiego prawa nie ma. To co mam robić? Chrzšknšł i rozłożył ręce. - Niech mnie pan puœci, panie przodowniku. Ja nic złego nikomu nie zrobię. -Puœcić? ... Przepisy na to nie pozwalajš. Odeœlę was do starostwa, a tam niech robiš, co im się podoba. Możecie usišœć i nie przeszkadzajcie. Muszę sporzšdzić protokół. Wycišgnšł z szuflady arkusz papieru i zaczšł pisać. Długo się namyœlał, bo brak nazwiska i miejsca urodzenia zatrzymanegoosobnika psuł mu cały schemat protokołu. Wreszcie skończył i spojrzał na brodacza. Szpakowaty zarost i włosy wskazywały, żemusi mieć coœ koło pięćdziesištki. Siedział bez ruchu, wpatrzony w œcianę, a jego przeraŸliwa chudoœć i zapadnięte policzki sprawiały wrażenie szkieletu. Tylko ogromne, spracowane ręce poruszały się jakimœ dziwnym, nerwowym ruchem. - Przenocujecie tu - powiedział Kania -a jutro odeœlę was do powiatu. Wstał i dodał:- Nic wam tam nie zrobiš. Najwyżej odsiedzicie za włóczęgostwo i puszczš. - Jak inaczej nie można, to nie ma rady - ponuro mruknšł brodacz. - A teraz chodŸcie tu. Otworzył drzwi do małej komory z zakratowanym okienkiem. Na podłodze leżał siennik, grubo nabity słomš. Drzwi były z tęgich desek. Gdy zamknęły się, brodacz położył się na sienniku. I zaczšł rozmyœlać. Zarówno ten przodownik, jak i drugi policjant nie byli złymi ludŸmi, a jednak widocznie prawo nakazywało im być złymi. Za cóż znowu pozbawiono go wolnoœci, za co wcišż patrzšna niego jak na przestępcę? ... Czy to taka naprawdę konieczna rzecz mieć dokumenty ijakoœ się nazywać? ... Czy od tego człowiekstanie się inny? ... Tłumaczyli mu tyle razy, że to niemożliwe, by wcale się nie nazywał. I on w końcu musiał im przyznać słusznoœć. Ale bał się o tym myœleć. Gdy tylko zaczšł, ogarniało go dziwne uczucie: jakby zapomniał coœ, coœ niezmiernie ważnego. I nagle myœli opanowane goršczkowym niepokojem rozbiegały się we wszystkie strony, zbijały się w jakieœ pogmatwane kłębowiska, szarpały się rozpaczliwie, jak zwierzęta ogarnięte dzikš panikš; wirowałycoraz szybciej, bez sensu, bez celu, potem rwały się w strzępy, w jakieœ dziwaczne kłaczki, niby bezkształtne, beztreœciowe żyjšce potworki, zrastały się w wielki motek waty wypełniajšcy całš czaszkę. W takich chwilach doznawał najokropniejszego strachu. Zdawało mu się,że oszaleje, że dostaje obłędu i że jest wobec zbliżajšcej się katastrofy bezradny, bezsilny i zgubiony. Bo przecie w tym piekielnym chaosie ani na moment nie traciłœwiadomoœci. Gdzieœ wewnštrz mózgu jakiœ precyzyjny aparat notował z całym spokojem każdy objaw, każdš fazę. I. w tym była największa męka. Na próżno całym wysiłkiem woli usiłował wyrwać się z chłonšcego bagna. Przestać myœleć, skupić uwagę na jakimœ przedmiocie, ratować się. Jedynie fizyczny ból przynosił lekkš ulgę. Wpijał zęby do krwi w ciało, gryzł ręce i tłukł głowš o œcianę aż do utraty sił, do omdlenia. Wtedy leżał bezwładny i do ostatecznoœci wyczerpany, niemal martwy. Toteż bał się, bał się obrzydliwym, zwierzęcym lękiem swojej pamięci. Bał się wszystkiego, co go mogło pobudzić do niebacznego zajrzenia w mgłę przeszłoœci,w ten koszmarny mrok, którego nie podobna przeniknšć, a który przycišga jak otwarta przepaœć. Dlatego takie przesłuchanie na posterunku było dlań ciężkš torturš i gdy znalazł się sam, a stwierdził, że groza ataku minęła, niemal cieszył się z tego zamknięcia. Jednakże ponowne zatrzymanie przez policję, męczarnia badania i groŸba ataku kazały mu zastanowić się nad koniecznoœcišuchronienia się przed tym wszystkim na przyszłoœć. Na to zaœ był jeden tylko sposób: mieć dokumenty. A ponieważ legalnšdrogš niepodobna było ich sobie wyrobić, należało je ukraœć, zabrać komuœ. Nie wiedział jeszcze, jak to zrobi, ale postanowienie zapadło. Nazajutrz wczesnym rankiem odstawiono go do starostwa w oddalonym o kilkanaœcie kilometrów większym miasteczku. Starostwo mieœciło się w dużym, murowanym budynku. Posterunkowy zostawił brodacza na parterze, pod dozorem policjanta pilnujšcego jeszcze kilku aresztowanych. Podługim oczekiwaniu zaczęto ich po jednym Ý^ˆŠj ľAź48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żP*oc€ŒČ cT#Ę c1w •2Ó U€wywoływać na pierwsze piętro, gdzie była sala sšdu staroœcińskiego. Tłuœciutki, młody urzędnik siedział za stołem przykrytym zielonym suknem i zawalonym papierami. Sšdził szybko. Gdy przyszła jednak kolej na brodacza, nabrał widocznie jakichœ wštpliwoœci czy podejrzeń, gdyż kazał mu czekać. Policjantwyprowadził go tedy do sšsiedniego pokoju.Tu przy stole siedział jakiœ staruszek i pisał zawzięcie. Pokoik był mały. Gdy brodacz usiadł na ławce pod oknem, z nudów zaczšł przyglšdać się pracy staruszka. Na biurku tym leżały stosy papierów. Były tam podania oblepione markami stemplowymi, kolorowe awizacje i -brodacz drgnšł: niemal najbliżej od niego leżała paczka papierów, złšczona spinaczem, a na samym wierzchu leżał dokument. Była to metryka. Przysunšł się bliżej i przeczytał. Wystawiona była na nazwisko Antoniego Kosiby, urodzonego w Kaliszu. Obliczył lata: 52. Pod spodem były pieczęcie... Brodacz obejrzał się na policjanta: stał odwrócony plecami i czytał jakieœ ogłoszenia naklejone na drzwiach. Teraz trzeba było tylko położyć czapkę na biurku, tak by przykryć niš papiery. - Proszę zabrać tę czapkę - oburzył się staruszek. - Też znalazł sobie miejsce. -Przepraszam -bšknšł brodacz i zsunšł jš wraz z paczkš papierów, po czym zwinšł je w rulon i ukrył w kieszeni. Oczywiœcie tym razem nie mógł się posłużyć tak zdobytymi dokumentami i został skazany na trzy tygodnie aresztu zanałogowe uprawnianie włóczęgi. Po trzech tygodniach wyszedł jednak z więzienia powiatowego i ruszył w œwiat, już jako Antoni Kosiba. Rozdział IV W samych Odrynach, w majštku, nie było nic godnego widzenia. Wielki pałac spalony podczas wojny, obrosły pokrzywami, łopianem i końskim szczawiem, z roku na rok pokrywał się mchem i pleœniš i rozsypywał się w gruzy. Właœcicielka, księżna Dubancewa, wdowa po dygnitarzu petersburskiego dworu, mieszkała stale weFrancji i nie przyjeżdżała nigdy. Rzšdca, stary dziwak, pan Poleszkiewicz, zajmowałdwa pokoiki w drewnianej oficynie na folwarku, gdzie też nie brakło œladów zapuszczenia i zaniedbań. Ale wokół roztaczała się rozległa i przepiękna Puszcza Odryniecka, tysišce hektarów porosłych gęsto sosnami i jodłami, dębami i brzozami, podszyta leszczynš i jałowcem, poprzerzynana krętymi, wšskimi dróżkami, na których częœciej spotykało się œlady dzika czy rogacza niż koma lub człowieka. Z lotu ptaka cała ta ogromna przestrzeń wyglšdała jak mienišcy się zielony aksamit,w który powszywano gęsto błyszczšce tafelki dżetów. Bo i wód tu nie brakowało. Małe i większe jeziorka, połšczone ukrytymi w łozach i olchach strumykami, sprawiały, że łatwiej było puszczę objechać łódkš niż obejœć piechotš. Łódkami też najczęœciej posługiwali się nieliczni gajowi. Tylko do dworku w œrodku puszczy musieli iœć piechotš. Dworek stał na wzgórzu, na niewielkiej polanie, ze wszystkich stron otoczonej wysokim murem starego lasu. W dworku mieszkał leœniczy, pan Jan Oksza, syn starego Filipa Okszy, który przez lat z górš czterdzieœci Puszczš Odynieckš zarzšdzał, a po œmierci synowi i posadę, i wszystko, co miał, zostawił. Młody od dzieciństwa do szkół do Wilna, a póŸniej dodalekiej Warszawy wysłany, wrócił po latach z dyplomem leœnika w kieszeni, z żonš i córeczkš, w dworku zamieszkał i już pišty rok nieograniczonš władzę w puszczy sprawował. Nieograniczonš, gdyż jego zwierzchnik, pan Poleszkiewicz, we wszystkim mu ufał, do niczego się nie wtršcał i do leœniczówki, jeżeli zaglšdał, to nie po to, by ksišżki sprawdzać, lecz by z paniš Beatš Okszynš pogadać, z panem Janem partyjkę szachów zagrać lub małš Marysię na siodle przed sobš usadowić i „powozić" na polance. Był to zresztš niemaljedyny goœć, który do leœniczówki zaglšdał.Pan Oksza widać po ojcu odziedziczył usposobienie odludka, do sšsiadów, których zresztš daleko przyszłoby szukać, nie lgnšł, a i oni go nie nachodzili. Domator też był pomimo młodego wieku wielki, czemu nie dziwiono się również, gdyż żonę miał pięknš i - jak mówił gajowy Barczuk - „bardzo przychylnš ”, córeczkę jak aniołka i szczęœcie w domu. Toteż i wyjeżdżał nader niechętnie. Ilekroćzmuszony był wybrać się do powiatowego Brasławia albo, Boże nie daj, do samego Wilna, wyjazd z dnia na dzień odkładał, może i z tego powodu, że trochę „słabował”na zdrowiu, a podróż męczyła go bardzo. Bywało, jak się trochę zaziębił, to krwiš pluł i w łóżku musiał leżeć. A że dobry byłczłowiek, ludzki i sprawiedliwy, wszyscy podwładni żałowali go bardzo patrzšc, jak w oczach niknie. Dwa razy to nawet doktoradoń trzeba było przywozić, co niełatwo i drogo, bo osiem mil to nie fraszka. Mówili ludzie, że młody leœniczy już z tego nie wyjdzie, i na to rzeczywiœcie wyglšdało. Lato w puszczy jest piękne. Mocno pachnie żywica, powietrze ciepłe jak w piecu, rozmaitych muszek tyle, że aż w uszach brzęczy. Chwiejš się wierzchołki smukłych sosen, wiatr szumi w koronach starych dębów, mchy jak dywan puszyste, jagód i grzybów co niemiara i żyć tu, i nie umierać.A. gdy jesień przyjdzie, cisza w borze zalega taka jak w koœciele podczas Podniesienia. Stojš drzewa zamyœlone i nawet nie czujš, jak z nich liœcie złocistymii czerwonymi płatkami spadajš i spadajš. A w zimie œnieg wszystko pokrywa, wysoko, głęboko, grubymi poduszkami na gałęziach narasta, a gdy człowiek odetchnie, gdy mroŸne zdrowe powietrze do piersi wcišgnie, to aż radoœć ogarnia. Ale po zimie wiosna przychodzi. Z odtajałej ziemi leœnej, z jezior i bagien opary wilgotne wstajš, i wtedy to najgorzej tym, co ich suchoty męczš. Tak było i z panem leœniczym Oksza. Zimę dobrze przetrzymał, ale gdy w marcu œniegtopnieć zaczšł, na zdrowiu zapadł. A jak zapadł, to już czwarty tydzień w łóżku leżał i w sypialni raporty od gajowych odbierał. Schudł tak, że i trudno go było poznać, a czasem jak porwał go kaszel, jak zaczšł nim trzšœć, to i mowę na kwadrans czy dłużej tracił. Tylko pot mu wielkimi kroplami występował na czoło i dyszał z trudem. W sobotę to było, gdy już pani gajowych całkiem nie wpuœciła. Wyszła do nich do kuchni, sama blada i mizerna, i powiedziałacicho: - Mšż tak Ÿle się czuje, że... że nie można go męczyć. I rozpłakała się. -A żeby tak doktora przywieŸć, paniczka -odezwał się jeden. - Zawsze lżej mu umierać będzie. - Pan nie chce doktora - potrzšsnęła głowš. - Sama błagam go o to, nie chce zgodzić się. -Ja by pojechał po doktora -ofiarował się inny. -A panu leœniczemu można powiedzieć, że doktor sam przejazdem, znaczy się po drodze zajechał. Na tym stanęło i pani Okszynš otarła łzy i wróciła do sypialni. Po wielu nie przespanych nocach sama ledwie powłóczyła nogami. Gdy jednak zbliżyła siędo łóżka chorego, usiłowała uœmiechnšć się i udawać dobre myœli. Bała się, by wzrok Janka nie wyczytał prawdziwych, tych strasznych i bolesnych myœli, które zadręczały jej biednš duszę. Gdy on zapadał w sen, wówczas klękała i modliła się żarliwie. -Boże, przebacz mi, nie karz mnie, nie mœcij się nade mnš! Nie zabieraj mi go. Zgrzeszyłam, zrobiłam wiele zła, ale wybacz! Wybacz! Nie mogłam inaczej! I łzy jej ciekły po przezroczystej twarzy,a usta drżały w szepcie niezrozumiałych słów. Lecz Janek budził się prędko. Przychodził nowy atak kaszlu i na ręczniku zjawiała się nowa krwawa plama. Trzeba było podawać lód i lekarstwa. Niespodziewanie wieczorem nastšpiła poprawa. Goršczka spadła. Kazał podnieœć się wyżej i usiadł. Bez protestu wypił szklankę œmietanki i powiedział: - Zdaje mi się, że będę żył! -Na pewno, na pewno, Janku! Kryzys minšł,to oczywiste. Czujesz się silniejszy. Zobaczysz, za miesišc wrócisz zupełnie do zdrowia. - Tak myœlę. Czy Mariola jeszcze nie œpi? Nigdy nie nazywał jej tym imieniem. Nie lubił go i od poczštku nazywał jš po prostuMarysiš, do czego z czasem przyzwyczaiłasię i Beata. - Nie, jeszcze nie œpi. Odrabia lekcje. - Więc jeszcze masz czas na lekcje z niš? ... Umilkł, a po chwili powiedział; - Boże, ile ja tobie i jej wyrzšdziłem krzywdy. - Janku!! Jak możesz mówić takie okropne rzeczy! - Przeraziła się. - To prawda. - Sam w to nie wierzysz. Dałeœ nam tyle szczęœcia, tyle najpiękniejszego szczęœcia! ... Przymknšł oczy i szepnšł: -Kocham cię, Beato, z każdym dniem bardziej. I to ta moja miłoœć nie pozwoli miumrzeć. -Nie umrzesz, nie możesz umrzeć. Bez ciebie życie dla mnie byłoby gorsze od œmierci. Ale nie mówmy o tym. To już minęło, dzięki Bogu. Wiesz co? Zawołam Marysię. Już tak dawno ciebie nie widziała. Pozwól! -Nie powinienem. Tu powietrze pełne zarazków. Już i to mnie przejmuje obawš, że ty wcišż nim oddychasz. Dla jej młodziutkich płuc to trucizna. -Niech więc stanie na progu. Zamień z niš chociaż kilka słów. Ty nawet nie wiesz, jaksię ona o to dopomina. - Dobrze - zgodził się. Beata uchyliła drzwiizawołała: - Marysiu!! Tatuœ pozwala ci przyjœć. - Tatusiu!! - rozległ się z głębi domu radosny pisk, a póŸniej tupot prędkich kroków. Dziewczynka wbiegła i stanęła nieruchomo. Już od dwóch tygodni nie widziała chorego izmiana, jaka w nim zaszła, widocznie jš przeraziła. -Tatuœ ma się dziœ lepiej - prędko mówiła Beata - ale pozwala ci tylko stać przy drzwiach. Wkrótce już wstanie i będziecie znowu razem chodzić do lasu. - Jakże tam ci idzie, drogie dziecko? - zapytał Oksza. - Dziękuję, tatusiu. A wie tatuœ, że podmyłotę krzywš brzozę przy Siwym Ruczaju? - Podmyło? -Tak. Mikoła powiada, że się jak nic przewróci. I mówił jeszcze, że jego syn, Gryszka, widział wczoraj cztery łosie przybrodzie Humińskim. Szły jeden za drugim. - To pewno te z Czerwonego Lasu. - Aha, Mikoła też tak myœli. - A nie zapomniałaœ już botaniki i fizyki z kretesem? - zapytał z uœmiechem. -Wcale nie, tatusiu! -zapewniała i na potwierdzenie tego zaczęła wyliczać, czegonauczyła się sama. Po krótkiej rozmowie Oksza pożegnał dziewczynkę, posyłajšc jejrękš całusa. Ręka była wychudła i nienaturalnie biała. Gdy Marysia wyszła, powiedział: -Jak ta dziewczyna roœnie. Ma dopiero dwanaœcie lat, a już jest prawie taka jak ty. W przyszłym roku będziemy jednak musieli oddać jš do szkoły. Mam nadzieję, że wreszcie księżna dostaniepozwolenie wyrębu i my wówczas staniemy na nogi. - Bóg da. Byłeœ tylko ty prędzej wyzdrowiał. -Tak, tak -przyznał z energiš - muszę wyzdrowieć i zakrzštnšć srę koło interesów. Jeżeli wyrębu nie będzie, zdecydowałem się szukać innej posady. Ciężko rozstać się z Odrynieckš Puszczš, ale Marysia dorasta. To ważniejsze. Zamyœlił się i po chwili zapytał: - Dużo znów wydałaœ na lekarstwa? - Nie troszcz się o to. -Wiesz, zastanawiałem się, że gdybym teraz umarł, niewiele zostałoby ci po zapłaceniu kosztów pogrzebu. To mnie dręczyło najbardziej... Ze sprzedanych mebli starczyłoby ci na jakiœ rok. Zwłaszcza te stare makatki. Sš podobno cenne. -Janku! O czym ty mówisz! - zawołała z wyrzutem. -Nic, powtarzam, co sobie myœlałem. Myœlałem też, że w razie czego masz prawo upomnieć się o jakšœ rentę dla Marysi. Nie sšdzę, by Wilczur się odnalazł. Byłoby o tym w gazetach. Musi tam jednak ktoœ zarzšdzać jego majštkiem, a Marysia ma do tego majštku prawo. Na twarz Beaty wystšpiły rumieńce. -I to ty mówisz, Janku?! - zawołała nie ukrywajšc oburzenia. Dotychczas w cišgu pięciu lat nie było między nimi ani najmniejszej wzmianki o profesorze. Od pięciu lat, odkšd kazał jej nawet bieliznę i ubranka Marioli odesłać do jakiegoœ przytułku dla biednych dzieci. Oksza spuœciłoczy. - Nie mam prawa skazywać jej na nędzę. -A ja nie mam prawa wycišgać ręki po jego pienišdze. Sto razy, tysišc razy wolałabym umrzeć. Nigdy, słyszysz, Janku, nigdy! - Dobrze, nie mówmy już o tym. Ale widzisz, gdybym ja nie żył... Kiedy sšdziłem, że umrę, ogarniał mnie strach na myœl, co się stanie z wami... -Umiem szyć, umiem haftować, mogę dawaćlekcje... Wszystko, byle nie tamto. Zastanówsię, z jakim czołem mogłabym przyjœć do jego spadkobierców z żšdaniami, ja, którš oni... majš prawo uważać za winowajczynię jego œmierci. A zresztš, Janku, po co o tymw ogóle mówimy? Czujesz się zdrowy, dzięki Bogu, i wszystko pójdzie jak najlepiej. - Na pewno, kochana, na pewno. - Przytuliłtwarz do jej ręki. - No widzisz!! - rozpromieniła się. - A terazmusisz postarać się zasnšć. Już póŸno. - Dobrze. Czuję się trochę senny. - Dobranoc jedyny, dobranoc. Sen jeszcze cisił doda. - Dobranoc, moje szczęœcie. Osłoniła lampę, owinęła się pledem i ułożyła się na sofie. Po kwadransie jednak przypomniała sobie, że musi mu jeszcze przed nocš dać krople. Podniosła się, odliczyła dwadzieœcia kropel lekarstwa pachnšcego kreozotem, dolała wody i pochyliła się nad chorym. - Janku - odezwała się półgłosem - trzeba wypić lekarstwo. Nie obudził się. Delikatnie dotknęła jego ramienia i pochyliła się nad nim. Wtedy zobaczyła, że ma otwarte oczy. Już nie żył. Rozdział V Akurat na połowie drogi między Radoliszkami a Nieskupš stał od niepamiętnych czasów młyn wodny, niegdyœwłasnoœć ojców bazylianów z klasztoru w Wickunach, przez nich założony za czasów króla Batorego, obecnie należšcy do Prokopa Szapiela, zwanego powszechnie z białoruska Prokopem Mielnikiem. Ziemia w okolicy nie była ani zbyt bogata, ani zbyt żyzna, ot, żytnio-kartoflana i przeważnie należšca do drobniejszej szlachty i chłopów, ale żyta do przemiału Prokopowi nie brakowało, bo konkurencji żadnej w pobliżu nie miał, nie liczšc wiatraka w odległej o pięć kilometrów litewskiej wiosce Bierwintach. A ten na osiemdziesišt chat nastarczyć nic mógł, bo Litwini odznaczali się wyjštkowš gospodarnoœciš i niejeden z pięciu dziesięcinwięcej zebrać umiał niż białoruski gospodarz z siedmiu albo i oœmiu. Tak samo było i w Nieskupej. W Nieskupej siedzieli Moskale, staroobrzędowcy, co tu zRosji kiedyœ przyszli. Chłopy wszystko wielkie, zdrowe, robotne, co im nie sztuka była od wschodu do zachodu za pługiem chodzić, a orać tak głęboko, że i w Bierwintach tak nie orali. W Radoliszkach zaœ, jak to w miasteczku, były Zydki, co namniejszš skalę zajmowali się skupem zboża po dalszych wsiach, zarówno na potrzeby miasteczkowych, jak i na wywóz z Wilna. Odnich Prokop Mielnik też robotę miał. Toteż nie narzekał i byle posucha nie przyszła, byle wody w stawach nie zabrakło, to i nie miał przyczyny. A posucha zdarzała się rzadko w tych stronach i musiała być już nie wiadomo jak długotrwała, by wody na koło nie starczyło. Bo stawy, chociaż paręset lat temu kopane, solidne były, głębokie, no i co dziesięć lat szlamowane, by nie zarosły. Stawów było trzy. Dwa górne i jeden dolny.Wszystkie gęsto wierzbami obroœnięte. Do dolnego spadek był duży, ze dwa sšżnie, a oprócz koryta, co na koło szło, były jeszcze dwa wielkie spusty na wypadek powodzi. W stawach ryb było sporo: płotki,miętusy, okonie, ale najwięcej kiełbi. I raków nie brakowało. W głębokich jamach pod korzeniami, które woda wypłukała, gnieŸdziły się setkami. Obadwaj parobcy Prokopa, a już zwłaszcza młodszy Kaziuk, strasznie naumieli się je łapać. W wodzie po kolana stoi, a co nachyli się i rękę po łokieć albo i głębiej w norę wsadzi, to już raka wycišga. W samym młynie wprawdzie nikt by ich nie jadł, uważajšc za robactwo, ale w miasteczku, w Radoliszkach, zawsze można było je sprzedać: i ksišdz katolicki, i pop prawosławny, i doktor, a zwłaszcza ten był na nie amatorem. Wolał za poradę pół kopy raków wzišć niż dwa dziesištki jaj albo i trzy złote. Za miasteczkiem, wiorst jeszcze ze dwanaœcie, w fabryce też amatorów było niemało, ale tu trzeba było natrafić na okazję. Pieszo za daleko, a stary Prokop konia na takie rzeczy nie dawał, choć ten już całkiem był zastały, a spasiony jak œwinia. Obroku mu, wiadomo, nie brakowało. Stał tylko, z nogi na nogę zestępował i parskał, aż po całym chlewiesię rozlegało. Chlew był duży, mocny, z grubych okršglaków budowany. Oprócz koniastały tam dwie krowy i w przegrodzie œwiniaki. Pod daszkiem było miejsce na wózi sanie. Dom dobudowany był do młyna. Miał trzy izby, w których Prokop z rodzinš i z parobkami mieszkał, i przybudówkę, nowš całkiem, którš dla najstarszego syna, dnym Ý^ˆŠj ľAź48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż P"c!rc"‹ c#Œ)˘c$.8E4Albina, jeszcze postawił, gdy Albin miał siężenić. Od œmierci Albina przybudówka pusta stała, bo i drugiego syna, gdy do niej się sprowadził, zaraz nazajutrz nieszczęœcie spotkało. Mówili ludzie, że ktoœ musiał na niš urok rzucić czy złym okiem na podmurówkę spojrzeć. A czy prawda to była, czy nieprawda, doœć, że nikt tam zamieszkać nie chciał, choć byli i tacy, co po cichu zapewniali, że nie przybudówka uroczona, ale Bóg Prokopa Mielnika na potomstwie pokarał za to, że swego brata wyprocesował i z torbami puœcił. Strasznie takie gadanie gniewało Prokopa. Œcierpieć tego nie mógł i niejeden już za swoje podejrzenia dobrze od niego oberwał. A jednak w tym czy owym musiało coœ być.Miał przecież stary Mielnik trzech synów. Œredni na wojnie zginšł, najstarszy przed samym ożenkiem po pijanemu na lód wszedł, ten złamał się, i utonšł. A najmłodszy, wbijajšc klin w sworzeń na samej górze, zwalił się i omal życia nie postradał, a i tak obie nogi połamał. Na próżno sprowadzali doktora, na próżno doktor w deszczułki mu nogi układał. Na całe życie kalekš już musiał zostać, chodzić nie mógł. Pišty miesišc to siedział, to leżał, do nijakiej roboty się nie nadawał, i tak przy osiemnastu latach ciężarem ojcu był. I z córkš nie powiodło się Mielnikowi. Wyszła za mšż za majstra w cegielni, ale majster przy pożarze zginšł, a ona, że to w cišży była akurat, widać z tego urodziładziecko chore, na padaczkę cierpišce. Oto dlaczego stary Prokop chodził ponury jak noc i wilkiem patrzył, chociaż mu ludziebogactwa zazdroœcili, choć młyn nie próżnował i choć sam na zdrowie narzekaćnie mógł. -Tego roku na jesieni jeszcze jeden kłopot przybył: młodszego parobka, Kaziuka, bralido wojska. Na jego miejsce byle kogo Prokop przyjšć nie chciał. We młynie pracajest odpowiedzialna, wymaga roztropnoœci isiły. Byle pastuch do tego się nie nadawał. Długo zastanawiał się stary, aż wybór jegopadł na Nikitkę Romaniuka z Poberezia. Ojciec Nikitki miał i tak dwóch żonatych synów, a najmłodszy nawet do miast chodził za pracš. Chłopak zdrowy, do rzeczy, i nawet szkołę ukończył. Powzišwszy raz postanowienie, we czwartek, jako w dzień targowy w Radoliszkach, Prokop wybrał się w drogę. Blisko było z młyna do tartaku, niecała wiorsta. A traktem właœnie cišgnęli chłopi na targ. Jedna za drugš przejeżdżały bryczki i wozy. Każdy Mielnikowi kłaniał się, bo znali go wszyscy. Ten i ów, nie zatrzymujšc szkapy, zagadał, patrzšc ciekawie, jak stary przyjšł dopust Boży, który pokręcił mu ostatniego syna, Wasilka.Ale po twarzy Prokopa nic nie było można poznać. Jak zawsze miał zmarszczone brwii poruszał swojš łopaciastš, siwš brodš. Nadjechał wreszcie i Romaniuk. Musiał po zakupy jechać, bo wóz był pusty, tylko z tyłu jego baba siedziała. Prokop kiwnšł mu rękš i zaczšł iœć obok wozu. Uœcisnęli sobie dłonie. - No, co tam? - zapytał Romaniuk. - Tuczysz się, bracie? - Żyję z Bożš pomocš. Ale zmartwienie mam.- Słyszałem. - Nie to. Tylko Kaziuka do wojska biorš. - Biorš? - A biorš. - Tak to? ... - Aha. A wiesz, że zarobek u mnie dobry. Parobek głodu nie zazna i jeszcze odłoży. - Wiadomo - przyznał Romaniuk. - Tak ja sobie pomyœlałem, że twój, niby Nikita, podchodziłby do takiego zajęcia. - Czemu nie. - Nu, to jak? - Co jak? - Nu, z Nikita? - Ano, żeby u ciebie, do pracy? - Aha. Romaniuk podrapał się po głowie, w jego małych, siwych oczkach błysnęła radoœć. Powiedział jednak obojętnym tonem; - Chłopak zdrowy.... -To i chwała Bogu - spiesznie mruknšł Prokop w obawie, by Romaniu-kowi nie przyszło do głowy zapytanie o zdrowie Wasila. -Tylko żeby na przyszły pištek przyszedł, bo w pištek Kaziuka biorš. -To dobrze, bracie, że mówisz. Bo jego w domu nie ma. On teraz aż do Oszmiany pojechał. - Roboty szukać? - A pewno. - Ale wróci? - Co nie ma wrócić? Zaraz z Radoliszek pocztowš karteczkę do niego wyœlę. - No, to i dobrze. Żeby na pištek... - Toż rozumiem. - Pracy teraz wiele. Nie zdołam bez dwóch parobków - dodał Prokop. - Przyjedzie na czas. - To z Bogiem!! - Z Bogiem. Romaniuk potrzšsnšł lejcami, na co zresztšmały, brzuchaty siwek nawet nie zwrócił uwagi, i pogršżył się w myœlach, pełen zadowolenia. Wielkie to jednak było wyróżnienie, że Mielnik spoœród tylu wybrał jego syna. Odwrócił się i spojrzał na żonę. Z grubych chustek, które szczelnie opatulały jej głowę, widać było tylko nos i oczy. - Naszego Nikitę Mielnik bierze - powiedział. Baba westchnęła: - Boże, mój Boże! ... I nie wiadomo było, czy cieszy się, czy sięmartwi. Zresztš Romaniuk nigdy się nad tymnie zastanawiał. Głos już miała taki jękliwy. Cieszył się i Prokop. Strasznie nie lubił zmian i niepokojów. Teraz sprawa była załatwiona. Tak mu się przynajmniej zdawało, a zdawało się aż do pištkowego wieczoru. Dnia tego, póŸniej niż zazwyczaj, zabrał się do zamykania młyna. Wcišż czekał. Domowi nawet nie domyœlali się, dlaczego jest taki zły, gdyż nikomu nie powiedział. Ale za to w sobie pienił się znowu. Przecie wyraŸnie kazał mu przyjœć w pištek! Kaziuka już nie było. Od jutra roboty nawali, a tu choć głowš w œcianę bij. -Czekaj ty, szczenię zatracone - warczał cicho, kręcšc brodę. I przysięgał sobie, żenie weŸmie go, choćby z samego rana przyszedł. Sobota to nie pištek. Lepiej pierwszego lepszego, z goœcińca, nawet złodzieja, byle nie Nikitę. Ale i nazajutrz Nikitka się nie zjawił. Trzeba było wzišć do pomocy jednego z chłopów, który żyto do młyna przywiózł. Następnego dnia, jako w niedzielę, młyn był nieczynny, Prokop, pomodliwszy się, choć mu gniew w pacierzach przeszkadzał,wyszedł przed dom i usiadł na ławeczce. Długo żył, ale nie zdarzyło mu się jeszcze,by ktoœ zrobił mu taki zawód. Chciał chłopcu łaskę wyœwiadczyć, a ten nie zjawił się. Oczywiœcie, musiał w Oszmianie pracę znaleŸć i dlatego nie przyjechał, ale ito go nie usprawiedliwiało. -Pożałujš tego, te Romaniuki - mruczał pocišgajšc dym z fajki. Słońce œwieciło jasno. Dzień był ciepły i cichy. Nad stawami zganiało się ptactwo w pogoni za owadami. Nagle na goœcińcu rozległ się warkot. Stary przysłonił oczy rękš. Goœcińcem pędził motocykl. -W dzień œwięty takie rzeczy -splunšł. - Boga się nie bojš. Wiedział, o kim mówi. Cała okolica już od wiosny wiedziała, że toz Ludwikowa, z fabryki, syn właœciciela, młody pan Czyński. Za inżyniera za granicami się uczył, a teraz na odpoczynekdo rodziców przyjechał. Gadali, że po ojcu miał zarzšd fabryki objšć, ale jemu w głowie był tylko ten motocykl, diabelska maszyna, żeby ludziom po nocach spać nie dawać i konie na drogach straszyć. Toteż z niechęciš spoglšdał stary za tumanem kurzu znikajšcym na goœcińcu. A patrzšc w tamtš stronę zobaczył człowieka idšcego drogš do młyna. Człowiek szedł wolno, równym krokiem, naplecach niósł węzełek na kiju. Najpierw zdawało się Prokopowi, że to Nikitka, i krew mu napłynęła do twarzy, ale gdy idšcy zbliżył się, okazało się, że jest już niemłody, z czarnš, siwiejšcš brodš. Przyszedł, ukłonił się, po bożemu pozdrowił i zapytał: -Czy pozwolisz przysišœć i o wodę poprosić? Dzień goršcy i pić się chce. Młynarz obrzucił go uważnym spojrzeniem,odsunšł się robišc obok siebie miejsce na ławce i skinšł głowš. -Przysišœć każdemu wolno. A wody u nas, dzięki Bogu, nie brakuje. Ot tam, w sionce, ceber stoi. - Wskazał za siebie. Przybysz wydał mu się sympatyczny. Smutnš miał twarz, ale Prokop sam zbyt wiele zmartwień przeżył, by lubił twarze wesołe. A temu przy tym i z oczu dobrze patrzyło. Od każdego zaœ podróżnego człowiek może czegoœ ciekawego dowiedzieć się. Ten zaœ widać z dalekich stron pochodził, bo jego mowa inna była. -A skšdże to Bóg prowadzi? -zapytał Prokop, gdy nieznajomy wrócił i usiadł, ocierajšc wierzchem dłoni krople wody, osiadłe na brodzie i na wšsach. - Z daleka. A teraz spod Grodna idę. Za pracš. -I od Grodna toœ pracy nie znalazł? -Owszem, robiłem przez miesišc u kowala w Mickunach. A robota skończyła się, to i poszedłem dalej. - W Mickunach? - Tak. - Znam tamtego kowala. Czy to nie Wołowik? - Wołowik, Józef. Z jednym okiem. - To prawda. Iskra mu wypaliła. A znaczy się ty sam też kowal. Przybysz uœmiechnšł się: -I kowal, i nie kowal. Każdš robotę znam... - Jakże to tak? - Ano już lat ze dwadzieœcia po œwiecie chodzę, to i nauczyłem się wielu rzeczy. Stary zerknšł spod krzaczastych brwi. - A po młynarskiej częœci też pracowałeœ? -Nie, nie zdarzyło się. Ale ja także, panie Mielnik, prawdę powiem, Nocowałem ja w Pobereziu u niejakich Romaniuków. Dobrzy ludzie. I tam słyszałem, że ich syn do pracy u ciebie zgodzony. Ale on w Oszmianierobotę dostał w kooperatywie i wracać nie chce. Prokop nachmurzył się. - To ciebie Romaniuki przysłali? -Gdzież tam. Ale posłyszałem, to, myœlę, skorzystam. Zajœć i zapytać nie grzech. Chcesz, to weŸmiesz mnie, nie chcesz, nie weŸmiesz. Prokop wzruszył ramionami. - Jakże ja mogę ciebie wzišć, do domu obcego człowieka puœcić? - Ja i nie napraszam się. -To i mšdrze robisz. Nie znam ciebie ani nikt ciebie tu nie zna. Sam rozumiesz. Może ty i dobry człowiek, bez żadnych złych zamiarów, ale może i zły. Nawet twego nazwiska nie wiem, ani skšd ty rodem. - Nazwisko moje Antoni Kosiba, a rodem ja z Kalisza. - Kto by go wiedział, gdzie ten sam Kalisz. - Pewno, że daleko. -Œwiat jest wielki -westchnšł Prokop -a ludzie na nim rozmaici. Zapanowało milczenie, lecz młynarz po chwili zapytał: - A cóż ty chodzisz, że miejsca nigdzie nie zagrzejesz? To domu nie masz? - Nie mam. -I baby swojej nie masz? - Nie. - A dlaczego? - Nie wiem.... Od baby nic dobrego na œwiecie. -Co prawda, to prawda - przyznał Prokop -przez nie tylko zgorszenie i kłopoty. Ale zawsze należy się ożenić. Takie prawo Boskie. I pomyœlał stary Prokop, że to prawo dla niego okazało się okrutne. Urodziła mu wprawdzie żona trzech synów i córkę, ale nie na pociechę, tylko na nieszczęœcie. Rozmyœlania jego przerwał przybysz: - Pewno, że mnie nie znasz. Ale przecie u ludzi pracowałem, œwiadectwa mam. Możesz je przeczytać. -I czytać nie będę. Z czytanego i z pisanegonie ma nic dobrego. -Dokumenty też w porzšdku. Żebym złodziejbył, nie pracy bym szukał, tylko co ukraœć.Jakbym był złodziejem, to już dawno zamknęliby mnie w więzieniu. A ja już dwanaœcie lat chodzę. I nawet nie miałbym ukryć się u kogo, bo nikogo bliskiego nie mam. - A dlaczegóż nie masz? - A ty masz? - zapytał przybyły. Młynarza to zastanowiło. - Jakże? Mam rodzinę. - Ale jakby, nie daj Boże, wymarła, to znalazłbyœ bliskich? ... Znalazłbyœ życzliwych, serdecznych, co pomogliby ci wbiedzie? ... Nieznajomy mówił jakby z goryczš i patrzył w oczy Prokopowi. -Nikt nie ma bliskich - zakończył, a Miełniknic na to nie odpowiedział. Pierwszy raz w życiu podsunięto mu takš myœl i wydala mu się prawdziwš. Toteż przyjaŸniej spojrzał na przybysza. -Co tam ludzie o mnie mówiš czy myœlš -powiedział -niewiele mnie to obchodzi. Pewno i tobie bajek naopowiadali. Ale ja samwiem, jak należy się żyć. Krzywdy ani biedyniczyjej nie chcę. Przyjdzie kto do mnie, to głodny nie odejdzie. Bogiem się œwiadczę! Tak i tobie powiem: mnie chleba nie brakuje i ty się najesz. Pewne i to, że nie pozwolę ci w rowie przenocować. Kšt się znajdzie. Ale roboty dla ciebie nie mam. Tak ci powiem: wydajesz się i niegłupi człowiek i może uczciwy. Ale mnie potrzebny robotnik zdrowy, silny, młody. A ty już swój wiek masz. Na to przybysz wstał bez słowa. O kilka kroków od domu leżał w trawie kamień młyński, pęknięty przez pół. Pochylił się nad nim, podłożył dłonie pod jego połówkę, rozstawił nogi, zaparł się i podniósł. Trzymał go tak chwilę, w milczeniu patrzšc na Mielnika, po czym rzucił, aż ziemia zadudniła. Prokop powoli nabijał swojš fajkę. Przybysz usiadł obok, wycišgnšł z kieszenipapierosa. Zapalił i młynarz powiedział: - Już południe dochodzi. - A dochodzi - potwierdził przybysz, zerknšwszy na słońce. - Pora na obiad. Cóż te baby porzšdku przy dniu œwiętym nie pilnujš. Baby jednak pilnowały, bo właœnie rozległ się z sieni piskliwy głos dziewczynki: - Dziadzia!! Obiad! - ChodŸ, zjesz z nami, co Bóg dał - mruknšł Prokop wstajšc. -Bóg zapłać -odpowiedział przybysz i poszedł za nim. Z sieni, gdzie nie było podłogi, wchodziło się na prawo, przez wysoki próg, do pokojów, a na lewo, przez jeszcze wyższy, do izby, czyli do obszernejkuchni, która była również jadalniš i w której żyło się przez cały dzień. Niemal ćwierć izby zajmował olbrzymi piec, wapnem bielony. Z wielkiego otworu buchał żar. Na jego czerwonym tle czerniały pękate sagany, syczšc, bulgoczšc i napełniajšc powietrze zapachem smacznej strawy. Na piecu i na dobudowanych leżakach, gdzie zimš sypiali starsi i dzieci, znajdowały się teraz tylko jakieœ rupiecie przykryte pasiastym kilimem. Nie otynkowane, ale oszalowane œciany pokryte były setkami barwnych ilustracji. W rogu wisiał złocisty ikonostas ubrany różnokolorowymi papierkami, a przed nim zawieszona na mosiężnych łańcuszkach paliła się mała lampka oliwna. W tymże rogu stał wielki stół, przy niedzieli nakryty obrusem z grubego, czystego płótna. Na obrusie leżał potężny, płaski bochen chleba, leżały łyżki drewniane i aluminiowe, widelce, noże i sól w zielonej maselniczce, której przykrywka wyobrażała owcę z jagniętami. Pod œcianami biegła szeroka ława, a nad niš półki przykryte gazetami powycinanymi w zšbki. Na półkach stały misy, dzbany, kubki, talerze, garnki emaliowane i sagany, a na honorowym miejscu szeœć rondli miedzianych, błyszczšcych ostrš, metalowšczerwieniš. W izbie było szeœć osób. Jedna stara, zgarbiona baba, dwie doœć młode jeszcze kobiety i blada dziewczynka o pięknych, czarnych oczach, wyglšdajšca na lat trzynaœcie. I dwaj mężczyŸni: tęgi, rudy chłop o szerokich barach, siedzšcy skromnie przy drzwiach, i młody, wysmukły brunet, w którym przybyły od razu domyœlił się syna gospodarza, Wasila -Wasil siedział na ławie za stołem, podparty na łokciu, i patrzył w okno. Wejœcie ojca i nieznajomego nie przerwało mu smutnych rozmyœlań. Natomiast baby zakotłowały się i zaprzštnęły do podawania. Po chwili już dymiły na stole dwie misy: jedna z tłustym barszczem, tęgo zabielanym, druga z gotowanymi kartoflami. Dla Prokopa i dla Wasila postawiono głębokie fajansowe talerze. Reszta miała jeœć ze wspólnych mis. Stary usiadł na honorowym miejscu pod obrazami, szeroko przeżegnał się, inni poszli jego œladem i po chwili w izbie rozległo się smakowite siorbanie. Obecnoœć nieznanego goœcia nikogo tu nie zdziwiła. Nieraz się zdarzali. Nikt też nań nie zwrócił szczególnej uwagi.Między sobš z rzadka przerzucali się urywanymi zdaniami, raz polskimi, raz białoruskimi, jak wszyscy w tych stronach.Wkrótce misy opróżniły się i stara gospodyni, nazywana „matkš Agatš ”, zwróciła się do jednej z kobiet: - Nuże, Zonia! Co, zaczadziałaœ? Ruszże się! Zonia, wysoka, szerokobiodra baba poderwała się, chwyciła puste misy i pobiegła do pieca. Wzięła stojšcy w kšcie uchwyt na długim kiju, szybko wsunęła go do rozpalonej czeluœci i wydobyła z niej sagan. Jej zdrowe, puerfowate policzki zaczerwieniły się od ognia, a gdy wracała z pełnš misš, musiała jš trzymać w wycišgniętych rękach: miała wyjštkowo duże i pełne piersi. Po barszczu przyszła kolej na mięso, gotowanš wieprzowinę, pokrajanš na kawałki wielkoœci pięœci, tłustš i przerastała. - Olga! - zaskrzeczała niecierpliwie matka Agata, zwracajšc się dodrugiej kobiety. - Odkrojże bratu chleba!! Nie widzisz! Olga, szczupła i zwinna, sięgnęła po bochenek, uniosła go lekko, oparła o siebie i odcięła długš, cienkš i równš kromkę. - I mnie chleba, mamo - upominała się dziewczynka nazywana Natalkš. -I człowiekowi nie zapomnij - burknšł Prokop. Olga zerknęła na goœcia i położyła przed nim takšż zgrabnš kromkę. - Dziękuję - powiedział, a ona zaœmiała się i kiwnęła głowš. - Nie ma za co. - Z daleka jesteœ? - Z daleka, z Kalisza. - To i w Wilnie byłeœ? - A byłem!! ... -I Ostrš Bramę widziałeœ? ... -Widziałem. Tam obraz Matki Boskiej, cudowny obraz. Prokop spojrzał na syna ˆŠj ľAź48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż%PMc&$ T'Áac€(") c)>6# @spode łba i znowu spuœcił oczy. - Każdy wie, że tak jest - mruknšł. - A ty cudy sam widziałeœ? - zagadnšł Wasil. - Widzieć nie widziałem, ale ludzie opowiadali. O różnych cudach. - A na przykład, zrób łaskę, opowiedz. -Ja tam takich rzeczy nie umiem -zastanowił się goœć - ale co słyszałem, jak potrafię, powtórzę. - Powtórz, powtórz. - Mała Natalkš przysunęła się doń. Zaczšł niechętnie mówić o matce, której bliŸnięta urodziły się martwe, o kupcu, któremu towar złodzieje ukradli, o bluŸniercy, któremu język usechł, żołnierzu, któremu na wojnie obie ręce urwało, a wszystkim Ostrobramska pomogła. Skończyli właœnie jeœć i kobiety zabierały się do sprzštania, ale stanęły nieruchomo, zasłuchane w słowa opowiadajšcego. On zaœ z natury widać milczek, mówił cicho i krótko. - Dużo i innych cudów nasłuchałem się. Wszystkiego nie spamiętam - zakończył. - Ale to przecie katolicki obraz? - zapytała Zonia. - Katolicki. -Interesuje mnie -odezwał się znów Wasil -czy Ona i ludziom innej wiary pomaga, na ten przykład prawosławnym? -Tego nie wiem -goœć wzruszył ramionami -ale tak myœlę, że byle tylko był dobry człowiek, to każdemu pomoże. -Byle, wiadomo, chrzeœcijanin -gniewnie poprawiła go matka Agata. - Nie powiesz przecie, że pomogłaby Żydu! -Żydu? - odezwał się basem milczšcy dotychczas rudy parobek. - Na Żyda Ona jeszcze by cholerę zesłała. I taki skutek. Zaœmiał się głoœno i klepnšł się. po kolanach. Stary Prokop wstał i przeżegnał się. Było to sygnałem dla pozostałych. Kobiety wzięły się do mycia naczyń. MężczyŸni wyszli przed dom oprócz Wasila, który został przy stole. Mielnik wypalił fajeczkę,po czym przyniósł sobie kożuch, rozesłał go pod klonem na trawie i położył się, by zażyć drzemki po sytnym obiedzie. -Ja tu za robotnika służę - zagaił rozmowęrudy chłop, zwracajšc się do siedzšcego obok przybysza. - Już szósty rok służę. Dobry młyn. A ty z fachu kim będziesz? - Ja bez fachu. Różne roboty znam... -Jakbyœ tu na noc został, a rankiem miał ochotę, to jeżeli na œlusarskiej robocie rozumiesz się, poprawisz mi rewolwer. Zacišł się i kurek nie podnosi. Diabeł w niego jakiœ wstšpił. - O nocleg prosiłem; pozwolili, to i przenocuję. A rankiem chętnie zobaczę. Trochę umiem œlusarki. - To i podziękuję tobie. - A nie trzeba. I tak za goœcinnoœć chciałbym się wypłacić. Dobrzy to ludzie. Parobek potwierdził. Ludzie szczerzy , nic im zarzucić nie można. Stary wymagajšcy i surowy, ale sprawiedliwy. Ostatniego grosza z człowieka nie wycišgnie i ostatniego potu nie wyciœnie. Chociaż opowiadali o nim, że rodzonego brata z torbami puœcił i że ten dzieci mu przeklšł. Ale nie wiadomo, jak tam było, bo było dawno. Więcej jak czterdzieœci lat temu. A co do przekleństwa, to może i było, bo w dzieciach Prokopowi nie powiodło się. Najstarszy syn utonšł, œredni na wojnie zginšł. Została po nim tylko wdowa, taż właœnie Zonia, że z biednych była, to już uœwiekrów po œmierci męża została. Zdrowababa i młoda jeszcze. Niejednš dziewuchę zakasuje. Stara Agata jej nie lubi. Przyczepia się. Były różne powody, ale teraz... Nawet z Olgš-majstrowš, córkš Prokopa, pogodziły się. Tylko stara bardziejzawzięta. A Olga też dobra baba. Zła nikomunie życzy... - Wczoraj niosę siano do chlewu, a ona krowę doi. I powiada: Słuchaj, Witalis, tobie już dawno pora żenić się. A mnie œmiech. Gdzie mnie żenić się. To i mówię: Chyba z tobš, Olga. A ona, wiem, do tego nauczyciela w Biernatach upodobanie ma. Towyszczerzyła zęby i mówi: Tobie, mówi, Witalis, nie ja, mówi, w głowie. Tobie by Zonia, mówi, wdowa lepsza ode mnie. Parobek zaœmiał się, splunšł i dodał: -Takie to u niej żarty. Ot, babskie sprawy. Tymczasem i baby wyszły na powietrze. Olga z Zonia postrojone. Okazało się, że do Biernat idš na wieczorynkę. Mała Natalka pokręciła się i stanęła przy goœciu. - A ty naszego Wańkę widziałeœ? - Nie, a który to Wańka? - To koń. On tłusty jak œwinia. A jak ty nazywasz się? - Antoni. - A ja Natalka, a po nazwisku Szumińska. Mój ojciec majstrem w fabryce w Ludwikowie był. Ty znasz fabrykę w Ludwikowie? - Nie, nie znam. -Bardzo tam pięknie. Pałac ogromny. A panicz na motocyklu jeŸdzi. I piece wielkie w hali, jeden przy drugim. Bo w nich cegła wypala się. A inne sš do fajansu i do porcelany. Bardzo ciekawe. A nasze stawy widziałeœ? - Nie, nie widziałem. -No, to chodŸ, pokażę tobie, gdzie można kšpać się. To tam, koło lasu. Bo tu, w dolnym, niebezpiecznie. Wielkie jamy sš i wiry. Dziadzio Prokop nikomu nie pozwala odczasu, jak mój wujek Albin tu załamał się na lodzie i utonšł. ChodŸ, pójdziemy. - Dobrze, pójdziemy - zgodził się. Natalka cienkim głosikiem zasypywała go opowiadaniami. Szli brzegiem po wšskiej, twardo wydeptanej œcieżce. Tak obeszli stawy i dotarli do lasu. Uwagę dziewczynki zwróciły grzyby. - Boże mój - wołała -ile tu rydzów. Od pištku narosło, bo w pištek z ciotkš Zonia wyzbierałyœmy wszystkie. Chcesz, zbierzemy! ... Prawda, że dziœ niedziela, alejak dla zabawy coœ robić to nie grzech. Sama babcia mówiła... Na zbieraniu rydzów między wrzosami, gęsto porastajšcymi zagajnik, zeszło im całe popołudnie. Odpoczywali trochę, a póŸniej o zmroku wrócili do domu. W samš porę, bo już wołali ich do wieczerzy. Matkiiciotki nie było jeszcze z tańców i Natalka musiała pomagać babce Agacie. Przynieœli cały fartuch rydzów. Żeby nie popsuły się,należało je przebrać i zalać wodš. Po wieczerzy i uprzštnięciu wszystkiego Prokop, a po nim i stara, poszli spać do pokojów na drugš stronę sieni. Parobek Witalis wzišł na ręce ich syna, kalekiego Wasila, i też go zaniósł do pokojów. Sam wrócił, zza pieca wycišgnšł dwa sienniki, ułożył je na ławkach pod œcianami i powiedział: -KładŸ się. Przenocujesz jako tako. Much już dzięki Bogu niewiele. Pozamykał drzwi, zgasił lampkę i położył się. Goœć zrobił to samo. Wielkš izbę zaległa cisza. Z poczštku rozlegało się jeszcze brzmienie much, nim nie usadowiły się do snu, a potem to już tylko zza œciany dolatywał spokojny, jednostajny szum wody we młynie. Cicho tubyło, ciepło i dobrze. I zasypiało się lekko.Ciemno jeszcze było, gdy obudziło ich skrzypienie kół, tupot kopyt końskich i pokrzykiwanie: ludzie przywieŸli żyto do młyna. W sieni rozległo się chrzškanie starego Prokopa. Witalis zerwał się, goœć również. Wsunęli sienniki za piec. Prokop Mielnik wszedł i mruknšł: - Niech będzie pochwalony.... - Na wieki.... - odpowiedzieli. - Co stoicie? Ruszaj się, ty diable - zwróciłsię do Witalisa. - Zaporkę odstawić!! Spojrzał ponuro na goœcia i dodał: - A ty co? Bierz się do roboty! Nie słyszysz? Ludzie ziarno przywieŸli! ... - To znaczy, że weŸmiesz mnie do pracy? - zapytał uradowany. - Niech tam już. Wezmę. Rozdział VI Od tego dnia zadomowił się Antoni Kosiba w młynie Prokopa Mielnika. A chociaż nie œmiał się nigdy, a uœmiechał bardzo rzadko, było mu tu dobrze jak nigdzie dotychczas. Roboty się nie bał, ršk ani pleców nie żałował, w gadanie nie lubił sięwdawać, toteż stary Prokop nic mu nie miał do zarzucenia. Owszem, nawet zadowolony był z nowego parobka. Jeżeli zaœ niczym tego nie objawiał, to tylko dlatego, że nie leżało to w jego zwyczajach. Antoni Kosiba spełniał wszystkie prace, jakie na niego przypadły. Czy przy stawidłach, czy przy zsypce, czy przy wadze, czy żarnach. Gdy co psuło się, zabierał się do naprawy, a że bystry był widać z natury, miało się w nim wygodnš wyrękę. Nieraz klamra pękła albo i trybowe koło na osi obsunęło się, a on już wiedział, co trzeba zrobić, umiał zrobić i obywało się bez kowala i bez stelmacha. - Zdolny ty jesteœ, Antoni - mawiał Witalis. - Znać, że po œwiecie bywały. A znowu innym razem: -Nie taki ty jeszcze stary. Będziesz mšdrzeProkopowi służyć, a to patrz, jeszcze i żonę sobie wysłużysz, Olgę-wdowę poœlubisz... - Gadasz, sam nie wiesz co -Antoni Kosiba wzruszył ramionami - ani im to w głowie, ani tym bardziej mnie. Po licha mi to? Dudniło koło młyńskie, szumiał obfity strumień wody, warczały żarna. Biały pył mšczny unosił się w powietrzu napełniajšc je chlebnym smakiem. Od œwitu do nocy nie brakło zajęcia. Owszem, raczej czasu nie stawało. Za to w niedzielę można było odetchnšć i koœci rozprostować. Ale i wtedyAntoni nie starał się zbliżyć ani do wesołejZoni, ani do Natalczynej matki, Olgi, chociażobie go lubiły i odnosiły się doń życzliwie. Najwięcej w czasie odpoczynku przebywał z Natalkš. Dzień był do dnia podobny i jemu samemu zdawało się, że już tak zawsze będzie, gdyzaszedł wypadek, który nie tylko wszystko zmienił, lecz i dla rodziny Prokopa Mielnika miał być wielkim zdarzeniem. Stało się to tak: w sobotę, tuż przed zatrzymaniem koła, pękła dębowa piasta. Co żywo należało jš zmocować obręczš żelaznš. Prokop przyniósł niemal biegiem narzędzia i Antoni ze trzy godziny pocił się,zanim reperacji dokonał. Ponieważ zaœ narzędzia stary ponad wszystko cenił i trzymał je Zawsze przy swoim łóżku, kazał skrzynkę tam odnieœć. Antoni wzišł jš na ramię i poszedł. Dotychczas nigdy do pokojów nie zaglšdał, bo ciekawy nie był, ai nie miał po co. Czysto tu było nadzwyczajnie. Białe, nakrochmalone firanki w oknach i doniczki zpelargoniš. Na wysokich łóżkach piętrzyły się aż po sufit piramidy pulchnych poduszek, podłoga była czerwono malowana. Antoni cofnšł się, by staranniej wytrzeć nogi, i wszedł. W drugim pokoju zobaczył Wasilkę. Wasilka leżał w łóżku i płakał. Gdy zobaczył Antoniego, zaczšł uspokajać się, ale nagle zawołał: -Słuchaj, Antoni, ja już dłużej nie wytrzymam. Lepsza œmierć jak takie życie. Ja ze sobš skończę. Tak mnie już pisano. -Nie mów byle czego -spokojnie odpowiedział Antoni. -Różne nieszczęœcia ludzi spotykajš, a przecież żyjš... - Żyjš? To po co? ... Cóż ja, jak ta kłoda mam gnić? - Po cóż gnić.... - A co ze mnie? Ani komu, ani sobie. Tak i będzie. Leżę tu i wcišż myœlę. I domyœliłemsię: Nie ma innej rady. - Zostaw głupstwa - mruknšł Antoni, ukrywajšc wzruszenie. - Młody jesteœ. -I cóż że młody! Jakaż moja młodoœć, kiedy nogami o własnych siłach stšpać nie mogę. Żebym stary był, to niech... A to karaboska za grzech ojca! A ja mam za to cierpieć? Za co ja? ... Ja stryjowi odebrałem jego częœć? ... Nie ja! Nie ja! Tylko ojciec. Za cóż na mnie to kalectwo? ...Antoni spuœcił oczy. Wprost nie mógł patrzeć na tego œlicznego chłopca, dzieciucha prawie, rozpaczajšcego nad sobš. - Ty myœl o czym innym - bšknšł bez przekonania. - O czymże ja mogę myœleć, o czym? Kiedy co spojrzę na te swe nogi, to wolałbym sięnie urodzić! O, zobacz! Szarpnšł kołdrę i odkrył się. Wychudzone nogi, nienaturalnie cienkie, pokryte były na goleniach różowymi pręgami blizn, które jeszcze nie zdšżyły zbieleć, i zgrubieniami. Wasil coœ mówił, lecz Antoni Kosiba nie słyszał tego, nie rozróżniał słów. Patrzałjak urzeczony. Czuł, że coœ dziwnego z nimsię dzieje. Patrzał tak, jakby już kiedyœ taki widok miał przed oczami, jakby tak być powinno. Nieprzeparta siła kazała mu pochylić się nad leżšcym. Wycišgnšł ręce i zaczšł obmacywać kolana i golenie. Jego grube palce, pokryte stwardniałš skórš, z nieomylnš sprawnoœciš wyszukiwały naciskami na zwiotczałe mięœnie kaleki krzywizny Ÿle zroœniętych koœci. Dyszał ciężko, jakby przy wielkim wysiłku. Walczył z myœlami. Ależ tak, tak: z nadzwyczajnš jasnoœciš to rozumiał. Koœci przecie Ÿle zrosły się. To nie powinno być tak. I tu też. Jakże! Wyprostował się i otarł rękawem pot z czoła. Jego oczy œwieciły się, a zbladł tak,że Wasilko zapytał: - Co tobie? -Czekaj, Wasil -odezwał się Antoni ochrypłym nagle głosem -ty jak dawno spadłeœ i połamałeœ nogi? - Pišty miesišc.... Ale... - Pišty? Ale tobie zestawili? - Zestawili. Doktor z miasteczka, z Radoliszek. -I co? - I mówił, że będę zdrów. W deseczki mi nogi zabandażował. Dwa miesišce leżałem, a jak zdjšł... - To co? - To powiedział, że już nic nie pomoże. Takie połamanie, że żadnej rady nie ma. - Że nie ma? -Aha! Ojciec chciał mnie do samego Wilna wieŸć do szpitala. Ale doktor powiedział, żenie ma po co, bo i sam Pan Bóg tu nie pomoże. Antoni zaœmiał się. - Nieprawda. - Jak to nieprawda? - drżšcym głosem zapytał Wasil. -A tak, że nieprawda. Ot! poruszaj palcami! .A widzisz... Nieprawda! Jakbyœ nie mógł poruszyć, to koniec. A stopami? - Nie mogę - skrzywił się Wasil - boli. - Boli? ... To i powinno boleć. Znaczy, dobrzejest. Zmarszczył brwi i zdawał się namyœlać. Wreszcie powiedział z przekonaniem: -Trzeba tobie nogi znowu połamać i prawidłowo koœci złożyć. Jak muszš być. Iwyzdrowiejesz. Żebyœ palcami nie mógł ruszać, to przepadło, a tak. można. Wasil wpatrywał się weń zdumiony. - A ty. Antoni, skšd wiesz? - Skšd? ... - Antoni zawahał się. - Nie wiem skšd. Ale to nic trudnego. O zobacz. Tu tobiezrosło się krzywo i tu, a na tej nodze jeszcze gorzej. Tu pęknięcie aż do kolana pewno jest. Nacisnšł i zapytał: - Boli? - Bardzo boli. - A widzisz. I tu musi być tak samo! ... Kaleka syknšł pod dotknięciem palca. Antoni uœmiechnšł się. -Widzisz! ... Tu trzeba przekroić skórę i mięœnie. A potem młoteczkiem... albo piłkš. Zestawić w porzšdku. Zwykle spokojny i raczej flegmatyczny Antoni był teraz zmieniony nie do poznania. Z ożywieniem tłumaczył Wasilowi, że nie wolno tracić czasu i trzeba to prędko zrobić. - Doktor Pawlicki nie zgodzi się. - Wasil potrzšsnšł głowš. - On jak co powie, to póŸniej i słuchać nie chce. Chyba żeby do Wilna jechać? Drżał cały pod wpływem tej nadziei, jakš w nim obudził Antoni, i wpatrywał się weń z niepokojem. - Nie trzeba do Wilna!! - gniewnie odpowiedział Antoni. - Nie trzeba nikogo. Jasam! Ja sam to zrobię! ... - Ty? - już z zupełnš niewiarš zawołał Wasil. - A tak, ja. I zobaczysz, będziesz chodził po dawnemu. -A skšdże ty to możesz umieć? Toż operacja. Trzeba nauki kończyć, żeby takie rzeczy. Robił ty to kiedy? Antoni spochmurniał. Nie mógł przezwyciężyć tego dziwnego pragnienia, wprost coœ go zmuszało do upierania się przy swoim zamiarze. Jednoczeœnie jednak zrozumiał, że mu nie dadzš, nie pozwolš, że nie będš wierzyć. Oczywiœcie nigdy nie zajmował się leczeniem ani tym bardziej zestawianiem złamanych nóg. Wœród wielu zawodów, do których się zaprawił w cišgu swojej wieloletniej wędrówki, wiedział to zzupełnš pewnoœciš, nigdy nikogo nie leczył.Sam teraz dziwił się sobie, skšd z takš pewnoœciš, z takim przekonaniem mógł twierdzić, że kalectwo Wasila było do usunięcia. Dziwił się, lecz to w najmniejszym stopniu nie zmieniało jego przeœwiadczenia ani nie osłabiało postanowienia. Antoni Kosiba nie lubił kłamstwa. Jednak tym razem nie chciał się go wyrzec, skoro mogło doprowadzić do celu. -Czy robiłem to? -wzruszył ramionami. - Wiele razy robiłem. I tobie zrobię i wyzdrowiejesz! Jesteœ niegłupi i zgodzisz się. Drzwi uchyliły się i mała Natalka zawołała: - Antoni, chodŸ wieczerzać! A tobie jak, Wasilka, do łóżka przynieœć? -Nie będę jeœć -niecierpliwie odburknšł Wasil, zły, że mu przerywajš tak ważnš rozmowę. - Wynoœ się, Natalka! Zaczšł ponownie wypytywać Antoniego i puœcił go dopiero wtedy, gdy w sieni zaskrzeczał przynaglajšcy głos matki. W dwa dni potem stary Prokop zawołał do siebie przed młyn Antoniego. Siedział i pykał dymem ze swojej fajki. -Cos ty nagadał, Antoni, mojemu Wasilce? - odezwał się z namysłem. - Niby względem tego leczenia. - Prawdę powiedziałem. - Co za prawdę? - A że ja go mogę z tego kalectwa wyprowadzić. - Jakże ty możesz? - Trzeba rozcišć, koœci na nowo rozłamać iz powrotem złożyć. One sš Ÿle złożone. Stary splunšł, pogłaskał swojš siwš brodęimachnšł rękš. -Przestań. Sam doktor powiedział, że tu nicnie pomoże, a ty, głupi, nieuczony, chcesz?... Prawda, że w różnych majsterskich rzeczach rozumiesz się. Nie przeczę. Bo i grzech byłby... ale z ciałem ludzkim to ono nie takie proste. Trzeba wiedzieć, gdzie jaka kosteczka, gdzie jaka żyłeczka, która do której pasuje, która jakie ma znaczenie.Toż sam nieraz prosiaka albo cielaka na tenprzykład rozbierałem. Ile tam różnych takich, co i nie połapisz się. A w gruncie spojrzał na syna ˆŠj ľAź48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż*P{c+Ë˙ c,Ęď P-š'R c€. 5k Irzeczy co? ... Bydlę. A u człowieka przecie wszystko delikatne. Znać się na tym trzeba.To tobie nie sieczkarnia, co jš rozœrubujesz, wszystkie œrubki i t am inne takie na ziemi rozłożysz, a póŸniej nazad poskładasz, posmarujesz i lepiej rżnie jak przedtem. Umiejętnoœć trzeba mieć, te to szkoły, te to nauki. -Jak chcesz. - Antoni poruszył ramieniem. -Czy ja napieram się, czy co? Mówię, że potrafię, bo już nieraz ludzi z takiej biedy wycišgnšłem, to i potrafię. Czy zdarzyło się tobie ze mnš, żebym co na wiatr gadał?Stary milczał. - Czy zdarzyło się, żebym mówił o jakiej robocie, że jš znam, a póŸniej żebym jš zepsuł? Mielnik skinšł głowš. -To prawda! Grzech byłoby przeczyć! Zdatny jesteœ i nie szkoduję sobie. Ale tu chodzi o mojego syna. Rozumiesz przecie. O ostatniego, jaki mi został. -To chcesz, żeby został na zawsze kalekš? Bo i to powiem tobie, że nie lepiej z nim będzie, a coraz gorzej. U niego kawałki koœci zostały odbite. Sam je rękš namacasz. Mówisz, że nauka potrzebna. Miałeœ naukę. Ten doktor z miasteczka przecie uczony. A co zrobił? -Jak uczony nie poradził, nieuczonemu i brać się nie ma po co. Chyba - zawahał się - chyba do Wilna wieŸć, do bolnicy. Ale koszt ogromny i też nie wiadomo, czy co pomoże... -I kosztów nie trzeba. Mnie grosza nie zapłacisz. Nie napieram się ja, Prokopie, powtarzam, że nie napieram się. Z dobrego serca, przez życzliwoœć dla was wszystkich chciałem. Jeżeli boisz się, że Wasila od tego może œmierć albo gorsza choroba spotkać, to uważaj na dwie rzeczy.Najpierw to twoje prawo będzie choćby mnie i zabić. Bronić się nie będę. A zechcesz, to do œmierci w służbie u ciebie za darmo zostanę. Cóż ja zrobię! Żal mi chłopaka, a wiem, że rady dam. Druga zaœ rzecz, Prokopie, czy ty nie słyszałeœ, jakie jemu myœli po głowie chodzš? - Jakież to myœli? - A takie, żeby sobie życie odebrać. - Tfu, nie wymawiaj w złš godzinę. - Mielnik drgnšł. -Ja nie wymawiam. Ale on, Wasilka, cišgiem nad tym rozmyœla. Mnie mówił i innym. Zapytaj Zoni albo i Agaty. - W imię Ojca i Syna! ... -A ty, Prokop, Boga nie wzywaj -dodał gniewnie Antoni - bo wszyscy gadajš, że twoje nieszczęœcie z dziećmi to przez karę Bożš za krzywdę twego brata... -Kto tak mówi?! - zawarczał stary. -Kto? ...Kto? ... A wszyscy. Cała okolica. A jeżeliœ jeszcze ciekaw, to i syn twój mówi to samo. Za co, powiada, ja mam cierpieć, wiecznym kalekš być, za grzech ojca? ... Zapanowało milczenie. Prokop opuœcił głowę i siedział jak skamieniały. Jego długie, siwe włosy i broda poruszały się lekko od wiatru. -Boże, zmiłuj się. Boże, zmiłuj się -szeptałcicho. Antoniemu zrobiło się nagle bardzo nieswojo. Oto rzucił w twarz temu biednemu starcowi najboleœniejsze oskarżenie. Zapragnšł złagodzić jakoœ to, co powiedział, i odezwał się łagodnie: -Co gadajš, to oczywiœcie wymysł... Wyroków Boskich nikt znać nie może. A Wasil młody jeszcze i głupi. Ja tam w to nie wierzę. Stary nie poruszył się. -Ja nie wierzę -cišgnšł Antoni. -A najlepszy dowód to w tym, że twojego syna można wyleczyć i że go wyleczę. Zastanów się, Prokop, bo tylko dobra tobie życzę, jak wiem, że i ty mi zła nie życzysz. Zastanów się, co to będzie, gdy na przekór wszelkim gadaniem Wasil wyzdrowieje, zacznie chodzić, jak wszyscy inni ludzie, weŸmie się do pracy? Będziesz miał komu młyn zostawić i na niedołężne swoje lata oparciei opiekę u rodzonego znajdziesz. Pomyœl, czy nie zamknie to plotkarzom gęby, kiedy zobaczš Wasila zdrowego? Mielnik podniósł się z kloca ciężko i spojrzał na Antoniego. W oczach miał niespokojne iskry. - Słuchaj, Antoni, a przysięgniesz mi, że chłopiec nie umrze? - Przysięgnę - zabrzmiała poważna odpowiedŸ. - To chodŸ. Bez słowa poszedł naprzód. Zajrzał do pokojów. Nikogo tu nie było. W rogu przed ikonš chybotał się mały płomyczek lampki. Prokop zdjšł ikonę z gwoŸdzia, uroczyœcie podniósł jš nad głowš i powiedział: - Na œwiętš Przeczystš.... - Na œwiętš Przeczystš - powtórzył Antoni.- Na Chrystusa Zbawiciela.... - Na Chrystusa Zbawiciela.... - Przysięgam. - Przysięgam. -Przysięgam - powtórzył Antoni i dla potwierdzenia przysięgi ucałował obraz, który mu przysunšł Prokop. Wszystko miało się odbyć w zupełnej tajemnicy. Prokop Mielnik nie chciał, by przez nadanie sprawie rozgłosu znowu ożyły w okolicy rozmowy o wypędzonym bracie i o karze Boskiej, co miała za to spaœć na jego potomstwo. Pomimo przysięgiAntoniego Kosiby, pomimo wyjštkowego zaufania, jakie doń żywił, liczył się przecież z możliwoœciš œmierci syna. Dlatego też nawet swoim najbliższym nie udzielił dokładnych informacji. W cišgu następnego dnia, zgodnie z planem Antoniego, baby musiały uprzštnšć przybudówkę. Napalono tam w piecu, zaniesiono ceber z wodš, dwa największe rondle i poœciel Wasila, a także Antoniego. Babom i drugiemu parobkowi Prokop powiedział tylko to: - Antoni zna sposób leczenia i będzie tam leczyć Wasilkę. Tymczasem Antoni wybrał sobie z narzędzi młotek, małš piłkę, wyczyœcił jš do białoœci roztartš cegłš i dorobił ršczkę. Potem wyszukał dłutko i dwa noże. I to, i to ostrzył długo, ale że robił to w składziku, nikt go nie mógł podpatrzeć. Niewiedział też nikt, jak wystrugał sobie wklęsłe deseczki. Stary Prokop z samego rana poszedł do miasteczka i wróciwszy zaniósł Antoniemu do przybudówki jakieœ paczki. Była to wata i jodyna. Bandaże sporzšdził Antoni sam z dwóch przeœcieradeł. Wieczorem przeniesiono Wasila i obaj spędzili już tę noc razem w przybudówce. W przybudówce była duża izba z trzema oknami i ciemna alkowa. Wasilowi postawiono łóżko w izbie. Alkowę zajšł Antoni. Tak samo jak i w izbie domowej pod œcianami były tu ławy, a w kšcie duży stół. Wasil nie mógł zasnšć. Wcišż wypytywał Antoniego o różne szczegóły. - Spałbyœ już - ofuknšł go wreszcie Antoni.- Co, boisz się bólu, jak baba? - Ja nie boję się bólu. Gdzież tam. Sam zobaczysz. Ani jęknę. I o to tylko cię proszę, ty nie zważaj na ból. Ja przetrzymam. Byle dobrze było. - Będzie dobrze. O œwicie młyn ruszył normalnie. Z tš tylko różnicš, że obie młode kobiety musiały pójœć do pomocy na miejsce Antoniego. - Cóż to, Prokop - podżartowywali chłopi - ty babami młyn pędzisz? Ale Prokop na żarty nie odpowiadał. Nie to mu było w głowie. Robił swoje, lecz wcišż modlił się w duchu. Tymczasem słońce wydostało się już z mgieł wiszšcych nad horyzontem i zalało œwiat ciepłš jasnoœciš. W przybudówce zrobiło się zupełnie widno. Krzštajšcy się już od dawna Antoni mruczałcoœ pod nosem. Wasil wodził za nim wzrokiem i nie odzywał się. Ten brodaty olbrzym wydawał mu się człowiekiem niesamowitym, tajemniczym i niebezpiecznym. W jego zachowaniu się, w poœpiechu i w nagłych, krótkich zamyœleniach, w półuœmiechach i w marszczeniu brwi było coœ, co wywoływało zabobonny strach. Wasil wiedział, że nikt tu teraz nie przyjdzie i żezdany jest na jego łaskę. Wiedział też, że żadne proœby nie pomogš, że Antoni nie odstšpi za nic od planu. Byłby może krzyczał o ratunek, lecz i na to nie mógł się zdobyć. Patrzał jak urzeczony na niezrozumiałe czynnoœci Antoniego, na to, jak ten powrzucał różne narzędzia do wrzšcej wody, jak owinšł się przeœcieradłem, jak ustawił na taborecie zwitki bandażów... Jak wydobył skšdœ postronki... Wasilko pomyœlał, że tak musi wyglšdać kat, szykujšcy się do zadawania tortur. Toteż ogarnęło go zdziwienie, gdy nagle usłyszał nad sobš ciepły i serdeczny głos,tak różny od zwykłego tonu Antoniego. Antoni pochylił się nad nim i mówił pogodniei życzliwie: -No, przyjacielu, œmiało, po męsku! Trzebatrochę pocierpieć, jeżeli chcesz być znowu dzielnym, dziarskim chłopcem. Wszystko pójdzie dobrze. No, oprzyj się na mnie. Wzišł go na ręce i ułożył na stole. -Widzisz -mówił -ja wiem, żeœ odważny, żezaciœniesz zęby i ani piœniesz. Ale możesz mimo woli drgnšć i dlatego muszę cię przywišzać. Bo takie drgnięcie popsułoby mirobotę. Dobrze? - Wišż - szepnšł Wasil. -I nie patrz tutaj. Spoglšdaj sobie na pułap albo przez okno na chmurki na niebie. Ten spokojny głos przynosił nerwom Wasilaukojenie. Czuł, jak mocno opasujš go sznury, był teraz przytwierdzony do stołu tak, że ruszyć się nie mógł. Zezujšc w bok zauważył jeszcze, że Antoni zakasał wysoko rękawy i długo mył ręce w parujšcej wodzie. Potem zabrzęczały narzędzia, jeszcze sekunda i na prawej nodze uczuł jakby dwaszybkie dotknięcia rozpalonego drutu. Jeszcze dwa! ... Ból stawał się coraz dotkliwszy. Wasil zacisnšł szczęki z całej siły, do oczu napłynęły łzy. Zdawało mu się, że mijajš godziny, a ból wcišż wzrastał... Wreszcie przez zaciœnięte zęby wydobyło mu się przytłumione, długie wycie: - Aaaaa.... Nagle na zbolałš nogę spadło silne uderzenie. Ból był tak potworny, że ogniem napełnił szpik w koœciach i targnšł mięœniami w œmiertelnym skurczu. W oczachzawirowały srebrzyste punkciki. - Umieram - pomyœlał i opadł bezwładnie. Gdy odzyskał przytomnoœć, pierwszym jegowrażeniem był smak wódki w ustach. Czuł się bezgranicznie osłabiony. Nie mógł podnieœć powiek, nie mógł zdać sobie sprawy, gdzie się znajduje i co się z nim stało. Potem poczuł zapach dymu tytoniowego, a następnie zaczšł rozróżniaćszept. Dwaj ludzie rozmawiali. Tak, poznał głos ojca i Antoniego. Z trudem otworzył oczy. Po chwili oswoiły się ze œwiatłem. Naprzeciw na ławce siedział, wpatrujšc się weń, ojciec. Obok stał Antoni. -Oczy otworzył -powiedział ojciec. - Syneczku, Wasilku! Bóg ma nad nami grzesznymi miłosierdzie! Niech Jego imię będzie sławione na wieki wieków! Syneczku,żyjesz że ty? Żyjesz? ... - Co nie ma żyć. - Antoni zbliżył się do łóżka. -Żyje i powinien wyzdrowieć. - To ty mnie nogi zestawiał? - szeptem zapytał Wasil. -A jakże. I wszystko dobrze udało się. Strasznie ty je miałeœ połamane, a ten doktor to jeszcze tobie szkody narobił. Teraz musisz leżeć spokojnie. Powinno wszystko zrosnšć się. -I będę... będę chodzić? ... - Będziesz. - Jak wszyscy? - Tak samo. Powieki Wasila opadły znowu. - Zasnšł - objaœnił Antoni. - Niech œpi. Sen siłę daje. Rozdział VII Już tydzień póŸniej Wasilowi minęła goršczka i odzyskał apetyt. Wraz z nadziejš wrócił mu też humor. Podczas opatrunków krzywił się z bólu, ale żartował. Doglšdał go Antoni sam, a gdy wemłynie więcej było roboty, nad chorym czuwały kobiety. Nie sposób było przed nimi tajemnicy dotrzymać i pewno dlatego wiadomoœć o operacji rozeszła się po okolicy. Ten i ów przyjaciel czy koleżka Wasila zajrzał po drodze, by zamienić z nim kilka słów. I baby ciekawskie przyłaziły na przeszpiegi, ot, żeby mieć o czym plotkować. Tylko Antoniego unikali i gdy kto zobaczył, że on jest w izbie, wycofywali się od razu. Tak minšł paŸdziernik, listopad, grudzień. W wigilię Bożego Narodzenia Wasil zaczšł prosić Antoniego, by mu pozwolił sił spróbować. Antoni jednak tylko warknšł groŸnie: -Leż i ani się waż łubki ruszać! Sam powiem kiedy! Dopiero pod koniec stycznia orzekł, iż czasopatrunek zdjšć. Cała rodzina chciała być przy tym, lecz nikogo nie wpuœcił. Sam był bardzo przejęty i drżały mu ręce, gdy odwijał bandaże. Nogi Wasila jeszcze bardziej schudły, mięœnie w nich jeszcze bardziej zwiotczały. Ale blizny zgoiły się dobrze, a co ważniejsze, znikły guzy i wykrzywienia. Antoni ostrożnie, cal za calem, obmacywał przez cienkš skórę koœci. Zamknšł przy tym oczy, jakby mu wzrok przeszkadzał. W końcu odetchnšł i mruknšł: - Porusz palcami.... A teraz ostrożnie stopami... Boli? ... - Nie, nie boli - zdyszanym ze - wzruszeniagłosem odpowiedział Wasil. - A teraz spróbuj zgišć kolana.... - Boję się. - Œmiało, no! Wasil spełnił rozkaz i ze łzami w oczach spojrzał na Antoniego. - Mogę zgišć!! Mogę! -Czekaj, nie za dużo. Podnieœ teraz tę nogę lekko... o tak, a teraz tę... Z wysiłkiem i drżšc na całym ciele z wrażenia Wasil wykonywał nakazane ruchy. - A teraz nakryj się i leż. Tydzień położysz.PóŸniej zaczniesz wstawać. - Antoni!! - Co? - To znaczy.... to znaczy, że... będę mógł chodzić? ... -Tak samo jak i ja. Nie od razu. Przyuczyć się musisz. Z poczštku jak małe dziecko na nogach nie ustoisz. I była to prawda. Dopiero w dwa tygodnie po zdjęciu opatrunku Wasil zdołał bez pomocy laski obejœć izbę dookoła. Wtedy to Antoni zwołał do przybudówki całš rodzinę.Przyszedł Prokop i Agata, i obie młode kobiety, i mała Natalka. Wasil siedział na łóżku kompletnie ubrany i czekał. Gdy zebrali się wszyscy, wstał i obszedł izbę wolnym i słabym, ale równym krokiem. Stanšł w œrodku i zaœmiał się. Wówczas baby wybuchły takim płaczem i takim zawodzeniem, jakby największe nieszczęœcie się stało. Matka Agata chwyciła syna w objęcia, trzęsšc się od szlochu. Tylko stary Prokop stał nieruchomy, ale i jemu po wšsach i po brodzie spływały łzy. Gdy baby nie ustawały w wybuchach œmiechu i płaczu, Prokop skinšł na Antoniego. - ChodŸ ze mnš. Wyszli z przybudówki, obeszli dom i weszli do sieni. -Dawaj swojš czapkę - rozkazał Prokop. Wzišł jš i zniknšł za drzwiami pokojów. Nie było go z dziesięć minut. Nagle drzwi otworzyły się. W obu rękach stary niósł czapkę. Wycišgnšł jš do Antoniego. -Masz, bierz! Same uczciwe carskie imperiały. Na resztę życia tobie starczy. Tego dobra, coœ ty mi wyrzšdził, pieniędzmi nie zapłacisz, ale co mogę, to daję. Bierz! Antoni spojrzał na niego, póŸniej na czapkę:była prawie pełna małych, złotych monet. - Co ty, Prokop?! - Antoni odstšpił o krok. -Co ty? Chyba rozum straciłeœ. - Bierz - powtórzył Mielnik. -A po cóż mnie to?! Ja nie potrzebuję. Dajżespokój, Prokop. Czy ja dla pieniędzy? ... Przez serdecznoœć, za twojš życzliwoœć! I chłopaka żal mi było. - WeŸ!! - Nie wezmę - stanowczo odpowiedział Antoni. - Dlaczego? ... - Nie zda mi się to bogactwo na nic. Nie wezmę! - Z serca daję, Bóg widzi, że z serca. I nieżałuję. -A ja z serca dziękuję. Dziękuję, Prokop, zatwojš dobrš wolę, ale nie trzeba mi pieniędzy. Chleb mam, na tytoń i odzież zarobię, po co mi?! Mielnik namyœlał się przez chwilę. -Daję - powiedział wreszcie - ty nie bierzesz. Twoja rzecz. Wiadomo, siłš ci niewepchnę. Ale i tobie tak nie wolno! Cóż ty, Antoni, chcesz mnie odmówić wdzięcznoœci?Cóż ty chcesz, żeby mi ludzie oczy wykłuwali, że ja tobie za takš sprawę niczym nie odpłacił? ... Nie wolno tobie tak nie po chrzeœcijańsku, tak nie po ludzku postšpić. Nie bierzesz złota, to przyjm co innego. BšdŸ goœciem u mnie. Żyj z nami jakrodzony. Chcesz czasem co pomóc we młynie albo w gospodarstwie, pomagaj, nie zechcesz, nie pomagaj. Tak żyj jak u własnego ojca. Antoni kiwnšł głowš. -Dobrze mi u ciebie, Prokop, i zostanę. A darmo chleba jeœć nie będę. Póki zdrowia i sił starczy, roboty nie wyrzeknę się, bo i co by bez roboty było za życie? A tobie za serce dziękuję. Więcej też mowy między nimi o tych sprawach nie było. I wszystko zostało po staremu. Tylko przy stole matka Agata dawała teraz zawsze osobny talerz Antoniemu i najtłustsze kšski dla niego sama wybierała.W najbliższy pištek, kiedy to zjazd we młynie bywał największy, Wasil wyszedł na podwórze w krótkim, nowym kożuszku, w karakułowej, wysokiej czapie i w długich butach z lakierowanymi cholewami. Chodził tak jak gdyby nigdy nic na oczach wszystkich. Chłopi gęby szeroko otwierali i jeden drugiego łokciem w bok tršcał, bo nikt uwierzyć nie mógł, że to prawda, co baby opowiadały, że robotnik Prokopa Mielnika, jakiœ przybysz z daleka, Antoni Kosiba, cudem z kalectwa Wasila wyleczył. Jak głoœne przedtem było nieszczęœcie Wasila, tak głoœno teraz mówiono o jego wyzdrowieniu. Mówiono w Biernatach i w Radoliszkach, w Wickunach i w Nieskupej, w Pobereziu i w Gumniskach. A stamtšd wieœci szły dalej, aż po zaœcianki Romejków i Kuncewiczów, po wielkie wioski nad Ruczejnicš i jeszcze dalej. Tam mniej ludzie się tym zajmowali, ze względu na odległoœć, ale tu, pod bokiem, o nadzwyczajnym wyzdrowieniu we młynie wszyscy pamiętali. Toteż gdy pod koniec lutego, na wyrębie w Czumskim lesie, padajšca brzoza przygniotła gospodarza z Nieskupej, Fiodorczuka, sšsiedzi uradzili wieŸć go do młyna, do Antoniego Kosiby. PrzywieŸli go j ľAź48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż/PVc0ŚŽ c1T|c2Đ*c3á8q.4R?*prawie bez duszy. Krew mu się gardłem rzucała i nawet jęczeć już przestał. Gdy rozwalenki cišgnione przez małego, pękatego konika stanęły przed młynem, Antoni akurat worek z otrębami niósł do œwirna. - Ratuj, bracie - odezwał się doń jeden ze starowierców. - Sšsiada nam drzewo przygniotło. Czworo dzieci małych sierotami okršgłymi zostanie, bo matkę w zeszłym roku pochowalim. Wyszedł i Prokop, a ci do niego, by wstawił się za nimi. - Twego syna wyleczył, niechże i Fiodorczuka ratuje. -Nie moja sprawa, dobrzy ludzie - odpowiedział Prokop poważnie - ani mu zabronić nie mogę, ani kazać. To jego rzecz. Tymczasem Antoni otrzepał ręce z mški i przyklęknšł na œniegu przy saniach. -WeŸcie go ostrożnie -powiedział po chwili -i nieœcie za mnš. Po wyzdrowieniu Wasila Antoni już na stałe pozostał w przybudówce. Tam było mu wygodniej, a i tak pusta stała. Tam też zaniesiono Fiodorczuka. Do wieczora Antoni zajmował się nim, a wieczorem poszedł do izby, gdzie czekali chłopi nieskupscy. -Dzięki Bogu -powiedział - wasz sšsiad mocny mężczyzna i grzbiet został cały. Tylko szeœć żeber mu złamało i obojczyk. ZawieŸcie go do domu i niech leży, póki krwiš pluć nie przestanie. Jak tylko mu na kaszel się zbierze, niech lód łyka. Goršcegomu nic nie dawajcie. Tak samo rękš lewš niech nie rusza. Zgoi się. Za dni dziesięć niech po mnie kto przyjedzie, to sam zobaczę. - A nie umrze? -Ja nie prorok -Antoni wzruszył ramionami -ale myœlę, że jeżeli zrobicie wszystko, jakmówię, to wyżyje. Zabrali Fiodorczuka i odjechali. Nie minęło jednak dni dziesięć, a z tejże Nieskupej przywieŸli nowego pacjenta. Parobek jednego z gospodarzy przy ršbaniu lodu na rzece poœliznšł się przy zamachu i rozwaliłsobie siekierš stopę niemal do kostki. Czy siekiera była zardzewiała, czy z łapcia jakieœ paskudztwo do rany weszło, doœć iż noga w oczach czerniała. Sam ranny zdawał sobie sprawę z tego, że to gangrena. Antoni tylko pokręcił głowš i mruknšł: - Ja tu już nie pomogę. Noga przepadła. - Ratuj choć życie!! - błagał biedak. -Trzeba nogę obcišć tu, w tym miejscu. -Antoni wskazał nad kolanem. - Kalekš na całe życie zostaniesz i jeszcze mnie będziesz przeklinać. Jeszcze powiesz, że był sposób. - Przysięgam, bracie, ratuj życie. Toż sam widzę czarne plamy. Gangrena. - Jak chcesz - zgodził się po namyœle Antoni. Operacja była nader bolesna i osłabiła chorego tak, że przez kilka dni nie było mowy o zabraniu go do domu. Jednak życiu jego już nic nie groziło. Po tych wypadkach sława Antoniego Kosiby wzrosła jeszcze bardziej. Zaczęli niemal codziennie zjawiać się chorzy z różnymi dolegliwoœciami. Temu oczy zaropiały, że œwiata Bożego nie widział, drugiego w koœciach łamało, trzeci narzekał na kolki, inny dusił się kaszlem. Bywali i tacy, którzy sami nie wiedzieli, co im jest, słabowali i tyle. Antoni nie wszystkim pomagał. Niektórych od razu odsyłał, mówišc, że na ich chorobę nie ma lekarstwa. Innym kazał rozmaicie: a to worek z goršcym piaskiem do brzucha przykładać, a to soli nie sypać do jadła i mięsa nie jeœć, a to wywary z różnych ziół pić. I tak jakoœ się składało, że kto od niego z poradš wyszedł, zawsze do zdrowia wracał, a jeœli i nie całkiem, tochociaż ulgę w cierpieniu miał. Było w okolicy kilku znachorów. W Pieczkach u hrabiego Zantofta stary owczarz umiał różę zamawiać i ból zębów tak samo, a i w innych chorobach rozumiał się też. Jedna baba, Bielakowa z kolonii Nowe Osiedle, znała sposób na liszaje i na szczęœliwy poród; zakrystian w Radoliszkach robaki wypędzał i na krwotokipomagał. Ale wszyscy oni kazali mówić jakieœ modlitwy albo tajemnicze zaklęcia, wykonywali nad chorym jakieœ znaki lub dawali im amulety. Natomiast ten nowy znachor, Antoni z młyna, nic takiego nie robił. Popytał, popatrzył, pomacał, póŸniej jak błędny chodził po izbie, czoło gwałtownie pocierał, oczami przewracał i potem od razu mówił, jak cierpienie leczyć. W okolicy dużo spierano się w sprawie, który znachor ma lepszy sposób leczenia. Pod jednym wszakże względem Antoni Kosiba przewyższał wszystkich: nie brał pieniędzy. Gdy chorzy przynosili osełkę masła, kuraka, torbę bobu, zwitkę domowego płótna lub wańtuszek wełny, przyjmował to, dziękujšc krótkim mruknięciem, gdy nie przynosili nic, leczył ich tak samo. Czasami biedniejszym rozdawał to i owo, a reszta i tak szła do spiżarni Mielnikowej. Sam Antoni niewiele potrzebował dla siebie: ot, aby starczyło na palenie, na parę juchtowych butów i na jaki taki przyodziewek. Na to wystarczał zaœ jego zarobek we młynie, bo pracy bynajmniej nie porzucił, chociaż Prokop tak z wdzięcznoœci za syna, jak i przez wzglšd na to, co Antoni im oddawał, sam go do tego namawiał. A tymczasem napływ pacjentów rósł. Zdarzały się już nawet takie dni, gdy Antoninie mógł urwać ani godziny na robotę. Pod jego drzwiami stało po dziesięć i więcej furmanek z obłożnie chorymi. Tacy, co się czuli jeszcze na siłach, przychodzili piechotš, chyba że przybywali z daleka, bo itakich zdarzało się sporo. W alkierzu, w sionce i w samej izbie, po kštach, wyrastały istne stosy podarków, bo matka Agata godziła się brać jeno to, codo pożywienia, natomiast płótno, wełnę, len, skóry baranie i cielęce, pierze, a przede wszystkim zioła, na które to jedynie łapczywy był Antoni, leżały na kupie. -Œmieci tu u ciebie jak w kotuchu -mówiła szerokobiodra Zonia, podpierajšc się pod boki - a wszelkiego dobra jak u Żyda za piecem. Powiedziałbyœ, to ci uprzštnęłabym... Podłogę też wyszorować trzeba... - Niech tam. - Machnšł rękš. - Mnie i tak dobrze. - Okna umyć też warto - dodawała. - Obejdzie się. - Mężczyzna bez opieki, jak ogród bez płotu. Antoni milczał w nadziei, że gdy nic nie odpowie, Zonia jak zwykle postoi, postoi, a potem zabierze się i pójdzie. Lubił jš nawet, cenił jej życzliwoœć, ale wolał być sam. Zonia jednak tym razem nie ustępowała. -Chłop z ciebie, Antoni, zaradny. Tylko swojej korzyœci nie umiesz patrzeć. Ho, ho,jakie bogactwa mógłbyœ zebrać, żebyœ zechciał. Tyle narodu przychodzi do ciebie. Pomagać chorym to, owszem, chrzeœcijańska rzecz. Jak biednemu, to i zadarmo, ale aż wnętrznoœci we mnie przewracały się, żeœ od takiego na przykład bogacza jak Dulejko z Bierwiatów tylko półkożuszek wzišł. On by ci krowę dał, jakbyœ zażšdał. Pienišdze wielkie mógłbyœ zebrać. -Nie potrzebne mi pienišdze. - Wzruszył ramionami. - Ja i tak głodu nie cierpię, a nie mam dla kogo zbierać. - A to twoja wina. - Niby co? - Że nie masz dla kogo. Powinieneœ mieć swojš babę. I dzieci. - Stary już jestem - mruknšł wymijajšco. Zonia wyszczerzyła zęby. - Taki ty i stary. Niejedna poszłaby za ciebie. - Obejdzie się. -Ja sama poszłabym. Prawdę mówię. Poszłabym. Antoni prędko odwrócił się od niej i mruknšł: - Zostaw te głupstwa. -A dlaczego głupstwa? ... Nie bój się. Miesišc nie minie, żeby kto do mnie nie swatał się. Już taka ostatnia nie jestem, choć wdowa. W zeszłš niedzielę sam widziałeœ, przyjechali z Wickunów stary Baran i sadownik Siwek. Chcieli mnie dla młodego Miszczonka. A ja nic, choć on i młodszy ode mnie i całš włókę po ojcu dostanie. A ja nic. Nie takiego ja chcę męża.A za ciebie pójdę i tylko słowo powiedz. I żebyœ wiedział, że sam Prokop radby... - Nie mnie żenić się, Zoniu... - Nie podobam się tobie? - Co tam podobanie. Żadna mi się nie podoba, bo ja nie do żeniaczki. - Niby dlaczego? - A ot, tak. - Baba ci potrzebna. Może nie? - A nie. -No, to niech cię cholera weŸmie! -wybuchła niespodziewanie Zonia. - Żebyœ na górce stał i słońca nie baczył! Żeby ciętrasca mordowała! Żebyœ w wodzie siedziałi pić chciał! Widzisz go! Takiœ nieużyty? ... Takiœ zawzięty? ... Dobrze, dobrze! Popamiętam to sobie! Tfu! I wylatywała czerwona z gniewu, trzaskajšc drzwiami. Ale nazajutrz nic w niej gniewu nie zostawało. Znowu pieczołowicie dolewała mu zupy, herbatę nalewała mocniejszš niż innym i szczerzyłarówne, białe zęby. Poza Zonia nikt z rodziny młynarza do Antoniowej przybudówki nie zaglšdał, wyłšczywszy oczywiœcie małš Natalkę. Natalka dzień i noc siedziałaby tu, gdyby tylko mogła. Przywišzała się bardzo do Antoniego. Któregoœ dnia powiedziała mu: -Ciotka Zonia coraz więcej się stroi. Wczoraj na jarmarku czerwonš bluzkę kupiła. I mydło pachnšce kupiła. I trzewikina takich wysokich obcasach... - To i dobrze. - Ale ja wiem, dlaczego ona się stroi. - Bo baba, a baby lubiš stroić się. - Nie - Natalka potrzšsnęła głowš. - Ona dlatego, że chce z tobš żenić się. - Nie gadaj byle czego - ofuknšł jš. - To nie ja, ale Witalis mówił. I babcia też. - Głupstwa mówili. Dziewczynka klasnęła w ręce. - Prawda? ... Prawda? ... - No pewno, że głupstwa, a ty czego się cieszysz? - Bo ja wiem, dlaczego ty nie. chcesz ciotki Zoni. Ty ożenisz się ze mnš, jak dorosnę. - Na pewno, na pewno. - Pogładził jš po włosach i uœmiechnšł się. - Ożenisz się? - Tylko doroœnij. Z niš jednš lubił rozmawiać i tylko do niej uœmiechał się czasami. Polubił Natalkę serdecznie. Toteż ilekroć zdarzały się jej ataki padaczki, martwił się bardzo i obiecywał sobie zaraz na wiosnę wybrać się do lasu na poszukiwanie tych ziół, któremogły jš wyleczyć. W całej okolicy, gdzie na sprzedaż albo na własny użytek ludzie zbierali rumianek, walerianę, miętę, kwiat lipowy, wrotycz, bielinę, sporysz, liœcie brzozowe, główki maku samosiejki, dzięgiel, piołun, babkę, wilcze jagody, czšbry, czarnš różę i rozmaite inne zioła, o to jedno nie mógł się dopytać. Nazwy jego ani rusz przypomnieć sobie nie mógł, a chociaż opisywał, jak to ziele o małych, ostrych Usteczkach wyglšda, nikt go objaœnić ani o nazwie, ani o tym, czy w tutejszych lasach się znajdzie, nie umiał. Pewnego razu wybrał się nawet do apteki w Radoliszkach w nadziei, że tam dostanie. Aptekarz jednak, zniecierpliwiony długimi objaœnieniami i tym, że sam takiego ziela nie zna, wyprosił Antoniego za drzwi. Wypraszał zaœ tym chętniej, że im więcej w pobliżu miasteczka gnieŸdziło się znachorów, tym mniejszy był obrót w aptece. Powodzenie, jakim cieszył się znachor w pobliskim młynie, zarówno miejscowemu lekarzowi, doktorowi Pawlickiemu, jak i aptekarzowi, było solš woku. Powodzenie zaœ miało już zbyt wielki rozgłos, by nie odbierało im pacjentów nawet z samego miasteczka. Kiedy podczas marcowych roztopów ludzie więcej zaczęli chorować, a doktorowi Pawlickiemu nie przybywało pacjentów, po naradzie z aptekarzem postanowił działać. Napisał obszerne doniesienie do starosty i do lekarza powiatowego, uskarżajšc się na wzmagajšcš się plagę znachorów, i prosił ourzędowe wdrożenie kroków celem itd. Urzędowanie jednak szło wolnym trybem i odpowiedŸ nie przychodziła. Tymczasem zaœzaszedł wypadek, który doprowadził doktora Pawlickiego do furii. Mianowicie któregoœ dnia przysłano po niego konie z Kluczowa. Dziedzic Kluczewa, pan Kijakowicz, cierpiał na kamienie nerkowe i często wzywał lekarza. Bryczka z Kluczewazjawiała się zwykle najwczeœniejszym rankiem. Było to skutkiem ustalonych przyczyn. Pan Kijakowicz wieczorem miał sšsiadów na brydżu, nic umiał powstrzymać się od wypicia paru kieliszków, w nocy, jak amen w pacierzu, przychodził atak, o œwicie zaœ stangret Ignacy wyruszał parš najszybszych kasztanów po pana doktora. Tym razem zjawił się dopiero po południu. Toteż doktor Pawlicki, usadowiwszy się już w bryczce, zaczšł rozpytywać, co zaszło. Poczciwy Ignacy, nie zdajšc sobie widocznie sprawy z tego, co mówi i do kogo, albo pragnšc umyœlnie sprawić doktorowi, zawsze zapominajšcemu o napiwkach, przykroœć -wszystko opowiedział szczerze. Okazało się, że wysłano go jak zwykle œwitaniem, ale nie po pana doktora, tylko po owego znachora, Antoniego Kosibę, co u Mielnika pod miasteczkiem mieszka. - Jak to? - żachnšł się doktor. - Wysłano was po znachora? - Po znachora. - Widać panu Kijakowiczowi pilno na tamten œwiat. - Pilno to mu niepilno. Bo powiadajš, że ten znachor, jak kogo leczy, to jakby rękš odjšł. Lekarz wybuchnšł: -Co za ciemnota! Co za ciemnota! Czyż nie rozumiecie, że zwykły dureń, który nie tylko o medycynie, lecz nawet o anatomii nie może mieć pojęcia, to niebezpieczeństwo dla ludzkiego życia? - Ja tam rozumiem - bšknšł stangret. -Zaraz wam wytłumaczę. Przypuœćmy, że wam najlepszy koń zachoruje. To do kogo pójdziecie? Do weterynarza czy do pierwszego lepszego głupca, co nie odróżni, gdzie u konia ogon, a gdzie głowa?Ignacy zaœmiał się. -Kto by tam nie odróżnił... A po co ja mam przypuœcić do tego, żeby mi koń zachorował? ... Jeżeli człowiek o konia dba, a koń dobry, to po cóż mam przypuœcić do choroby, na psa urok. Doktor Pawlicki machnšł rękš, po chwili jednak odezwał się znowu: -A widzicie, samiœcie mieli doœć rozsšdku, żeœcie nic jeŸdzili po tego znachora, tylko po mnie. -A co miałem robić? Jakbym z pustš bryczkš przyjechał, to pan dziedzic dałby mi po mordzie. Toteż biorę na rozsšdek i myœlę: tamten nie chce, to pojadę po pana doktora. - Kto nie chce? - A ten.... znachor od Mielnika. - Jak to nie chce? -Bo on nie chciał. Ja, powiada, czasu nie mam po waszych dziedzicach jeŸdzić, powiada. To nie widzisz, powiada, ile ludzi chorych czeka? -Tak mówi, a ja patrzę, rzeczywiœcie narodu kupa. Niczym na rynkuw czwartek. To ja do niego, że dziedzic, mówię, zapłaci ci więcej, jak one wszystkie tu zebrane, tylko, wiadomo, żebymu pomógł. To on powiada: Jak dziedzic jest chory, to niech przyjedzie jak inni. A pieniędzy nie potrzebuję... Co miałem robić?... Zawróciłem i koniec. Sam przecie wiem, że on pieniędzy nie bierze. - Ale produkty bierze - zawołał Pawlicki. - Nie, produktów też nie bierze! Ot, masło,jajka czy kiełbasy. Nic jest chytry. Lekarz zacisnšł szczęki. Przybywszy do majštku, nie robił nawet wyrzutów panu Kijakowiczowi, ale w powrotnej drodze kazał Ignacemu zboczyć do młyna. Przed młynem, a raczej na dziedzińcu, koło przybudówki stało kilkanaœcie furmanek. Wyprzężone konie flcgmatycznic skubały siano. Na wozach leżeli chorzy. Siedmiu czy oœmiu chłopów siedziało na belkach pod chlewem, palšc papierosy. -Gdzie jest ten... znachor? -zawołał doktor Pawlicki. Jeden z chłopów wstał i wskazał rękš drzwi. - W izbie, panoczku! ... Lekarz wyskoczył z bryczki i pchnšł drzwi.Już w sionce uderzył go przykry zapach juchtowej skóry, dziegciu i kiszonej kapusty. W izbie zaduch był nie do zniesienia. Stosy rupieci i brud pokrywajšcypodłogę, szyby w oknach i wszystkie sprzęty... Nie zawiodło to przewidywań lekarza. Pod œcianš siedziała baba z wyraŸnymi objawami żółtaczki. Ogromny, barczysty brodacz o siwiejšcym uwłosieniustał pochylony nad stołem i mieszał jakieœ suszone zioła na brudnej chustce. - To wy jesteœcie znachor? - ostrym tonem zapytał doktor Pawlicki. -Ja jestem robotnik we młynie -odpowiedział krótko Antoni, rzuciwszy niechętne spojrzenie na przybysza. - Ale oœmielacie się leczyć!! Trujecie ludzi! Czy wiecie, że za to jest kryminał?! - Czego pan chce i kto pan taki? - spokojniezapytał znachor. -Jestem lekarzem, doktorem medycyny, i nic wyobrażajcie sobie, że będę przez palcepatrzeć na to, jak wy zatruwacie ludnoœć. Znachor skończył z ziołami, zawišzał je wchustce i podajšc tobołek kobiecie powiedział: -Dwie szczypty na kwartę wody, tak jak mówiłem. I pić goršce. Na czczo połowę i wieczorem połowę. Rozumiesz? - Rozumiem. - To i z Bogiem. Babina podziękowała i stękajšc wyszła. Znachor usiadł na ławie i zwrócił się do lekarza: - Kogóż to ja otrułem, panie? - Wszystkich trujecie!! - Nieprawda, panie. Ani jeden nie umarł. -Nie umarł? Ale umrze! Powoli zatruwacie ich organizmy. To jest zbrodnia! Rozumiecie? Zbrodnia! I ja do tego nic dopuszczę! Nie mam prawa tego tolerować. W takim brudzie, w takim smrodzie! Na samych waszych rękach jest więcej zarazków niż w szpitalu zakaŸnym! Obejrzał się ze wstrętem. - Pamiętajcie, co wam zapowiadam: jeżeli nie zaprzestaniecie waszej zbrodniczej praktyki, wsadzš was do więzienia! Znachornieznacznie wzruszył ramionami. - Cóż na to poradzę! Ja nic złego nie robię. A więzienie? Cóż, więzienie też jest dla ź48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż5Pec6ľ%7Ńwc€8H"˜ c9ŕ/jc:J> ludzi, nie dla psów. Ale niech pan doktor na mnie się nie gniewa. - Ja was tylko ostrzegam!! I radzę zaprzestać. Radzę! Pogroził mu palcem i wyszedł. Z rozkoszš odetchnšł œwieżym powietrzem. Ignacy z kozła rzucił w jego stronę ironiczne spojrzenie. Doktor Pawlicki już się usadowiłna bryczce, gdy na progu młyna zobaczył Wasila, swego dawnego pacjenta. Wasil musiał nań czekać, bo ukłonił się i podszedł do bryczki. - Dzień dobry panu doktorowi. Szedł pewnym krokiem, a teraz stał prosto. Stał i patrzył wprost w oczy doktorowi. -Widzi pan doktor, wyzdrowiałem - powiedział chełpliwie. -Dzięki Bogu, wyzdrowiałem. Antoni wyleczył. A pan doktor mówił, że dla mnie nic ma nadziei. Na całe życie kalekš chciał mnie pan doktor zostawić. - W jaki sposób was wyleczył? - z nieukrywanym gniewem zapytał lekarz. - A bo on od razu poznał, że koœci byli Ÿle zestawione. To połamał i na nowo zestawił.Teraz i choćby tańczyć mogę. - No.... no, to winszuję - mruknšł doktor i zawołał do stangreta: - Jazda!! Przez całš drogę gryzły go niedobre myœli.Gdy przyjechał do domu, było już po obiedzie. Rodzina jednak powróciła do stołu, by mu towarzyszyć przy jedzeniu. Szybko połykał wyschniętš pieczeń, starajšc się nie dać poznać po sobie, że munie smakuje. Stara Marcysia, która go przed trzydziestu laty uczyła chodzić, dreptała zaaferowana. Ojciec tęsknie spoglšdał na gazetę, którš mu zaczęła czytać Kamila. Przed trzema tygodniami stłukł sobie okulary, a na nowe nie było. Kamilka miała na sobie zrudziałš suknię, w której wyglšdała żałoœnie i staro, matka usiłowała miłym uœmiechem pokryć wyraz cierpienia, który przylgnšł jej do twarzy. Miesišc kšpieli borowinowych przywróciłby jej zdrowie na długi czas. -Boże, Boże - myœlał doktor Pawlicki, jedzšc kompot z rozgotowanych jabłek. -Kocham ich przecie, na wszystko jestem dla nich gotów, ale patrzeć co dzień, co godzina na ich nędzę, to przechodzi moje siły. Zdawało mu się, że z każdego ich gestu, z każdego słowa, że z każdego kšta tego ubogiego mieszkania padajš pod jego adresem gorzkie wyrzuty. Ileż to nadziei wišzali oni z jego przyszłoœciš, z praktykš,z dochodami. A oto siedzš już przecie rok wtej zapadłej dziurze i ledwie może zarobić na skromne utrzymanie. Gdyby mógł stšd wyrwać się! Nie bał się trudów. Pojechałby bodaj do Afryki czy do Grenlandii. Ale przecież oni wszyscy pomarliby tu z głodu. Czuł, wiedział, że naszerokim œwiecie czekało go powodzenie, kariera, pienišdze, i wiedział równie dobrze, że nigdy nie zdobędzie się na krok stanowczy. Był niewolnikiem swoich uczuć, szczerych i głębokich. Te uczucia przykuły go do nich, do rodziców, do siostry, a nawet do starej Marcysi, przykuły niczym łańcuchy, przykuły do małego, drewnianego domku w małym, nędznym miasteczku... I im bardziej zapadał się w grzęzawisko tej beznadziejnej wegetacji, tym tkliwiej, tym staranniej unikał zdradzenia się ze swojš rozpaczš przed bliskimi. Jakże wdzięczny był im za to, że oni również niczym nie okazywali doznanego zawodu. Bolały go jednak ich myœli, te myœli, które przecie na pewno musiały w nich żyć. One to w sposób i. uemniczy przenikały wszystko w tym domu, napełniały powietrze beznadziejnym smutkiem, któregorozproszyć nie mógł najlepiej udawany œmiech, najgłoœniej manifestowane zadowolenie. -Byłem u tego znachora -zaczšł Pawlicki. -Powiedziałem mu kilka słów prawdy i poradziłem, by w porę porzucił swojš praktykę. - Czy to prawda - odezwała się Kamilka - że on ma tylu pacjentów? - Tylu? - zaœmiał się. - Gdybym miał dziesištš częœć tego, gdybym miał... Nie dokończył i zagryzł wargi. Matka zaczęła szybko, bardzo szybko mówić o kotce Basi, że gdzi eœ się zawieruszyła, o tym, że w œrodę sš imieniny u KoŸlickich, o krowie proboszcza, która daje wyjštkowo dużo mleka. Lecz Pawlicki nie słyszał tego. Nurtowało w nim coraz bardziej, krew pulsowała w skroniach. Niespodziewanie odsunšł od siebie z rozmachem nie dopitš szklankę herbaty i zerwał się. -A wiecie, dlaczego on ma więcej pacjentów? - zawołał. -Czy wiecie? ... Spotkał ich wystraszone spojrzenie, lecz nie mógł zapanować nad sobš. - Bo on umie leczyć, a ja nic umiem! - Jurku!! - jęknęła matka. - Tak!! Tak! Nie umiem! - Co ty wygadujesz!! -Pamiętacie tego młynarczyka, co miał połamane nogi? Pamiętacie? ... Otóż ja mu je Ÿle zestawiłem. Tak, Ÿle. Nic umiałem tego zrobić, a ten znachor zrobił to! Ojciec położył mu rękę na ramieniu. - Uspokój się, Jurku. Przecież to ci nie przynosi żadnej ujmy. Nie jesteœ chirurgiem. A jako internista nie masz obowišzku znać się na... nie swojej specjalnoœci. Doktor Pawlicki zaœmiał się. - Oczywiœcie! Oczywiœcie! Nie jestem chirurgiem. Ale ten znachor też do diabła nim nie jest. Jest zwykłym chłopem! Jest zwykłym parobkiem u młynarza! ... Ale już mam tego doœć! Wszystko mi jedno! Nie pozwolę się zagłodzić! Zobaczycie! Zobaczycie, że i ja potrafię walczyć! Wyszedł, trzasnšwszy drzwiami... Rozdział VIII W miasteczku Radoliszkach, tam gdzie zbiega się wšska uliczka, noszšca nazwę ulicy Napoleona, z Drugim Rynkiem, ochrzczonym imieniem placu Niepodległoœci,stoi jednopiętrowa kamieniczka z czerwonejcegły, a w niej na parterze mieszczš się cztery sklepiki. Największy z nich i najokazalszy jest sklepik narożny, własnoœć pani Michaliny Szkopkowej. W sklepiku sš do nabycia materiały piœmienne,znaczki stemplowe i pocztowe, nici, wstšżki, guziki, słowem norymberszczyznaoraz tytoń i papierosy. Ilekroć Antoni Kosiba przychodził do Radoliszek, właœnie w sklepiku pani Szkopkowej zaopatrywał się w tytoń, gilzy i zapałki, a także kupował"tu jedwabne nici. Sama pani Szkopkowa rzadko siadywała w sklepie. Najczęœciej w czwartki, jako w dnitargowe. Zwyczajnie w domu miała zajęcia po uszy przy czworgu dzieciach i przy niezłym gospodarstwie. W sklepie wyręczała się młodš dziewczynš, sierotš, która za mieszkanie, wikt i za dziesięć złotych miesięcznie spełniała obowišzki sprzedawczyni uczciwie i sumiennie. Pani Szkopkowa umiała ocenić i inne jej zalety, a przede wszystkim to, że Marysię lubili kupujšcy. Lubili, bo była dla każdego grzeczna, uœmiechnięta, życzliwa, a przy tym co się zowie ładna. Niejeden z porzšdniejszych klientów, co tu ukrywać, specjalnie po to wstępował do sklepu pani Szkopkowej, by pogawędzić z Marysiš, pożartować i pomizdrzyć się do niej. Pan prowizor z apteki, sekretarz gminy, siostrzeniec księdza proboszcza, ziemianie z okolicy, inżynierowie z fabryki - żaden z nich nie pominšł okazji, by wstšpić po paczkę papierosów czy po pocztówki. -A ty, Maryńka, uważaj. -mówiła pani Szkopkowa. - Na byle kogo albo na żonatychnie zwracaj uwagi, ale jak się trafi odpowiedzialny kawaler, co w tobie upodobanie znajdzie, ty z nim mšdrze politykuj. Z takich rzeczy to i małżeństwo wyjœć może. Marysia œmiała się. - Mam czas. -Czasu nam, kobietom, w tych sprawach zawsze mało. A ty już musi być niedługo dwadzieœcia lat skończysz. To i czas! Ja w twoim wieku już trzyletniego syna miałam. Tylko byle kim głowy sobie nie zawracaj i za wysoko nie sięgaj, bo sparzysz się. Ja cimówię! ... Na przykład z tym to paniczem na motocyklu! JeŸdzi to on jeŸdzi, ale ożenić się z tobš to ani mu w głowie. Znam ja takich! Znam! Oczy przewraca, za ršczkęłapie, wzdycha, a potem... obraza Boska! Nie napytaj sobie nieszczęœcia. - Ale co też pani mówi!! - œmiała się Marysia. -Ani mi na myœl nie przyszło coœ podobnego. -No, no! Jego ojciec to wielkrpan. Właœciciel majštku i fabryki. Syna z jakš hrabiankš ożeni. Zapamiętaj to sobie. - Oczywiœcie. Ja też nic. Co pani sobie do niego upatrzyła? Już jeżeli do kogo z klientów - dodała żartem - robię oko, to dotego starego znachora z młyna. Była to prawda. Marysia rzeczywiœcie lubiła Antoniego Kosibę. Była przede wszystkim zaciekawiona jego fachem. W miasteczku cuda o nim opowiadano. Mówili, że kogo rękš dotknie, choćby umierajšcego -uzdrawia, że diabłu duszę sprzedał, inni znowuż, że od Matki Boskiej Ostrobramskiejtakš moc otrzymał; gadano, że darmo leczy, że nawet zna takie zioła, które doœćwypić, by pokochać tego, kto je podał. A poza tym był zawsze smutny, milczšcy i miał takie dobre oczy. I zachowywał się inaczej niż inni proœci ludzie. Nie pluł na podłogę, nie klšł, nie przebierał w towarze. Przychodził, zdejmował czapkę, mówił krótko, czego chce, płacił, bšknšł: - Dziękuję panience. -I wychodził. Tak było do pewnego marcowego dnia, kiedy to niespodziewanie lunšł deszcz. Znachor właœnie był w sklepie, kiedy lunęło na dobre. Spojrzał przez okno i zapytał: - Chyba panienka pozwoli mi tu zostać, póki deszcz nie przejdzie... -Ależ, proszę pana. Oczywiœcie. Niech pan usišdzie. Wybiegła zza lady i podsunęła mu krzesło. -Któż by na taki deszcz - dodała. -A panu tonawet daleko. Suchej nitki na panu nie zostałoby, nim doszedłby pan do młyna. Wówczas uœmiechnšł się. - To panienka wie,że ja z młyna? -Wiem - kiwnęła głowš. -Pan jest znachorem. Przecie tu wszyscy pana znajš. Ale pan chyba nie z tych stron pochodzi, bo pan ma inny sposób mówienia, inny akcent. - Jestem z daleka, z Królestwa. - Moja mamusia też pochodziła z Królestwa.- Pani Szkopkowa? - Nie, moja mamusia. - To pani nie jest córkš właœcicielki sklepu?- Nie. Pracuję tu. - A mamusia gdzie? -Umarła. Przed czterema laty... na gruŸlicę.W jej oczach zjawiły się łzy, a po chwili dodała: -Gdyby pan wówczas był w naszej okolicy, może by pan jš wyleczył... Biedna mamusia. Nie takiego losu spodziewała się dla mnie. Ale niech pan nie myœli, że ja narzekam. O nie! Pani Szkopkowa jest dla mnie bardzo dobra. I ostatecznie niczego mi nie brakuje... Chyba ksišżek i... pianina. - A ojciec panienki? - Ojciec był leœniczym, w dobrach księżnej Dubancew. W puszczy Odrynieckiej. Ach, jaktam było pięknie! Ojciec tam umarł. Byłam wtedy małš dziewczynkš... Zostałyœmy z mamš same. Biedna mamusia musiała bardzo ciężko pracować. Zarabiała szyciem, lekcjami muzyki. Najpierw mieszkałyœmy w Brasławiu, póŸniej w Œwięcianach, a pod koniec tutaj, w Radoliszkach. Tu mamusia umarła i ja zostałam samiutka jedna na œwiecie. Zaopiekował się mnš poprzedni ksišdz proboszcz, a gdy wyjeżdżał na innš parafię, opiekę przekazał pani Szkopkowej.Nie brak dobrych ludzi na œwiecie. Ale zawsze ciężko jest nie mieć nikogo naprawdę bliskiego. Znachor pokiwał głowš. -I ja to wiem. - Pan też nie ma rodziny? - Też. - Nikogo? - Nikogo. -Ale pan przynajmniej ma to, że ludzie panakochajš, bo pan ich ratuje. To musi dawać dużš satysfakcję, pomaganie bliŸnim, usuwanie ich cierpień. Człowiek wówczas czuje się naprawdę potrzebnym, pożytecznym. Niech się pan ze mnie nie œmieje, ale od dzieciństwa marzyłam, że kiedyœ zostanę lekarkš. Gdyby mamusia żyła... Byłam już przygotowana do egzaminu do szóstej klasy i miałam jechać do gimnazjum do Wilna. Uœmiechnęła się smutno i machnęła rękš. - Ach, co tam! - To panienka jest wykształcona? ... - Chciałabym niš być. Ale teraz już za póŸno. Dziękuję Bogu i za to, że dał mi przynajmniej chleb. Na ladzie była rozłożona jakaœ kobieca robótka: serwetka w barwne kwiatki. Dziewczyna sięgnęła po niš i zaczęła haftować. -A nawet na sukienki i na różne fatałaszki mogę zarobić. Widzi pan, haftuję. To dla pani Hermanowiczowej z Piasków. - Ładnie pani haftuje. - Mamusia mnie nauczyła. Gawędzili sobie jeszcze z pół godziny. Gdy deszcz ustał, znachor pożegnał się i poszedł. Od tego dnia jednak coraz częœciejchodził do sklepiku Szkopkowej i przesiadywał tam przy rozmowie dłużej. Pannę Marysię bardzo polubił. Samo patrzenie na niš, na jej żywš twarzyczkę, na jej delikatne ręce, na jasne, gładko zaczesane włosy, sprawiało mu wielkš przyjemnoœć. Głos miała jasny i dŸwięczny,jej duże, niebieskie oczy patrzyły serdecznie, a przy tym odczuwał wyraŸnie,że i ona go lubi. Pracy w młynie, jak zwykle na przednówku, było mało. Zaczęły się wiosenne roboty w polu, ludzie na chorowanie i na leczenie się nie mieli czasu.Tedy i pacjenci nie najeżdżali już tak masowo. Toteż Antoni co drugi, co trzeci dzień chodził do miasteczka. Nie prosił jużnikogo o załatwienie dlań zakupów, co oczywiœcie zwróciło uwagę rodziny ProkopaMielnika. - Coœ ciebie cišgnie do Radoliszek - z przekšsem mówiła Zonia. - Co ma cišgnšć - żartował Wasil. - On pewno tam do baby chodzi. -IdŸże ty, mšdry - mruczał Antoni niechętnie. Ze jednak na wsi nic ukryć się nie zdoła, wkrótce tedy wszyscy wiedzieli, że Antoni wcišż przesiaduje w sklepie pani Szkopkowej. -No, cóż -wzruszył ramionami Prokop, gdy mu Zonia to powiedziała -rzecz męska. Szkopkowa jest baba jak się patrzy. Nie stara jeszcze i pienišdze ma. I kupcowa. A ty co nos wsadzasz, gdzie ciebie nie posieli.Pewnego dnia do młyna zajechał wędrownyhandlarz. Rozpakował toboły, a cała rodzina zebrała się nad ich zawartoœciš w podziwie. Czego tam nie było! I płótna cieniutkie, fabryczne, i perkale, kolorowe, itorebki skórzane, miejskie, i bransoletki, i paciorki różne. Całe bogactwo. Kobiety, piszczšc i dyszšc z zachwytu, oglšdały wszystko, przymierzały, macały. I targowały się zawzięcie, a targ był tym trudniejszy, że handlarz nie tylko pieniędzmi zapłatę brał, ale tak samo lnem,wełnš, suszonymi grzybami czy miodem. Antoni przyglšdał się temu z daleka, gdy jednak baby uspokoiły się wreszcie, zajrzał i on do tobołów. Niedługo w nich się grzebał. Wybrał kupon surowego jedwabiu na sukienkę i srebrnš, szerokš bransoletkę z powprawianymi zielonymi szkiełkami. Dużo motków lnu i tęgi wańtuchwełny musiał dać za to handlarzowi. Zonia aż wypieków dostała, obserwujšc tę transakcję. Nie wštpiła, że to dla niej. Natomiast Olga przekonana była, że Antoni kupił to dla małej Natalki. Myliły się jednak obie. Znachor nazajutrz koło południa wyruszył do miasteczka z zawiništkiem pod pachš. Obie widziały go przez okno i Zonia, jako bardziej zapalczywa, zaczęła klšć: -Dla tej starej ropuchy, dla tej krowy! A żeby on nogi połamał. Tymczasem Antoni cały i zdrów dotarł do miasteczka. Ponieważ w sklepie, co stwierdził zajrzawszy przez okno, była jakaœ pani, zaczekał, aż wyszła i dopiero wszedł. Panna Marysia powitała go jak zwykle serdecznie: - Œliczna pogoda, stryjciu! Ciepło, jakby to już było lato. Nazywała go stryjciem, nie wiadomo dlaczego. Tak jakoœ jej to przyszło do głowy. Inne młode dziewczęta w okolicy bały się Antoniego, ona zaœ nie odczuwała żadnego strachu. Przeciwnie, wierzyła w jego dobroć i z oburzeniem protestowała, ilekroć ktoœ dawał do zrozumienia, że znachor z młyna ma na usługach diabła. -Kto ze złym duchem ma do czynienia -mówiła - ten krzywdzi ludzi i żyje nieuczciwie. A o nim nikt nic niedobrego powiedzieć nie może. Nie ma żadnych przyczyn, dla których jedna istota ludzka do drugiej odczuwa sympatię. Przychodzi to skšdœ, z powietrza czy z zewnštrz. I Marysia nie wiedziała, dlaczego polubiła znachora. Doœć, że cieszyła się, ilekroć zajrzał do sklepu. Tego dnia zaœ cieszyła się tym bardziej, żemiała doń proœbę. -Jak to dobrze, że stryjcio Antoni przyszedł - mówiła uœmiechnięta. -Chcę stryjcia nacišgnšć... - Jak to nacišgnšć, panienko? -A proszę mi obiecać, że stryjcio spełni, gdy o coœ poproszę. Pogładził brodę i spojrzał jej w oczy: - Wszystko, co będę mógł. -To bardzo dziękuję! Tu na Koœcielnej mieszka pewna staruszka. Bardzo biedna. Otóż w ostatnich czasach nogi jej tak obrzękły, że wcale chodzić nie może. Błagała mnie, żeby stryjcia poprosić, by doniej wstšpił i rady udzielił. - Niech tam. - Uœmiechnšł się. - Pójdę do niej, choć ja po domach nie chodzę. Ale nie ma nic darmo. - Ona jest bardzo uboga - zaczęta nieco zmieszana Marysia. -Nie o niš mi chodzi -przerwał - ale w nagrodę panienka musi mi zrobić przyjemnoœć i wzišć ten goœciniec. Mówišc to położył na ladzie paczkę. - Co to jest? - zdziwiła się. -Niech panienka zobaczy. Niewiele to, ale panience się przyda. Rozwinęła paczkę i zaczerwieniła się. - Materiał.... I bransoletka... - Proszę nosić, panienko, na zdrowie i na ozdobę. Potrzšsnęła głowš. zienie? Cóż, więzienie też jest dla ź48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż;P×c<'ac=ˆŻ c>7+ c?B:"- Ja tego przyjšć nie mogę. Nie, nie! Z jakiej racji? ... Dlaczego pan mi takie prezenty robi? - Odmówi panienka? - zapytał cicho. - No, jakże ja mogę od pana! ... I za co? -Zrób łaskę, panienko. WeŸ. Tobie sukienka ite tam błyskotki przydadzš się, a dla mnie to wielka radoœć. Ot, jakbym ci kawałek serca dawał. Nie wolno odepchnšć. To z wdzięcznoœci. Z wdzięcznoœci za to, że odkšd tu do panienki przychodzę, lżej mi jakoœ. - Ale to musiało drogo kosztować!! -Co tam kosztowało. -Machnšł rękš. -Panienka przecie wie, że ja dla siebie nic nie potrzebuję... to jest... tak dotychczas myœlałem, że nic nie potrzebuję, a okazałosię, że i ja mam swoje fanaberie, zachcianki... Ot, wymyœliłem sobie, że trzeba mieć kogoœ na œwiecie, jakšœ dobrš duszyczkę, o której jak się wspomni, to lżej człowiekowi żyć na œwiecie. Starzeję się już. A na staroœć przychodzi tęsknota do ciepła. Polubiłem szczerze panienkę. No,weŸ! Nieważny to goœciniec, ale z serca. WeŸ! Samotna jesteœ i ja samotny, a moja samotnoœć gorsza, bom stary. Pozwolisz, panienko, choć tam od czasu do czasu okazać, że ci dobrze życzę. Dziewczyna była wzruszona. Wycišgnęła doń ręce i œcisnęła mocno jego wielkie, spracowane dłonie. - Dziękuję, bardzo dziękuję, stryjciu Antoni.Nie zasłużyłam na to, ale dziękuję. Wieczorem po powrocie do domu pokazała pani Szkopkowej otrzymane prezenty. -Jaki on dobry, proszę pani - mówiła. -Cóż ja dla niego jestem, obca dziewczyna. Aż wstydziłam się przyjšć, ale wiedziałam, żezmartwiłabym go bardzo odmowš. -Popatrz, popatrz. - Pani Szkopkowa kręciłagłowš. -Uważaj, żeby z tego twoja przepowiednia nie sprawdziła się. - Jaka przepowiednia? - A że on się z tobš ożeni. Marysia wybuchnęła œmiechem. -Co pani mówi! Pani go widać nie zna! On jest stary i jemu takie rzeczy w ogóle do głowy nie przychodzš. A zresztš - dodała zprzekorš - lepszy on pewno od niejednego młodego. I była w tym powiedzeniu prawie zupełnie szczera. Prawie zaœ dlatego, że jednak znała pewnego młodego chłopca, który się jej bardzo podobał. Znajomoœć zaczęła się tak samo w sklepiku, ale już dawno, bo przed dwoma laty. Był to młody pan Czyński, syn właœciciela Ludwikowa. Przez cały rok nie było go w okolicy. Uczył się na inżyniera. Ale lato zawsze spędzał w Ludwikowie, skšd często do Radoliszck wpadał. Czasami z rodzicami samochodem lub pięknym powozem i wówczas na chwilę tylko zabiegał do sklepu pani Szkopkowej, czasami sam konno lub na motocyklu. Wtedyprzesiadywał w sklepie godzinami. Chłopak był żywy, zapalny i taki ładny, jakiego drugiego w życiu Marysia nie widziała. Wysoki, smukły, czarny jak smoła, opalonyna bršz. Tylko oczy miał takie niebieskie jak ona, a to wyglšdałby na Cygana. Przy tym ruchliwy był, wesoły, hałaœliwy, gdy wpadał, zdawało się, że cały sklep jest odniego jednego pełen. Œmiał się, œpiewał nowe melodie (bardzo ładnie œpiewał! ), pokazywał różne sztuki. Raz nawet równymi nogam na ladę wskoczył ku zgorszeniu szofera, który akurat musiał poniego przyjœć. Ale najlepiej lubiła, gdy opowiadał. Młody był jeszcze, zaledwie o siedem lat od niej starszy, lecz. Boże drogi, czego on nie widział, gdzie nie zdšżył być! ZjeŸdził chyba całš Europę. Był w Ameryce i na różnych egzotycznych wyspach. I jak opowiadał! A miał co opowiadać, bo z tš bujnš swojš naturš wcišż narażał się na rozmaite przygody. Wytrzšsał je jedna po drugiej jak z rękawa. Może nawet podejrzewałaby go o blagę, gdyby nie to, że o jego awanturach głoœno było w całej okolicy, że wszyscy wiedzieli,ile kłopotów ma stary pan Czyński z synem.Razu pewnego w Radoliszkach podczas jarmarku wjechał konno do szynku i tam pokłócił się z młodym Żarnowskim z Wieliszkowa, o co póŸniej był pojedynek. Innym znowu razem zatrzymał pocišg w czystym polu, ułożywszy na torze wielkie ognisko. Dużo anegdotek o nim kursowało wpowiecie. Nie było jednak miedzy nimi takich, które by ujmę lub wstyd przynosiły.Chyba te o kobietach. Gadano, że żadnej nie przepuœci, że z każdš, która się nawinie, flirtuje i że niejedna przez niego oczy wypłakała. Marysia jednak nie wierzyła tym plotkom. Anie wierzyła z dwóch powodów. Po pierwsze, nie chciała wierzyć, a po drugie,miała dowody. Pan Leszek na kobiety nie zwracał uwagi. Sama to zaobserwowała. Ilekroć dłużej zasiedział się w sklepie, wszystkie miejscowe pięknoœci przylatywały tu jedna za drugš. Gdy która pod sklepem zobaczyła jego konia albo motcykl, jak szalona pędziła do domu, sztafirowała się w najładniejszš sukienkę,podkręcała loczki, nakładała najlepszy kapelusz i przychodziła niby po pocztówki czy po papier listowy. A Marysia tylko œmiała się z tego, bo młody Czyński ani na nie spojrzał. -To pan œcišga mi kupujšcych, panie Leszku -mówiła doń, gdy znowu zostawali sami. - Pani Szkopkowa powinna być panu wdzięczna. -Jeżeli przyjdzie jeszcze jedna, pokażę jej język! -groził udajšc irytację. Trzeba trafu, że w pięć minut póŸniej przyniosło paniš aptekarzowš. Wytłoczona była jak nabal, a wyperfumowana tak, że w sklepie trudno było oddychać. Czyński, długo nie myœlšc, wprawdzie nie pokazał języka, ale zrobił coœ jeszcze gorszego: zaczšł udawać, że kicha. A jak zaczšł, tak kichał raz po razie przez cały czas, póki uperfumowana dama nie wyleciała ze sklepu jak z procy, czerwona z gniewu i półprzytomna. Od tego czasu znienawidziła Marysię i ile razy spotkała paniš Szkopkowa, zapewniała, że nie kupi niczego u niej za jeden złamany grosz, póki w sklepie będzieta obrzydliwa dziewczyna. Pani Szkopkowa martwiła się utratš klientki, zburczała nawet Marysię, sama nie wiedzšc za co, ot, na wszelki wypadek, ale jej nie wydaliła. Pani aptekarzowš była może już niemłoda, ale niezaprzeczenie ładna, i na młodsze jednak pan Leszek nie zwracał uwagi, nawet na takie, co ubierały się szykownie lub pochodziły z dobrych rodzin, jak siostrzenica proboszcza, jak córka inżyniera drogowego lub jak panna Pawlicka, siostra doktora. Oczywiœcie pochlebiało to Marysi. Pochlebiało zaœ tym bardziej, że Leszek był okropnie zarozumiały, co uważała za jego wielkš wadę. Podczas gdy z niš był prosty i wesoły, wobec innych ludzi zachowywał sięsztywno i wynioœle. Za pan brat rozmawiał tylko z bogatszymi ziemianami z okolicy, na resztę patrzył z góry. Często powtarzał, że jego matka jest z domu hrabiankš, a ojciec pochodzi z magnackiej, senatorskiej rodziny i że w całym województwie, oprócz Radziwiłłów i Tyszkiewiczów, nikt nie ma prawa wyżej nosa zadzierać niż Czyńscy. Kiedyœ Marysia nie wytrzymała i powiedziała mu z ironicznym uœmiechem: -Bardzo to zabawny widok, taki młody, wielki pan zadzierajšcy nosa, by zaimponować biednej, sklepowej dziewczynie. Zmieszał się wówczas i przysięgał, że wcale nie miał takiego zamiaru. -Niech pani nie myœli, panno Marysiu, że jestem aż takim głupim snobem. - Tego nie myœlę -odpowiedziała chłodno. -Myœlę natomiast, że bardzo taktownie podkreœla pan różnicę społecznš, jaka między panem imnš istnieje... - Panno Marysiu!! -... i tę łaskę, jakš mi pan wyœwiadcza, raczšc tracić swój cenny czas na rozmowyz głupiutkš i ubogš ekspedientkš z małego miasteczka... - Panno Marysiu!! Bo doprowadzi mnie pani do szału! -Nie mam tego zamiaru, proszę pana. Moim obowišzkiem jest być uprzejmš dla klientów. I dlatego chcę pana teraz przeprosić, bo muszę zamieœć sklep, a kurzmógłby zaszkodzić pańskiemu cennemu zdrowiu, już nie mówišc o londyńskim ubraniu. - Tak pani mówi? - Zerwał się blady. - Tak, proszę pana. - Panno Marysiu!! -Czy pan jeszcze co każe zapakować? - Pochyliła się z wymuszonym uœmiechem nadladš. Czyński trzasnšł się z całej siły trzcinš po cholewie. - Sam siebie zapakuję, do ciężkiego diabła! Zegnam paniš! Nieprędko mnie pani zobaczy!- Szczęœliwej drogi.... - Psiakrew!! - zaklšł. Wypadł ze sklepu, wskoczył na siodło i z miejsca poderwał konia do galopu. Widziałaprzez okno, jak niczym wariat przeleciał przez nic zabru-kowany plac Niepodległoœci, wznoszšc kłęby kurzu. Usiadła i zamyœliła się. Wiedziała, że postšpiła słusznie, że temu zarozumialcowinależała się nauczka, a jednak żal jej było.- Nieprędko go zobaczę.... Pewno nigdy - westchnęła. - Ano trudno. Może to i lepiej. Nazajutrz, gdy o ósmej przyszła otworzyćsklep, przed drzwiami czekał już gajowy z Ludwikowa. Przyniósł list. W liœcie Czyński pisał, że ma całe wakacje zatrute, i to przez niš, że nic spodziewał się tego po niej, że naj-opacznicj zrozumiała wszystkiejego intencje, że skrzywdziła go i obraziła, ponieważ jednak i on zachował się niegrzecznie, uważa za obowišzek dżentelmeński przeprosić jš. „Dla zalania tych gorzkich wspomnień - pisał w zakończeniu -jadę do Wilna i będę tak pić, że pewno mnie licho porwie, zgodnie z życzeniem Pani ”. -Czy będzie, panienko, odpowiedŸ? - zapytałgajowy. Zastanowiła się. Nie, po co ma dońpisać? Po co to wszystko? -Odpowiedzi nie będzie - powiedziała. -Proszę tylko paniczowi powiedzieć, że życzę mu jak najlepiej. Minęły trzy tygodnie i Czyński się nie pokazał. Tęskniła za nim trochę, a nawet wróżyła, czy przyjdzie i czy wstšpi do sklepu. W trzecim tygodniu przyszła do niejdepesza. Oczom swoim nie chciała wierzyć: była to pierwsza depesza, jakš otrzymała w życiu. Wysłana była z Krynicy, a brzmiała tak: „Œwiat jest nudny stop, życie nic nie warte stop, czy aptekarzowa perfumuje się stop, pani jest najładniejszš dziewczynš w Europie œrodkowej stop, szkoda stop, Lech". W trzy dni póŸniej zaterkotał w Radoliszkaćh motocykl, objawiajšc całemu miasteczku, że młody pan Czyński powróciłw rodzinne strony. Marysia ledwie zdšżyła skoczyć do lusterka i poprawić włosy, a już był w sklepie. Była mu bardzo w gruncie rzeczy wdzięczna za ten przyjazd, lecz nie okazała tego po sobie. Bała się, by nie pomyœlał, że zależy jej na jego towarzystwie. To znowuż rozgniewało go i zepsuło mu spodziewane miłe powitanie. Po kilku zdawkowych zdaniach powiedział: -Potępia pani mój snobizm, ale snoby majš jednš zaletę: umiejš zdobyć się na uprzejmoœć nawet wtedy, gdy nie majš do tego, ochoty. Chciała zapewnić go, że w stosunku do niego nie potrzebuje aż zdobywać się na uprzejmoœć, że swoim powrotem i tym, że o niej pamiętał tam, w Krynicy, sprawił jejdużš radoœć... Lecz zamiast tego wycedziła: -Wiem, że pańska uprzejmoœć jest właœnie tego rodzaju. Przeszył jš nienawistnym spojrzeniem. - O tak!! Pani ma rację! ... - Nie. wštpię. - Tym lepiej. -I tylko dziwię się, że się pan wysila. Zaœmiał się, jak mu się zdawało, szyderczo. -O, wcale nie. To jest automatyczne. Widzi pani, już samo wychowanie wpoiło we mnieautomatyzm przyzwoitych form obcowania z ludŸmi... Dziewczyna pochyliła głowę. - Podziwiam to. Gwałtownie odwrócił się od niej. Nie widziała jego twarzy, lecz była pewna, że ma zaciœnięte szczęki. Jeszcze raz najgoręcej zapragnęła zgody. Rozumiała, że musi teraz powiedzieć coœ pojednawczego, że traktuje go niesprawiedliwie, że on teraz już nigdy nie wróci, jeżeli nie usłyszy od niej ani słowa życzliwoœci. Rozumiała to, a jednak nie umiała się zdobyć na kapitulację. -Zegnam paniš - powiedział i nie czekajšc na odpowiedŸ szybko wyszedł. Nie rozpłakała się tylko dlatego, że właœnie weszła do sklepu jakaœ klientka. Było to wszystko w zeszłym roku. Do końca wakacji nie pokazywał się w Radoliszkach ani razu. PóŸniej przyszła zima, długa zima, a potem wiosna. O młodym Czyńskim jak zawsze trochę plotkowano, o uszy Marysi obijały się od czasu do czasu różnewieœci. Podobno był na praktyce za. granicš. Podobno miał się żenić z jakšœ baronównš z Poznańskiego, podobno rodzicebaronówny przyjeżdżali nawet z wizytš do Ludwikowa. Wszystko to Marysia przyjmowała doœć obojętnie. Zdawała sobie zawsze sprawę z tego, że żadnych nadziei w stosunku do młodego Czyńskiego żywić nie może. Poza tym miała doń jakiœ nieuzasadniony żal. Podczas zimy zjechało do Radoliszek kino. Zainstalowano je w szopie straży ogniowej,gdzie pomimo przejmujšcego zimna przez wszystkie trzy wieczory publicznoœci nie zabrakło. Wyœwietlano amerykańskie filmy,a pani Szkopkowa, chociaż nieraz słyszała kazania potępiajšce wielkoœwiatowš rozpustę, pokazywanš w kinach, zdecydowała się też rozpustę wreszcie na własne oczy zobaczyć i ocenić stopień jej zgrozy. Ponieważ zaœ obawiała się, że wielu rzeczy nie zrozumie, zabrała ze sobšMarysię, zarówno przez wzglšd na jej wykształcenie, jak i na to, że Marysia już dawniej kino widywała. Marysia rzeczywiœcie bywała w kinie w takdużych miasteczkach jak Brasław i Swięciany, lecz wówczas była jeszcze dzieckiem. Teraz jednak zastanawiała się już nad treœciš filmów i zwłaszcza jeden podobał się jej bardzo. Była to historia młodej wiejskiej dziewczyny, na którš nikt w jej rodzinnych stronach nie zwracał uwagi. Uchodziła tam za biedactwo zahukane. Gdy jednak dostała się do wielkiego miasta,do olbrzymiego sklepu, gdzie tysišce kupujšcych przewija się dziennie, poznał jši pokochał pewien sławny i bogaty malarz, który umiał dopatrzyć się w niej i urody, i wdzięku, i zalet charakteru. -Tak -myœlała z melancholiš Marysia. -Możew wielkim mieœcie jest to możliwe, ale gdyby została na wsi, smutny byłby jej los.A o sobie wiedziała, że nie wydostanie się stšd nigdy. Tutaj zaœ... kto może być tym mężczyznš, który zakocha się w niej i poœlubi? ... Miała doœć zdrowego rozsšdku, by nie brać w rachubę ani przez moment syna właœciciela Ludwikowa. Aniby jego rodzice nie zgodzili się na to, ani jemu samemu nigdy to w głowie nie postało, ani ona sama nie pragnęłaby zostać żonš takiego pana. Jego krewnym i znajomym wynosiła ze sklepu paczki do powozu, więc jakże póŸniej zgodziliby się traktować jš jako równš sobie. Zupełnie inaczej przedstawiałaby sobie własnš przyszłoœć, gdyby pan Leszek był zwyczajnym, niezamożnym urzędnikiem czy rzemieœlnikiem, a bodaj nawet gospodarzemwiejskim. - O, wtedy byłoby zupełnie inaczej! Uważała go za szczyt urody męskiej. Na żadnej fotografii filmowej, na żadnej pocztówce w sklepie (a było ich tyle) nie widziała równie pocišgajšcego chłopca. Podobał się jej pod każdym względem. Bo nawet ta jego duma, ta zarozumiałoœć nie była aż takš wadš, na którš w ostatecznoœci nie można by zamknšć oczu. Zresztš gdyby był tylko skromnym pracujšcym człowiekiem, na pewno nie miałby przewróconej głowy. Nadeszła wiosna i Marysia, jeżeli pamiętała o młodym Czyńskim, to tylko jako o postaci z marzeń, nie zaœ o przyszłym właœcicielu Ludwikowa. Postać ta jednak zajmowała w jej wyobraŸni miejsce może niezbyt wielkie, lecz tym niemniej stałe i niewzruszone. O tyle niewzruszone, że nie było tam wolnegoterenu dla innych. W okolicy nie brakło młodych ludzi, którzy na Marysię zwracali uwagę, nie ukrywajšc przed niš swoich zachwytów. Wszystko to jednak nie robiło na niej większego wrażenia. Przyszedł czerwiec, upalny, bujny czerwiec. Miasteczko, otoczone rozfalowanym, zielonym morzem zbóż, samo przypominało bukiet potężnych wiechciów białodrzewia, lip i brzóz, pod którymi tuliły się, niczym skromne kwiaty, białe i czerwone domki, ledwie widoczne, bo też gęsto obrosłe jaœminem, bzem i spireš. Gdy w dzień œwišteczny wracało sięz długiego spaceru, zdawało się, że nie mana œwiecie cichszego i piękniejszego zakštka. Z daleka nie widać było wyboistych, nie wybrukowanych ulic ani kupœmieci na podwórkach czy wylegujšcych sięw kałużach œwiń. Słońce jarzyło się na czystym niebie, przez pola szedł pachnšcy, łagodny wiatr, a na sercu było lekko i radoœnie. W powszednie dni dopiero po siódmej wychodziło się ze sklepu. A w sklepie był żar nieznoœny. Niedawno zasadzone od strony placu młode drzewka mało albo i wcale nie dawały cienia, mur nagrzewał się tak, że wszystkie wyroby tytoniowe na dzień trzeba było znosić do piwniczki w obawie, by nie zeschły się na miał. Za to wieczorem Marysia czym prędzej zamykałasklep i zanim jeszcze wróciła do domu, biegła na Żwirówkę. Była to płytka rzeczułka, którš latem kura nie zamoczywszy pierza mogła przejœć w bród, w dwóch jednak miejscach, przed ie? Cóż, więzienie też jest dla ź48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż@Pď cA?%cBdýCa¤c €D,c E;5 szosš i za koœciołem, rozszerzała się w dwa pękate i dostatecznie głębokie stawy. Przed szosš kšpali się mężczyŸni, a za koœciołem kobiety, przeważnie młode dziewczęta. Po kšpieli było jeszcze doœć czasu, by pomóc pani Szkopkowej przy gospodarstwie, a póŸniej zasišœć do ksišżki.W bibliotce parafialnej Marysia wszystkie już dawno przeczytała, przeczytała też wszystkie z niewielkiej biblioteki miejscowej szkoły powszechnej. Zdarzało się jednak czasami pożyczać jakšœ powieœć czy tom wierszy od kogoœ z nielicznej inteligencji. A ksišżek wcišż była głodna. Wiele z nich umiała prawie na pamięć, nawet dwie francuskie i jednš niemieckš, które czytywała częœciej, by nie wyjœć z wprawy. Francuska -był to stary i zniszczony tom wierszy Musseta, własnoœć byłego proboszcza. Kiedyœ w sklepiku miała właœnie je w ręku, gdy wstšpił stary i miły goœć, znachor z młyna. - A cóż to, panieneczka, czytasz? - zapytał.Ot, tak sobie. - To poezje, bardzo piękne poezje... Wiersze. Ale francuskie. - Francuskie? ... - Tak, stryjciu. Napisał je Musset. Znachor odwrócił ksišżkę w swojš stronę, pochylił się nad niš i Marysi zdawało się, że stara się czytać. Wargi jego poruszały się nieznacznie, lecz po chwili wyprostowałsię. Był blady i oczy jego jakby zmętniały. - Co ci jest, stryjciu Antoni? - zapytała zdziwiona i trochę przestraszona. - Nie, nic... - Potrzšsnšł głowš i œcisnšł się za skronie. -UsišdŸ, stryjciu. -Wybiegła zza lady i przysunęła mu krzesło. -Upał dziœ straszny, pewno ci zaszkodził. - Nie, bšdŸ spokojna, panienko. Już mi przeszło. - To chwała Bogu. Przelękłam się... A co do tej-ksišżki to posłuchaj, proszę, jaki to piękny język. Myœlę, że można go nie znać, a i tak odczuć jego piękno, zwłaszcza w wierszu. Odwróciła kilka kartek i zaczęła czytać. Gdyby chociaż na chwilę oderwała oczy od ksišżki, zobaczyłaby od razu, że coœ niedobrego dzieje się z Antonim Kosibš. Leczprzecie czytała właœnie dla siebie. Rozkoszowała się płynnoœciš i dŸwięcznoœciš strof, lekkoœciš rymu i wzruszajšcš treœciš uczuć poety, płaczšcego nad rozpaczš dwóch serc, nieubłaganie rozdzielonych przez œlepy kaprys losu i płonšcych coraz słabszym ognikiem tęsknoty, tęsknoty, która stała się ich jedynš racjš i przyczynš istnienia. Skończyła i podniosła głowę. Ujrzała wpatrzone w siebie nieprzytomne oczy znachora. - Co panu jest? - Zerwała się. I wówczas usłyszała, jak powtórzył, najdokładniej powtórzył ostatniš strofkę. Nie mogła się mylić, chociaż mówił jakimœ chrapliwym szeptem i bardzo cicho. - Pan.... pan... - zaczęła, lecz on, jakby usiłujšc coœ sobie przypomnieć, powiedział:- Tak... œlepy kaprys losu. Jak drzewo wyrwane z korzeniami... Co to jest... co to jest... Wstał i zatoczył się. - Boże drogi!! Stryjciu Antoni! Stryjciu! - krzyknęła. -Mroczy mi się w głowie - odezwał się, dyszšc ciężko. -Mroczy się, jakbym miał oszaleć... Co to za konie tam jadš? ... Po co ja przyszedłem... Po tytoń... Powiedz, panienko, coœ... Mów coœ do mnie... Raczej intuicjš wyczuła, niż zrozumiała, o co mu chodzi. Zaczęła szybko mówić, że to konie z Piasków, że pewno pani Hermanowiczowa przyjechała po zakupy albo dać na mszę za duszę męża, co miesišc daje na mszę, że... Trzepała wszystko, co jej na myœl przychodziło, i jednoczeœnie trzymała znachora za jego wielkie, grube ręce. Pomału uspokajał się. Usiadł teraz i ciężkodyszał. Przyniosła mu szklankę wody, którš chciwie wypił, potem zbiegła do piwniczki po tytoń i zapakowała. Ponieważ zbliżała się siódma, postanowiła, że nie puœci go samego. -Niech stryjcio Antoni posiedzi jeszcze kwadransik, a póŸniej zamknę sklep i podprowadzę trochę stryjcia. Dobrze? - Po co, panieneczko, sam pójdę. - Ale kiedy ja chcę przejœć się. - Dobrze - zgodził się apatycznie. - A może zapali stryjcio papierosa? ... Ja zrobię. - Zapalę. - Kiwpšł głowš. Kiedy znaleŸli się już na szosie, z wolna odzyskiwał równowagę. -Miewam takie przypadłoœci -powiedział. - Pewno coœ w mózgu. Dawno już, bardzo dawno tego nie miałem. -Da Bóg, że więcej się nie powtórzš. - Uœmiechnęła się doń serdecznie. - To pewnood słońca. Potrzšsnšł głowš. - Nie, droga panieneczko! To nie od słońca.- Więc od czego? Milczał długo, wreszcie westchnšł: - Sam nie wiem. A po chwili dodał: -I nie pytaj mnie o to, bo jak zacznę o tym myœleć, jak zacznę pamięć natężać, to może się znowu to złe we mnie rozpętać. - Już dobrze, stryjciu Antoni. Będziemy mówili o czymœ innym. - Nie, nie trzeba, panieneczko. Wracaj. Za wielki szmat drogi na twoje drobne nóżki. - Eee tam, wcale niedrobne. Ale jeżeli stryjcio może woli zostać sam, to wrócę. Zatrzymał się, uœmiechnšł, przygarnšł jš lekko do siebie i ostrożnie pocałował w czoło. - Niech ci Bóg odwdzięczy, panienko - powiedział cicho i poszedł. Marysia zawróciła w stronę miasteczka. Niespodziewany gest i pocałunek tego człowieka nie tylko nie sprawił jej przykroœci, lecz jakby jš uspokoił po niedawnym przeżyciu. Odczuła jeszcze dobitniej, że w tym starym znachorze znalazła istotę o złotym i bliskim sercu. Ach, była pewna tego, że nikt na œwiecie nie żywił dla niej serdeczniejszych i lepszych uczuć, że w razie jakiegokolwiek nieszczęœcia on jeden nigdy nie odmówiłby jej pomocy. Ale zrozumiała też i to, że ten dobry przyjaciel sam potrzebuje pomocy, że musiało nań spaœć jakieœ wielkie nieszczęœcie, że w jego duszy dzieje się coœ nieprzeniknionego i tajemniczego. Atak, którego œwiadkiem była w sklepie, nasuwał tysišce fantastycznych przypuszczeń. Na zdrowy rozsšdek bioršc,każde z nich było niedorzeczne, lecz Marysia majšc do wyboru pospolitoœć i nieprawdopodobieństwo, wybierała, wolaławybrać zawsze to drugie. Dlatego wydało się jej, że Antoni Kosibš, znachor z młyna, jest zagadkowš postaciš romantycznš, może jakimœ ukrywajšcym się pod siermięgš księciem lub nieszczęœnikiem, który kiedyœ popełnił zbrodnię -oczywiœcie mimo woli lub w chwili uniesienia -i skazał siebie na życie w prostocie i w poœwięceniudla dobra bliŸnich. Nie, nie myliła się, nie mogła się mylić, gdyż wyraŸnie słyszała padajšce z jego ust słowa francuskiego wiersza. Prosty chłop nie mógłby ich tak powtórzyć. A zresztš zrozumiał treœć wiersza! ... W jakiż sposób można by to sobie wytłumaczyć? ... -Przypuœćmy -myœlała -że w swoich wędrówkach doszedł kiedyœ do Francji lub Belgii. To zupełnie możliwe. Dużo chłopów emigruje, a póŸniej wraca. Lecz takie postawienie sprawy i rozwišzanie tajemnicy było zbyt prozaiczne. Zresztš jeżeliby tak było, dlaczego doznał takiego wstrzšsu? ... Czyż nie kryje się za tym żadna tragedia? ... Niewštpliwie wiersz musiał mu coœ przypomnieć, obudzić w nim jakieœ bolesne wspomnienia. - To musi być człowiek niezwykły - zapewniła siebie z przekonaniem. A przekonanie to utwierdziło się w niej tymmocniej, im więcej przypominała sobie szczegółów potwierdzajšcych jej doœwiadczenie. A więc sposób bycia t ego człowieka, pozornie, ale tylko pozornie i zewnętrznie podobny do sposobu bycia innych ludzi prostych. Jego delikatnoœć, bezinteresownoœć... Była pewna, że trafiła na œlad wielkiej i przejmujšcej tajemnicy, i postanowiła sobie, że jš rozwikła. Jeszcze nie wiedziała, w jaki sposób to zrobi, lecz wiedziała, że nie zazna spokoju, nim do sedna zagadki nie dotrze. Tymczasem jednak zaszły wypadki, które odwróciły jej myœli i zainteresowania w zupełnie innym kierunku. Rozdział IX Mniej więcej w połowie czerwca wczesnymrankiem na rynku zatrzymał się wielki granatowy samochód. W Radoliszkach znał go każdy i wiedział, że należy do państwa z Ludwikowa. Samochód zatrzymał się przed kolonialnym sklepem Mordki Rabinowa.Z okien sklepiku pani Michaliny Szkopkowej widać było dokładnie, jak najpierw wysiadłstary pan Czyński, póŸniej pani Czyńska i wreszcie ich syn, pan Leszek. Marysia szybko odskoczyła od okna. Zdšżyła tylko zauważyć, że młody inżynier jeszcze bardziej zeszczuplał i że miał na sobie bardzo jasne, popielate ubranie, w którym wyglšdał jeszcze zgrabniej niż zwykle. Była przekonana, że lada chwila drzwi otworzš się i wejdzie. Ze zdziwieniem stwierdziła, że serce jej bije coraz prędzej. Pomyœlała, że musi mieć wypieki i że on gotów domyœlić się, iż to z jego powodu. Już nieraz układała sobie, jak go przyjmie.Teraz wszakże, gdy znajdował się w pobliżu, nie umiała sobie przypomnieć nic z tych projektów. Wiedziała jedno, że cieszy się, że bardzo głupio cieszy się z jego przyjazdu. Usiadła za ladš i haftowała pilnie. Chciała, by tak właœnie jš zastał, gdy wejdzie. -Najlepiej nic nie planować -zdecydowała -azachować się stosownie do tego, jak on się zachowa. Może przecie wejœć i tylko zażšdać pudełka papierosów... Jak zwykły klient. Byłoby to brzydko z jego strony, na samš myœl o tym Marysię ogarniał smutek, tym bardziej że teraz mocniej niż kiedykolwiek była przeœwiadczona, że ubiegłej jesieni zachowała się wobec niego niegrzecznie i niesprawiedliwie. -Choćby zażšdał tylko papierosów - pomyœlała - muszę mu okazać życzliwoœć. Byleby prędzej przyszedł. On jednak nie przyszedł w ogóle. Po kwadransie wyczekiwania ostrożnie stanęła przy oknie po to tylko, by stwierdzić, że Czyńscy wsiadajš do samochodu. Auto zawróciło i ruszyło w stronę Ludwikowa. - Pojechał - powiedziała głoœno i w pierwszej chwili zrobiło się jej niewymownie przykro. Dopiero wieczorem, leżšc w łóżku, zaczęła rozważać wszystkoi doszła do wniosku, że to jeszcze nic nie znaczy. Jeżeli nawet zamierzał wstšpić do niej, nie zrobił tego na pewno dlatego, że rodzice œpieszyli się, a nie chciał zwracać ich uwagi na znajomoœć z niš, na znajomoœć, która nie podobałaby się im z pewnoœciš. Usnęła spokojnie. Nazajutrz jednak koło południa zelektryzował jš znany warkot motoru. Słychać go było z daleka. Wszakże ku zdziwieniu Marysi tempo warkotu nie zdawało się zmniejszać. Istotnie, motocykl z rykiem przeleciał przez plac, mignšł w oknach i popędził dalej. -Jeszcze może zawróci? -łudziła się, wiedzšc, że się łudzi. Stało się zupełnie jasne, że zapomniał o niej, że nie ma najmniejszego zamiaru zobaczyć jej znowu.-Więc to tak... -powiedziała sobie. - To i dobrze... Ale nie było dobrze. Haftować nie mogła. Ręce trzęsły się. Kilka razy boleœnieukłuła się w palec. O niczym innym myœleć nie potrafiła. Skoro pojechał traktem, byłopewne, że do państwa Zenowiczów. Zenowiczowie to bardzo bogaci ludzie i majšdwie córki na wydaniu. Dawno już wišzano młodego Czyńskiego z jednš z nich. Ale w takim razie ile prawdy było w owej pogłosce o baronównie z Wielkopolski? ... -Zresztš -myœlała z goryczš - mój Boże! Cóż to mnie obchodzi? Niech się żeni, z kimchce. Życzę mu, by znalazł najodpowiedniejszš i najładniejszš żonę. Aleto wstrętne z jego strony, że przynajmniejna kilka słówek tu nie wstšpi. Przecież go nie ugryzę. I niczego nie chcę od niego. Czyński wracał tuż przed siódmš. Drzwi sklepu (zupełnie przypadkowo) były otwarte i Marysia (również przypadkiem) stała na progu. Przejechał obok. Nawet głowy nie odwrócił. Nawet nie spojrzał. -Może to i lepiej - pocieszała się Marysia. -Pani Szkopkowa ma rację, że nie powinnamsobie zawracać mm głowy. Tegoż wieczora kierownik miejscowej agencji pocztowej, pan Sobek, został mile zaskoczony. Spotkał pannę Marysię wracajšcš do domu i gdy zaproponował, bysię z nim przespacerowała do Trzech Gruszek, zgodziła się bez namysłu. Nie byłoby w tym nic nadzwyczajnego, gdyby chodziło o którškolwiek dziewczynę z Radoliszek. Sobek mógł œmiało zaliczyć się do mężczyzn cieszšcych się powodzeniem u płci pięknej. Był młody, przystojny, na rzšdowym stanowisku i z perspektywš kariery, bo ogólnie było wiadome, że jego WUJ w okręgowej dyrekcji był ważnš figurš. Poza tym mistrzowsko grał na mandolinie, na pięknej, inkrustowanej perłowš masš mandolinie, z którš poza służbš nigdy zresztš się nie rozstawał. Owa mandolina, jak też i inne wymienione już zalety pana Sobka działały pocišgajšco na młode panny. Na wszystkie, bodaj na wszystkie, z jednym, i to bardzo przykrym dla pana Sobka wyjštkiem. Marysia wprawdzie była dlań zawsze grzeczna, nigdy jednak nie okazywała ochoty do zacieœnienia znajomoœci, nieodmiennie wymawiała się od pójœcia z nim na œlizgawkę, na spacer czy na wieczorek. Gdyby pan Sobek należał do młodzieńców o drażliwej ambicji, od dawna zaprzestałby nagabywania Marysi. Był on jednak chłopcem poczciwym z koœciami, humorów nie miewał, brakiem cierpliwoœci nie grzeszył, a że odznaczał się trwałoœci upodobań, tedy od czasu do czasu ponawiałswe propozycje. I tego właœnie dnia przekonał się, że obrał taktykę rozsšdnš. Szli obok siebie drogš znanš wszystkim młodym i starym mieszkańcom Radoliszek ku Trzem Gruszkom, drogš, którš starzy niegdyœ, a młodzi teraz chodzili parami, zwanš złoœliwie przez paniš aptekarzowš Promenadš Krów, bo i krowy tędy na pastwisko pędzono. Z okien plebanii, skšd dbały o moralnoœć swoich parafian proboszcz mógł widzieć tędrogę jak na dłoni, mógł również z niejakšœcisłoœciš okreœlić, ile w roku przyszłym udzieli œlubów. I komu. Wystarczyło stwierdzić, że ten czy inny młodzian „uczęszcza"na promenadę stale z jednš i tšsamš pannš. W języku potocznym oznaczałoto, że „on z niš chodzi", a to z kolei rozumiano powszechnie jako zapowiedŸ małżeństwa, w najgorszym zaœ razie jako niezawodny objaw miłoœci. Dlaczego dopatrywano się go właœnie w chodzeniu, nie zaœ w staniu, w siadywaniu ani w żadnej innej odmianie pozycji ludzkiego ciała -w Radoliszkach nikt się nad tym nie zastanawiał, a już z pewnoœciš nie myœlał o tym podczas swej pierwszej przechadzki do Trzech Gruszek z Marysiš pan Sobek. Myœlał tylko i wyłšcznie o pannie Marysi, otym, że jest uboga, ale bardziej wykształcona i bardziej obyta od innych, żeładniejsza jest też na pewno i że takiej żony nie powstydziłby się urzędnik państwowy nawet zawrotnie wysokiej rangi. Myœli zaœ swoje wyrażał cichusieńkim brzškaniem na instrumencie (lubił tak właœnie nazywać swojš mandolinę) melodii modnego tanga: -„Czy pokochasz mnie kiedyœ, Lolito, z wszystkich kobiet wybrana kobito". Niestety, panna Marysia, chociaż rozumiałasubtelnš aluzję tanga, chociaż domyœlała się intencji wirtuoza, chociaż odczuwała pewnš wdzięcznoœć za to wyróżnienie, nie mogła podzielać nastroju partnera. Umyœlnie poszła z panem Sobkiem na spacer, by się rozerwać, by przekonać samš siebie, że Sobek jest zacnym chłopakiem, że nie powinna stronić od niego, że byłby dla niej odpowiednim mężem. Nawet idealnym. Nie pił, nie robił awantur, nie rozbijał się na motocyklu, a grunt: odznaczał się wyjštkowš stałoœciš. Nie tak jak inni! ... Cóż z tego, że nie jest zbyt inteligentny, że ma proste maniery. To jeszcze nic przynosi ujmy... Na nic wszakże nie zdały się nieodparte argumenty, na nic najlepsza wola, na nic spacer, który zakończył się dopiero przy księżycu, na nic romantyczny nastrój, upiększony muzykš i rozmowy: Marysia powróciła do domu zniechęcona, smutna i zdecydowana już nigdy więcej ani z panem Sobkiem, ani nikim innym do Trzech Gruszeknie chodzić. W nocy œnił się jej straszny sen. Widziała siebie i młodego Czyńskiego. Jechali motocyklem z szalonš szybkoœciš, uciekali przed pożarem, który wcišż ich dopędzał. Nagle otworzyła się przed nimi przepaœć, spadli na kamieniste dno... I było wiele krwi, a on powiedział: - Przez ciebie umieram. Ona odczuła, że też umiera, i zaczęła wołać ratunku. Gdy otworzyła oczy i oprzytomniała ze snu, zobaczyła pochylonšnad sobš paniš Szkopkowš. -Sen mara! Bóg wiara! - mówiła. -Co ci się œniło, żeœ tak krzyczała? W pierwszej chwili Marysia chciała opowiedzieć swój sen, lecz. przypomniawszy sobie, że pani Szkopkowš umie sny tłumaczyć, wolała zamilczeć. Może sen oznaczał coœ nieprzychylnego dla pana Czyńskiego, którego pani Szkopkowa i tak nie lubiła. Gotowa by przy okazji powiedzieć mu coœ przykrego. -Krzyczałam? ... Sama nie wiem dlaczego -powiedziała Marysia. -Może i œniło mi się coœ. Sny tak łatwo się zapomina. Marysia jednak nie zapomniała. Nazajutrz, h, przed ie? Cóż, więzienie też jest dla ź48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żFPvc GĆ^c H$ c I0,Ŕ c Jđ9ƒ& gdy ujrzała konie z Ludwikowa i pana Lechana bryczce, aż wzdrygnęła się. Przekonanabyła, że tym razem wstšpi. Myliła się i tym razem. Po papierosy przysłał stajennego! Stajennego! Widocznie z uporem unikał widzenia się z niš. Dalszy bieg wypadków potwierdził to wzupełnoœci. Nie było dnia, by nie przyjeżdżał do miasteczka lub przez miasteczko. Czasem bryczkš, czasem konno, a najczęœciej motocyklem. W zeszłym roku nigdy tak często nie bywał. Teraz widocznie robił to na złoœć Marysi lub z jakichœ innych powodów, których nie umiała dociec. Ilekroć był bez okularów motocyklowych, mogła zauważyć, że twarz mu zeszczuplała, zmizerniała i nabrała jakiegoœ niemal ponurego, zaciętego wyrazu. -Może spotkało go coœ złego? - zaniepokoiła się i zaraz skarciła siebie za ten niewczesny niepokój: - Jakim prawem i po co tym się przejmuje?! ... W końcu ogarnęła jš apatia. Nie zrywała się już na odgłos turkotu, tętentu czy warkotu motoru do okna, starała się w ogóle tego nie słyszeć. I kiedy już resztę straciła nadziei - stało się. Był to dzień dwudziestego czwartego czerwca. Od rana w sklepie był duży ruch, jak zawsze w dniu imienin księdza proboszcza: kupowano laurki. Dzieci szkolne, z ochronki, z przytułku, tercjarki i inni. Dopiero koło dziewištej uspokoiło sięimiała czas zejœć do piwnicy po wyroby tytoniowe, by chociaż kilka paczek ułożyć na wystawie. Wzięła je do fartuszka i po stromej drabince weszła na górę. Odwróciła się i krew uciekła jej do serca: o dwa kroki przed niš stał on. Nie wiedziała, czy wydobył się z jej ust okrzyk, nie wiedziała, że z fartuszka posypały się na ziemię pudełka papierosów.Wiedziała tylko, że œwiat się kręci w szalonym, nieprzytomnym tempie i że upadłaby na pewno, gdyby nie to, że on trzyma jš mocno, przytulonš do siebie. Ile, razy póŸniej usiłowała chwila po chwili, mgnienie po mgnieniu odtworzyć w swojej pamięci to wielkie, to cudowne zdarzenie - nie umiała. Pamiętała tylko ostre, jakby gniewne spojrzenia jego czarnych oczu, a potem niemal bolesny uœcisk i bezładne słowa, których wówczas nie rozumiała, lecz których treœć zdawała się bezpoœrednio wlewać do jej krwi. A potem ktoœ wszedł do sklepu i odskoczyli od siebiepółprzytomni. Klient posšdził jš na pewno ozaczadzenie lub o utratę orientacji. Nie mogła pojšć, o co mu chodzi, nie umiała obliczyć należnoœci. Gdy wreszcie wyszedł z pakunkiem, sama wybuchnęła œmiechem. -Zupełnie zgłupiałam! Co ja mu dawałam zamiast papieru kancelaryjnego! Boże! Niechpan spojrzy! Wskazywała na rozłożone na ladzie najrozmaitsze przedmioty i œmiała się, Œmiała, nie mogšc powstrzymać tego radosnego œmiechu. Coœ w niej drgało, coœ trzepotało. Coœ zrodziło się do życia, nowego, wspaniałego, jasnego, uskrzydlonego, jak wielki biały ptak. Czyński stał nieruchomo i wpatrywał się wniš z zachwytem. Napisał jej kiedyœ w depeszy, że uważa jš za najpiękniejszš dziewczynę... Teraz jednak była t ak piękna, jakš jej jeszcze nigdy nie widział. -A to ładnie! Bardzo ładnie -mówiła. -Przyjeżdżać tyle razy i nie wstšpić do mnie! Myœlałam, że się pan obraził. - Czy obraziłem się? Ale pani żartuje! Ja nienawidziłem pani! - Za co? -Za to, że nie mogłem o pani zapomnieć, panno Marysiu. Za to, że ani bawić się, ani pracować nie mogłem. -I dlatego pan, przejeżdżajšc koło sklepu, odwracał oczy w przeciwnš stronę? -Tak! Właœnie dlatego. Wiedziałem, że się pani nie podobam, że pani mnie lekceważy! ... Żadna kobieta dotychczas nie lekceważyła mnie. Więc dałem sobie słowo honoru, że nie zobaczę pani już nigdy. - Popełnił pan tedy aż dwie brzydkie rzeczy: najpierw dajšc słowo, a póŸniej je łamišc. Czyński potrzšsnšł głowš. - Panno Marysiu, nie potępiłaby mnie pani, gdyby pani wiedziała, co to jest tęsknota. -Jak to! -oburzyła się. -Dlaczego to mam niewiedzieć, co to jest tęsknota? Może lepiej od pana wiem. -Nie! - Machnšł rękš. -To niemożliwe. Pani nie może mieć najmniejszego pojęcia o tęsknocie. Czy pani wie, że czasami sšdziłem, że dostałem bzika? ... Tak! Bzika!... Nie wierzy pani? To proszę spojrzeć. Wydobył z kieszeni cienkš, różowš ksišżeczkę. - Wie pani, co to jest? - Nie. -To jest bilet okrętowy do Brazylii. Na kwadrans przed odpłynięciem okrętu musiałem zabrać z pokładu moje kufry i zamiast do Brazylii przyjechałem do Ludwikowa. Nie mogłem, wprost nie mogłem! A póŸniej była to największa męczarnia! Starałem się dotrzymać danego sobie słowa, ale nie mogłem wyrzec się przyjazdów do Radoliszek. Nie wolno mi było szukać spotkania z paniš, lecz mogło się zdarzyć przypadkowo. Prawda? ... Wówczas nie złamałbym słowa. Marysia nagle spoważniała. - Zdaje się, że postšpił pan Ÿle nie dotrzymujšc danej sobie obietnicy. - Dlaczego? - oburzył się. -Bo... miał pan słusznoœć, nie chcšc więcej widzieć się ze mnš. - Byłem idiotš!! - zawołał z przekonaniem. - Nie, był pan rozsšdny. Dla nas obojga... Przecież to nie ma żadnego sensu. -Ach, tak? ... Czy pani naprawdę nie znosi mnie do tego stopnia, że nawet widywać sięze mnš nie chce? Spojrzała mu prosto w oczy. -Nie, proszę pana! Będę zupełnie szczera. Ija tęskniłam za panem bardzo, bardzo... - Marysieńko!! - Wycišgnšł do niej ręce. Potrzšsnęła głowš. -Zaraz, powiem wszystko. Niech pan zaczeka. Tęskniłam bardzo. Było mi Ÿle... Tak Ÿle. Nawet... płakałam... - Moja ty jedyna!! Mój cudzie! -Ale -cišgnęła - doszłam do przekonania, żełatwiej zapomnę o panu, gdy nie będziemy się widywać. Jakiż cel może mieć nasza znajomoœć? ... Pan jest przecie doœć rozumny, by lepiej to widzieć ode mnie. -Nie -przerwał - właœnie jestem doœć rozumny, by widzieć, że pani nie ma racji, panno Marychno. Ja paniš kocham. Pani oczywiœcie nie-może pojšć, co to jest miłoœć. Ale lubi mnie pani. Byłoby szaleństwem dalsze skazywanie siebie na rozstanie. Pani mówi o celu! A czyż to nie piękny cel, czy nie dostatecznie usprawiedliwiony i ważki już samo widywanie się, same rozmowy, sama przyjaŸń? Cóż pani szkodzi widywać się ze mnš... Bo proszę posłuchać! ... Słuchała uważnie i nie mogła odmówić mu słusznoœci, nie mogła odmówić, tym bardziej iż chciała, by jš przekonał. A on umiał być przekonywajšcy. Zresztš nie mogła mu przecież zabronić bywania w sklepie, do którego miał wstęp każdy klient. Z klientami zaœ należało rozmawiać grzecznie. Toteż od tego dnia pan Lech Czyński przyjeżdżał codziennie, ajego wierzchowiec lub motocykl, stojšc przed sklepem pani Szkopkowej, wywoływał powszechnš sensację w miasteczku, liczne komentarze i zazdroœć, która naturalnym rzeczy porzšdkiem przerodziła się w to, co nazwano zgorszeniem publicznym. Wprawdzie w œcisłym tego słowa znaczeniu o niczym gorszšcym nikt nic nie wiedział. Przesiadywanie młodego inżyniera w sklepie, do którego drzwi przecie zawsze i dla każdego były otwarte, nie mogło nikomu nasunšć podejrzeń kompromitujšcych pannę Marysię. Jednak zawiœć ludzka nie liczy się nawet z oczywistoœciš. Niemal każda dziewczyna w Radoliszkach mogła pochwalić się posiadaniem jakiegoœ adoratora, żaden z nich jednak nie mógł równać się z młodym Czyńskim. Dlaczego zaœ ten piękny brunet wybrał sobie właœnie takš przybłędę jak Marysia od Szkopkowej, trudno było się domyœlić. Skoro już wœród panien miasteczkowych chciał szukać towarzystwadla siebie, znalazłby i urodziwsze, i zamożne, i pod każdym względem godniejsze. Rodzice tych godniejszych, ma się rozumieć, podzielali oburzenie swoich córek, podzielali je również młodzi ludzie, którzy chodzili z nimi do Trzech Gruszek. A to była cała opinia Radoliszek. Jeżeli Marysia pomimo wrodzonej wrażliwoœci nie od razu spostrzegła się w tej zmianie frontu opinii miasteczkowej, to tylko dlatego, że zbyt całkowicie pochłonięta była własnymi przeżyciami. A przeżycia te były tak nowe i tak upajajšce,iż cały œwiat zewnętrzny przy nich zdawałsię rozpływać w zamgleniu, zdawał się byćczymœ nierzeczywistym, przygodnym i nieważnym. Marysia uœwiadamiała sobie, że kocha. Z każdym dniem œwiadomoœć ta była coraz wyrazistsza, coraz głębsza. Na próżno starała się z niš walczyć. A raczej nie na próżno, bo właœnie dzięki tej walce, dzięki koniecznoœci ulegania przemocy uczucia osišgało się spotęgowanie tej dziwnej, przejmujšcej słodyczy, tego rozkosznego oszołomienia, które ogarniało jš jak wicher, co hamuje oddech, ogłusza i otula ze wszystkich stron niewidzialnymi, przezroczystymi dotykami, obezwładnia, porywa, unosi... -Kocham, kocham, kocham -powtarzała sobie po tysišc razy dziennie, a było w tymi zdziwienie, i radoœć, i lęk, i szczęœcie, i podziw dla wielkiego odkrycia we własnej duszy, która dotšd nie wiedziała, że tak bezcenny klejnot w sobie nosi. Było to tym bardziej zdumiewajšce, że w gruncie rzeczy nie działo się nic nowego. Gdyby jacyœ obcy œwiadkowie zechcieli i mogli podsłuchać rozmowy dwojga młodychw sklepie pani Szkopkowej, doznaliby rozczarowania. Czyński przyjeżdżał, całował Marysię w rękę, a póŸniej opowiadał jej o swoich podróżach i przygodach albo czytali sobie ksišżki, któreteraz stale przywoził. Były to przeważnie wiersze. Czasami i Marysia opowiadała o swoim dzieciństwie, o matce, o nieziszczonych, niestety, jej planach. Zmieniło się może tylko to, że ona nazywała go panem Leszkiem, a on jš po prostu Marysiš. Oczywiœcie gdy ich nikt nie słyszał. Zmieniłoby się może więcej, gdyby Marysia chciała się na to zgodzić. Pan Leszek nierazpróbował jš pocałować, ona wszakże zawsze protestowała z takš stanowczoœcišiz takš obawš, że nie pozostawało mu nic innego jak cierpliwoœć. Potem on odjeżdżał, a ona przez resztę dnia myœlała tylko o minionych godzinach i otych, które przyjdš jutro. Wracała po zamknięciu sklepu do domu, pełna skupienia i radosnej kontemplacji swego szczęœcia, pełna życzliwoœci dla tych małych domków, dla zielonych drzew, dla błękitnego nieba, dla całego œwiata, dlawszystkich ludzi, których witała szczerym uœmiechem. Dlatego właœnie nie dostrzegałaich niechętnych spojrzeń, ich pogardliwych min, ich wrogoœci i szyderstwa. Nie wszyscy jednak ograniczali się do niemego demonstrowania nieprzyjaŸni i potępienia. I oto pewnego dnia zdarzył się taki wypadek,który miał za sobš pocišgnšć bardzo przykre następstwa. W Radoliszkach od lat mieszkała słynna na cały powiat rodzina rymarzy Wojdyłłów. Wojdyłłowie wywodzili się z zaœciankowej wprawdzie, lecz dobrej szlachty i to był ich pierwszy tytuł do szacunku i poważaniaw miasteczku, drugim zaœ było to, że z dziada pradziada słynęli jako najlepsi rymarze. Siodło, trenzia czy uprzšż od Wojdyłły z Radoliszek cieszyły się ogromnym popytem, chociaż kosztowały nieraz drożej od wileńskich. Głowš tej zamożnej i cenionej rodziny w owych czasach był Pankracy Wojdyłło, zwany powszechnie od swego ulubionego przymówiska Mosterdziejem, jego następcami w warsztacie mieli być synowie Józef i Kalikst, trzeci zaœ syn Mosterdzieja, Zenon, uważany był zarównoprzez rodzinę, jak i przez całe miasteczko za latoroœl chybionš. Ojciec kształcił go na księdza. Z trudem przepchnšł leniwego w naukach chłopca przez szeœć klas gimnazjum i umieœcił w seminarium duchownym. Wszystkie zmartwienia i wydatki nie zdały się jednak na nic. Na próżno radowało się serce starego Mosterdzieja, gdy syn ku podziwowi miasteczka przyjechał w sutannie jako kleryk. Nie upłynšł rok, a Zenona z seminarium wyrzucili. Sam Zenon opowiadał wprawdzie, że wystšpił dobrowolnie, nie majšc powołania, lecz ludzie opowiadali, że ponoć ujawnione przezeń zamiłowania do wódki i kobiet byłyprzyczynš wyrzucenia go z grona przyszłych pasterzy duchownych. Za słusznoœciš tych plotek zdawało się przemawiać póŸniejsze postępowanie eks-kleryka. Częœciej przesiadywał w szynku niż w koœciele, a u jakich kobiet bywał na Kramncj ulicy częstym goœciem, lepiej i nie wspominać. Jako znajšcy łacinę, nadawał się jeszcze do pracy w aptece. Tak przynajmniej myœlał ojciec. I na tym się jednak zawiódł.Zenon w bardzo prędkim czasie pracę w aptece porzucił. Różne i o tym kursowały gawędy, których wszakże nie dało się sprawdzić, bo aptekarz radoliski, pan Niemira, do gadatliwych nie należał, a ze starym Mosterdziejem był w przyjaŸni. Otóż ten to Zenon Wojdyłło któregoœ dnia przechodzšc koło sklepu pani Szkopkowej wtowarzystwie kilku młodzieńców właœnie wchwili, gdy Marysia sklep zamykała, zatrzymał się i pozornie najprzyjaŸniejszym tonem jš zagadnšł: - Dobry wieczór, panno Marysiu, co dobrego słychać? - Dobry wieczór - odpowiedziała z uœmiechem. - Dziękuję. - Ale zawsze ma panna Marysia niewygodę. - Jakš niewygodę? - zdziwiła się. -No przecie! Pani Szkopkowa niby dobra kobieta, a o takiej rzeczy nic pomyœli -mówił współczujšco. - O jakiej rzeczy? - A o kanapie. - O kanapie? - Szeroko otworzyła oczy. -Pewno, że o kanapie. Toż wsklepie lada wšska, no i twarda. We dwójkę, zwłaszczaz panem Czyńskim, trudno się na niej wygodnie ułożyć. Młodzi ludzie wybuchnęli głoœnym œmiechem. Marysia jeszcze nie zrozumiała, lecz przeczuwajšc jakšœ podłoœć, wzruszyła ramionami. - Nie wiem, o czym pan mówi... -O czym mówię, to nie wie, cnotliwa Zuzanna - zwrócił się Zenon do towarzyszy.-Ale wie, jak się to robi. Nowy wybuch œmiechu był na to odpowiedziš. Marysia, drżšc cała, wycišgnęła klucz z zamka, zbiegła ze schodków i niemal biegnšc, skierowała się do domu. Kolana uginały się pod niš, w głowic huczało, serce tłukło się w piersi. Jeszcze nikt nigdy nie skrzywdził jej tak brutalnie i tak plugawię. Nikomu nie wyrzšdziła najmniejszego zła, nikomu złego słowa nie powiedziała. O nikim Ÿle nawet nie pomyœlała. I nagle... Czuła się tak, jakby chluœnięto na niš kubłem brudnych pomyj. Biegła, a do jej uszu dolatywały jeszcze wykrzykniki, œmiechy i gwizdania. - Boże, Boże... - szeptała rozdygotanymi wargami. -Jakież to straszne, jakie to ohydne... Starała się oprzytomnieć i zapanować nad łkaniem, które zrywało się jej w płucach, lecz nie zdołała. Dopadła do płotu przy ogrodzie plebanii, oparła się o deski i wybuchnęła szlochem. Uliczka na tyłach ogrodów należała do najmniej uczęszczanych. Trzeba było jednak trafu, że o tej właœnie porze kierownik agencji pocztowej w Rado-liszkach, pan Sobek, wybrał się do księżego sadownika po truskawki. Zobaczywszy płaczšcš pannę Marysię, najpierw zdziwił się, póŸniej wzruszył, a póŸniej postanowił jš pocieszyć. Domyœlał się, co może być przyczynš łez. Wiedział przecie, że młody Czyński codziennie przesiaduje w sklepie. Zawracał dziewczynie w głowie, rozkochałjš, a teraz rzucił -przemknęło panu Sobkowi przez głowę. Dotknšł łokcia Marysi i zaczšł mówić: -Nie warto płakać, panno Marysiu. Z serca to mówię, z rozumu. Nie warto. Czas przejdzie, boleœć zagoi się. Szkoda oczków na płakanie. Pani tysišc razy więcej warta od niego. To on niech martwi się. Skrzywdził paniš, Bóg go za to gorzej ukarze. Na œwiecie nic nie ginie. Takie już prawo jest. Nic nie ginie. To jak z grabiami.Nadepniesz je na zęby. Zdaje ci się grabiomszkodę robisz, a tymczasem ani opatrzysz się, jak te grabie podnoszš się i kijem trach w łeb... Takie prawo. No, nie płakać,panno Marysiu... Rozczulił się jej łkaniem i bezradnoœciš swojej pociechy. Sam był bliski łez. Leciutko pogłaskał jš po łopatkach, wstrzšsanych szlochem. -Cicho, panno Marysiu, cicho -mówił. - Nie trzeba, nie warto. Skrzywdził paniš... skrzywdził. Zły człowiek. Bez sumienia. -Ale za co, za co! ... -płakała Marysia. - Nie lubiłam go wprawdzie... nigdy... Ale nic złego mu nie zrobiłam. Sobek zastanowił się. - O kim pani mówi? - O nim, o Wojdylle... - O starym? - zdumiał się. - Nie, o tym... eks-kleryku. - Zenon? ... A cóż ten chuligan pani zrobił? -Obrzucił mnie wstrętnymi obelgami... Przy ludziach! Taki wstyd! ... Taki wstyd! ... Jak ja teraz oczy œwiatu pokażę! Załamała ręce. Sobek poczuł, że krew nabiega mu do twarzy. Póki myœlał, że to pan Czyński skrzywdził Marysię, mimo woli przyjmowałto z rezygnacjš jako działanie sił wyższych, przeciw którym niepodobna byłonic zdziałać. Gdy jednak dowiedział się, że chodzi o młodego Mosterdzieja, opanował est dla ź48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żKP× c L'ć c M vc Nƒ*Yc OÜ8+ go nagły gniew. -Cóż on pani takiego powiedział? - zapytał, silšc się na spokój. Marysia, gdyby nie byłatak rozżalona i tak podniecona, zapewne niezdobyłaby się na zwierzenia. Gdyby miała czas do namysłu, spostrzegłaby się, że niema sensu mówić o tym panu Sobkowi, człowiekowi obcemu. Zbyt silnie jednak pragnęła w tej chwili współczucia. Opowiedziała tedy urywanym głosem, jak umiała, przebieg tego okropnego zajœcia. Słuchajšc, Sobek uspokoił się i nawet zaœmiał. - Ze też pani na takiego durnia zwraca uwagę - powiedział. - On mówi czy pies szczeka to jedno. Nie ma czym przejmowaćsię. - Łatwo panu tak mówić.... -Łatwo niełatwo to inna sprawa, a Zenon tosię nawet nie liczy. Co dla pani Zenon? ... Napluć i tyle... -Choćby nawet. -Obtarła łzy. - Przecie ludzie słyszeli, rozejdzie się po miasteczku.Gdzie ja oczy podzieję. - Oj, panno Marysiu, a po cóż pani ma oczy chować? Pani sumienie czyste, to grunt. - Nie każdy uwierzy, że czyste. -Kto sam uczciwy, ten uwierzy, zły i w koœciele brudu się dopatrzy. Ale na złych nie ma co zważać. Ot, było, minęło, przeszło. Widzi pani - pokazał koszyk -do sadownika idę po truskawki. Nie pójdzie pani ze mnš? Dobre truskawki, takie wielkie. A słodkie. Uœmiechnęła się. - Dziękuję, muszę œpieszyć do domu... Do widzenia. - Do widzenia, panno Marysiu. A przejmować się nie ma czym. Zatrzymała się i powiedziała: -Pan jest taki dobry dla mnie... Nigdy tego nie zapomnę. Sobek skrzywit się i machnšł rękš. -Jaka tam i dobroć. Nie ma o czym gadać. Do widzenia. Nucšc pod nosem jakieœ tango,poszedł do ogrodu. Wybrał truskawki, potargował się, zapłacił, wrócił do domu. Przepadał za truskawkami. Wysypał je na dwa głębokie talerze, utłukł w moŸdzierzucukier, przyprószył gęsto pudrem jagody, by przeszły cukrem. Lubił wszystko robić systematycznie. Tymczasem zagotował wody na herbatę, wyjšł z szafki chleb, masło. To była jego kolacja, dziœ, z racji soboty, zakończona takš wspaniałš legummš jak talerz soczystych, pachnšcych truskawek. Drugi zostawił na jutrzejszy obiad. Potem zmył naczynia, wytarł, ustawił, wzišł ze œciany swojš pięknš mandolinę i wyszedł. Latem, w sobotnie wieczory cała młodzież była na ulicach, a głównie na Krowiej Promenadzie. Pan Sobek wcišż spotykał znajomych. Z niektórymi przystawał, pogawędził, pożartował, innym tylko ukłonił się z daleka. Przeszedł Wileńskš, ulicš Napoleona, potem poszedł do Trzech Gruszek i zawrócił. Dziewczęta usiłowały œcišgnšć go, każda do swego towarzystwa. Zawsze przyjemnie jest posłuchać muzyki. On jednak wymawiał się i spacerował sam, brzdškajšc od czasu do czasu kosteczkš po strunach. Gdy przechodził ulicš Oszmiańskš, zobaczyłna ganku u Lejzora kilku młodych ludzi. Siedzieli i palili papierosy. - Ej - zawołał jeden - panie Sobek. ChodŸ pan, zagraj co. - Jakoœ ochoty nic mam. - Sobek przystanšł. - Co tam ochota - odezwał się drugi głos. -Siadaj pan z nami, to i ochota przyjdzie. - Aż wami ja nie usišdę - odpowiedział Sobek. - Czemuż to? -Bo między wami jest żulik, a ja z żulikami zadawać się nie będę. Zapanowała chwila milczenia i trzeci głos zapytał: - Kogóż to masz pan na myœli, jeœli łaska? - Na myœli ja jego nie mam - spokojnie wycedził Sobek. -Ja jego mam w pogardzie.A jeœli pan ciekaw, o kim mówię, panie Wojdyłło, to właœnie akurat o panu. - O mnie? -Tak, o panu, panie eks-kleryk! Pan jesteœ dla mnie żulik i z panem towarzystwa mieć nie chcę. - Za cóż pan człowieka obrażasz, panie Sobek? - pojednawczo odezwał się inny głos. - Nie człowieka, tylko bydlę. Gorzej bydlęcia, bo chuligana. - Pijany czy co?! ... - zawołał Zenon. -Czy pijany? ... Nie, panie Wojdyłło, ja nie trunkowy. TrzeŸwy ja zupełnie. Nie tak jakpan, co po rynsztokach nocujesz. Co nieprzyzwoite napaœci na młode panienki robisz. Tylko pijana œwinia, za przeproszeniem, może niewinnš i bezbronnšdziewczynę na publicznej ulicy parszywymi słowami obrzucać. Ot, co. I brzšknšł kilka taktów walca z „Manewrów jesiennych ”. - Jemu o tę Maryœkę od Szkopkowej chodzi - zauważył ktoœ. -Pewnie że o niš -potwierdził Sobek. -O niš,na którš taki żulik, jak szanowny pan Wojdyłło... - Zamilcz pan!! - krzyknšł Wojdyłło. - Doœć mi tego!! - Panu doœć, a mnie mało! ... - Patrz pan swego nosa!! -I pan mógłby popatrzeć swojego. Tylko ciemno. Z daleka nie widać. Ale do mnie tu pan nie zejdziesz, bo się boisz. Zenon zaœmiał się. - Czego, czego, ty durniu, mam się bać? - A taki się boisz, żeby nie dostać po mordzie! ... - Zostawcie, nie warto - łagodnie poradził ktoœ z ganku. - Pewno, że nie warto ršk paskudzić - tymże tonem przyznał Sobek. - Sam dostaniesz po mordzie!! - wrzasnšł Zenon. I zanim obecni zdšżyli go przytrzymać, skoczył z ganku. Zakotłowało się w ciemnoœci. Rozległo się kilka głuchych uderzeń, a potem silny trzask. To piękna mandolina pana Sobka rozleciała się w drzazgi w zetknięciu Z głowš eks-kleryka. Przeciwnicy zwarli się i zwalili na ziemię. Potoczyli się pod płot. - Puœć - odezwał się zduszony głos Zenona.-A ot, tobie, chuliganie, ot-tobie, ot, ot, żebyœ pamiętał! Głosowi Sobka towarzyszyły odgłosy uderzeń. - Na mnie się narwałeœ!! ... A ot, tobie! A ot! A ot! Będziesz panny zaczepiać?! A? - Nie będę!! - To masz, żebyœ pamiętał! - Nie będę, przysięgam! - To masz jeszcze, żebyœ przysięgę pamiętał też! I jeszcze! I jeszcze! - Bracia, ratujcie! - zaskowytał Zenon. Dookoła zebrało się kilkanaœcie osób, zwabionych bójkš. Nikt jednak nie ruszył się na pomoc. Sobek cieszył się powszechnym szcunkiem i nawet ci, którzy nie wiedzieli, o co tu poszło, woleli przypuszczać, że słusznoœć jest po jego stronie, tym bardziej że przeciwnikiem jegobył ogólnie nielubiany awanturnik. Kompani Zenona również nie poczuwali się do obowišzku solidarnoœci. W głębi duszy od poczštku byli po stronie Sobka. Zresztš bójkę zaczšł Zenon. - Panowie - odezwał się jeden z tłumu. - Dosyć, dosyć! - Przestańcie!! - dodał drugi. Sobek podniósł się z ziemi. Z domu wybiegł Lejzor z naftowš lampš w ręku. W jej œwietle stało się widoczne całe spustoszenie dokonane w zewnętrznej powłoce Zenona. Wstał w ubraniu podartym, oczy miał podbite, nos rozkrwawiony. Obracał przez chwilę językiem w ustach i wypluł kilka zębów. Sobek, otrzepnšł ubranie, podniósł z ziemi trzonek mandoliny, przy którym na strunach żałoœnie podrygiwały szczštki pudla, chrzšknšł i, nic nie powiedziawszy, odszedł. Inni też zaczęli się rozchodzić, nicnie mówišc i o nic nie pyt ajšc. Nazajutrz jednak w całych Radoliszkach wrzało jak wulu. Po sumie przed koœciołem nie było innych tematów rozmowy. Wszyscy znali jużdokładnie przyczyny i przebieg zajœcia. Ogólnie przyznawano rację Sobkowi i cieszono się z poskromienia Zenona. Z drugiej jednak strony potępienie skierowałosię ku Marysi. Raz, że to przez niš, a dwa, że przesiadywanie młodego Czyńskiego w sklepie bšdŸ co bšdŸ niedobrze œwiadczy o moralnoœci młodej panienki. Poza tym wprost nie uchodziło, by o jakšœ tam przybłędę, o dziewczynę sklepowš bili się publicznie ludzie z miasteczkowego towarzystwa, urzędnik i syn bogatej, szanowanej rodziny. Powszechnie interesowano się, jak zareaguje właœnie rodzina Wojdyłłów. Nagabywano, i to nawet od niechcenia braciZenona, lecz ci wzruszali tylko ramionami. - Nie nasza sprawa. Ojciec wróci, sam będzie wiedział. Starego Mosterdzieja istotnie nie było w Radoliszkach. Wyjechał po zakupy do wileńskich garbarzy. Marysia o pobiciu Zenona dowiedziała się wczesnym rankiem. Przybiegły dwie sšsiadki i opowiedziały wszystko z detalami. O ile pani Szkopkowa przyjęła wiadomoœć z zadowoleniem, jako Boskš karę na Zenona za porzucenie œwiętego stanu kapłańskiego, o tyle Marysia wręcz przeraziła się. Robiła sobie gorzkie wyrzuty za niepotrzebnš gadatliwoœć. Po coskarżyła się temu zacnemu panu Sobkowi! Naraziła go na takie przykroœci. Bóg wie, co za następstwa pocišgnie to za sobš. Stary Wojdyłło nie daruje pobicia syna. Pewno podadzš sprawę do sšdu, pewno złożš skargę w dyrekcji poczt. Za swojš szlachetnoœć może pan Sobek zapłacić utratš posady... Niewštpliwie czuła doń wdzięcznoœć, ale i żal czuła do niego. Poœwięcił się dla niej, narażał się, dobrowolnie wmieszał siebie wto obrzydliwe plotkarstwo, które będzie teraz długo jego nazwiskiem gęby sobie wycierać. I dzięki temu wszystkiemu stał się jej, Marysi, wierzycielem. Choćby i słowa o tym nie bšknšł, każde jego spojrzenie będzie jej mówić: - Stanšłem w obronie twego honoru, twojejczci i dobrej sławy, czyż nie należy mi się za to zapłata? I jeszcze jedno. Z przyczyny całej awantury, Marysia dokładnie zdawała sobiesprawę, wezmš jš na języki i zatrujš jej życie. Nie kłamała też, że głowa jš boli, gdy wymawiała się od pójœcia na sumę. Rzeczywiœcie, czuła się chora, nieszczęœliwa, roztrzęsiona. Przez całš niedzielę nie wyszła z domu, popłakujšc i rozmyœlajšc nad tym, co teraz będzie. Gdybyż mogła uciec stšd, wyjechać najdalej. Bodaj do Wilna. Wzięłaby każdš robotę, zostałaby służšcš... Na podróż jednak nie miała pieniędzy, a nie łudziła się, by pani Szkopkowa zechciała jej pożyczyć. Ani pani Szkopkowa, ani nikt w miasteczku. Chyba... chyba... I tu przyszedł jej na myœl znachor z młyna. Stryjcio Antoni na pewno nie odmówiłby jej niczego. Oto jeden człowiek,jedyny człowiek, jaki jej na œwiecie pozostał. Zaczęła goršczkowo obmyœlać plan działania. Wieczorem, gdy się zrobi ciemno,przejdzie tyłami ogrodów do tartaku... A stamtšd do młyna. Gdzieœ po drodze wynajmie furmankę i na ranek będzie już na stacji. Stamtšd napisze list do pani Szkopkowej... I do niego, do pana Leszka. Serce Marysi œcisnęło się. A co będzie, jeœli on nie zechce przyjechać do Wilna? ... I od razu wszystkie projekty upadły. Nie, stokroć wolała narażać się tu codziennie na obmowę, na szyderstwa, na plotki, nawet na wstyd, niż wyrzec się możnoœci widywania jego oczu i ust, i włosów, słuchania jego niskiego, drogiego głosu, dotyku jego mocnych, pięknych ršk. - Niech się dzieje, co chce - zdecydowała się. Było jeszcze jedno wyjœcie: zwierzyć się mu ze wszystkiego. Jest przecie od niej znacznie mšdrzejszy i na pewno znajdzie najlepszy sposób. Na to jednak nie zdobyłaby się nigdy. Wiedziała, że nikt w miasteczku nie oœmieli się mu opowiedzieć o przyczynie zajœcia między panem Sobkiem i synem Wojdyłły. Zresztš pan Leszek z nikim tu nie wdawał się w rozmowy. Gdyby jednak dowiedział się o awanturze, gotów by nabrać podejrzeń, że pan Sobek miał jakieœ prawodo występowania w obronie Marysi, a wówczas... - Nie, nic mu nie powiem, nic! - postanowiła. - Tak będzie najrozsšdniej. Z rana szła z domu do sklepu z głowš opuszczonš i tak prędko, jakby jš goniono. Odetchnęła dopiero wówczas, gdy znalazła się w œrodku. Przejrzała się w lusterku i ze zmartwieniem stwierdziła, że dwie nieprzespane noce i ostatnie przeżyci a zostawiły œlady. Blada była, a oczy miała podkršżone. To jš do reszty wytršciło z równowagi. - Gdy zobaczy, jak zbrzydłam - myœlała - znechęci się do mnie. Byłoby już lepiej, żeby nie przyjechał. Mijała godzina za godzinš i Marysia niepokoiła się coraz bardziej. -W złš chwilę pomyœlałam, żeby nie przyjechał! -robiła sobie wyrzuty. W koœciele dzwonili już na południe, gdy ujrzała konie z Ludwikowa. Pana Leszka jednak w bryczce nie było. Stangret ziewajšc siedział na koŸle. Gruba pani Michalewska, gospodyni z Ludwikowa, wysiadła i poszła załatwić sprawunki. Marysia miała wielkš ochotę pobiec do bryczki i zapytać o pana Leszka, zdołała się jednak pohamować i postšpiła rozsšdnie, gdyż nie minęła godzina, a rozległ się na ulicy warkot motocykla. Omal nie rozpłakała się ze szczęœcia. Pan Leszek jednak nie spostrzegł ani jej bladoœci, ani łez w oczach. Wpadł jak huragan, w mazurowym tempie, wybił kilkahołubców i zawołał: -Wiwat genialny mechanik! Niech żyje! Złóż mi gratulacje, Marysieńko! Myœlałem już, że mię diabli na tym upale wezmš, ale zawzišłem się! Zaczšł opowiadać, jak mu się motocykl w drodze zepsuł i z jakim trudem sam naprawił uszkodzenie, chociaż mógł zabraćsię bryczkš z . paniš Michalewskš. Był tak z siebie kontent, że aż promieniał. - Nie ma złej drogi do swej niebogi!! - wykrzykiwał. -Ale się pan wysmarował, panie Leszku! Zaraz dam panu wody. Nalewała jš właœniedo miednicy, gdy weszła pani Szkopkowa z obiadem. Obrzuciła ich karcšcym spojrzeniem, nic wszakże nie powiedziała. -Pan Czyński musiał naprawiać swojš maszynę -objaœniła Marysia. - I chciał się umyć, bo zawalał się smarami. - Nie nachlapię tu pani zanadto - dodał Czyński. -Nie szkodzi -sucho odpowiedziała pani Szkopkowa i wyszła. Inżynier nie przejšł się bynajmniej oschłoœciš właœcicielki sklepu. Z humomorem tłumaczył Marysi, naczym polegał defekt motoru i jak sobie dowcipnie poradził z reperacjš. Stopniowo idziewczyna odzyskała swobodę. - Jak ty œlicznie się œmiejesz!! - powtarzał Czyński. - Zwyczajnie. -Właœnie że niezwyczajnie! Przysięgam ci, Marysieńko, że jesteœ pod każdym, absolutnie pod każdym względem nadzwyczajna. A jeżeli chodzi o œmiech... każdy œmieje się inaczej. Tu zaczšł dawać próbki œmiechu różnych osób. Robił to tak komicznie, takie miny przy tym wyprawiał, że umarłego by rozruszał. Najlepiej i najdłużej naœladowałgrubš gosposię, paniš Michalewskš. Nie wiedział, że w tej właœnie chwili pani Michalewskš bliższa była płaczu niż œmiechu, i to z jego pęwodu. Już gdy windowała się do bryczki, stangretzauważył, że gospodyni dostała purpurowych wypieków, tak jakby przed chwilš odeszła od smażenia konfitur. Przezcałš drogę słyszał, jak mamrotała mu coœza plecami, wzdychała i pojękiwała. - Coœ musiało się stać - miarkował. Jakoż i stało się. W miasteczku pani Michalewskš dowiedziała się tak strasznychrzeczy, że wprost nie chciała im wierzyć i nie uwierzyłaby, gdyby nie œwiadectwo kilku osób i gdyby nie to, że na własne oczy zobaczyła, gdzie pan Leszek postawił motocykl i gdzie siedział już bite dwie godziny. Para małych, lecz dobrze wypasionych kasztanów szła dziarskim kłusem, lecz pani Michalewskiej zdawało się, że bryczkaledwie się porusza. Wcišż wyglšdała przed siebie, obliczajšc, ile to kilometrów zostałodo Ludwikowa. Wreszcie za lasem otworzył się szeroki widok. Pola łagodnš pochyłoœciš zniżały siędo widocznej na horyzoncie niebieskiej smugi jeziora. Nad jeziorem ustawione w symetryczne rzędy małe kubiki budynków zczerwonej cegły i kominy. Na wzgórzu w pękach zieleni bielił się wysoki, smukły pałac, uchodzšcy w całym powiecie za ósmy cud, jeżeli nie œwiata, to przynajmniej kresów północšo-wschodnich. Jedna jedyna pani Michalewskš nie podzielała tych zachwytów. Wolała dawny, drewniany, lecz większy i przytulniejszy odnowego dwór, w którym się urodziła, wychowała i pracowała od dziecka. Nie umiała też przebaczyć swemu chlebodawcy i rówieœnikowi, staremu panu Czyńskiemu, że zamiast odbudować dokładnie spalony podczas inwazji dom, kazał wznieœć nowoczesny, i do tego dwupiętrowy pałac, jakby zależało mu na tym, by stare nogi gospodyni miały jak najwięcej schodów do włażenia i złażenia. I teraz, chociaż pochłonięta innymi myœlami, pani Michalewskš poœwięciła jednosieknięcie tej niedorzecznej innowacji, do której pomimo upływu kilkunastu lat nie umiała się przyzwyczaić. Minšwszy wjazdowš bramę bryczka skręciła w bocznš aleję parku i zatrzymałasię przed służbowym wejœciem. Pani Michalewskš zbyt była podniecona, by osobiœcie zajšć się wyładowaniem i umieszczeniem w spiżarni przywiezionych zapasów. Niczym lokomotywa poœpiesznego pocišgu przewaliła przez kuchnię, kredensowy i jadalnię sapišc może nawet bardziej, niż wymagało tego zmęczenie i rozwijana szybkoœć. Wiedziała, gdzie o tej porze znajdzie państwa Czyńskich, i nie omyliła się. Byli na północym tarasie. Pani Eleonora, sztywna i wyprostowana w swoim gorsecie,siedziała na twardym, niewyœciełanym krzeœle (innych nie uznawała) i zagłębiona była w wielkich księgach fabrycznych. Za niš stał buchalter, pan Słupek, z minš nieszczęœnika, którego za chwilę wezmš na Mosterdzieja, opanował est dla ź48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPPŁ c Qó ˜ c R‹N c SŮ(í c TĆ6—= tortury. Jego łysa głowa, podobna do wielkiej, różowej purchawki, pokryta była gęstymi kropelkami potu. W drugim końcu tarasu, w wielkim, trzcinowym fotelu siedział pan Stanisław Czyński, obłożony nieprawdopodobnymi stosami gazet. Pani Michalewskš stanęła na œrodku bez słowa, jak posšg grozy. Pan Czyński opuœcił niżej okulary i zapytał:- O co chodzi, Michalesiu? - Nieszczęœcie!! - jęknęła. - Cytryn nie ma? - Ach, co tam cytryny! ... Kom-pro-mi-tac-ja!-Co się stało? -spokojnie, lecz już z większym zainteresowaniem zapytał pan Czyński, odkładajšc gazetę. -Co się stało? ... Skandal! ... Myœlałam, że spalę się ze wstydu. Całe miasteczko o niczym innym nie mówi! Tylko o nim! - O kim? - No, o naszym kochanym Leszku. - O Leszku? Pani Czyńska podniosła głowę i powiedziała: - Niech pan zapamięta, panie Słupek. Przerywamy na tej pozycji, 1482 złote i 24grosze. -Tak jest, proszę pani. - Buchalter odetchnšł. - Dwadzieœcia cztery grosze. Czymam odejœć? - Nie, niech pan zostanie. Więc co Michalesia mówi? - O panu Leszku!! Wstyd całej rodzinie! Dowiedziałam się takich rzeczy, że no! -Więc proszę powtórzyć. Pewno jakieœ plotki -z kamiennym spokojem rzekła pani Czyńska. -W Radoliszkach bijš się, mordujš się przeznaszego pana Leszka. Kierownik agencji pocztowej gitarę na nim połamał i turlali się po całym rynku. Nos mu rozbił! Zęby wybił... - Komu? - zerwał się pan Czyński. -Leszkowi? - Nie, temu synowi Mosterdzieja, rymarza. - Więc cóż to nas obchodzi? -A bo to przez tę dziewczynę, z którš pan Leszek romans uprawia. Pani Czyńska zmarszczyła brwi. - Nic nie rozumiem. Proszę Michalesię, by opowiedziała wszystko po porzšdku. -Toż mówię! Przez dziewczynę. Przez tę Marysię od Szkopkowej. Ja od dawna wiedziałam, że tu musi być sprawa nieczysta. Stare oczy, ale dobrze patrzš. Czy nie mówiłam jeszcze w zeszłym tygodniu: - No, no, coœ mi za bardzo pan Leszek do tych Radoliszek jeŸdzi! ... Może nie mówiłam? ... No, niech państwo powiedzš, że nie mówiłam... - Mniejsza o to. I cóż ta dziewczyna? -Dziewczyna jak dziewczyna. Ładna, bo ładna, ale ja tam w niej nic specjalnego niewidzę. Żeby aż bić się o takš? ... Ale to swojš drogš, a swojš drogš pan Leszek. Codzień gania do miasteczka. Myœlę sobie: - Cogo tam cišgnie, aż teraz okazuje się! Dopiero teraz. -I cóż się okazuje? -Ze do niej, do tej Marysi. Motocykiel całymi dniami gdzie stoi? ... A pod sklepem pani Szkopkowej. Wszyscy widzš i głowami kręcš. A pan Leszek gdzie przebywa? ... Anow sklepie. Sam na sam! Tak! Sam na sam z niš, bo Szkopkowa w sklepie nie siedzi. Paniaptekarzowa powiada, że to dziw, powiada,że dotychczas ksišdz proboszcz z ambony, powiada, takiego zgorszenia nie potępił. I jeżeli, powiada, tego nie zrobił, to chyba przez wzglšd na szacunek i poważanie dla rodziców tego, powiada, przedsiębiorczego kawalera. Pan Czyński skrzywił się niemiłosiernie. - Cóż dalej? -Ano, to ten właœnie syn rymarza, eks-kleryk, w sobotę... Nie, nie, w pištek... Nie, dobrze mówię, w sobotę, publicznie owš Marysię zapytuje, dlaczego to do sklepu kanapę wstawiła... To owa Marysia na to nic. To on zaczšł takimi słowami z naszego pana Leszka i z niej podrwiwać, żewszyscy za brzuchy się trzymali ze œmiechu. - Jacy wszyscy? - spokojnie zapytała pani Eleonora. -No, naród. Na ulicy przecie było i każdy słyszał. To dziewczynę wstyd widocznie zdjšł, bo ani pary nie puœciła i w nogi. Ale musiała się poskarżyć temu, co pocztę załatwia, Sobkowi. A może on i tak od kogoœ się dowiedział. Doœć, że jak tylko eks-kleryka spotkał, rzucił się na niego i tak wykotłował, że tamten ledwie z życiemwyszedł. A dziœ to na własne oczy widziałam motocykiel pana Leszka znowu pod tym sklepikiem. Jeszcze nieszczęœcie napyta na siebie. Ten Sobek gotów mu jakš krzywdę zrobić, bo to... -No, dobrze - przerwała pani Czyńska. - Dziękujemy Michalesi za informacje. Zajmę się tš sprawš. Mówiła zupełnie obojętnie, lecz gospodyni dobrze wiedziała, czym to pachnie. Przyszło jej teraz do głowy, że postšpiła zbyt poœpiesznie i nierozważnie. Wprawdzie była oburzona niemoralnymi wizytami Leszka, lecz kochała go bardziej od rodzonych dzieci i teraz żałowała swego postępku. -Bo ja, proszę państwa -zaczęła -nic na naszego pana Leszka nie mówię, bo ma się rozumieć... Ale państwo Czyńscy rozmawiali już po francusku, co oznaczało, że Michalesia powinna wynieœć się. Zrobiła to ocišgajšc się i zastanowiła się nad tym, czyby nie wybiec zawczasu na drogę i nie uprzedzić Leszka o piwie, którego nawarzyła. Po zastanowieniu się doszła jednak do przekonania, że młodemu porzšdna bura, na którš zasłużył, wyjdzie tylko na korzyœć, i zaniechała zamiaru. Na potępienie zasługiwał w każdym razie. Jeżeli uwodził przyzwoitš dziewczynę, to postępował brzydko. Jeżeli owa Marysia nienależała do przyzwoitych, kompromitował siebie i rodzinę. Tak rozumowała Michalesia, takiego również zdania byli państwo Czyńscy. Toteż gdy Leszek przyjechał, ku swemu zdziwieniu i zaniepokojeniu zauważył zimne spojrzenia, jakimi go przyjęto. Poczštkowo był przerażony domysłem: ten łajdak Bauer, dyrektor hotelu z Wilna, musiał przysłać rachunek. -A to œwiństwo -myœlał jedzšc kolację w milczeniu -nie mógł paru tygodni poczekać. Rachunek -o ile pamięć Leszka nie zawodziła - zawierał pozycje, których za żadnš cenę nie chciałby zademonstrować rodzicom. Zwłaszcza owe rozbite lustra i zbyt wiele, naprawdę zbyt wiele butelek szampana... -Czy mógłbyœ teraz poœwięcić nam pół godziny czasu? - odezwała się wstajšc od stołu pani Czyńska. - Chcielibyœmy z tobš pomówić. - Aż pół godziny? - podejrzliwie zapytał Leszek. - Czy uważasz, że to dla rodziców zbyt dużo? - Ależ nie, mamo. Jestem do waszej dyspozycji. - Przejdziemy do gabinetu. -Oho! - mruknšł do siebie Leszek. -Rzecz musi być poważna. W gabinecie z reguły odbywały się najmniej przyjemne i najbardziej oficjalne konferencje z rodzicami. Pan Czyński zasiadł na prezydialnym miejscu przy biurku i, chrzšknšwszy dwukrotnie, zaczšł: -Mój Leszku! Doszło do naszej wiadomoœci, że lekkomyœlnoœć swojš posuwasz do granic, które przekraczajš nie tylko dobre obyczaje, ale i pojęcie o godnoœci osobistej,jakie staraliœmy się oboje z matkš w ciebie wpoić. - Nie wiem, ojcze, o co chodzi - przybierajšc ton chłodny i obronny odpowiedział Leszek. -Chodzi o obrzydliwe burdy wœród miasteczkowych... kawalerów... o burdy wywołane przez ciebie. Leszek pomyœlał z ulgš: - Więc nie rachunek!! Dzięki Bogu! - i już z całš swobodš uœmiechnšł się. -Moi kochani rodzice! Widzę, że wprowadzono was w błšd, mówišc po prostu, zbujano jakimiœ niedorzecznymi bajkami. O żadnych burdach nic nie wiem. A tym bardziej nie mogłem ich wywołać. -A czy nie wiesz też nic o niejakiej Marysi -powoli zapytała matka -o ekspedientce ze sklepiku Szkopkowej? Leszek zaczerwienił się lekko. - Cóż to ma do rzeczy? - Bardzo wiele, mój drogi. - Owszem. Znam tę Marysię. Miła dziewczyna. Chrzšknšł i dodał: - Wstępuję do tego sklepu doœć często po papierosy. - Codziennie - podkreœliła matka. - Być może - zmarszczył brwi. -I cóż z tego? - Bywasz tam codziennie i przesiadujesz godzinami. -Jeżeli nawet... Czy nie sšdzisz, mamo, że wyrosłem już z tych lat, kiedy podlegałem kontroli? ... -Zapewne. Jeżeli chodzi o naszš kontrolę. Ale najbardziej dojrzały i najzupełniej samodzielny człowiek podlega zawsze jeszcze innej i to znacznie mniej wyrozumiałej kontroli. Myœlę o kontroli opinii publicznej. Leszek żachnšł się. - Daruj, mamo, ale niš popełniłem żadnej zbrodni! - Nikt ci zbrodni nie zarzuca. - Więc o co chodzi? - O takt i godnoœć - dobitnie odpowiedziała pani Czyńska. -Nie uważam, bym uchybił jednemu lub drugiemu. Pan Czyński niecierpliwie poruszył się w fotelu. -Mój Leszku -zaczšł. -Musisz to sam rozumieć, że twoje stałe przebywanie, demonstracyjne przebywanie w sklepiku niemogło nie wywołać komentarzy... -Nikomu nic do tego. Sklep... sklep jest miejscem publicznym. Każdy ma prawo wejœć do sklepu. -Daruj -przerwała matka -ale podobne wykręty stojš poniżej twego poziomu. Przede wszystkim przesiadujesz tam całymi dniami, co zwraca wszystkich uwagę i wywołuje komentarze. Nie posšdzisz chyba nikogo o takš naiwnoœć, byprzypuszczał, że spędzasz ten czas na studiach metod handlu sklepikarskiego. Przesiadujesz tam dla owej ekspedientki. - Możliwe. Więc cóż z tego? - Z tego wynikałoby, że uważasz jej towarzystwo za nader interesujšce. -Istotnie, mamo. -I za odpowiednie dla ciebie? ... Czy tak? ... Odpowiednie dla pana Czyńskiego pod względem towarzyskim, intelektualnym, socjalnym? Leszek wzruszył ramionami. - To kwestia poglšdu, zapatrywań... - Otóż pozwól sobie powiedzieć, że naszym zdaniem nie ma tu żadnej kwestii. A najlepszy dowód w tym, że twoje wizyty stały się tematem plotek w miasteczku. - Kpię sobie z plotek!! - zawołał porywczo. -I nie tylko plotek. Owa dziewczyna zostałapublicznie zelżona przez jednego z mniej szczęœliwych... twoich współzawodników, wnastępstwie czego inny... adorator tej... popularnej panienki w ulicznej bijatyce uważał za stosowne stanšć w obronie jej czci. Dzięki temu twoje... zaloty i twoja osoba nabrały w okolicy rozgłosu. Leszek szeroko otworzył oczy. -Ależ ja o niczym nie wiem! To w ogóle jest niemożliwe! Zerwał się wzburzony i zawołał: - To sš ohydne plotki, w których nie ma ani jednego słowa prawdy! - Niestety, synu - odezwał się pan Czyński - mamy zupełnie pewne wiadomoœci. -Nie wierzę! -wybuchnšł. - Powiedziałaby mi o tym! A mama nie powinna, mówišc o dziewczynie, której nie zna, o najprzyzwoitszej dziewczynie, posługiwać się takimi... takimi... dwuznacznymi aluzjami!To... to jest wstrętne! Państwo Czyńscy zamienili szybkie spojrzenie. Byli zaskoczeni wybuchem syna,który dotychczas sam zbyt lekko wyrażał się o kobietach. - Widzę, że owa panienka bardzo cię obchodzi. - Naturalnie, że obchodzi, jeżeli z mojej przyczyny ma być narażona na podobne... podobne... Przygryzł wargi i nie dokończył. Pani Czyńska spokojnie opowiedziała wszystko to, czego dowiedziała się od gospodyni. Leszek zdołał opanować się o tyle, że nie przerwał jej ani razu. Gdy skończyła, odezwał się sucho: -I jakież konsekwencje zamierzacie z tego wycišgnšć? -Jak to konsekwencje? -zdziwił się pan Czyński. - Właœnie jedynš konsekwencjš jest to, że chcieliœmy cię prosić, byœ zastanowił się nad swoim postępowaniem. To wszystko. Leszek potrzšsnšł głowš. -To nie wszystko. Możecie to uznać lub nie, lecz ja w swoim postępowaniu nie widzę nic, co by wam, mnie czy komukolwiek przynosiło ujmę. Nie mam sobie nic do zarzucenia. Absolutnie nic! Natomiast ani ja,ani chyba moi rodzice nie mogš puœcić płazem jakiemuœ chamowi, że plugawi opinię biednej wprawdzie, ale godnej szacunku dziewczyny, posługujšc się moim nazwiskiem. Pani Eleonora zmierzyła syna ironicznym spojrzeniem. -Zbyt pewien, mój drogi, jesteœ owego szacunku, na który zasługuje rzekomo ta panieneczka. Nie posšdzam cię o naiwnoœć! Ale jakże myœlisz zareagować? ... Jestem bardzo ciekawa. Czy idšc wzorem owego urzędnika pocztowego zamierzasz wdać się z synem rymarza w bijatykę? - Nie, ale skieruję sprawę do sšdu! -Nie będzie to œwiadczyło o twoim rozsšdku. Sprawa sšdowa z pewnoœciš nie poprawi reputacji tej panienki. -Więc każę stangretowi oćwiczyć go batem! - krzyknšł zniecierpliwiony. -A w każdym razie... Od dzisiejszego dnia nie będziemy ani do fabryki, ani do folwarku brać wyrobów jego ojca! - Ojciec tu nic nie winien - zauważył pan Czyński. -Oczywiœcie - dodała pani Eleonora. - A pozatym pozwól, że wyrażę zdziwienie z powodutwego tonu, tonu tak apodyktycznego, jakbyfabryka i folwark stanowiły twojš własnoœć i sprawa zamówień zależała wyłšcznie od ciebie. Leszek miał już jednak zbyt roztrzęsione nerwy. Odstšpił krok wstecz i zapytał: - Więc to tak? ... Więc mama zamierza nadalzaopatrywać się u tego rymarza? - Nie widzę powodu do zmiany. - Ale ja widzę!! - krzyknšł. - To jeszcze nas na szczęœcie nie obowišzuje. -Tak? Zatem słuchajcie! Żšdam tego stanowczo. Macie wybór. Albo zastosujecie się do mego żšdania, albo nie zobaczycie mnie nigdy więcej! Odwrócił się na pięcie i wyszedł z gabinetu.Był wzburzony do ostatecznych grajic, wzburzony do tego stopnia, że rzeczywiœcienie zawahałby się wykonać groŸby i wyjechać chociażby natychmiast. Nie chciał i nie mógł zastanowić się teraz nad tym, czy postępuje słusznie. Sama myœl, że jakiœ miasteczkowy chłystek oœmielił się publicznie stroić zeń żarty, doprowadzała go do furii, zaciemniała trzeŸwy sšd i domagała się bezzwłocznej reakcji. I to w tej chwili było najważniejsze: ukarać, zemœcić się. Bodaj rodzice stanęli na przeszkodzie! Bodaj! Niemal pragnšł tego. Pokazałby im, że potrafi nie cofnšć się przed niczym. Ukarzeich również. Wybiegł do parku i laskš ojca, którš zabrałz przedpokoju, z wœciekłoœciš obijał liœcie z gałęzi kasztanów. Oczywiœcie zerwanie z domem równałoby się nędzy. Otrzymał wprawdzie fachowe wykształcenie jako ceramik, mógłby dostaćw Ćmielowie czy w jakiejœ innej fabryce posadkę. Zamknęłoby to jednak jego budżet w kwocienędznych paruset złotych miesięcznie. - To trudno - przekonał siebie. - Przetrwam. I nagle zjawiło się pytanie: - Co właœciwie było przyczynš konfliktu, konfliktu, który miałby zaważyć na całym moim życiu? OdpowiedŸ przyszła łatwo: - Marysia.... Tak, w gruncie rzeczy chodziło tu o Marysię, o tę œlicznš dziewczynę, dla której gotów był na wszystko. A jeżeli, przypuœćmy, nie na wszystko, to na bardzowiele... - Na bardzo wiele - upewnił siebie. Lecz natychmiast wyrosły wštpliwoœci. Czy zerwanie z rodzicami, czy wyrzeczenie się pozycji i dobrobytu, czy to wszystko nie byłoby cenš zbyt wysokš? ... Z oburzeniem odrzucił tę myœl. Sprawa przedstawiała się jasno: ktoœ oœmielił się obrazić Marysię i jego, musi więc ponieœć karę. Jeżeli zaœ rodzice odmawiajš jedynemu synowi tak drobnej satysfakcji, tym samym dajš dowód, że nie zasługujš na żadne względy. Niech cierpiš. A Marysia? ... Z Marysiš to całkiem inna kwestia. Tu nie powinno wchodzić w grę pytanie, czy ona zasługuje na to. Bo trzeŸwo rzecz bioršc, Marysia nie jest w porzšdku. Stanowczo nie jest. Ten syn rymarza poczuwał się widocznie do jakiejœ poufałoœci w stosunku do niej albo powodowała nim zazdroœć. A ten pocztowiec, jakiœ Sobek? ... Dlaczego stanšłw obronie Marysi? ... Całkiem bez powodów? ... Tak myœleć byłoby dowodem najgłupszej naiwnoœci. Oczywiœcie, dziewczynę musi coœz nim łšczyć. Ogarnęło go krańcowe rozdrażnienie. Sam domysł, podsunięty przez matkę, że owi ludzie sš jego... rywalami, wydawał się obrazš, najcięższš obrazš. - Oto sš skutki - myœlał z goryczš - zbliżania się do osób z takiego œrodowiska. Matka niewštpliwie jest kobietš doœwiadczonš. I umie rozsšdnie patrzeć na życie. Jeżeli jej podejrzenia bodaj w częœcisš słuszne... -To ładnie wyglšdam! Oœmieszyłem się jak smarkacz! Ta dziewczyna przy mnie udaje lilię polnš, a kto wie, na co sobie pozwala ztakim, powiedzmy, Sobkiem... Posšdzenie wprawdzie było wstrętne, ale któż może zaręczyć, że życie, że prawda nie jest równie wstrętna? I Leszkiem owładnęło zupełne zniechęcenie. Usiadł na ławce kamiennej, mokrej od rosy, a œwiat wydał mu się czymœ obrzydliwym, nudnym, niegodnym żadnych wysiłków, żadnych walk, żadnych poœwięceń... ... Bo gdyby Marysia była uczciwš, szczerš dziewczynš, nie ukrywałaby tej awantury przed nim. Przeciwnie. Wyznałaby wszystko, prosiłaby o obronę jego, nie zaœjakiegoœ Sobka... Zza drzew wyłonił się okršgły księżyc. Leszek w ogóle nie lubił księżyca. Tym jednak razem dostrzegł w jego nieprzyjemnej fizjonomii wyraŸnie ironicznyuœmiech. - Jestem jeszcze straszliwie głupi - pomyœlał - straszliwie głupi. I zastanowił się nad tym, co też o całej historii i o jego zachowaniu się powiedzš sobie rodzice. Gdyby mógł słyszeć ich rozmowę, przekonałby się, że nie różni się od nich w ocenie swojej mšdroœci. Po jego wyjœciu państwo Czyńscy milczeli sterdzieja, opanował est dla ź48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żUP c V] Wz˝c €X7 xc YŻ. c ZO=  doœć długo, wreszcie pani Eleonora westchnęła: - Martwi mnie bardzo głupota Leszka. -I ja się nie cieszę - dodał pan Stanisław, wstajšc. - PóŸno już. Czas spać. Codziennym zwyczajem pocałował żonę w rękę i w czoło i poszedł do siebie. Po kwadransie był już w łóżku i właœnie zabierał się do czytania „Potopu ”, który przed snem stanowił dlań najniezawodniejszy œrodek na uspokojenie nerwów, oderwanie myœli od spraw dziennych i błogo kołysał wyobraŸnię, gdy zapukano do drzwi. -To ty? - zdziwił się na widok żony. Już od wielu lat odzwyczaił się od jej odwiedzin wszlafroku i o tej porze. -Tak, Stasiu. Chciałam zasięgnšć twojej opinii. Sama nie wiem, jak należy postšpić. Czy sšdzisz, że pogróżkę Leszka należy brać serio? - To jest chłopak niezrównoważony - oględnie zauważył pan Czyński. -Bo widzisz... Byłoby wysoce niepedagogicznie ustšpić pod presjš groŸby.Z drugiej jednak strony musimy wzišć pod uwagę jego wiek. Jeżeli dotychczas nie zdołaliœmy go wychować, to i dalsza pedagogika nie pomoże nic. Pan Stanisław zerknšł tęsknie na rozłożony na kołdrze gruby tom. Zagłoba właœnie objšł regimentarstwo i przystępował do aprowidowania obozu. Ustęp szczególniej pogodny i tu nagle znowusprawa Leszka. - Sšdzę, Elu, że odmówiliœmy mu zbyt stanowczo. - Ale sprawiedliwie. -Zapewne. Z drugiej wszakże strony ambicja chłopaka została podrażniona. Jestem zdania, że ostatecznie... Myœl o dalszym cišgu, o sprowadzeniu bronii amunicji z Białegostoku, o przybyciu księcia Sapiehy (Jakaœ głowa kiepska, musi być z Witebska! ), wszystko to nastrajało pana Czyńskiego pokojowo i pojednawczo. -... ostatecznie ten rymarz powinien swego synalka nauczyć moresu. Niepodobna odmówić Leszkowi pewnej dozy słusznoœci. - Więc upierasz się - podchwyciła pani Eleonora - przy tym, by przyjšć warunek Leszka? - Ja upieram się? - zdziwił się szczerze pan Stanisław. -No, przecież nie ja. - Niecierpliwie wzruszyła ramionami. - Zawsze byłam zdania, że jesteœ dla niego zbyt miękki i zbyt pobłażliwy. Obyœmy nie odpokutowali kiedyœ ciężko za tę twojš słaboœć. - Przepraszam cię, Elu... - zaczšł pan Czyński, lecz małżonka przerwała mu: -Proszę cię, zastosuję się do twojej woli. Chociaż jeszcze raz podkreœlam, że robię to wbrew memu przekonaniu. - Ależ.... - próbował oponować pan Stanisław - ależ ja.... - Ty? Ty, mój drogi, Ÿle go wychowałeœ! Dobranoc! I pani Eleonora wyszła. Wyszła z poczuciem wstydu przed samš sobš. Sumienie nie dało się oszukać pozornym zwaleniem odpowiedzialnoœci za ustępstwo na barki męża. Jej despotyczna natura buntowała się przeciw ultimatum syna i gdyby pan Stanisław bodaj jednym słowem zachęcił jš do oporu, do stanowczoœci - niezmieniłaby swego postanowienia. Inna rzecz, że szła do sypialni męża zupełnie pewna, że od niego takiej zachęty nie usłyszy. Nie znałby jednak pani Eleonory Czyńskiej ten, kto by przypuszczał, że potrafiłaby pogodzić się zupełnie z klęskš. Drżała wprawdzie na myœl, że syn pogróżkę wykona i że wyjedzie na koniec œwiata, nie mogła jednak uznać własnej kapitulacji za wyrzeczenie się wszystkich korzyœci. Toteż nazajutrz wezwała syna i oœwiadczyła mu krótko, że bynajmniej nie pod jego presjš, lecz na skutek perswazji ojca postanowiła zrezygnować z zamówień u rymarza Wojdyłły, pod jednym wszakże warunkiem. Mianowicie Leszek jeszcze dzisiaj wyj edzie pod Warszawę, do wuja Eustachego, na dłuższy czas. Umyœlnie nie okreœliła terminu w obawie, żezbyt długi zostałby przez Leszka odrzucony. Obawy jej jednak były zbyteczne. Po Ÿle przespanej nocy, po wieluseriach sceptycznych i nawet cynicznych myœli, Leszek był zupełnie zrezygnowany. Sam zastanawiał się nad tym, czy nie byłoby najlepiej wyjechać, i projekt matki przyjšł bez najmniejszego sprzeciwu. Wyjazd automatycznie odsunie pokusy wycieczek do miasteczka; w gwarnym, wesołym domu wuja Eustachego, gdzie zawsze pełno było panien i młodych mężatek, na pewno przyjemniej spędzi czasniż w tej obrzydliwej okolicy, w tym niewyszlamowanym stawie, wœród drobnych, brudnych i przyziemnych spraw. Tak myœlał aż do chwili, gdy przed oknami wagonu zaczęły i się przesuwać uciekajšcebudynki stacyjne. Gdy jednak koła pocišgu wpadły w monotonny, rytmiczny stukot, myœli zmšciły się, zawirowały i nagle pobiegły w innym, w zupełnie przeciwnym kierunku. Ale to już jest dalsza historia. Rozdział X Spokojnie płynęło życie w młynie starego Prokopa Szapiela, zwanego Prokopem Mielnikiem. Pogodne, błękitne niebo odbijałosię w gładkiej powierzchni cichych stawów,miodnym zapachem pachniały lipy, dobra woda żywicielka lœnišcš wstęgš spływała na wielkie koło młyńskie niby nie kończšcasię wstęga lustrzana, roztrzaskujšc się na skrzydełkach w zielonawe, przezroczyste kawałki, coraz drobniejsze, coraz bielsze, aż wytłaczajšce się dołem skłębionš pianš w bryzgach i bulgocie. Na dole był bulgot, na górze mruczały jednostajnie zadowolone i syte przeżuwanym chlebem żarna, a korytami sypała się pulchna, drogocenna mška. Tylkoworki podstawiać pod ten chlebny strumień.Jako na póŸnym przednówku, młyn niewielejuż miał roboty. Około trzeciej po południuparobek Witalis przestawiał zapórkę i koło uwolnione spod ciężaru wody z rozpędu obróciło się jeszcze raz i drugi, zaskrzypiały dębinowe osie, zgrzytnęło w żelaznych trybach, warknęły żarna i zaległa cisza. Tylko pył mšczny bezgłoœnie opadał od dachu i półstryszka na ziemię, na rozstawione worki, na wagi, osiadał warstwš, która od rana na pół palca nierazgruboœci wyrastała. Inni, niesumienni młynarze i tę mškę sprzedawali ludziom, stary Prokop jednak kazał jš zamiatać na zaprawę dla bydła i innej żywioły, toteż jego krowy, koń, a taksamo œwinie, kaczki, gęsi i kury matki Agaty -chodziły spasione, jakby na pańskimhodowane. Od trzeciej we młynie nie było już nic do roboty i o tej to godzinie znachor Antoni Kosiba zwykle wybierał się do miasteczka. Otrzepywał się z mški, nacišgał czystš koszulę, ręce i twarz opłukiwał przy karczu nad stawem, gdzie był najwygodniejszy przystęp do wody, i szedł do Radoliszek. Chorych latem było niewiele, a i to główniewieczorem, po zachodzie słońca, kiedy to, jak wiadomo, ludzie sš wolniejsi. W ostatnich czasach wszyscy domownicy, ajuż szczególniej kobiety zauważyły w zachowaniu się znachora duże zmiany. Zaczšł o siebie jakby więcej dbać, buty czyœcił szuwaksem do glansu, kupił dwie kolorowe bluzy, przystrzygał brodę i włosy, które dawniej leżały mu aż na ramionach, upodabniajšc go do popa. Zonia co do przyczyn tego elegantowania sięnie miała żadnych złudzeń. Niezawodny w takich sprawach instynkt kobiecy podpowiedział jej dawno, że obojętny dotychczas na niewieœcie wdzięki Antoni Kosiba wypatrzyć sobie musiał w miasteczku jakšœ babę. Poczštkowe spojrzenia skierowane na osobę Szkopkowej, właœcicielki sklepu, po krótkimwywiadzie okazały się nietrafne. Antoni odwiedzał wprawdzie jej sklep, ale widywał tam tylko młodziutkš panienkę, która u Szkopkowej była w zajęciu. Widywała jš Zonia nieraz i aż œmiech jš brał i gniew, gdy myœlała o tych zalotach. -Ech, ty stary - mówiła przyglšdajšc się koszerujšcemu się znachorowi. - Czego się tobie zachciało? Gdzie ona dla ciebie? ... Ty się w głowę stuknij! Ot, co! Do jakiej roboty ona tobie się nada? Chodzisz do niej i chodzisz, a co wychodzisz? Tobie baba zdrowa potrzebna, robotna, nie taka białoršczka. - Akurat taka jak ty - podœmiewała się Olga.-A choćby! A choćby! -Zonia brała się pod boki wojowniczo. -Chytrzyć nie będę. Czym ja gorsza od tamtej? ... Ze nie taka młoda? ... To i co? Zastanów się sam, Antoni, po co ci taka młoda? ... A to jeszcze miasteczkowa! Z fanaberiami. Kapeluszowa. Grzech na duszę weŸmiesz! - Zamilknij, ty głupia! - odezwał się wreszcie zniecierpliwiony znachor. I odchodził mruczšc: - Co takiej durnej po głowie może chodzić!! ... W samej rzeczy gadaninę Zoni uważał za przelewanie z pustego w próżne. Ani mu œniło się brać żonę. Do kobiet czuł niechęć,nad której Ÿródłem nie zastanawiał się, bał się ich i trochę nimi gardził. Jeżeli zaœ chodziło o Marysię z Radoliszek, to była całkiem inna sprawa. Marysia była inna od wszystkich. Do tego stopnia inna, że wydawało mu się niedorzecznoœciš porównanie jej z kobietami w ogóle. Sam pomysł Zoni o jego małżeństwie z Marysiš był tak durny, że i myœleć o nim nie warto było. Jeżeli zaœ myœlał, to tylko dlatego, żeby dojœć, skšd w jej ciasnej głowie coœ podobnego zjawić się mogło. Że bywał w sklepie? ... Ano bywał, i cóż z tego? Że czasem jakiœ goœciniec Marysi zaniósł? ... A cóż to, czy mu nie wolno? ... Ze lubił z niš. gawędzić? ... Ano pewnie, że wolał z niš, jak z kim innym, ale nie żeby zaraz pleœć głupstwa... Biedactwo, dziewczyna, dziecko prawie, i samotna, sierota. Czyż jest coœ złego serce takiej okazać? ... Tym bardziej że serce szczere, bez żadnego interesu, bez rachunku. Zresztš czuł, że i ona przywišzała się do niego, że też go polubiła serdecznie. Gdyby inaczej było, nie witałaby go zawsze z takš radoœciš, nie zatrzymywałaby go w sklepie jak najdłużej, nie zwierzałaby się ze swoich smutków i zmartwień. A w ostatnich dniach nie brakowało ich Marysi. Już od poniedziałku była jakby przygaszona, gdy zaœ przyszedł we czwartek, od razu zauważył, że płakała. - Cóż, moja panieneczko - zapytał - znowu Ÿli ludzie żyć nie dajš? Potrzšsnęła głowš. - Nie, stryjciu Antoni! Nie to! Tylko przez tę całš awanturę nieszczęœcie się stało. - Komu? - zaniepokoił się. - A Wojdylle, rymarzowi. - Jakież to nieszczęœcie? -Widocznie młody pan Czyński dowiedział się od kogoœ, że ten eks-kleryk mnie obraził i o tej bójce. Doœć, że jak wczoraj rymarz posłał furmankę do Ludwikowa z gotowš robotš, to nowej już mu nie dali. Starego Mosterdzieja nie było przedtem w miasteczku. Do Wilna jeŸdził i ledwie wczoraj wrócił. To kiedy furmanka próżna przyjechała, pyta się: - A gdzie robota? A furman mu odpowiada: -Ludwikowska pani kazała powtórzyć, że już roboty dla nas nie będzie. - Dlaczego nie będzie? Fabrykę zamykajš? - Fabryki nie zamykajš - powiada furman. - Ale że to pański syn ich panicza obraził, tonie chcš panu roboty dawać. Znachor chrzšknšł. -To niesprawiedliwe. Jakże ojciec za syna może odpowiadać? Syn łobuz, ale ojciec porzšdny człowiek i nic nie zawinił. - No pewno - przyznała Marysia. - Ja mu to samo powiedziałam. - Niby komu? -Mosterdziejowi. On dopiero, gdy takie rzeczy usłyszał od rymarza, zaczšł dowiadywać się i dowiedział się, co było. To najpierw poszedł do pana Sobka, podał mu rękę i powinszował, że on z jego synemsłusznie postšpił, a potem przyszedł do mnie. -I czego chciał? -Najpierw to surowo na mnie patrzał i mówił: -Przyszedłem przeprosić za zachowanie się mego Zenona. To głupi i zły chłopiec. Należała się mu kara, wałkoniowi, a co od pana Sobka dostał, to jeszcze mało. Rozumiem, powiada, że nie miał prawa pani, to znaczy mnie, obrazić. Nie jego interes, co pani robi. Pani Szkopkowa opiekuje się paniš, jej prawo, a nie tego darmozjada. I gdyby pani przyszłaposkarżyć się mnie, to dostałby za swoje. Ale, powiada, pani poskarżyła się młodemu dziedzicowi z Ludwikowa i teraz mnie, starego, nieszczęœcie całkiem niewinnie spotkało, bo mi zamówienia cofnęli, a to więcej jak połowa mojego zarobku. Znachor zdziwił się: - Przecie panienka nie skarżyła się młodemu dziedzicowi?! - Właœnie. Toteż powiedziałam to panu Wojdylle, ale on zdaje się nie uwierzył. - No, to jeszcze nie widzę tu nieszczęœcia. - Nieszczęœciejest w czym innym. Stary Wojdyłło dziœ rano wypędził syna z domu! - Wypędził? ... Jak to wypędził? - zdziwił się znachor. - On taki surowy jest. Całe miasteczko mówi tylko o tym wypadku. I wszyscy twierdzš, że to przeze mnie... A cóż ja zawiniłam? ... Co ja złego zrobiłam? ... Głos Marysi zadrżał, a w oczach pokazały się łzy. -Sama chciałam biec do pana Wojdyłły błagać, by darował Zenonowi, ale się bałam... Zresztš on nie zwróciłby na moje proœby żadnej uwagi. Proboszcz wstawiał się za Zenonem, mówił, że chłopiec jest zepsuty, ale wyrzucony z domu zejdzie na jeszcze gorszš drogę... Nic nie pomogło. Stary odpowiedział, że niech nawet w więzieniu zgnije, nic go to nie wzruszy, bo to, powiada, nie tylko leń, wałkoń i obibruk, ale jeszcze ojcu i braciom chleb odbiera. Znachor pokiwał głowš. - Przykra sprawa, ale twojej winy tu nie ma, panieneczko. -Cóż z tego, że nie ma! - załamała ręce -kiedy wszyscy wytykajš mnie palcami, jak jakšœ zbrodniarkę... wilkiem na mnie patrzš... I nawet paniš Szkopkowa przeciw mnie buntujš. Sama słyszałam, jak jeden tu, stolarz, mówił do pani Szkopkowej: -Nabiedę ludziom i na obrazę Boskš trzyma paniu siebie tę przybłędę. Marysia zakryła twarz rękoma i zapłakała.-Wiem, wiem - szlochała - czym się to skończy... Wygryzš mnie... pozbawiš pracy...A przecież chciałabym, chciałam jak najlepiej... Gdyby pan Leszek przyjechał, nakolanach wyprosiłabym u niego darowanie winy Zenonowi... Ale on... on nie przyjeżdża... Znaku życia nie daje. Tego mi jeszcze nieszczęsnej brakowało... tego... O,Boże, dobry Boże! ... Antoni Kosiba siedział, bezwładnie opuœciwszy swoje wielkie ręce. Twarz mu przybladła ze wzruszenia. Duszę oddałby za to, by tę kochanš dziewczynę uwolnić odcierpień i zmartwień. Na przemian ogarniałgo gniew, chęć natychmiastowego działania i poczucie własnej bezsilnoœci. Nie było nawet słów, którymi zdołałby jš pocieszać. Wstał tedy, objšł jš i głaskał po włosach swojš surowš, spracowanš dłoniš, powtarzajšc: - Cicho, gołšbko, cicho, gołšbko! ... Przytuliła się doń i cała dygotała w łkaniu.I tak wielka ogarnęła go żałoœć nad niš i nad sobš, nad samotnoœciš obojga i bezradnoœciš, że i jemu łzy zaczęły spływać po twarzy, po siwiejšcej brodzie, po palcach przesuwajšcych się najserdeczniejszš pociechš po jasnej główce dziewczyny. - Cicho, gołšbko moja, cicho, cicho... - mówił ledwie dosłyszalnie. - Tylko ciebie jedynego, stryjciu Antoni... ciebie jednego mam na œwiecie... przybłęda... -Obojeœmy wœród ludzi obcy, oboje przybłędy, gołšbko! I nie martw się, oczu nie wypłakuj. Nie dam ja tobie krzywdy zrobić. Stary jestem, ale sił mi starczy... Póki ja głodu ani biedy nie zaznam, poty i ty, gołšbko, wszystko będziesz miała. Cicho, cicho, panieneczko ty moja, kochaniety moje, cicho... Gdy ludzie ci dokuczš zanadto, przyjdziesz do mnie, do młyna. Nieładnie tam u mnie i niebogato, ale głoduni zimna nie zaznasz, ani braku serca... Lastam wielki, łški szerokie, będziemy zioła zbierali, będziesz mi, gołšbko, pomagała ludzi leczyć... Zły język cię nie tknie, złe słowo nie obrazi... Dobrze nam będzie razem, przybłędom... Cicho, gołšbko, cicho... -Jakiœ ty dobry, stryjciu Antoni, jaki dobry.- Marysia z wolna uspokajała się. -Chyba i ojciec rodzony nie może być lepszy... Czym ja sobie na to zasłużyłam? ... -Czym? -Znachor zamyœlił się. - A któż to może wiedzieć? A czym ja zasłużyłem, że ot tak tulisz się do mnie, gołšbko moja, że moje stare serce, co już tylko z nawyku, nie z potrzeby biło, rozgrzałaœ niczym słońce... Bóg jeden wie, a ja choć nie wiem, dziękuję Mu za to i dziękować nie przestanę do œmierci... Przed sklepem zatrzymała się bryczka i po chwili wszedł jakiœ pan. Kupował papier kolorowy na lampiony, pewno na zbliżajšce się dożynki. Wybierał długo, targował się inarzekał na wysokie ceny. Gdy wreszcie wyszedł z paczkami, znachorpowiedział: - A czy pozwolisz, gołšbeczko, że szczerzepowiem, co myœlę? -Proszę o to. -Uœmiechnęła się nie bez obawy, że po takim wstępie nie usłyszy rzeczy przyjemnych. I nie myliła się: znachor zaczšł mówić o panu Leszku. -Przez niego te wszystkie kłopoty i zmartwienia. Co tobie po nim, gołšbeczko? ... Nie mówię, żeby był niedobry czy szkodliwy, z oczu mu nawet niezgorzej patrzy, ale to młodzik jeszcze, nie ma swego zastanowienia, pędziwiatr. Nieraz patrzył em na niego, nie raz i nie dziesięć widziałem, jak tu zachodził i przesiadywał... A i ludzie opowiadali... A że to młody i lekki, to i nie dziw, że go i. eli sterdzieja, opanował est dla ź48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż[Pac \ą˝c ]n—c ^,v U _{7î6 €podejrzewajš o niepiękne zamiary. Ja sam, Bóg mi œwiadkiem, nie wierzę! Głowę dałbym, że wszystko, co gadajš, to psie szczekanie. Ale widzisz, gołšbeczko, po co majš gadać? ... Języków nie zwišżesz, oczuludziom nie zakryjesz. Patrzš i gadajš. -A tobie, panieneczko, co z tych umizgów? Tylko niebezpieczeństwo. Młoda jesteœ, niedoœwiadczona, łatwo uwierzysz w każdeobietnice. - On mi nigdy nic nie obiecuje - przerwała Marysia, zaróżowiona i zdetonowana. -Nie obiecuje? ... Więc czego chce? ... Pamiętaj, że on wielki pan, bogaty, œwiatowy. Co ty dla niego? ... Ot, zabawka. Aserce przyzwyczai się. Ot i teraz: nie ma go-JUŻ ci ciężko. - To z innego powodu.... -Może z innego, a może i z tego. -Łagodnie kiwnšł głowš. -Ożenić się z tobš przecie nie ożeni się. Więc po co? ... Marysia spuœciła oczy. -Ja o tym też wcale nie myœlałam. Po prostu przyjemnie z nim się rozmawia. On dużo podróżował, dużo widział. Ładnie opowiada... - To niech opowiada innym. Dlaczegóż ciebie sobie upatrzył? - Bo.... on mówi, że... mu się podobam. - Jeszcze byœ się nie podobała. Œlepy nie jest. - Nie sšdziłam, że i ty, stryjciu Antoni, będziesz dopatrywał się tu czegoœ złego. Znachor zasłonił się rękami. -Uchowaj, Boże! Nie złe to, ale niepotrzebne. I tobie u ludzi szkodzi, i zamieszanie z tego wynika, a korzyœci dla nikogo nie ma żadnej. Nie mówię ja na niego. Nie. Ale gdyby był całkiem porzšdny,nie narażałby cię, gołšbko, na obmowę, niezawracałby ci główki, nie siedziałby tu kamieniem. - Przecież.... przecież nie mogę go wypraszać - próbowała bronić się Marysia.-I nie trzeba. Chcesz dobrej rady posłuchać, szczerej rady, to posłuchasz i nie będziesz wdawać się z nim w gawędy. To i przestanie cię nachodzić. Nie zechcesz,to już na to nic nie poradzę. Marysia zamyœliła się głęboko. Doskonale rozumiała, że rada znachora jest i życzliwa, i jakże bardzo słuszna. Ostatecznie tak czy owak, wczeœniej czy póŸniej, jej znajomoœć z panem Leszkiem musiałaby się skończyć. Albo mu nowy kaprys przyjdzie, albo się ożeni. I koniec. Przecišganie tego oczywiœcie do niczego niedoprowadzi. Im dłużej to będzie trwało, tym ciężej jej będzie rozstać się z nim, tym boleœniejsza będzie tęsknota. Oto zaledwie kilka dni go nie było, a już życie stało się męczarniš... Lecz z drugiej strony, czyż nie wolałaby całymi latami rozpaczy zapłacić za parę miesięcy szczęœcia widywania go, wpatrywania się wjego oczy, słuchania jego głosu? ... Wspomnienie o najkrótszym szczęœciu zostanie w duszy na zawsze, do œmierci. Czyż wolno wyrzekać się tego skarbu? Czyżlepiej zeń zrezygnować Ze strachu przed cierpieniem i żyć już tylko jałowš, beztreœciwš pustkš? ... Znachor jest dobry i mšdry, ale czy nie myli się w tym wypadku? - Zastanowię się nad twojš radš, stryjciu Antoni - powiedziała wreszcie poważnym tonem. - Zastanowię się, choć może to i niepotrzebne, bo on pewno już nie przyjedzie tu więcej. I rzeczywiœcie mijały dni, a młodego Czyńskiego nikt nie widział w miasteczku ani w okolicy. Tymczasem aż wrzało tu od plotek. Surowypostępek starego Mosterdzieja potępiany był przez jednych, chwalony przez drugich.Wszystkie sšdy zgadzały się jednak w dwóch punktach: pierwszym było przeœwiadczenie, że Zenon Wojdyłło Ÿle skończy, drugim przekonanie, że winowajczyniš jest Marysia. Nawet ci, co dawniej serdecznie jš witali, starali się teraz przejœć obok udajšc, że jej nie widzš. Inni natomiast głoœno i przy każdej nadarzajšcej się okazji wypowiadali swe sšdy, nie żałujšc wyrazów dosadnych. Nie byli to nawet ludzie Ÿli ani zgorzkniali. Po prostu w prostym życiu miasteczkowym przywykli do pewnych obyczajów i cokolwiek by norm tych obyczajów nie trzymało się, godne było w ich oczach napiętnowania. Biedna dziewczyna pracujšca, zadajšca się z bogatym paniczem, nie mogła liczyć na małżeństwo,a zatem na co liczyła? ... Logika tego rozumowania szczególniej przemawiała do tych, którzy najżarliwiej pochwalali rymarza za wypędzenie synalka próżniaka i awanturnika z rodzicielskiego domu. Jeżeli do tych lat doszedł i człowiekiem się nie stał, to nic już mu nie pomoże. Nie słuchał ojca i matki, niech słucha teraz psiej skóry. Niech idzie w œwiat i wstydu porzšdnej rodzinie nie przynosi. Zenon jednak widocznie nie zamierzał odchodzić. Pierwszego wprawdzie dnia zniknšł gdzieœ, nazajutrz jednak wrócił i zaraz swoim zachowaniem się potwierdził najgorsze domysły i przepowiednie. Upił sięw karczmie u Judki do nieprzytomnoœci, przepił wszystkie pienišdze, które mu ojciec dał na wyjazd, a potem do póŸnej nocy awanturował się po ulicy krzyczšc, żepodpali ojcowski dom, że wystrzela wszystkich Czyńskich, że głowę rozwali tejlafiryndzie Marysi. W rezultacie rzucił się na policjanta, obrywajšc mu kieszeń, a siłš doprowadzony na posterunek, powybijał tam okna i połamał meble. Nałożono mu kajdanki i przetrzymano całš dobę w areszcie, a potem spisano protokół, z którego miała być sprawa sšdowa i oczywiœcie ze dwa miesišce kary. Tymczasem wypuszczony na wolnoœć Zenon znowu znikł z miasteczka, ale opowiadano, że kręci się w okolicy. Wypadki te nie tylko miasteczkowš wstrzšsnęły opiniš. Dowiedziano się o nich iw Ludwikowie. Pani Czyńska natychmiast posłała chłopca do rymarza i oznajmiła mu, że jakkolwiek uważa karę ojcowskš, wymierzonš Zenonowi, za słusznš, jednak pragnšc uratować go przed stoczeniem się w bagno, postanowiła przywrócić dawne zamówienia i ma nadzieję, że pan Wojdyłło synowi przebaczy. Rymarz jednak twardym był człowiekiem. Za zamówienia podziękował, lecz oœwiadczył, że tego, co raz postanowił, już nie zmieni i że wyrodnego syna na oczy już widzieć nie chce. Przekonać się nie dał.-Patrz -mówiła póŸniej pani Czyńska mężowi. -Patrz, jaki jest stosunek ojca do dzieci, jeżeli ojciec ma zasady i charakter. Pan Stanisław udał, że tej aluzji nie zrozumiał, i bšknšł cos pod nosem zagłębiajšc się w lekturze. Natomiast pani Eleonora doszła do przekonania, że z całejtej sprawy można wycišgnšć korzyœci pedagogiczne w stosunku do Leszka, i zabrała się do pisania obszernego listu do jedynaka z dokładnš relacjš tudzież z wieloma apostrofami dydaktycznymi. List ten zapewne wpłynšłby umoralniajšco na Leszka, gdyby go otrzymał. Niestety jednak, w tymże czasie gdy to arcydzieło matczynych uzdolnień wychowawczych znajdowało się w wagonie pocztowym pocišgu pędzšcego w stronę Warszawy, adresat przewracał się z boku na bok w wagonie sypialnym pocišgu dšżšcego do Ludwikowa. Przewracał się i usnšć nie mógł dlatego, że wypełniony był wyrzutami sumienia, które nie dawało się oszukać żadnymi pretekstami ni wykrętami. Oczywiœcie u wujostwa nudził się jak mops w szufladzie,lecz nudził się nie z przyczyn obiektywnych. Towarzystwo było liczne, miłe i wesołe, rozrywki urozmaicone i nieustanne, kobiety ładne, kuchnia wyborna, pogoda œwietna. Powód nudy tkwiłw nim samym. Po prostu tęsknił. Było to głupie i niepoważne, że on, dojrzały człowiek, rozporzšdzajšcy zdrowym rozsšdkiem, tęsknił niczym sztubak za pensjonarkš, za tš blondyneczkšz małego sklepiku w małym miasteczku, tęsknił mimo najskuteczniejszych autoperswazji, mimo nieodpartej argumentacji, mimo woli i postanowień. Wyjeżdżał przecie z niezłomnš decyzjš wyplštania się z niedorzecznych sentymentów i z gmatwaniny paskudnych, drobnych spraw, które z tych sentymentówwyrosły. Ledwie jednak podróż rozpoczšł, opadły go inne myœli, osaczyły, otoczyły, nie dawały spokoju ni wytchnienia. Zamiast zniechęcenia przychodziły nastrojeżałosne, czułe, rzewne, wyobraŸnia podsuwała fantastyczne sceny, w których widział zapłakanš Marysię w ramionach tego samozwańczego rycerza Sobka, to znów lżonš i poniewieranš przez tłum prostaków albo też odjeżdżajšcš w niewiadomym kierunku... w wytartym paletku, w œmiesznym, prowincjonalnym kapelusiku, z ubożuchnym swoim dobytkiem w zniszczonej małej walizeczce. Wizja była tak wyraŸna, że aż się przeraził. Zerwał się z łóżka, ubrał się, zapakował rzeczy, kazał obudzić szofera iodwieŸć się do Warszawy. Wujostwu zostawił list z wyjaœnieniem, że przypomniał sobie niezwykle ważnš i terminowš sprawę. W Warszawie do pocišgu miał jeszcze dwie godziny czasu. Włóczšc się bez celu po Marszałkowskiej, zatrzymał się przed jubilerskš wystawš. Mimo woli dostrzegł piękny platynowy pierœcionek z markizš z bladoniebieskich szafirów. -To jest kolor jej oczu -stwierdził z rozczuleniem i nie zastanawiajšc się nad tym, co robi, wszedł do sklepu. Pierœcionek nie był zbyt drogi, jego zakup jednak pochłonšł resztę gotówki, jaka pozostała w kieszeni Leszka po nabyciu biletu kolejowego. Teraz, nie mogšc usnšć, wydobył z kieszenipłaszcza pudełko i przyglšdał się pierœcionkowi. Dotychczas nigdy nie zrobił Marysi najmniejszego prezentu. Nawet należało wštpić, czy ona przyjęłaby cokolwiek. - Przyjęłaby - błysnęła mu w głowie myœl -gdyby to był pierœcionek zaręczynowy. I nagle poczuł, że serce przyœpieszyło swoje tętno. Wycišgnšł rękę z pierœcionkiem i wpatrywał się w błyski kamieni. - To jest mój pierœcionek zaręczynowy - powiedział głoœno. Podniósł głowę i groŸnie rozejrzał się po przedziale, jakby w oczekiwaniu czyjegoœ sprzeciwu. Lecz przedział był pusty, œciany milczały, tylko firanki kołysały się lekko w takt pędu pocišgu. Ogarnšł go od razu jakiœ błogi, do snu podobny spokój. Teraz już wiedział, teraz już nie było żadnych wštpliwoœci. Tak, ożeni się z niš. Będzie jš miał dla siebie, przy sobie już na zawsze. Koniec tęsknot, koniec niepokojów, koniec rozterek i cierpień. Niech nazwš to szaleństwem! Nazwš przecie ci, którzy nie wiedzš, jakim szaleństwem, jak beznadziejnym szaleństwem jest walka z miłoœciš! I zbrodniš! Bo czyż wolno człowiekowi wydzierać sobie z piersi najlepsze, najszlachetniejsze, najpiękniejsze uczucie? Kto wie, może jedyne uczucie, które usprawiedliwia istnienie, które jest kwitnieniem duszy? ... Zadeptać, zniszczyć to, wyprzeć się tego? ... I w imię jakich racji? ... By zyskać uznanie ludzi? ... Co za głupota! Dla innych wyrzekać się siebie, wyrzekać się własnej najistotniejszej treœci, własnego pragnienia szczęœcia! O, doskonale zdawał sobie sprawę z tych trudnoœci i przeszkód, które spiętrzš się najego drodze. Nie łudził się ani przez chwilę, iż na małżeństwo uzyska zgodę rodziców. Nie wštpił, że zrobiš wszystko, by m ťi uniemożliwić osišgnięcie celu. Opinia publiczna, wszyscy znajomi i krewni zmobilizujš się przeciw Marysi. Musi być przygotowany na zawziętš walkę. Lecz walki tej się nie bał. Przeciwnie. Podniecała go myœl, że stanie sam przeciw wszystkim w obronie swego szczęœcia, swego i szczęœcia Marysi, że przełamie przeszkody, że wytrzyma ataki, że zwycięży, bo zwyciężyć musi. W jego umyœle rysował się już plan kampanii. Widział już cały arsenał broni i podstępów, jakich użyjš przeciw niemu. Będš to groŸby zerwania stosunków, zapowiedŸ wydziedziczenia lub nawet rzeczywiste wydziedziczenie, złoœliwe żarty i podłe oszczerstwa, sceny i awantury, spazmy i omdlenia, proœby i groŸby. A zacznie się od zamknięcia kasy. Przy stosunkach rodziców nietrudno im będzie zapobiec znalezieniu przez syna jakiejkolwiek posady. - To należy wzišć pod uwagę - zastanawiał się. Nic łatwiejszego, jak stanšć do walki z podniesionš przyłbicš i ... przegrać. Lecz tuchodzi nie o samš walkę, chodzi o zwycięstwo. Chodzi o to, by zostać na placu. Wprawdzie mógłby po cichu spieniężyć swe osobiste rzeczy i uciec z Marysiš gdzieœ na koniec œwiata. Ona przyzwyczajona jest do biedy, on się przyzwyczai. Jest młody, gdzieœ przecie pracę znajdzie. Ale taka ucieczka nie dałabymu żadnej satysfakcji, umniejszyłaby zdobyte szczęœcie. I dlatego należało jš z góry wykluczyć. Miał doœć zmysłu praktycznoœci, by donkiszoterię, która często go pocišgała, umieć odsunšć na bok, gdy chodziło o rzeczy ważne. Dlatego i teraz postanowił działać ostrożnie, przezornie i w najgłębszej tajemnicy. Na razie nie chciał zresztš zaprzštać myœliprzyszłš strategiš. Tak był upojony odkryciem swoich prawdziwych pragnień, tak uszczęœliwiony powzięciem decyzji, że wszystko inne musiało przy tym maleć, kurczyć się, tracić na znaczeniu. Zjawienie się rozpromienionego i tryskajšcego humorem Leszka wywołało wLudwikowie sensację. Po pierwsze, nie spodziewano się go tu wcale, po drugie, zbyt widoczna nastšpiła w nim zmiana. Bez œladu znikło dawne rozdrażnienie, gwałtownoœć odruchów, obojętnoœć dla spraw domowych i majštkowych, znudzenie.- Co ci się stało, Leszku? - z uznaniem pytała pani Eleonora. - Zmieniłem się, mamo. Jestem wprost innym człowiekiem. - Ciekawe, czy ta pomyœlna faza długo potrwa. -O, tak. -Uœmiechnšł się tajemniczo. -Mam wrażenie, że to ostateczna faza mego rozwoju. Widzicie, dużo przemyœlałem i doszedłem do przekonania, że już czas zabrać się do ustabilizowania się, do roboty, do uporzšdkowania sobie życia i takdalej. Pan Czyński aż podniósł oczy znad gazety. - Czy to ma znaczyć, że wreszcie zamierzasz zajšć się fabrykš? - Nie mylisz się, ojcze! -Wobec tego muszę wysłać depeszę dziękczynnš do wuja. Czy w ich domu spotkałeœ kogoœ, kto cię tak odmienił? Byłotam, zdaje się, dużo osób. -O tak, bardzo dużo. Po prostu tłok. -Skinšłgłowš i dodał po namyœle: -I w tym tłoku spotkałem... siebie. - Ach.... t jakież odniosłe? wrażenie z tego spotkania? -Poczštkowo doœć przykre. Usłyszałem wiele krytycznych uwag, nie pozbawionych słusznoœci. W końcu jednak przekonałem się, że mam do czynienia z człowiekiem, który wie, czego chce. Obaj byliœmy tym bardzo ucieszeni. Pani Eleonora pochyliła się i pocałowała gow czoło. - Gratulujemy wam obu, a przy sposobnoœciisobie. -Dziękuję, mamo. Na gratulacje zasłużyłembardziej, niż przypuszczasz -odpowiedział poważnie. Rozmowa ta odbyła się wieczorem po kolacji i napełniła państwa Czyńskich najróżowszymi nadziejami. Jakież było ich zdziwienie, gdy nazajutrz rano służšcy, zapytany, czy panicz jeszcze œpi, oœwiadczył: - Panicz kazał podać motocykl i pojechał wstronę Radoliszek. Rozdział XI Proboszcz, ksišdz Pełka, był już starszym mężczyznš. Sypiał mało i wczeœnie się budził. Pewne zaœ niedokładnoœci w systemie trawiennym sprawiały, iż na czczo czuł się fatalnie. Dlatego też na mszęw dni powszednie dzwoniono już przed siódmš, a o siódmej ksišdz Pełka wychodziłdo ołtarza. Marysia, chcšc zdšżyć na mszę, musiała wstawać o szóstej i trochę przez to nie dosypiała. Modlitwa jednak w koœciele tyle dawała jej ukojenia, że od szeregu dni nie opuœciła ani jednej mszy. Klękała w kšcie za ambonš i modliła się żarliwie, proszšc Boga, by przebaczył jej grzechy, by zdjšł z niej smutki i strapienia, których tyle zwaliło się na niš, by zesłał jej pociechę i jeszcze, by dał szczęœcie człowiekowi, którego pokochała. Na chórze organy grały te dziwne koœcielne melodie, w których nie było ani smutku, ani wesela, tylko jakiœ dziwny, wszechwładny spokój rzeczy wiecznych, taki spokój, jaki w gwiaŸdziste noce zdaje się spływać z nieba. Spokój ten nasycił całe wnętrze koœcioła, zastygł w białych posšgach apostołów i proroków, rozpłynšł się w zatartych konturach na sczerniałych obrazach, dŸwięczał w dolatujšcych od ołtarza marmurowych słowach łacińskiej modlitwyinapełniał znękane dusze pobożnych, które tu właœnie spokoju tego szukały. Marysia wychodziła z koœcioła jakby odurzona tš nieziemskš pogodš, uciszona i pogodzona z losem. Nie œmiała przenikać myœlš owych wielkich prawd, które objawiały się kiedyœ œwiętym Pańskim w godzinach kontemplacji i zatopienia się w Bogu. Nie potrafiłaby nawet. Jednak jakże wyraŸnie odczuwała ten powiew wiekuistoœci, co jš, małš, biednš dziewczynę, przez wszystkich zapomnianš inikomu niepotrzebnš, napawał ufnoœciš i przeœwiadczeniem, że gdzieœ daleko, w niezmierzonych przestworzach ma wielkiego, wszechmocnego opiekuna i sprzymierzeńca, którego dobre oczy patrzšna niš niewidzialne, lecz wszystko widzšce. Wychodziła codziennie pod dziwnym wrażeniem, że oto stanie się coœ niebawem,że wszystko się odmieni, że jakieœ opanował est dla ź48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż`Pyc aÉ°c byŁc c,ƒ c dŸ9ś( eU?, szczęœcie niespodziewanie spłynie na niš. A przeœwiadczenie to było tak silne, że owego ranka, gdy wracajšc z koœcioła zobaczyła pana Leszka przed sklepem, nawet nie zdziwiła się. Tylko że nie umiała zapanować nad radoœciš. -Przyjechał pan - powtarzała drżšcym głosem -przyjechał... O ile zdolna była do zaobserwowania czegoœ w tym stanie podniecenia, wydał się jej jakiœ poważny i skupiony. Zawstydziła się, gdy przy witaniusię pocałował jš w rękę, na ulicy, na ludzkim widoku. Ledwie znaleŸli się wewnštrz, wzišł jš za ręce i patrzšc w oczy powiedział: - Nigdy nikogo tak nie kochałem jak ciebie. Nie mogę bez ciebie żyć. Czy zgodzisz się zostać mojš żonš? Pod Marysiš ugięły się kolana, a w głowie zawirowało. - Co pan.... co pan... mówi... - wyjškała. - Proszę cię, Marysiu, byœ zechciała zostaćmojš żonš. - Ależ.... to niepodobieństwo! - prawie krzyknęła. - Dlaczego niepodobieństwo? -Niech się pan zastanowi! - Wyrwała ręce zjego uœcisku. -Przecie pan nie mówi tego poważnie! Zmarszczył brwi. - Czy mi nie wierzysz? -Nie, nie! Wierzę, ale czy pan pomyœlał... Boże! Co by to było! Pańscy rodzice... Ci tutaj, w miasteczku... Zatruliby panu życie, zakrakaliby... Znienawidziliby mnie... Czyński skinšł głowš. -Owszem. Przewidziałem to wszystko. Wiem, że czeka nas wiele, może bardzo wiele przykroœci, szykan, afrontów. Ale majšc do wyboru albo to, albo wyrzeczenie się ciebie, gotów jestem na wszystko. Z bardzo prostego powodu: kocham cię. A jeżeli ty tego nie rozumiesz, to widocznie łudziłem się co do twoich uczuć i ty mnie wcale nie kochasz. Spojrzała nań z wyrzutem. - Ja? ... Ja pana nie kocham? ... - Maryœku!! Pochwycił jš w ramiona i obsypał pocałunkami. Jego porywczoœć i siła, z jakš przyciskał jš do siebie, obezwładniły Marysię. Nie chciała się bronić i nie mogła.Była w tej chwili nieludzko szczęœliwa. Przysięgłaby, że od poczštku œwiata żadna dziewczyna takiego szczęœcia nie zaznała. Jeżeli kiedykolwiek w jej rozmyœlaniach znalazły się jakieœ najdrobniejsze zarzuty przeciw Leszkowi, teraz nie pozostało po nich œladu. Oczywiœcie nie wierzyła w to, że ich małżeństwo dojdzie do skutku. To było nieprawdopodobne. Ale już sam fakt jego decyzji, niewštpliwie szczerej, sama jego dobra wola, samo to, że przełamał siebie i uczynił to dla niej, œwiadczyło o jego szlachetnoœci, o głębi uczuć, o wyjštkowoœci natury. Gdyby zapytano jš teraz, czy może istnieć człowiek bardziej wartoœciowy od niego, zaprzeczyłaby z czystym sumieniem. Przełamał się, bo musiał się przełamać w swojej dumie, w przekonaniu, że najbogatsze i najpiękniejsze panny wzdychajš doń, że najlepsze domy pragnš go mieć za zięcia, że mało jest równych mu pod względem urodzenia, majštku, wykształcenia. Tak lubił przecie od niechcenia popisywać się nazwiskami utytułowanych przyjaciół, z takim lekceważeniem, z takš pogardš mówił o ludziach z miasteczka. I nagle chce wzišć jš za żonę. Jš, która nawet w tym wyœmiewanym miasteczku jestprzybłędš, ubogš sierotš, bez rodziny, bez przyjaciół oprócz wiejskiego znachora, bezgrosza przy duszy. Wprawdzie w porównaniu z innymi pannami radoliskimi jest bardziej wykształcona i może inaczej wychowana dzięki matce. Ale czyż jej wychowanie, wykształcenie i obycie nie raziłoby w jego œrodowisku? ... Jej ojciec, którego straciła, gdy miała lat kilka, był podobno lekarzem, jej ojczym, którego jak ojca kochała i nazywała ojcem, był tylko leœniczym, skromnym oficjalistš dworskim, a matka wprawdzie pochodziła ze znanej rodziny, lecz tu w okolicy sama znana była jako biedna nauczycielka muzyki i języków, a póŸniej już tylko jako szwaczka. Czyż tacy ludzie jak państwo Czyńscy, ludzie z takiej sfery, gdzie większš zwracasię uwagę na pochodzenie i rodowody niż u prawdziwej arystokracji, czyż zdołaliby pogodzić się z tym, że ich syn takie zawiera małżeństwo? ... Ochłonšwszy z pierwszego wrażenia, Marysia o tym właœnie zaczęła mówić Leszkowi. Słuchał jej uważnie, nie przerywał, a gdy skończyła, powiedział: -I cóż z tego wszystkiego? ... Czyż to w czymkolwiek zmienia fakt, że się kochamy? ... -Nie, tego nic zmienić nie może. Będę pana kochała zawsze, pana jedynego, aż do œmierci! - szepnęła cicho. -Ale widocznie dla ciebie to nie jest takie ważne, by o to walczyć, by znieœć różne przykroœci i zmartwienia. Potrzšsnęła głowš. -O, nie! Nie o mnie mi chodzi! Ja byłabym gotowa na każde poœwięcenie, na każde upokorzenie. Ale ty... - Cóż ja? - zapytał niemal gniewnie. - Ty.... Unieszczęœliwi cię to, zniechęci, złamie... Zerwał się i załamał ręce. - Maryœka! Maryœka! Jak ci nie wstyd! Obrażasz mnie! Jak możesz tak nie wierzyć w moje siły? ... -To nie to -zaprzeczyła -wierzę w nie! Ale nie mam prawa narażać cię na to wszystko.Nie chcę stać ci się kulš u nogi. I tak już jestem bardzo, bardzo szczęœliwa... -O, to bardzo ładnie. Jesteœ już szczęœliwa.A o mnie mniejsza! Co? ... Ja mogę nadal byćnieszczęœliwy, bo tobie ubzdurało się, że możesz stać się jakšœ tam kulš u nogi! Wstydziłabyœ się! Zęby taka inteligentna i taka rozsšdna panna mówiła podobne nonsensy! I w-ogóle kto cię upoważnił do decydowania o moim losie? ... Ona nie ma prawa narażać mnie! Ale chyba ja mam prawo? ... A ja chcę, ja muszę, i koniec! Czy sšdzisz, że jestem takim niedołęgš, że muszę już koniecznie być uzależniony od rodziców? Czy œwiat nie j est doœć wielki, byœmy się mogli na nim pomieœcić? Czy myœlisz, że w razie wojny z domem, gdy nam już ta wojna obrzydnie, nie będziemy mogli wyjechać gdzie indziej? ... Nie obawiaj się! Jeszcze mnie nie znasz dostatecznie. Nie należę do tych, którym można w kaszę dmuchać. Zobaczysz! A zresztš nie ma o czym mówić. Postanowienie zapadło i basta! Uœmiechnšł się i znowu przytulił jš do siebie. -I przynajmniej ty jedna nie utrudniaj mi tej walki, walki o moje i twoje szczęœcie, onasze szczęœcie... Bp doprowadzisz mnie do szaleństwa i palnę sobie w łeb! -Leszku! Najdroższy mój, najukochańszy. -Kurczowo zaciskała ręce koło jego szyi. - Zobaczysz, moja Marysieńko, że będziemynajszczęœliwszym małżeństwem na ziemi. -Tak, tak. -Tuliła się doń. Nie była już zdolna do myœlenia, do protestowania, do sprzeciwu. Wierzyła mu, pokonał jej wštpliwoœci swoim zapałem i wolš. Leszek wyjšł z kieszeni małe pudełeczko, a z niego wydobył pierœcionek z szafirami. -Otóż mój znak ochronny - powiedział wesoło, wkładajšc pierœcionek na jej palec. - Byœ pamiętała, żeœ jest mojš niepodzielnš własnoœciš. - Jaki piękny!! -Te kamyki majš kolor twoich oczu, Marysieńko. Długo przyglšdała się pierœcionkowi, wreszcie odezwała się ze zdziwieniem i nabożeństwem w głosie: - To ja jestem.... zaręczona? ... - Tak, kochanie, jesteœ mojš narzeczonš. -Narzeczonš... -powtórzyła i ze smutkiem dodała: -Ale ja jeszcze żadnego pierœcionkadać nie mogę... Nie mam. Ostatni, mamusiny,został sprzedany na... koszty pogrzebu. Teżbył z szafirami i mama bardzo go kochała,chociaż był tani, o wiele skromniejszy od tego. W jej oczach zakręciły się łzy. -Nie myœl o rzeczach smutnych - powiedział. - A mnie i bez zaręczynowego pierœcionka nie uda się zapomnieć, że jestem już niewolnikiem, najszczęœliwszym niewolnikiem, który wcale nie pragnie wyzwolenia. -Boże! Boże! - szepnęła. - W głowie mi się kręci. Wszystko przyszło tak nagle... Zaœmiał się. - Oj, chyba nie nagle. Znamy się przecie od dwóch lat. - Tak, ale czyż mogłam przypuszczać, ze się to w taki sposób skończy! - Kończy się w najlepszy sposób, jaki można wymyœlić. -Wprost nie mogę przekonać siebie, że to nie sen, że to rzeczywistoœć. I... doprawdy... boję się... - Czego boisz się, Marysieńko? - Ze.... czy ja wiem, że wszystko to rozwieje się, zniknie, że coœ nas rozdzieli. Wzišł jš za rękę. -Oczywiœcie, najdroższy mój skarbie, należy zachować maksimum ostrożnoœci, należy uniemożliwić jakiekolwiek intrygi i podobne rzeczy. Dlatego musimy zachować œcisłš tajemnicę. Nikt, ale to absolutnie nikt nie powinien dowiedzieć się o naszych zaręczynach. Ułożyłem już sobie pewnien plan. Gdy doprowadzę do urzeczywistnienia tego planu, szast-prast, bierzemy œlub. Klamka zapadnie i chociażby na głowie stawali, już nic nie wskórajš. Tylko pamiętaj: milczenie! Marysia zaœmiała się. -I tak nie powiedziałabym nikomu. Wyœmieliby, nikt by nie uwierzył. A zresztš czy pan sšdzi, panie Leszku, że ja mam komu zwierzać się? ... Może jednemu stryjciowi Antoniemu... - Temu znachorowi z młyna? ... Nie, jemu też nic nie mów. Dobrze? - Obiecuję œwięcie. I Marysia obietnicy dotrzymała. Dotrzymała, chociaż jeszcze tego samego dnia wyjawienie prawdy mogło uwolnić jš od wielu przykroœci. Przykroœci te zaczęły się od przyjœcia do sklepu pani Szkopkowej. Kobiecina, z naturypoczciwa, uległa widocznie nastrojowi, jakiopanował Rado-liszki. Zastawszy w sklepie pana Leszka, demonstracyjnie usiadła za ladš dajšc do zrozumienia, że nie ruszy się stšd prędko. Gdy młody człowiek odjechał, zaczęła gniewnie: -Upamiętania żadnego nie masz! Rozum się wtobie, dziewczyno, pomieszał! Takiej pociechy od ciebie się doczekałam za mojš opiekę i za chleb! - Boże drogi!! - Marysia spojrzała na niš błagalnie. - A cóż ja pani złego zrobiłam? -Co złego? -wybuchła pani Szkopkowa. - A to złego, że mnie całe miasteczko palcami zacznie wytykać, że pozwalam na takie rzeczy! Co złego? ... A to, że w moim interesie takie sprawy się odbywajš! ... - Ależ jakie sprawy?! -Zgorszenie publiczne! Tak, zgorszenie! Hańba! Na to cię hodowałam? Na to o ciebie dbałam, żeby teraz przez ciebie na mnie psy wieszali?! ... Czego ten paniczyk, ten donżuan, ten fircyk tu chce? ... Marysia milczała. Pani Szkopkowa zrobiła pauzę i odpowiedziała na własne pytanie: -Ja ci powiem, czego on chce! Ja ci powiem!Na twojš cnotę on czatuje! Ot, co! Swojš kurtyzanę chce z ciebie zrobić! A ty, głupia, jeszcze do niego oczy przewracasz i podwabiasz tego ancymonka na własnš zgubę, na własne pohańbienie! A wiesz, co cię czeka, jeżeli ulegniesz pokusie? ... Nędzne życie i ciężka œmierć, a po œmierci wieczne potępienie! ... Jak własnego rozumujeszcze nie masz, to słuchaj mnie, starej! Co ty sobie myœlisz, że ja ot tak sobie ozorem trzepię? Dla własnej przyjemnoœci?... Niech psy takš przyjemnoœć majš. Mnie serce się kraje, jakby kto nożem w nie dŸgał. Przylatuje do mnie taka jędza Kropidlowska i już na mnie, że czy ja to oczu nie mam, czy ja nie widzę, że ten, jakgo tam, motocykiel znowu pod sklepem stoi?... Że cóż to ja tak wydaję swojš wychowankę na rozpustę i obrazę Boskš? ...To jej mówię: - Moja pani Kropidłowska kochana, nie pani, za przeproszeniem, zadajdany interes, co i jak! Ale jeżeli pani chcesz prawdę wiedzieć, to ciasto, widzisz pani, roœnie, przez makutrę, przez wierzchsię przewala, a ja mam do sklepu lecieć? ...To ona mi na to: - Patrzaj pani, pani Szkopek szanowna, żeby ci ciasto nie przerosło, bo może ci tymczasem wychowanka przeroœnie w wiadomym miejscu! ... To jak to posłyszałam, myœlałam, że krew mnie zaleje! Że to przezciebie! Że za mojš życzliwoœć, za moje serce tak mi się wypłacasz... Ze byle łachudra mi w oczy tobš œwieci... Na stare lata... Pani Szkopkowa rozrzewniła się i zachlipała. Marysia wzięła jej rękę i chciała pocałować, lecz kobiecina, widać, była nie na żarty zła, bo wyrwała rękę i zawołała: - Tu przeprosiny nic nie pomogš!! - Proszę pani, a za cóż ja mam przepraszać? - odważyła się Marysia. - Za.... za co? - Paniš Szkopkowa aż zatkało. -No, tak. Ludzie, czy i taka pani Kropidłowska, w każdej rzeczy dopatrujš się czegoœ złego. A tu złego nic nie ma. Pani bardzo niesprawiedliwie osšdza pana Czyńskiego. On żadnych takich zamiarów nieżywi. To jest bardzo szlachetny i bardzo uczciwy człowiek. -Z kieszeni nikomu nie wycišgnie -gniewnie przerwała pani Szkopkowa -ale jak o dziewczynę chodzi, to każdy mężczyzna jednaka œwinia. - Właœnie że wcale nie. Inni może. Nie wiem, ale on nie taki. - Mleko masz jeszcze pod nosem, ot co! A ja ci mówię: Wypraszaj panicza za drzwi, jeżeli ci dobre imię miłe. Dobre imię i moja opieka - dodała z naciskiem. - Jakże ja mam go wypraszać? Mam mu powiedzieć, że nie życzę sobie, by on do sklepu przychodził? - To właœnie. - On wówczas ma prawo odpowiedzieć mi, że to nie mój sklep, że do sklepu każdy ma wstęp. - Wstęp, ale nie miejsce na pogawędki. - Chyba że mu powiem, że to pani sobie nie życzy. - Możesz i tak mu powiedzieć. - A co będzie, jeœli się obrazi? Jeœli państwo Czyńscy przestanš u nas kupować,tak jak przestali u Mosterdzieja? Pani Szkopkowa zachmurzyła się. Tej okolicznoœci obawiała się sama i argument, chociaż niezbyt szczery, lecz w porę przezMarysię podsunięty, zrobił swoje. - No - mruknęła. - Tak nie można. Ale co masz mi oczy mydlić. Już ty potrafisz pozbyć się go! - Niech mnie pani nauczy jak - upierała się Marysia. -Więc nauczę cię! -zamknęła dyskusję pani Szkopkowa, postanawiajšc w duchu udać siępo radę do księdza proboszcza. Tymczasem mijały dni, a nie minšł żaden, by młody inżynier nie przyjechał bodaj na pół godzinki do Marysi. Jedno tylko, że siadywał w sklepie krócej niż dawniej, a krócej dlatego, iż mało teraz miał czasu. Ku zadowoleniu rodziców zabrał się do pracy w fabryce. Kolejno zapoznawał się z księgowoœciš, z administracjš, z produkcjš,z wydobywaniem surowca i ze sprzedażš. Obliczał, robił notatki, od niechcenia w rozmowie z rodzicami rzucił kilka projektów reorganizacji, zupełnie trafnychirozsšdnych. Ojciec chwalił go głoœno, matka zaœ milczała, co u niej było jeszcze wymowniejszš pochwałš. Pewnego popołudnia zapytała: -Czy masz zamiar udzielić nam, Leszku, w prowadzeniu fabryki systematycznej i stałej pomocy? - Tak, mamo. - Skinšł głowš. -Ale pod pewnymi warunkami. - Jakież to sš warunki? - Chcę, mamo, ustabilizować się. - Jak to rozumiesz? -Zwyczajnie. Chcę mieć ramy swojej pracy,swoje kompetencje, słowem, swoje œciœle okreœlone stanowisko. Pani Eleonora spojrzała nań nie bez zdziwienia. - Jesteœ naszym synem. -Czuję się szczęœliwy z tego powodu -ukłonił się z uœmiechem -ale to nie precyzuje mego stanowiska. Widzi mama, lubię sytuacje wyraŸne. Bardzo wyraŸne. Pod względem prawnym również. Otóż dotychczas czerpałem z waszej kieszeni tyle, na ile na pewno nie zarobiłem. Obecniechcę pracować i chcę mieć pensję. Stałš pensję. Nie proponuję wam, byœcie mi oddali całkowity zarzšd. Ale powiedzmy, powierzycie mi kierownictwo produkcji. - Przecież i obecnie nic ci nie stoi na przeszkodzie w.... -Owszem. Możecie mnie uważać za dziwaka,ale ja nie potrafię, nie chcę, no i... nie będępracował inaczej. Wiem doskonale, co mi powiesz, mamo. Powiesz, że jestem waszym spadkobiercš, że wszystko kiedyœ będzie mojš własnoœciš i że byłoby œmieszne branie posady w przedsiębiorstwie własnych rodziców. Ale widzicie, do szczęœcia, spokoju ducha i do zadowolenia z siebie potrzebna mi jest osobista niezależnoœć. Muszę mieć pracę swojš, stanowisko swoje i pienišdze swoje.I to jest mój warunek. Pan Czyński zrobił nieokreœlony ruch rękš. -Warunek trochę dziwny, ale ostatecznie niewidzę powodu, by uznać go za niedorzecznoœć. - Po co ci to? - krótko zapytała pani Eleonora, patrzšc badawczo w oczy synowi.- Czy nie wystarczy ci, mamo, jeżeli powiem, że to pragnienie samodzielnoœci? - Samodzielnoœć można bardzo Ÿle zużytkować. -Zapewne. Ale przecie możecie obwarować się zastrzeżeniami. Na przykład, jeżeli zostanie stwierdzone, że spełniam Ÿle swoje obowišzki, że produkcja jakoœciowo lub iloœciowo spada, że organizacja psuje się, że z mojej winy powstajš straty, macie prawo mnie usunšć. Pan Czyński zaœmiał się. - Mówisz tak, jakbyœmy mieli zawierać formalnš umowę. -A dlaczegóż by nie? - Leszek udał zdziwienie. -WyraŸne sytuacje ułatwiajš stosunki. Chcę być zwykłym pracownikiem, takim jak pan Gawlicki czy Słupek. Oni majškontrakty. Majš w tych kontraktach zastrzeżone pobory, mieszkanie i premie. Nie widzę racji, dla której mielibyœcie odmawiać mi takiegoż kontraktu. Zapanowała cisza. Leszek czuł, że za chwilę z ust matki znowu padnie pytanie: - 8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żfPŚc göă c hŮ_c i8+ P jÇ6Ÿ< €Po co ci to? ... Chrzšknšł więc i dodał: -Obowišzkowym i sumiennym pracownikiem potrafię być tylko w tym wypadku, gdy będę wiedział, że zobowišzałem się do tegoumowš. Inaczej łatwo mi będzie przypomnieć sobie, że jestem synem właœcicieli i że ostatecznie moje zaniedbania czy próżniactwo łatwo mi oni wybaczš. Powinniœcie się cieszyć, że dobrowolnie chcę wzišć się w karby. - Dobrze - odpowiedziała pani Eleonora w zamyœleniu. - Zastanowimy się nad tš sprawš. - Dziękuję wam. -Leszek wstał, pocałował matkę w rękę, ojca w czoło i wyszedł. Nadrabiał swobodš i dobrš minš, lecz w duchu drżał na myœl, że matka przejrzy jego zamiary i że kategorycznie odmówi. Dlatego też, by odsunšć wszelkie podejrzenia, zaczšł bywać w okolicznych dworach, odwiedzać nawet dalszych sšsiadów, a po powrocie opowiadać nowinkiiploteczki z szczególniejszym uwzględnieniem pochlebnych opisów wyglšduróżnych panien. Na rodzicach miało to wywrzeć wrażenie, że stabilizacja, której dla siebie pragnšł, łšczyła się w jego planach z małżeństwem i że wizyty majš na celu wyszukanie kandydatki na żonę. Do Radoliszek z Ludwikowa prowadził na zachód bity trakt. Nadłożywszy jednak około dziesięciu kilometrów, można było dostać się do miasteczka jadšc na Bożyszki i Wickuny. Otóż Leszek, posunšwszy przedsięwzięte ostrożnoœci jak najdalej, odtšd tylko tej drogi używał. Wprost do Radoliszek jechał tylko wtedy, gdy swojš bytnoœć w miasteczku mógł usprawiedliwić potrzebš zakupów. I wówczas pędził jak szalony, by urwać sobie dodatkowy kwadrans na dłuższš rozmowę z Marysiš. Za względu na swoje studia w fabryce częœciej rozporzšdzał teraz czasem po południu. Toteż nieraz w sklepie spotykał znachora Kosibę z młyna. Trochę obawiał się tego poważnego brodacza o smutnych oczach i olbrzymich barach. Był pewien, że znachor patrzy nań nieżyczliwie czy nawet groŸnie, chociaż Marysia zapewniała, że jest to najlepszy człowiek pod słońcem. -Może jest odrobinę nieufny w stosunku do ciebie - mówiła. -Ale sam jesteœ temu winien. Gdybyœ mi pozwolił zwierzyć się muz naszych zaręczyn, jestem przekonana, żepolubiłby cię od razu. -To już wolę przezornoœć -uœmiechnšł się. -A na objawy jego sympatii gotów jestem poczekać. Niech stracę! Spojrzała nań z wyrzutem. -Leszku! To nieładnie, że pokpiwasz z najzacniejszego człowieka i z mojego wielkiego przyjaciela. -Przepraszam cię, kochanie. Ale uważam, wydaje mi się, że nie bardzo to odpowiednialokata sentymentów dla ciebie. Może ten znachor jest wzorem poczciwoœci, może nawet umie leczyć, w co nie zanadto wierzę, ale przecie to prosty chłop. Co ci po przyjaŸni takiego prostaka? Potrzšsnęła głowš. -Co mi po przyjaŸni? ... Widzisz, Leszku, ty masz rodziców i nie wiesz, co to jest byœ sierotš. Tak nie mieć nikogo, absolutnie nikogo. Wtedy każd? ręka, wycišgnięta w naszš stronę, każda, chociażby najgrubszš pokryta skórš choćby najbardziej spracowana, to skarb, wielki skarb. Nieoceniony skarb. Ty tego nie zrozumiesz! -Ależ rozumiem, Marysieńko, rozumiem. - Leszek zawstydził się. - I niech mnie diabli wezmš, jeżeli nie wynagrodzę temu poczciwcowi tego, że tę mojš jedynš, mojš najdroższš... Przecież ja go lubię. Marysia opowiedziała mu, co obiecał jej znachor, gdy bała się, że utraci pracę u pani Szkopkowej. - Teraz widzisz, jakie on ma serce? - skończyła. Leszek był wzruszony. -Tak! To wyjštkowa dobroć! Ale i my nie będziemy gorsi. Niech tylko wszystko mi sięułoży, ten człowiek dostanie w Ludwikowiechałupę porzšdnš i dożywocie. Wiedz, że kto ci kamyk spod nóg usunie, już ma zapewnionš mojš wdzięcznoœć. I zaraz przypierwszym spotkaniu dam mu trochę pieniędzy... Marycha zaœmiała się. -To ty go nie znasz. On w ogóle pieniędzy nie przyjmuje. Przecie leczy przeważnie darmo. A poza tym powiedziałeœ, że to prosty chłop. Otóż wyobraŸ Sobie, że ja mam co do tego poważne wštpliwoœci. - Niby dlaczego? - Czy ty wiesz, że on, zdaje się, zna język francuski? - No, mógł być na emigracji. Dużo chłopówjeŸdzi na roboty do Francji. -Nie! - zaprzeczyła. - Gdyby tak było, umiałby mówić po francusku. Lecz on czytał, i to wiersze. Tylko nie zdradŸ się przed nim, na miłoœć Boskš, że wiesz o tym. - Dlaczego? - Bo samo wspomnienie tego wywiera na nim takie straszne wrażenie!! Jestem pewna, że w jego życiu jest jakaœ wielka tajemnica. -Czyli przypuszczasz, że jest to człowiek inteligentny, ukrywajšcy się w chłopskim przebraniu? - Nie wiem czy ukrywajšcy się. Przysięgłabym, że człowiek taki jak on nie mógł popełnić nic hańbišcego i zmuszajšcego do ukrywania się. Ale on jest inteligentny. Zwróć uwagę na wyraz jego oczu, na niektóre ruchy, na sposób mówienia. Może to moje przywidzenie, lecz gdy z nim rozmawiam, odnoszę wrażenie, iżumysłowo on stoi znacznie wyżej ode mnie.- Bywajš mšdrzy chłopi - zauważył Leszek i zamyœlił się. Po chwili zawołał: -Mam! To jest bardzo prosty sposób. Zupełnie łatwo możemy wybadać go i stwierdzić, czy jest inteligentem, czy chłopem. Byle zręcznie go podejœć. -Leszku! Ale ja za żadne skarby nie chcę... -Wiem, wiem! Ja też nie mam takich zamiarów. Ani myœlę wtršcać się w jego tajemnice, jeżeli je w ogóle ma. Chodzi mi tylko o sprawdzenie. Ręczę, że się nawet nie spostrzeże. - Wszystko jedno. -Zrobiła niezadowolonš minę. - To nie jest ładne. - Jak chcesz. Mogę się bez tego obyć - zgodził się Leszek. Zgodził się jednak tylko pozornie i postanowił sobie przy pierwszej okazji zrobić próbę. Miał w naturze pasję do rozwišzywania tajemnic. Jeszcze będšc małym chłopcem, zaczytywał się w Karolu Mayu, a póŸniej w sensacyjnych opowiadaniach Conan Doylea. Nawet zwykłe rebusy działały nań urzekajšco. Sposób, który przyszedł mu do głowy, istotnie nie był skomplikowany. Należało poprostu w rozmowie ze znachorem użyć takich słów, których prosty chłop znać niemoże. Jeżeli zrozumie sens zdania czy pytania, będzie to oczywistym dowodem, żenie jest tym, za kogo się podaje. Wówczas dopiero można się będzie posunšć dalej w badaniu przyczyn... Jednego z najbliższych dni, jadšc okólnš drogš do Radoliszek, spotkał znachora, widocznie wracajšcego z miasteczka. Zatrzymał motocykl, ukłonił się i wskazujšc na pęk jakichœ ziół, zebranych widocznie w rowach przydrożnych, zapytał:- A na jakš to chorobę skuteczne, panie Kosiba? - To dzięgiel. Na serce pomaga - uprzejmie,ale chłodno odpowiedział znachor. By go usposobić lepiej i skłonić do dłuższejpogawędki, Leszek zażartował: -A nie wie pan, jakie jest najlepsze lekarstwo na miłoœć? Znachor podniósł oczy i powiedział dobitnie: - Na miłoœć, młody panie, najlepsza jest - uczciwoœć. Uchylił czapki i ruszył przed siebie. Leszek przez chwilę stał nieruchomo, zaskoczony odpowiedziš, której nie oczekiwał, potem domyœlił się, o co znachorowi chodziło, i mruknšł do siebie: - Nie można mu odmówić braku „esprit dapropos ”. Po przyjeŸdzie do miasteczka opowiedział Marysi o spotkaniu i dodał: -Muszę się przyznać, że speszył mnie trochę, chociaż na takš receptę przecie niezasłużyłem. - Ale on o tym nie wie - zauważyła. -Właœnie. Diabelnie mnie kręciło, by mu wygarnšć prawdę. W ogóle męczy mnie ta tajemnica. Najchętniej roztršbiłbym wszystkim o naszych zaręczynach. Ale jeszcze nie wolno mi. Nie wolno. Poœpiech mocno pokrzyżowałby moje plany. Toteż starał się teraz nie tylko w Ludwikowie, lecz nawet w Radoliszkach nie zwracać niczyjej uwagi swymi wizytami. Czasami motocykl zostawiał przed karczmšlub na podwórku u Glazera, handlarza koni, a do sklepu przychodził piechotš. Zawsze nie tak rzucało się to w oczy. Widocznie i do Ludwikowa nie docierały nowe plotki, gdyż rodzice nie wspominali o niczym, przeciwnie, przyglšdali się życzliwie pracy syna w fabryce. Do decydujšcej rozmowy nie wracali, nie zaczynał jej też Leszek w obawie, że w jego niecierpliwoœci gotowi dopatrzyć się szczególniejszych pobudek. Pewnego pištku spotkał się znowu ze znachorem Kosiba. Tym razem w sklepie. Stary rozmawiał z Marysiš i gdy Leszek wchodził, na jego brodatej, wielkiej twarzyzostały jeszcze resztki uœmiechu. Widocznie był dobrze usposobiony i Leszek postanowił skorzystać z tej sposobnoœci, by przeprowadzić swój zamierzony eksperyment. Przywitał się z niefrasobliwšżyczliwoœciš i od niechcenia zapytał: - Pan z Królestwa pochodzi i nie tęskno panu za swoimi stronami? - Nikogo tam nie zostawiłem, to i nie tęskno. -To dziwne. Ja jestem jeszcze zbyt młody inie mam doœwiadczenia, ale od starszych słyszałem, że na obczyŸnie męczyła ich nostalgia. Pan jej nie odczuwa? - Czego? - Znachor zamrugał powiekami. - Nostalgii - swobodnie powtórzył Leszek. -Nie. - Potrzšsnšł głowš. - Toż ta sama ziemia, nie obczyzna. Leszek nie był jeszcze pewien i zauważył: - No tak, ale ludzie inni, inne obyczaje. Zawsze to niełatwo zaaklimatyzować się. Znachor wzruszył ramionami. -Wędrowałem po całym państwie. Wszędziemi dom i nigdzie. I to nie zadowoliło Leszka. Znachor mógł sensu nieznanego słowa domyœlić się z całego zdania. Należało pytanie zbudować precyzyjniej. -I tu ludzie dla pana życzliwi -powiedział. - Nieraz to słyszałem. Ma pan dużš frekwencję? Kosiba kiwnšł głowš. -Owszem. Najwięcej wiosnę i zimiš. Latem mniej chorujš. Leszkowi mocniej zabiło serce. Teraz był już prawie pewien, że domysły Marysi były słuszne. Dorzucił jeszcze: - Zebrałby pan majštek, gdyby nie to, że pan ma widocznie aspiracje filantropa. Znachor albo nie spostrzegł się, że jest egzaminowany, albo było mu obojętne, że zastawiajš nań pułapkę, gdyż uœmiechnšł się dobrodusznie. - To nie filantropia - powiedział. - Ot, po prostu zależy mi na pomaganiu cierpišcym, a na majštku... nic nie zależy. Panu, jako bogatemu, trudno to będzie zrozumieć. - A dlaczego? - Bo bogactwo otumania. Zdobywa się bogactwo po to, by czemuœ służyło, by w czym i pomogło. Gdy się je jednak już zdobędzie, ono zagłusza wszystko i każe człowiekowi, by jemu, bogactwu, służył. - Czyli z roli œrodka przechodzi do rangi celu? - Ano tak. - Wychodzšc z tego założenia, niebezpiecznie jest posiadać cokolwiek w ogóle, bo człowiek może stać się niewolnikiem swojej własnoœci? -A pewnie - przytaknšł łagodnie znachor. -Ale niebezpieczeństwo będzie tylko wtedy, kiedy człowiek tego nie rozumie, kiedy zapamięta się. Marysia w milczeniu przysłuchiwała się tejrozmowie i odgadła, że Leszek rozpoczšł jš w celu sprawdzenia swoich podejrzeń. Teraz nie wštpiła już, że miała słusznoœć. Znachor Antoni Kosiba na pewno nie był prostym chłopem. Musiał w swoim czasie otrzymać wykształcenie lub też obracać sięw œrodowisku ludzi wykształconych. Do t akiego samego wniosku doszedł Leszek. Po wyjœciu znachora powiedział: -Wiesz, że to zastanawiajšce! Ten człowiekmyœli o zagadnieniach abstrakcyjnych, umie rozumować logicznie i doskonale zna znaczenie takich wyrazów, których prostacy nigdy nie używajš. Dam głowę, że kryje się w tym rzeczywiœcie jakaœ tajemnica. - A widzisz!! - Nie o to jednak chodzi mi w tej chwili - cišgnšł Leszek - najbardziej zdumiewa mnieinna strona tej kwestii. Otóż ten człowiek niewštpliwie obdarzony jest dużš inteligencjš. Przypuœćmy, że dla jakichœ nie znanych nam przyczyn postanowił udawać zwyczajnego chłopa. Musiało mu na tym zależeć, skoro konsekwentnie żyje jak chłop, pracuje jak chłop, ubiera się i nawet wyraża się jak chłop. I nagle daje się wcišgnšć w przygodnš rozmowę, w której pozwala mi zdemaskować swoje wykształcenie! ... To właœnie jest zupełnie niezrozumiałe! Jak to? Zrobił tyle, by uchodzić za prostaka, zrobił wszystko, a daje się wcišgnšć w takš widocznš zasadzkę! To nie trzyma się kupy. Wyglšda tak, jakby mu nie zależało na dalszej maskaradzie. Do licha! Pasjonuje mnie ta zagadka. Marysia wzięła go za rękę. -A widzisz, jakiœ niedobry. Obiecałeœ mi przecie, że nie będziesz się tym zajmował. Nie przebaczyłabym ci nigdy, gdyby z twojej, a poœrednio z mojej przyczyny stryjcia Antoniego mogły spotkać jakiekolwiek przykroœci. -BšdŸ spokojna, kochanie. Do tego w żadnymrazie nie dojdzie. Jeżeli nawet coœ wykryję,będzie to naszš tajemnicš. Zresztš czyż mamy teraz czas zajmować się sprawami innych? ... Kochanie! A jakże z tym pamiętnikiem? Przyrzekła mu przynieœć swój pamiętnik, zaniedbany już wprawdzie od trzech lat, lecz stanowišcy niemal codzienne kroniki jejżycia, jeszcze od dzieciństwa. Podała mu gruby tom w płóciennej oprawie.-Chcę, byœ to przeczytał - powiedziała, rumienišc się. - Ale proszę cię! Nie œmiej się ze mnie. Byłam kiedyœ bardzo głupiutka,a... nie wiem, czy z biegiem lat udało mi sięzmšdrzeć. -Jesteœ najmšdrzejszš dziewczynš, jakš widziałem -zapewnił jš z wesołym patosem. - Najlepszy dowód, żeœ się poznała na mnie. -Jeżeli to ma być miarš mšdroœci -zaœmiałasię - to ty złe sobie wystawiasz œwiadectwo, żeœ wybrał takie małe nic jakja. - To małe nic jest dla mnie wszystkim. Tegoż wieczoru, ułożywszy się do snu, Leszek otworzył pamiętnik na stronie pierwszej i zaczšł czytać: -„Nazywam się Maria Jolanta Wilczurówna. Mam lat dziesięć. Mój pierwszy tatuœ nie żyje, a z drugim tatusiem i mamusiš mieszkamy w naszej kochanej leœniczówce, w samym œrodku olbrzymiej Puszczy Odrynieckiej... ” Niewprawne, krzywe literki splatały się w słowa zwyczajne, słowa proste, słowa bezpretensjonalne, wycišgały się w faliste linijki, pokrywały stronicę za stronicš. Mimo woli uœmiechały się usta i wilgotniałyoczy przy wczytywaniu się w te kartki, w te drogie, najdroższe na œwiecie kartki, które dzień po dniu, miesišc po miesišcu, rok po roku pozwalały mu patrzeć na jej malutkie, lecz jakże ważne radoœci, na dziecinne, lecz wzruszajšce zmartwienia, na tę jasnš duszyczkę, tak czystš, tak czułš, tak wrażliwš, te kartki, które pozwalały mu towarzyszyć jej dzieciństwu,jej latom dziewczęcym, wżyć się w nie i jeszcze mocniej zapragnšć, by nic go już z niš nie rozdzieliło. Rozdział XII Pierwsze czerwone liœcie klonów zaczęły opadać z drzew. Jesień była wczesna jeszcze, ciepła, cicha, słoneczna. W dni powszednie pługi wychodziły w pole i traktem cišgnęły furmanki obładowane ciężkimi workami, ale w niedzielę pusto było wszędzie. Tylko œwierszcze ćwierkały, tylko ptak jakiœ poderwał się czasem nad rżyskami spokojnym, niespłoszonym lotem lub ociężałym kłusem przebiegł spasiony zajšc. W tę ciszę ostrym stentorowym warkotem wdzierał się głos motoru. Motocykl minšł dojazd do młyna i skręcił z traktu w bocznš drogę między zaroœlami. Młody Czyński jeŸdził szybko, lecz był doskonałym kierowcš i Marysia, która trochę bała się podczas pierwszych wycieczek, teraz już czuła się na tylnym siodełku zupełnie bezpieczna. Tylko na ostrzejszych skrętach instynktownie mocniej trzymała towarzysza. Droga prowadziła do wickuńskiego lasu. JeŸdzili tu każdej niedzieli. Zwykle po obiedzie Marysia wychodziła na trakt za miasteczko i tu spotykali się z dala od ludzkich oczu. Rzadko spotykali tu kogokolwiek, a i w takich wypadkach Marysia mogła nie obawiać się, że zostaniepoznana. Zielony kombinezon, szlem i okulary zmieniały jš do niepoznania. Do lasubyło coœ około szeœciu kilometrów i tam spędzali czas do wieczora, a wieczorem Leszek odwoził Marysię znowu do Radoliszek, a sam okrężnš drogš wracał doLudwikowa. Zachowanie najdalej posuniętych ostrożnoœci było konieczne, gdyż złe językinie zostawiłyby na Marysi suchej nitki, gdyby się rozeszło, że we dwójkę z młodym inżynierem jeŸdzi do lasu. Tej jednak niedzieli Leszek, pomagajšc Marysi zapišć kombinezon, powiedział: - To już ostatnia nasza konspiracja. W jego tonie było coœ zastanawiajšcego. - Dlaczego ostatnia? - zapytała Marysia. - Bo jutro ogłosimy wszystkim, że jesteœmy zaręczeni. Marysia znieruchomiała. - Co ty mówisz, Leszku! - szepnęła. Ogarnšł jš nagły przestrach przed tym, comiało nastšpić. Oczy-wiœcie wierzyła narzeczonemu. Wierzyła bezgranicznie. Ale przecież gdzieœ w głębi, w podœwiadomoœciżyło w niej jakieœ spokojne i smutne zwštpienie. Wolała nie zastanawiać się nad przyszłoœciš. TeraŸniejszoœć była tak piękna, że zdawało się, iż cokolwiek by i znowu padnie pytanie: - 8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żkP˝c l Žc m›c ną+!c oŇ:œ przyszło, musiało być gorsze. - No, siadaj, kochanie -przynaglał Leszek -musimy mieć dziœ dużo czasu na uplanowanie wszystkiego. W milczeniu usadowiła się na siodełku. Pęd powietrza zawsze jš trochę oszałamiał, ale dziœ czuła się prawie nieprzytomna. Nieprzypuszczała, by mogło to nastšpić tak prędko, nie wiedziała zresztš, od czego ujawnienie ich narzeczeństwa było uzależnione. Nie wiedziała i nie umiała się dowiedzieć, gdyż Leszek po gruntownym rozważeniu sprawy postanowił zataić przedmš swoje posunięcia. Właœnie wczoraj zakończył je i miał terazw kieszeni najformalniejszy kontrakt. Dokument ten zawierał trzyletniš umowę między rodzicami i synem. Na mocy kontraktu młody Czyński obejmował stanowisko kierownika produkcji w fabrycez niezbyt wprawdzie wysokš, lecz zupełnie wystarczajšcš pensjš. Wycyganienie od rodziców takiej umowy nie było zbyt ładnym chwytem. Musiał użyć tego podstępu, lecz właœnie dlatego, że nie był to podstęp chwalebny, wolał zamilczeć o nim wobec Marysi. Obawiał się, i zapewnenie bez słusznoœci, że dziewczyna gotowa byłaby oprzeć się i nie chcieć skorzystać zwygód zdobytych w taki sposób. Osobiœcie Leszek nie zachwycał się swojš machinacjš, lecz nie żywił też specjalnych skrupułów. Ostatecznie była to walka o byt, walka o szczęœcie własne i szczęœcie kochanej dziewczyny. Musiał zdobyć potrzebne atuty i zdobył je. Musiał wytršcić rodzicom z ršk œrodki represyjne i wytršcił je. W poniedziałek - ułożył już to sobie -oœwiadczy im, że postanowił nieodwołalnieożenić się z Marysiš. Wówczas oczywiœcie zrozumiejš, dlaczego upierał się przy kontrakcie. -Tak -powie im -to prawda. Przewidywałem,że zechcecie utrudnić mi małżeństwo, przewidywałem, że przekładajšc swoje przesšdy kastowe nad szczęœcie swego syna będziecie starali się zmusić mnie do zmiany postanowienia i że nie cofniecie się przed użyciem wszelkich œrodków. Nie widzę wobec tego racji, dla której ja musiałbym z góry wyrzekać się œrodków obrony. Zresztš nie popełniłem żadnego nadużycia. Będziecie musieli płacić mi przeztrzy lata pensję, ale przecie nie za darmo. Otrzymacie w zamian rzetelnš i sumiennš pracę. A teraz macie do wyboru: albo pogodzicie się z sytuacjš, poznacie mojš przyszłš żonę i przyjmiecie jš jako nowegoczłonka rodziny, albo wykreœlicie i mnie z rodziny. Och, wiedział doskonale, że rodzice od razunie ulegnš. Wiedział, że posypiš się proœby igroŸby, że będš łzy i obrazy, że może rzeczywiœcie dojœć do zerwania stosunków i do jawnej wojny. Lecz na to nie było już rady. W głębi duszy jednak miał nadzieję, że udamu się wreszcie uzyskać ich zgodę. Byle zechcieli poznać Marysię. Był przekonany, że jej wdzięk, jej inteligencja, jej dobroć i te wszystkie zalety, jakich nie spotykał u tylu innych panien, przemówiš najlepiej do przekonania rodziców. W każdym razie przygotowany był na wszystko i w zależnoœci od tego, jak przyjmš rodzice jego jutrzejsze oœwiadczenie, układał dalszy plan działania. Tak czy owak, Marysia zaraz od jutra musiała porzucić pracę w sklepie. Jeżeli rodzice pogodzš się z wolš syna, przeniosłaby się natychmiast do Ludwikowa.Jeżeli nie, musiałaby do czasu œlubu wyjechać do Wilna. Leszek i tam przygotował wszystko. Zamieszkałaby na ten miesišc u Wacków Korczyńskich. Wacek był szkolnym kolegš Leszka, a pani Korczyńska najserdeczniej zaopiekowałaby się narzeczonš Leszka, którego bardzo lubiła. Pozostawało omówienie z Marysiš spraw dotyczšcych jej wyjazdu i rozstania się z dotychczasowš opiekunkš. BšdŸ co bšdŸ nie była jeszcze pełnoletnia i taka Szkopkowa, choć Leszek tego poważnie nie brał w rachubę, mogła robić jakieœ trudnoœci. Pozatym w razie wyjazdu do Wilna wyłaniała się jeszcze drażliwa kwestia pieniężna. Nie wiedział, czy Marysia, która na pewno własnych pieniędzy nie ma, zgodzi się przyjšć potrzebnš kwotę od niego. Nie byłaby to zresztš wielka suma. Pani Korczyńska zajęłaby się w Wilnie uzupełnieniem Marysinej garderoby sama. Obliczyliby się póŸniej, a na szczęœcie Wackowi, który jest œwietnie zarabiajšcym adwokatem, te drobne wydatki nie zrobiš żadnej różnicy. O tym wszystkim rozmyœlał Leszek podczasdrogi. Marysia, siedzšc za nim, również pogršżona była w swoich myœlach. Droga była, jak zwykle w niedzielę, pusta. Dopierokoło mostku spotkali chłopskš furmankę cišgnionš przez małego konika. Koń przestraszył się maszyny i rzucił się na bok. WoŸnica chyba był pijany, bo zamiast œcišgnšć w porę lejce, wyskoczył do rowu.Jego pasażer wysypał się za nim. Tumany kurzu zakryły ten obraz, który podziwiali zresztš zaledwie sekundę. Leszek nie zatrzymał się i tylko Marysi przez chwilę się zdawało, że pasażerem furmanki był ktoœ znajomy. I nie myliła się: pasażerem był Zenon Wojdyłło. Gdy motocykl zniknšł w obłokachkurzu na zakręcie, Zenon wygramolił się z rowu i wygrażajšc pięœciš, wybełkotał kilka soczystych przekleństw, tym soczystszych, że rzeczywiœcie był pijany. Ani Marysia jednak, ani Leszek już tego nie słyszeli. Droga rozszerzała się właœnie i wpadała w stary, wysokopienny las. Dojechali do niewielkiej polanki i tu rozłożyli się swoim małym obozem. Nieskomplikowana uczta składała się z owoców i z paru tabliczek czekolady. Zostawili to wszystko przy ukrytym w krzakach motocyklu i wzišwszy się za ręce,poszli nad brzeg wšwozu. Zawsze tu siadywali. Wšwóz był głęboki, o stromych zboczach, na dnie płynšł wšziutki, czarny strumyczek. Nieraz, siedzšc tu cichutko, widzieli sarny przychodzšce do wody. Dziœ jednak rozmawiali, a ich głosy, odbijajšc się echem w parowie, musiały wypłaszać sarny. -Kochanie moje -mówił Leszek - skończyły się już nasze przykroœci. Za miesišc bierzemy œlub. Wyobrażam sobie minę poczciwego proboszcza, gdy zjawimy się, by dać na zapowiedzi! No, jego minę i innych! Będzie sensacja! Zatarł ręce i zdziwił się spojrzawszy na Marysię: - Jesteœ czymœ zmartwiona? -Bo widzisz - westchnęła - dla mnie to wszystko nie będzie rzeczš przyjemnš. Łatwo możesz sobie wyobrazić, co ludzie powiedzš. - Cóż mogš powiedzieć? -Ano że wychodzę za ciebie dla kariery... dlapieniędzy, dla stanowiska, że robię dobry interes, że udało mi się złapać takiego męża... Leszek poczerwieniał. - To sš głupstwa!! Jak możesz coœ podobnego przypuszczać? - Sam wiesz doskonale, że tak będš mówić. -Więc im odpowiem -wybuchnšł - że sš bałwanami. Własnš nędznš miarkš chcš mierzyć wszystko. Ale wara od ciebie! Wara! Nie bój się, potrafię obronić swojš żonę. Przed samym diabłem! Jeżeli w ogóle takie brzydkie słowo jak interes może tu wchodzić w grę, to tylko ja robię dobry interes żenišc się z tobš. Tak, tylko ja, bo bez ciebie nie mógłbym żyć. I nie chciałbym. A ty wyszłabyœ za mnie, choćbym grosza nie miał, nazywał się Pipcikowski i był zwykłym robotnikiem. Gotów jestem na to przysišc! Marysia przytuliła się doń. -I nie popełniłbyœ krzywoprzysięstwa. Na pewno wolałabym, byœ był biedny. -Ależ ja jestem, kochanie, biedny. Nie mam nic. Wszystko należy do moich rodziców i zależne jest od ich fantazji. Ja mam tylko posadę w Ludwikowie. Pensję i niewielki apartamencik. To wszystko. Więc widzisz, że nie robisz żadnej kariery. Największym moim skarbem będziesz ty... Skarbem, którego nikomu nie oddam... Wpatrywał się z zachwytem w jej pochylonš głowę, w złotawe błyski słońcana gładko przyczesanych włosach, w subtelny profil. -Nawet nie wiesz -mówił -jaka ty jesteœ piękna. Przecie widziałem tysišce kobiet. Tysišce. Widziałem te renomowane pięknoœci, za którymi-œwiat szaleje, różne gwiazdy filmowe i inne. Żadna z nich nie mogłaby równać się z tobš. A już na pewnożadna nie ma takiego wdzięku. Ty nie wiesz,że każdy twój ruch, każdy uœmiech, każde spojrzenie to dzieło sztuki. W tych parszywych Radoliszkach też umieli poznać się na tobie! Ale zobaczysz, kiedy wprowadzę cię w wielki œwiat! Wszyscy głowy potracš! Mówię ci! Najsławniejsi malarze będš dobijać się o portretowanie ciebie. Pisma ilustrowane będš podawać twoje fotografie... - O Boże!! - zaœmiała się. - Jak ty strasznieprzesadzasz!! -Nic nie przesadzam! Zobaczysz sama. A ja będę chodził dumny jak król. Wiem, że to próżnoœć, ale bodaj każdy mężczyzna ma tęwadę. Cieszy go i napełnia pychš to, że ma kobietę, której mu wszyscy zazdroszczš. Marysia potrzšsnęła głowš. -Jeżeli nawet znaleŸliby się tacy, co dopatrzyliby się we mnie jakiejœ urody, to itak do zazdroœci byłoby jeszcze mało. Strach znów ogarnia na myœl, jak ja będę kompromitowała się swoim brakiem form towarzyskich, swoim nieobyciem i głupotš. - Maryœka!! -No tak. Myœlisz, że twoi znajomi zapomnš mi to, że byłam panienkš sklepowš u pani Szkopkowej? Będę cały czas jak na cenzurowanym. Bo i rzeczywiœcie jestem zwykłym kopciuszkiem, prowincjonalnš gšskš. Nie potrafię wœród twoich ruszać się, nie potrafię z nimi mówić. Przecie mojewykształcenie jest prawic żadne. Wprawdzie mamusia miała zamiar przygotować mnie do matury, ale jak wiesz, matury nie mam. Żenisz się z - prostaczkš. W jej głosie brzmiał smutek. Leszek łagodnie wzišł jš za rękę i zapytał: - Powiedz, Marysieńko, czy uważasz mnie za bezkrytycznego i naiwnego głupca? - Ale cóż znowu!! - zaprotestowała. -Czy sšdzisz, że swoimi wymaganiami i poziomem kryteriów stoję znacznie niżej odmoich krewnych i znajomych? ... Bo z tego, co mówisz, może tak wyglšdać. Ja, ostateczny głupiec, biorę ciebie za żonę, dopatrujšc się w tobie zalet, kórych nie masz, a dopiero oni obejrzawszy cię odkryjš, że się myliłem. -Nie, Leszku -zaprzeczyła pojednawczo. -Ty patrzysz na moje braki pobłażliwie, bo mnie kochasz. - Więc i oni cię pokochajš. - Daj to, Boże. -A twoje braki sš w ogóle urojeniem. Życzyłbym wszystkim pannom, by wyglšdały tak rasowo jak ty, by miały tylewrodzonej inteligencji i tyle delikatnoœci uczuć. Jeżeli zaœ chodzi o obycie, o kulturę towarzyskš, jestem przekonany, że przyswoisz jš sobie bez najmniejszego trudu, kształcić się zaœ będziesz mogła, ileci się podoba. Byle nie za wiele, bo nie chciałbym mieć żony o wiele mšdrzejszej ode mnie. - Tego nie obawiaj się - zaœmiała się. -A właœnie tego boję się najbardziej. - Zrobił poważnš minę. - Czy ty wiesz, kiedy przekonałem się, że moja Marysieńka jest mšdraskiem? - Nie wiem. -Wtedy gdy o wszystkich miasteczkowych awanturach nie powiedziała mi ani słowa. Przecie mogłem podejrzewać, że ów Sobek,który stanšł w twojej obronie, miał do tego jakieœ prawa. Ale ty pomyœlałaœ słusznie: Nie będę się przed Leszkiem tłumaczyć, bo jeżeli zdobył się na takie ohydne podejrzenia, to niewart jest nawet wyjaœnień. Marysia nie przypominała sobie, by wówczas tak rozumowała, lecz nie zaprzeczyła. - Nie chciałam tylko wcišgać cię w te przykre sprawy - powiedziała. - To znowuż Ÿle. Kogóż masz mieć za obrońcę, jeżeli nie mnie? Zamyœlił się i dodał: -Swojš drogš muszę jednak któregoœ dnia wstšpić na pocztę i uœcisnšć rękę temu Sobkowi. To bezczelnoœć wprawdzie, że oœmiela się on cię kochać, ale postšpił jak uczciwy mężczyzna. Słońce zniżyło się już znacznie. Zwykle o tej porze zabierali się do powrotu, dziœ jednak mieli jeszcze wiele rzeczy do omówienia. Ułożyli, że Marysia nazajutrz zakomunikuje pani Szkopkowej o swoich zaręczynach i o tym, że już dłużej nie będzie u niej pracować w sklepie. -Powiedz też jej - zaproponował Leszek -żejeżeli uważa się za poszkodowanš, zwrócisz jej koszty, jakie sobie policzy. -Ty jej nie znasz - odpowiedziała Marysia. -Nie policzy żadnych kosztów, bo przecie wyrównałam je swojš, pracš. Obraziłaby się œmiertelnie na samš wzmiankę o tym. Tobardzo zacna kobieta. Boję się czegoœ innego: że nie uwierzy w te zaręczyny. -Więc przecie przyjadę, przypuszczam, około południa i usłyszy to ode mnie. W każdym razie miej rzeczy spakowane. -Leszku, kochany mój, czym ja sobie zasłużyłam, że jestem taka szczęœliwa! Objšł jš i z największš serdecznoœciš przytulił. Napełniało go niewymownš radoœciš to, że dla tej dziewczyny, dla tej cudownej dziewczyny nie majšcej na œwiecie nikogo bliskiego jest wszystkim i będzie wszystkim. I dziwił się samemu sobie jednoczeœnie. Tyle przecie razy trzymał w ramionach różne kobiety i nigdy nie czuł nic poza pożšdaniem. Dlaczego w stosunku do tej jedynej, której niewštpliwiepragnšł bardziej niż czegokolwiek na kuli ziemskiej, nawet pożšdanie było w nim inne, przesycone niezmiennš miłoœciš i niemal religijnym pietyzmem. Kiedyœ podczaspierwszych miesięcy znajomoœci z Marysiš ina niš patrzył tak jak na wszystkie. Gdyby wówczas znalazła się tak sam na sam z nim... Nic nie zatrzymałoby go zapewne przed popełnieniem okropnego błędu. - Dzięki Bogu, że tak się nie stało - myœlał.Chodzili jeszcze długo po lesie i już było prawie ciemno, gdy zdecydowali się wracać.Przez kawałek lasu, gdzie było sporo wykrotów i korzeni, jechali wolniutko. Zresztš nie było żadnej obawy. Leszek znałdrogę jak swojš kieszeń, znał na niej każdš koleinę, każdy kamień, każdy zakręt. Trafiłby do traktu bodaj po ciemku, a przy œwietle mocnego reflektora mogli bezpiecznie jechać dobrym gazem. Tak przynajmniej myœleli. W tejże chwili, gdy motocykl wypadł z lasu,a jego donoœny garg napełnił hałasem œpišcš równinę aż do traktu, na jednym z zakrętów bocznej drogi ukazał się cień mężczyzny. Zenon eks-kleryk długo tu czekał. Przespał w rowie kilka godzin i bałsię nawet, czy podczas jego snu motocykl nie przemknšł z powrotem do traktu. Na szczęœcie niepokój ten okazał się bezpodstawny. Od boru wickuńskiego zbliżałsię warkot maszyny, czasami z wyższych punktów drogi daleko po ciemnych zaroœlachłysnšł promień jaskrawej zieleni pod dotknięciem reflektora. - Teraz mi się nie wymknš - mruknšł Zenon.Od tygodnia pił na umór. Wyprosił od ciotki w Swięcianach kilkadziesišt złotych i wracajšc do Radoliszek, czasem pieszo, czasem nadarzajšcš się furmankš, nie ominšł żadnej karczmy, żadnego szynku. Wracał, by jeszcze raz prosić ojca o przebaczenie, nie wierzył jednak, że je uzyska, i z rozpaczy doprowadzał się wódkš do zupełnej nieprzytomnoœci. Gdy po południu spotkał na drodze motocykl Czyńskiego i poznał ich dwoje, ich, sprawców jego wypędzenia z domu, w pijanej głowie z całš siłš odezwała się nienawiœć i pragnienie zemsty. - Teraz mi zapłacš za mojš krzywdę - powtarzał sobie. Wiedział, że tędy muszš wracać, że innego objazdu nie ma. Usiadł w rowie za zakrętem i czatował. Huczało mu jeszcze w głowie i zataczał się, lecz teraz, gdy usłyszał nadjeżdżajšcymotocykl, przystšpił do działania szybko i planowo. WykalkuIował wszystko dokładnie.Tuż za tym zakrętem droga wznosiła się doœć stromo i Czyński będzie musiał dodać gazu, a zrobi to tym œmielej, że zakręt jestdoœć łagodny. Gdy tuż za zakrętem zobaczy nieprzewidzianš przeszkodę, za póŸno już będzie na hamowanie i nie będzie sposobu uniknięcia katastrofy. Materiał na przeszkodę Zenon przygotowałzawczasu. Były to dwa doœć grube nadpróchniałe kloce znalezione w zaroœlachikupa kamieni, których nie brakowało w rowach. Teraz bez straty czasu wywindował to na drogę i ułożył systematycznie w poprzek. Przejazd był zatarasowany zupełnie, o wyminięciu przeszkody nie mogło być mowy. Po obu stronach wšskiej drogi były głębokie rowy,a ich brzegi zewnętrzne znacznie wystawały ponad poziom wewnętrznych. Poroœnięte zresztš były gęstymi zaro[lami tworzšcymi jakby dwie œciany na obu stronach. Nie było jeszcze zbyt ciemno i Zenon z ponurym zadowoleniem jeszcze raz obejrzał swojš robotę. Już chciał ruszyć w stronę traktu, gdy przyszło mu na myœl,że ukrywszy się w zaroœlach obok barykadymoże bez obawy przyjrzeć się efektowi swej zemsty. -Przynajmniej zobaczę, jak skręcš kark. -Uœmiechnšł się. Zeœliznšł się kilka razy po stromym zboczu rowu, lecz wreszcie wdrapał się na górę, rozsunšł gałęzie krzaków i ułożył się wygodnie pod nimi. Punkt obserwacyjny był wybrany doskonale.Pozostawało leżeć spokojnie i czekać, a gdy się rozbijš, wyjœć na trakt i ruszyć do miasteczka. Nikt nie będzie mógł udowodnićmu, że to on ułożył przeszkodę, nikt go tu nie widział, a ten chłop, z którym od padnie pytanie: - 8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żpPÉc qC r\Ń c €s-4c ta-y c uÚ:– wickuńskiej karczmy jechał, pojechał przecie w kierunku Oszmiany. Zresztš nie wiedział nawet, kogo woził. A tych tu znaleŸć mogš dopiero rankiem. W nocy tš drogš nikt nie jeŸdzi, nie to co traktem, którym idš furmanki na ranny pocišg na stację lub też po cegłę do Ludwikowa. -Oczywiœcie mogš powstać podejrzenia - myœlał Zenon. -Nieraz odgrażałem się. Ale dowodów przeciw mnie nie znajdš żadnych. A za swojš krzywdę odpłacę... I jeszcze będę miał widowisko... Takie nie co dzień się zdarza! ... Mijały minuty, które zdawały się mu godzinami. Warkot motoru zbliżał się, stawał się coraz głoœniejszy. Już nie więcej jak pół kilometra dzieliło ich od nieuniknionej katastrofy. - Chyba że go jakieœ licho ostrzeże - przemknęło Zenonowi przez głowę. Ale Czyńskiego nic nie ostrzegło. Przeciwnie, skonstatował, że robi się doœć zimno i że Marysia może się zaziębić. Ponieważ zaœ za mostkiem droga była znacznie lepsza, porzšdnie dodał gazu. Snop jaskrawego, białego œwiatła wbijał się przed nimi w ciemnoœć, rozsuwał jš na obie strony torujšc drogę. Jeszcze dwa zakręty, za drugim wzgórek o doœć dużej pochyłoœci i już będzie trakt. Leszek myœlał o jutrzejszym dniu, o rozmowie decydujšcej z rodzicami, o tym, jak przedstawi im Marysię, o swym wielkim szczęœciu, o wieczorach spędzanych we dwójkę, o rankach, kiedy budzić się będš, by po raz tysięczny upewnić siebie, że ich szczęœcie me było snem, lecz rzeczywistoœciš... Myœlał o stole nakrytym na dwie osoby, o mej, wesołej, promiennejijasnej, krzštajšcej się w jego domu, w ich domu... I nagle zobaczył... Zanim myœl zdołała przebiec przez mózg, zanim zrozumiał, że to œmierć, odruchowo dał hamulec, błyskawicznie opuœcił nogi i wbił obcasy w pędzšcš pod kołami drogę. Zawyły rozpaczliwym wysiłkiem gumy, dwie fontanny rudego żwiru trysnęły na obie strony i rozległ się głuchy trzask potężnego uderzenia. A potem wszystko ucichło. Widowisko istotnie było nie byle jakie i Zenon nie opuœcił zeń ani jednego fragmentu, ani ułamka sekundy. Widział wypadajšcy zza zakrętu motocykl, widział rozpaczliwe wysiłki kierowcy, widział moment, gdy maszyna uderzyła o przeszkodę i dwa ciała pokracznie wylatujšce wysoko w powietrze. Potem zaległa cisza. Z dziwnš jasnoœciš rozumiał, co się stało. Był tak trzeŸwy, jakby nigdy nie miał w ustach kropli alkoholu. Dokonał zemsty. Tamna drodze leżš om albo zabici, albo œmiertelnie ranni. Dokonał zemsty i nic nie czuł, a raczej czuł w sobie zupełnš pustkę. I ten dziwny, głuchy spokój. Zszedł na drogę. Z lewej strony daleko odrzucony od przeszkody leżał motocykl. Zenon zapalił zapałkę. Była to kupa pogmatwanego żelastwa. Ruszył dalej i znowu zaœwiecił sobie. Leżeli niedaleko od siebie. Jš wyrzuciło dalej. Zenon pochylił się nad nim. Ręce i nogi rozrzucone bezładnie, głowa przykurczona do ramienia. Wyglšdał jak miękki manekin. Dół twarzy był zmiażdżony, z szeroko otwartych ust ciekła krew. Oczy miał zamknięte. O dwa kroki dalej leżała ona. Leżała twarzš ku ziemi ze stulonymi ramionami, tak jakby płakała, jakby sama spokojnie położyła się tu, by popłakać sobie, w ten sposób właœnie położyła się, jak wszystkiekobiety kładš się, gdy płaczš. Nie było na niej znać, że cokolwiek jej się stało. Zenonpotarł o pudełko nowš zapałkę i nachylił się nad Marysiš, by zajrzeć jej z boku w twarz. I wtedy zobaczył niewielkš krwawš kałużę we włosach. Obejrzał się jeszcze za siebie. Zdawało musię, że Czyński jęknšł. Musiało to jednak być złudzenie. Schował zapałki do kieszeni i ruszył przed siebie. Szedł, nie zdajšc sobie z tego sprawy, coraz szybciej. W jego głowie działo się coœ dziwnego. Czuł, że ogarnia go jakieœ nowe, nieznane uczucie, uczucie straszne. Tak, bał się, œmiertelnie bał się, ale nie tamtych, co zostali na drodze, ale siebie samego, samego siebie w tej pustce, w ciemnoœci, w œwiadomoœci, że oto tuż obok,tuż za jim, niemal w nim jest ktoœ drugi, potworny, groŸny, straszliwy... - Morderca!! I nagle zaczšł biec. Ze zdyszanych piersi wyrwał mu się krzyk: - Ratunku!! Ratunku! Ratunku! ... Na trakcie słychać było turkot. Znajdzie tam ludzi. - Na pomoc!! Ratunku! Morderca! ... Krzyk przechodził w wycie, dzikie, zwierzęce wycie, w nieartykułowany skowyt, w którym nie można już było dosłyszeć słów, tylko obłędny strach i rozpaczliwe błaganie. Rozdział XIII W młynie wczeœnie układano się do snu. Nawet baby, które pomimo dziennego trudu lubiły kocołować do póŸna i nigdy nie mogły doœć się nagadać, wysiadujšc nieraz do północy przed chatš, jako że noce zaczęły się chłodnawe, też zabierały się do spoczynku. Stary Prokop przed obrazami odprawiał swoje długie wieczorne pacierze i wybijał czołem o podłogę tym gorliwsze pokłony, że to był dzień niedzielny. Parobek Witalis chrapał już od dawna w kuchennej izbie. Młody Wasil siedział w. przybudówce u Antoniego Kosiby i pogrywał cichutko a majstersko na organkach, pogrywał i przyglšdał się znachorowi, który milczšco w niewielkiej miseczce ugniatał tłuczkiem drewnianym łój z jakimœ lekarstwem i z żółciš wieprzowš. Robił swojš skutecznš maœć na odmrożenie. Nagle w tej ciszy zaczšł ujadać pies. Zbudzone gęsi odezwały się głoœnym gęganiem. - Ktoœ jedzie do nas - powiedział Wasil. - To wyjrzyj - mruknšł znachor. Wasil obtarł rękawem organki, schował je do kieszeni, nie œpieszšc się wyszedł na dwór. WyraŸnie posłyszał turkot wozu i zmieszane głosy ludzkie. Wiele głosów, musiało ich być z osiem albo i dziesięć ludzi. Jeden biegł przodem, sapišc z wysiłku. Gdy dobiegł do Wasila i zatrzymał się w œwietle padajšcym z okna, ten aż cofnšł się. -Co za czort?! -zapytał groŸnie, by dodać sobie odwagi. Przybysz z twarzš i rękami umazanymi krwiš i z obłędnym wyrazem twarzy zabełkotał ochryple: - Do znachora.... Ratunku... Oni żyjš jeszcze... - W imię Ojca i Syna, kto? - Prędzej, prędzej! - zajęczał przybyły. -Znachor! Znachor! - Co tam? - odezwał się z sieni głos Antoniego Kosiby. - Ratuj ich!! Ratuj! I mojš duszę przeklętš! -Rzucił się ku niemu. - Oni żyjš!! Wasil zajrzał mu w oczy i powiedział: - To Zenon rymarza Wojdyłły. - Co się stało? - rozległ się obok głos Prokopa. - Rozbili się z motocyklem!! - trzęsšc się jak w febrze mówił Zenon. - Ale żyjš!! Znachor chwycił go za ramiona. - Kto?! Człowieku, kto?! ... - W jego głosie zabrzmiała groza. Odpowiedzi już nie trzeba było. Właœnie podjechała furmanka. Na wozie leżały dwanieruchome ciała. Z izby wybiegł Witalis, przyleciały i baby, przyniosły œwiatło. Oblepiona soplami krwi twarz młodego Czyńskiego robiła straszne wrażenie, ale oczy miał otwarte i zdawało się przytomne. Natomiast blada jak papier twarzyczka Marysi robiła wrażenie umarłej. Wœród jasnych włosów nad skroniš sšczyła się krew. Znachor pochylony nad wozem badał puls. Chłopi opowiadali jeden przez drugiego: -Akurat przejeżdżałem koło wickuńskiej drogi, kiedy ten wyleciał i krzyczy ratunku.Biegniem zobaczyć, a tu, Boże odpuœć, leżš na drodze... - Już i dechu w nich nie było.... -Na tym to motocyklu rozbili się. Pień ktoœciœ na drodze zostawił, a oni o ten pień, i wiadomo... -To my w radę, co robić, a ten na kolana pada, po rękach całuje. Ratujcie, powiada, wieŸcie do doktora do miasteczka, bšdŸcie, powiada, chrzeœcijanami... -Toż my i owszem, ludzkie zrozumienie mamy. Tylko że jakże ich dowieziem do miasteczka? Dusza się w nich wytrzęsie, jeżeli nawet jeszcze żyjš. To i uradzilim tu,do znachora... -Choć i tak ksišdz tu najpotrzebniejszy. Antoni Kosiba obrócił się do nich. Jego rysytak skamieniały, że sam do trupa był podobniejszy niż do żywego człowieka. Tylko oczy się jarzyły. - Sam nie dam rady - powiedział. - Niech ktoœ skoczy konno po doktora. - Witalis!! - zawołał Prokop -zaprzęgaj. - Nie ma czasu na zaprzęganie - krzyknšł znachor. - Dajcie mi konia, ja pojadę - odezwał się Zenon. -WyprowadŸ mu, Witalis! -zgodził się Prokop -a ty tam daj znać do Ludwikowa też, że ichni panicz tu leży. Tymczasem znachor był już w izbie. Jednym ruchem ręki zmiótł z dużego stołu wszystkie stojšce na nim przedmioty, drugim tak samo oczyœcił ławę. Ręce mu drżały, a pot kropliœcie wystšpił na czoło. Wybiegł znowu. Wydawał teraz polecenia. Rannych, ostrożnie podkładajšc ręce, przeniesiono do izby, w której tymczasem Wasil zapalił jeszcze dwie lampy. Olga rozdmuchiwała żar na piecu. Natalka nalewała wodę do garnków. Zonia rozcinaławielkimi nożycami płótno na bandaże. Za oknami rozległ się gwałtowny tętent. ToZenon na oklep popędził ku miasteczku. -I ten kark skręci - mruknšł za nim Witalis.-Jeszcze konia w pociemkach zabije. -Co ma zabić -z niepokojem i zły na złš przepowiednię odpowiedział Mielnik. -Droga prosta, gładka. - Boże, Boże, takie nieszczęœcie! - powtarzała stara Agata. -Trzeba mu było w dzień œwięty złego ducha kusić - sentencjonalnie mruknšł jeden z chłopów. - Na maszynie rozjeżdżać. - Toż nie grzech, jakiż tu grzech? - zaoponował któryœ młodszy. - Może i nie grzech, ale zawsze lepiej nie. - Opowiedzcież, dobrzy ludzie, jak to było, po porzšdku - zapytał Prokop. Wszyscy skupili się koło wozu. Wyszli i domownicy z izby, skšd ich widocznie Antoniwyprawił. Zaczęły się szczegółowe opowiadania. Od czasu do czasu któryœ ze słuchaczy odchodził od grupki i zaglšdał przez okno. Znachor wbrew zwyczajowi zapomniał zacišgnšć firanki. Ale znachor nie zapomniał. Po prostu wiedział, że nie może sobie pozwolić na najmniejszš stratę czasu. Najpierw zabrał się do oględzin Marysi. Słaby oddech i ledwie wyczuwalny puls zdawały się stwierdzać, że dogorywa. Należało czym prędzej ustalić obrażenia. Rana nad skroniš nie mogła być przyczynš takiego groŸnego stanu. Była powierzchowna i widocznie powstała od uderzenia przy upadku o jakiœ ostry kamyk,który rozcišł skórę i zeœlizgnšł się po koœci. Koœć nie była naruszona. Również skóra na rękach i na kolanach w wielu miejscach była starta, lecz koœci pozostałycałe. Palce znachora szybko, lecz systematyczniebadały nieruchome ciało dziewczyny, żebra, obojczyki, kręgosłup i wróciły ku głowie. Ledwie dotknęły miejsca, gdzie głowa łšczy się z karkiem, a Marysia drgnęła, raz, drugi, trzeci... Teraz już wiedział: podstawa czaszki była wgnieciona. Jeżeli mózg nie został uszkodzony, natychmiastowa operacja mogł aby jeszczepomóc. Mogłaby... była nikła nadzieja... ale była. Znachor wierzchem dłoni obtarł spocone czoło. Jego wzrok zatrzymał się na tych prymitywnych narzędziach, których dotychczas używał. Dokładnie zdawał sobiesprawę, że przy ich pomocy nie zdoła przeprowadzić tak niebezpiecznej i trudnej operacji. - Cały ratunek w doktorze - pomyœlał goršczkowo. - Daj Bóg, by zdšżył. Tymczasem znachor obmył i opatrzył rany Marysi, po czym zajšł się Czyńskim. Młodyczłowiek odzyskał przytomnoœć i jęczał głoœno. Po obmyciu zakrzepłej krwi i twarzy okazało się, że ma złamanš szczękę. Gorsze było powikłane złamanie lewej ręki. Skoœnie złamana koœć przebiła mięœnie i skórę. Paru cięciami noża znachor usunšł rękaw i przystšpił do operacji. Na szczęœcie ranny pod wpływem bólu zemdlał. W dwadzieœcia minut operacja była skończona. W każdym razie życiu Czyńskiego nic nie groziło. Tymczasem Zenon pędził jak szalony do miasteczka. Omal nie stratował jakiejœ kobiety przed koœciołem i wreszcie zeskoczył z konia przed domem doktora Pawlickiego. Lekarz nie spał jeszcze i od razu zorientował się, co należy robić. Posłał siostrę, by z agencji pocztowej połšczyła się z Ludwikowem, a sam poœpiesznie wydobył z szafy swojš podróżnš walizkę z narzędziami chirurgicznymi, sprawdził, czyczego nie brakuje, zapakował jeszcze różne lekarstwa, szpryckę do zastrzyków ibandaże. Siostra wróciła z oznajmieniem, że państwo Czyńscy już wyjeżdżajš samochodem i za pięć, dziesięć minut będę w Radoliszkach. - Zabiorę się z nimi - postanowił lekarz. - Niech pan doktor już jedzie, o, jest koń! - naglił Zenon. -Zwariował pan! - oburzył się Pawlicki. -Mam konno trzšœć się, i to bez siodła?! ... A zresztš samochodem będę prędzej na miejscu. I miał rację. Nadspodziewanie szybko nadjechało wielkie auto ludwikowskie. Przerażeni Czyńscy chcieli wypytywać Zenona, co i jak się stało, lecz lekarz oœwiadczył, że na to będzie czas póŸniej. W niespełna pięć minut byli już przed młynem. Gdy weszli do izby w przybudówce, znachor kończył właœnie bandażowanie głowy rannego. - Czy żyje, czy mój syn żyje?! - zawołała pani Czyńska. - Żyje, proszę pani, i nic mu nie będzie - odpowiedział. - Co ten człowiek może wiedzieć, doktorze,niech pan ratuje mi syna! - Zaraz zdejmę te szmaty i zbadam go - powiedział lekarz. -Nie ma po co go męczyć. Powiem panu doktorowi, co jest. On ma złamanš szczękęw tym miejscu i lewš rękę, o tutaj. Złożyłem koœci, jak się należy. - Proszę mi nie przeszkadzać!! - krzyknšł doktor. - Ja chyba lepiej wiem od was, co trzeba robić! - Tu już nic nie ma do roboty - uparcie twierdził znachor. - Alejš, tę panienkę trzeba natychmiast ratować. - Co jej jest? - zapytał. - Koœć wgnieciona do mózgu. - Panie doktorze!! - jęknęła pani Czyńska. Puls był zupełnie zadowalajšcy. -Zrobię tylko zastrzyk przeciwtężcowy i trzeba go będzie zabrać do szpitala. Należyjak najprędzej zrobić zdjęcia Roentgena. A teraz zbadam tę dziewczynę. Pochylił się nad Marysiš, usiłował namacać puls. Po chwili odwrócił głowę. - To już agonia - oœwiadczył. -Ratuj jš pan, panie doktorze - ochrypłym głosem odezwał się znachor. Lekarz wzruszył ramionami. -Tu już nic zrobić się nie da. Zbadam to uszkodzenie... Hm... Oczywiœcie... Złamanie podstawy czaszki. Nieruchome ciało zaczęło drgać. -I uszkodzenie opon mózgowych -dodał. -Œwiadczš o tym drgawki... Tak... Tu i cud nie pomoże. Macie lusterko? Znachor podał mu kawałek rozbitego lustra. Doktor przyłożył je do rozchylonychust rannej. Zaszło lekkim oparem. -No, cóż. - Rozłożył ręce. -Jedyne, co mogę zrobić, to dać jej zastrzyk na wzmocnienie serca. Ale to zupełnie beznadziejne. Otworzył walizkę pełnš błyszczšcych narzędzi chirurgicznych. Znachor wpatrywał się w nie jak urzeczony, wprostoczu nie mógł od nich oderwać. Lekarz tymczasem napełnił szpryckę przezroczystym, gęstym płynem z ampułki i zastrzyknšł go dziewczynie pod skórę na przedramieniu. - Szkoda zachodu - mruknšł - lada chwila będzie koniec. I zwrócił się znowu do Czyńskiego, zabierajšc się do odwijania bandaży. Znachor dotknšł jego łokcia. - Panie doktorze!! Niech pan jš ratuje. - Głupi człowieku!! - Pawlicki odwrócił się doń z irytacjš. - Jak jš mam ratować?! - To nawet pański obowišzek - ponuro odpowiedział Kosiba. -Nie wy mnie będziecie uczyli obowišzków. A i to wam jeszcze powiem, że jeżeli przezwasze opatrunki ten ranny dostanie zakażenia; to pójdziecie do ciupy. Rozumiecie? Nie macie prawa zajmować sięleczeniem. Znachor zdawał się nie słyszeć tego wszystkiego. - Niech pan doktor zrobi jej operację - powiedział. - A nuż uda się. -Odczepcie się, do licha! Po diabła tu operacja! I zwracajšc się do państwa Czyńskich, jakby bioršc ich za œwiadków, zawołał: -Trupa mam operować?! ... Tam jest złamana podstawa czaszki. Odłamki koœci na pewno skaleczyły mózg. Największy geniusz chirurgiczny tu nie poradzi. No, i przeprowadzić trepanację w dodatku w tych warunkach higienicznych... Zrobił okršgły ruch rękš, wskazujšc zakurzone pęki ziół pod powałš, kopcšce lampki naftowe i œmiecie na podłodze. -Żebym miał takie narzędzia jak pan doktor- z uporem mówił znachor - to bym sam spróbował... -Więc całe szczęœcie, że ich nie macie. Prędzej znaleŸlibyœcie się w kryminale -już spokojniej odpowiedział lekarz, zajęty obmacywaniem szczęki młodego Czyńskiego.-Hm... rzeczywiœcie złamanie, zdaje się, że nic niebezpiecznego... Bez rentgena jednak nic nie jest pewne... Skaleczenia powierzchowne... Sprawnie zdezynfekował ranę i nałożył swoje bandaże. Z kolei zbadał rękę i zobaczywszy na niej dwa cięcia, wybuchnšłgniewem: - Jak œmieliœcie to robić!! ... Jak œmieliœcie! ... Pewno jakimœ brudnym kozikiem! ... - Koœć sterczała - tłumaczył się Kosiba - adnie pytanie: - 8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żvP´ c wbc xf|c yâ*\c z>9ú# {8>  €nóż wymoczyłem we wrzštu.... - Ja was nauczę!! ... Za to już odpowiecie! ...- To i odpowiem - z rezygnacjš mruknšł znachor. - A co miałem robić? - Na mnie czekać!! -Toż posłałem po pana doktora. Na szczęœcie zastali pana w domu, a co byłoby, żeby nie zastali? ... Miałem rannegobez pomocy zostawić? ... -I za to panu jesteœmy wdzięczni - odezwałsię pan Czyński. -Ten człowiek ma rację, doktorze. -Zapewne -niechętnie zgodził się lekarz. -Istotnie mogło mnie nie być w domu. Strzeż nas tylko, Boże, od zakażenia. Pan Czyński wydobył z portfelu banknot i podał znachorowi. - Macie tu za waszš pomoc. Kosiba potrzšsnšł głowš. - Nie trzeba mi pieniędzy. - WeŸcie. Ze biednym pomagacie darmo, to słusznie, ale od nas możecie wzišć. - Ja nie pomagam biednym czy bogatym, tylko ludziom. A temu paniczowi, to gdyby nie sumienie, to bym i wcale nie pomógł. Raczej on powinien był zginšć, a nie ta nieszczęœliwa dziewczyna... Przez niego teraz umiera... Pan Czyńska zwróciła się do lekarza po francusku: - Czy można już przenieœć go do samochodu? -Tak! ... -odpowiedział. - Zaraz zawołam ludzi. Tylko spakuję się. Prędko zebrał rozłożone przybory opatrunkowe, zamknšł walizkę i wyszedł z niš przed dom. Przez okno Antoni Kosiba widział, jak doktor włożył walizkę do wozu. Wówczas zrodziłosię postanowienie: - Muszę jš zdobyć!! Korzystajšc z zamieszania, jakie wytworzyło się podczas przenoszenia młodego Czyńskiego, znachor wyszedł na dwór. Drzwiczki auta były otwarte, szofer stał po drugiej stronie. Wystarczył jeden ruch i wycofanie się z powrotem do chaty. Nikt nie zauważył zniknięcia walizki. W dwie minuty póŸniej auto ruszyło ku Radoliszkom. Znachor nie tracił czasu. Zamknšł się w izbie, w goršczkowym poœpiechu poukładał na stole obok , głowy Marysi zdobyte narzędzia, ustawił najbliżej lampy, po czymz zachowaniem wszelkich ostrożnoœci ułożył bezwładne ciało w dogodnej pozycjL Teraz przeżegnał się i przystšpił do operacji. Najpierw należało zgolić włosy nad karkiem. Na odsłoniętej skórze widniała wielka, sina plama. Obrzęk był nieznaczny. Jeszcze raz przyłożył ucho do klatki piersiowej. Serce ledwie drgało. Sięgnšł rękš, wybrał ostry, wšski nożyk na długimtrzonku. Spod pierwszego cięcia bluznęła ciemna krew, wsiškajšc w płócienne szmaty. Drugie, trzecie i czwarte... Pewne, szybkie ruchy jego ršk odsłaniały już przyczepy mięœni. Różowobiała błysnęła koœć czaszki. Tak, doktor Pawlicki nie mylił się, i koœć była wgnieciona, popękana, a kilka drobnych odłamków wnikało pod jej powierzchnię naciskajšc na mózg. Przede wszystkim należało usunšć je z niesłychanš ostrożnoœciš, by nie zadrasnšćbłony pokrywajšcej mózg. Było to nad wyraz trudne i męczšce. Tym bardziej że ciało operowanej zaczęło drgać. Nagle drgawki ustały. - To już koniec? - pomyœlał znachor. Lecz operacji nie przerwał. Nie miał czasuna zbadanie pulsu. Nie odrywał oczu od rany, nie widział, że za oknami, rozpłaszczajšc nosy o szyby, ludzie uporczywie przyglšdajš się jego rozpaczliwym wysiłkom. Piały już pierwsze koguty, gdy skończył i zaszył ranę. Teraz przeżegnał się znowu i przyłożył ucho do klatki piersiowej: nie mógł jednak nic dosłyszeć. - Zastrzyk!! - błysnęła mu myœl. Łatwo znalazł w walizce pudełko z ampułkami i strzykawkę. - To to samo, co doktor zastrzykiwał - stwierdził. Po nowym zastrzyku serce zaczęło poruszać się już dosłyszalnie. Wówczas Antoni Kosiba opadł ciężko na ławkę, podparł głowę rękami i zaszlochał.Siedział tak nieruchomo może godzinę, może dłużej, doszczętnie wyczerpany, półprzytomny. Potem wstał, by sprawdzić, czy serce Marysi bije. Ledwie wyczuwalne tętno nie wzmocniło się, lecz i nie słabło. Powłóczšc nogami znachor zebrał narzędzia, umył je, ułożył w walizce i po krótkim namyœle zaniósł walizkę do stodoły, w kšcie odgarnšł siano i wsunšł jak najgłębiej. Tu była bezpieczna. Nie znajdš jej, nie odbiorš. A on, posiadajšc tenskarb, o ileż łatwiej, o ileż lepiej i prędzejbędzie mógł przeprowadzić operacje, nawet tak trudne jak obecna. - Jak jš doktor nazwał? -zastanowił się. -Trepanacja czaszki... Tak, trepanacja... To jasne. Znam przecie to słowo. Ze mi jakoœ dziwnie wyleciało z pamięci... Wrócił do izby, zbadał puls Marysi, zgasił œwiatło i ułożył się w pobliżu do snu, by móc być w pogotowiu na każde poruszenie się rannej. Nie przewidywał zresztš takichmożliwoœci. Œwieciło już słońce, gdy obudził się. Dobijano się do drzwi. Wyszedł i zobaczył komendanta posterunku z Radoliszek, przodownika Ziomka. Obok stał Mielnik i Wasil. - Jak tam ta dziewczyna, panie Kosiba? - zapytał przodownik. -Żyje jeszcze? . - Żyje, panie przodowniku, ale Bóg jeden wie, czy wyżyje. - Muszę zajrzeć do niej. Weszli do izby. Policjant przyglšdał się przez chwilę nieprzytomnej i skonstatował:-O przesłuchaniu nie może być mowy. Ale odwas wszystkich muszę mieć zeznania. Hm... Doktor Pawlicki zapowiedział, że powróci dziœ wieczór i wystawi œwiadectwo zgonu. Myœlał, że ona już wczoraj... - To doktor wyjechał? - zapytał znachor. -Wyjechał przecie z młodym Czyńskim odwieŸć go do miasta do szpitala. Podobno nic mu nie będzie, ale nie może mówić. Jedna ofiara nieprzytomna, druga pozbawiona możliwoœci poruszania ustami... I pomyœleć, że gdyby zbrodniarz sam nie przyznał się, to mógłby sobie bezpiecznie zwiać. - Zbrodniarz? Jakaż tu zbrodnia? Toż wypadek - zdziwił się Wasil. - Tak myœlicie? ... A był kto z was tam na miejscu, na owym zakręcie? - Nie. - A ja już o œwicie byłem. I jak się wam zdaje, że ot, pewnego dnia kłody ze starej poręby same wylezš na drogę i ułożš się wpoprzek? A kamienie też podsypiš się same?... Takich cudów jeszcze nie bywało. To byłzbrodniczy zamach. - Więc któż to zrobił? -Kto? ... Ano Zenon, ten notowany osobnik, syn rymarza Wojdyłły. Obecni spojrzeli po sobie z niedowierzaniem. -Chyba pomyłka, panie przodowniku -odezwał się wreszcie stary Prokop. -Toż Zenon ich pierwszy ratował, ludzi zwołał, tu do młyna przywiózł i jeszcze po doktorapojechał! -Patrzcie. -Policjant pokręcił głowš. - Więc jednak to prawda, co zeznał. Mówił, ale nie wierzyłem. Myœlałem, że chce siebie wybielić, żeby na sprawie mieć okolicznoœciłagodzšce. Widać naprawdę sumienie go ruszyło. -I sam przyszedł przyznać się? - A sam. Powiada, że diabeł go opętał, że pijany był... No, ale zabieram się do pisania. Prokop poprosił policjanta do pokojów, gdzie też nastšpiło przesłuchanie wszystkich domowników jakp œwiadków. Zeznawał i Antoni Kosiba, ale powiedział niewiele. Do zeznań innych dodał tylko, że udzielił ofiarom pierwszej pomocy. Następnie kobiety podały œniadanie, przy którym, korzystajšc z okazji, przodownik poradził się znachora, co robić na bóle w prawym boku, jakie odczuwa już od paru miesięcy. Dostał zioła, podziękował, wydałzarzšdzenie, by w razie œmierci dziewczynydano znać na posterunek, pożegnał się i odjechał. Marysia jednak nie umierała. Mijał dzień za dniem, a leżała nieruchoma i nieprzytomna. Jedyna zmiana, jaka w jej stanie zdrowia zaszła, to goršczka, która z każdš godzinšzdawała się wzrastać. Twarzyczka z kredowobiałej stawała się coraz różowsza, oddech z ledwie dostrzegalnego przeszedł w szybki, gwałtowny, urywany. Trzy razy dziennie znachor wlewał w jej zaciœnięte usta jakiœ brunatny odwar, dzieńi noc zmieniał zimne okłady ze szmat umaczanych w chłodnej, studziennej wodziena rozpalonej głowie i na roztrzepotanym sercu. Sam schudł jeszcze bardziej i jeszcze bardziej posiwiał. Jego t warz przypominała trupa, tylko w oczach żarzyła się rozpacz. Tracił już wszelkš nadzieję. Na nic wszelkie starania, na nic zabiegi, na nic czuwanie. Widział, jak z jego ršk wymyka się to młode życie, życie jedynej na œwiecie istoty, dla której bez wahania gotów byłby oddać własne. Trzeciego dnia uprosił Wasila, by pojechał do miasteczka po lekarza. - Może on coœ pomoże - mówił. Wasil pojechał i wrócił z niczym. Okazało się, że doktor zatrzymał się w Wilnie na dłużej i że pewnie nieprędko powróci, bo ma odwieŸć młodego pana Czyńskiego aż zagranicę. Wieczorem Antoni Kosiba posłał do Pieczek po tamtejszego owczarza. Nie wierzył absolutnie w skutecznoœć jego „zamówień ”, ale tonšcy brzytwy się chwyta. Owczarz przyszedł pomimo zawodowej niechęci do konkurenta. Widział w tym swoje wielkie zwycięstwo. Popatrzył na umierajšcš, dotknšł jej ręki, potem podniósł jednš powiekę, drugš, odcišgnšł dolnš wargę, przyglšdajšc się uważnie wewnętrznej stronie, nieznacznie uœmiechnšł się i zaczšł coœ mruczeć pod nosem trzymajšc jednoczeœnie ręce nad jejgłowš. Jego starcze, sękate palce pomału kurczyły się, jakby coœ zbierał, potem przesuwały się aż do stóp i tu otwierały się znowu, wykonujšc ruch strzępywania czegoœ niewidzialnego. Powtórzył to siedemrazy, mruczšc nieustannie swoje zaklęcia, w których tylko końcowe słowa wymawiał głoœniej: - ... na szyrokoju ręku, na czużuju staranu,pod żarkoje sonce, pod ciomnuju ćmu, pod miesiacznyj swiet, na trysta let, won za okonce! Przy ostatnich słowach raptownie skoczył do okna, otworzył je i wystawił przez nie ręce komenderujšc: - Prędzej polejcie mi je wodš z drewnianego wiadra. Ktoœ z obecnyh spełnił to polecenie. Wtedy owczarz zgarnšł na pokrywkę trochę rozżarzonych węgli z pieca, przysypał je garœciš ziół wydobytych z parcianego worka, który miał zawieszony przez ramię,i zaczšł powoli chodzić do każdego kšta izby. W kšcie przystawał, dmuchał w węglepoty, póki z ziół nie wznosił się kłšb dymu, odmawiał Ojczenasz i wracał do wezgłowia umierajšcej, by znowu iœć do następnego kšta. Cała ta ceremonia trwała około godziny. Wreszcie owczarz zbliżył się do Marysi, znowu zajrzał pod powieki i kiwnšł głowš. -Będzie żyć - powiedział z przekonaniem. -Zamówiłem œmierć. Ale œmierć jest silna. Ona i największego zamówienia nie posłucha. Jak już gdzie uparła się, to bez zdobyczy, z pustymi rękami nie odejdzie. Dlatego wybierzcie kurę i o samej północy tu, pod oknem, zarżnijcie. Czy ta chora to panienka, czyli też mężatka? - Panienka - odpowiedział Kosiba. - To trzeba białš kurę. Macie białš kurę? - Jest. - Olga kiwnęła głowš, poważnie przejęta. -To jš zarżnijcie. A potem ugotujcie jš i przez cztery dni dawajcie chorej do jedzenia. Boże broń, nic więcej, tylko tę kurę i tę zupę, co z niej nagotowana. A teraz nie dziękujcie, bo to przeszkadza, a ja już pójdę. Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus! -Na wieli wieków, amen - odpowiedzieli obecni. Za owczarzem wyszli z izby wszyscy, została tylko Zonia. Lekko tršciław bok zamyœlonego znachora i zapytała: - Jak, Antoni, pomoże to czy nie pomoże? - Nie wiem. - Wzruszył ramionami. -Bo widzisz, ja myœlę, że takie rzeczy to zawracanie głowy. Czy od owego kadzenia imruczenia może coœ poprawić się choremu?... Mój nieboszczyk mšż, co był w œwiecie ina wojnie, to œmiał się z tego. Gadanie i kadzenie to nie lekarstwo. Ty inaczej leczysz i po coœ wzywał owczarza! On teraz każdemu będzie mówić, że tam, gdziety już nic nie mogłeœ zrobić, on pomógł. A ta Marysia, jeżeli miała wyzdrowieć, to i tak by wyzdrowiała. Ale teraz to dla ciebie lepiej, żeby umarła, bo... Umilkła nagle pod wzrokiem Antoniego i cofnęła się pod œcianę. -Co ty, co ty, Antoni?! - zatrzepała szybko. -Ja przecie nic złego... Tylko z życzliwoœci do ciebie... Jak Boga kocham. Œmierci nikomunie życzę... A ty zaraz... O! Bóg wie, co sobie wyobrażasz. No, nie sierdŸ się, ot, jasama o północy tu pod oknem kurę zarżnę. Bialutka wybiorę, całkiem bialutkš... -IdŸ już, Zonia, idŸ, zostaw mnie samego - szepnšł znachor. -Pójdę. Dobranoc. A ty, Antoni, też połóż się, odpocznij. Zesłabniesz całkiem. A co dokury, bšdŸ spokojny. Zrobię, jak owczarz kazał. Dobranoc. Wyszła i zapanowała cisza. Tylko œwiszczšcy oddech Marysi œwiadczył, że wtej ciszy i spokoju coœ się dzieje, że coœ œpieszy, œpieszy, ku nieuniknionemu zakończeniu. Przysunšł taboret, oparł się łokciem o brzeg stołu i wpatrywał się w bladoniebieskie żyłki na zamkniętych powiekach dziewczyny. Zrobił wszystko, co dyktowała mu jego umiejętnoœć, co wskazywał rozsšdek, a nawet wbrew rozsšdkowi, wbrew przekonaniu to, co podpowiadała rozpacz i ukryty gdzieœ w zakamarkach duszy instynkt szukania pomocy i ratunku w niezrozumiałych i może nie istniejšcych potęgach czarów. Mijał czas, za szybami noc gęstniała. Antoni Kosiba myœlał, myœlał o sobie, o swoim losie, o swoim życiu tak pustym dotychczas, tak jałowym i z niczym, ni z ludŸmi, ni ze œwiatem nie zwišzanym. Tak, nie zwišzanym. Bo wišże tylko uczucie. Nie chleb, nie byt, nie cudza dobroć i serdecznoœć, nawet nie przekonanie, iż komuœ pożytek się przynosi, tylko własne uczucia. I wystarczyło, by pokochał kogoœ całš duszš, a już los mu go zabiera, wydziera, ograbia... -Znowu tak jak wtedy -odezwało się coœ w nim i przetarł czoło. I nagle uœwiadomił sobie, że już kiedyœ, niezmiernie dawno, jakby w poprzednim życiu, przeżył podobnšstratę. O, był tego pewien. Los odebrał mu kogoœ, kogo kochał, bez kogo nie mógł istnieć... Załomotał puls w skroniach, pod czaszkš wszalonym wirze załopotały myœli. -Jak to było? ... Kiedy? ... Gdzie? ... Bo przecie było... Na pewno było... Zacisnšł zęby i palce, aż paznokcie do bólu wpiły sięw dłonie. -Przypomnieć... przypomnieć... Muszę przypomnieć... Umęczone nerwy zdawały siędrgać w naprężeniu. Myœli rozbijały się w nieuchwytne strzępki, w bezkształtnš, białš pianę, jak woda na młyńskim kole, i nieuchwytnym, mglistym obrazem zaczęły występować rysy... Łagodny owal twarzy... Półuœmiech zdobi usta, jasne włosy i wreszcie -oczy. Ciemne, głębokie, nieodgadnione... Z suchej, œciœniętej krtani Antoniego Kosiby wyrwało się słowo nieznane i najbardziej znajome, imię nie słyszane nigdy, a najbliższe: - Beata.... Powtórzył je w zdumieniu, w przerażeniu i w nadziei jeszcze raz. Czuł, że się w nim coœ dzieje, że odkrywa coœ niezmiernie doniosłego, że jeszcze sekunda, a otworzy się przed nim jakaœ wielka tajemnica... Zwarł się w sobie, skurczył... Nagle za oknami ostry, przeraŸliwy krzyk ptasi rozległ się w ciszy. Jeden, drugi, trzeci... Antoni Kosiha zerwał się z miejsca i w pierwszej chwili , nie wiedział, co się stało. Dopiero po pewnym czasie zrozumiał.- To Zonia zarzyna kurę.... Białš kurę... To północ... Prędko zbliżył się do Marysi. Jak mógł tak długo zostawić jš... Dotknšł jej ręki, policzka, czoła... Zbadał puls, przysłuchał się oddechowi. Nie ulegało wštpliwoœci: goršczka spadła, spadła gwałtownie. Policzki i dłonie były zaledwie ciepłe. - Ona.... stygnie, to już koniec - pomyœlał. Nie tracšc czasu, rozpalił w piecu ogień, do małego garnczka wsypał garœć ziół. Po kilku minutach napój na wzmocnienie serca był gotowy. Wlał do ust chorej trzy łyżeczki, po upływie godziny puls wydał mu się jakby nieco silniejszy. Powtórzył dawkę. Minšł jeszcze kwadrans i Marysia otworzyła oczy. Zamknęła powieki i Znowu podniosła. Jej wargi poruszyły się bezgłoœnie i jakby uœmiechnęła się. Oczy patrzyły przytomnie. Znachor pochylił się nad niš i szepnšł: - Gołšbeczko ty moja, szczęœcie ty moje... Czy poznajesz ty mnie? ... Poznajesz? ... Wargi Marysi poruszyły się, a chociaż słów niepodobna było dosłyszeć, wiedział,poznał z ruchu warg, że wymówiła te same słowa, którymi go nazywała zawsze: - Stryjciu Antoni.... Zaraz potem odetchnęła głębiej, powieki zamknęły się i równy, rytmiczny oddech zaczšł poruszać jej piersi. Zasnęła. Znachor upadł twarzš na ziemię i w wielkimszlochu szczęœcia powtarzał: - Dzięki Ci, Boże... Dzięki Ci, Boże... Œwitało już. Mieszkańcy młyna powstawali.Witalis poszedł otworzyć zastawy, młody Wasil do stajni, Agata i Olga krzštały się przy kuchni, a Zonia siedziała na progu i skubała białš kurę. Rozdział XIV Po dwutygodniowej nieobecnoœci w Radoliszkach, powrócił doktor Pawlicki i zaraz następnego dnia został wezwany do Rajewszczyzny państwa Skirwoynów, gdzie parobkowi sieczkarnia poszarpała rękę. Wtedy to spostrzeżono brak neseseru chirurgicznego. Doktor zapewniał, że łumaczył się Kosiba - adnie pytanie: - 8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż|PŒc}Üů c~Őî cĂ*%c€č8s+przywiózł wówczas w nocy walizkę, służšca zapewniała, a stara Marcysia przysięgała, że nie przywiózł. Przetrzšœnięto dom od piwnic do strychu -bez rezultatu i doktor pojechał do wypadku zabierajšc narzędzia podręczne z gabinetu. Wracajšc wszakże z Rajewszczyzny, zboczył do Ludwikowa, by wypytać tamtejszego szofera. Szofer pamiętał dokładnie, że pan doktor wyniósł z chałupy walizkę i położył jš w samochodzie, pamiętał, że w drodze powrotnej z wozu nie wyjmowano, ani w miasteczku, ani w Ludwikowie, ani na stacji. Przypomniał też sobie, że gdy panicza wynoszono z chałupy, koło auta kręcił się znachor. - Jeœli kto wzišł, to on - zakonkludował. -Oczywiœcie. -Lekarz uderzył się dłoniš w czoło. -Ze też od razu o tym nie pomyœlałem! Naturalnie. To rzecz zupełnie jasna, przecie mówił, że próbowałby operacji na owej dziewczynie, gdyby miał takie narzędzia. No, teraz mam tego ptaszka! Nie wie pan, czy owa Marysia, co z panem inżynierem wówczas rozbiła się, żyje? Szofer nie wiedział, ale w Radoliszkach było o tym głoœno i zaraz na wstępie doktor Pawlicki ku swemu szczeremu zdumieniu usłyszał, że dziewczyna żyje i podobno wyzdrowieje. Jedni przypisywali tęzasługę znachorowi z młyna, inni owczarzowi z Pieczek, wszyscy jednak nie bez zadowolenia, właœciwego ludziom prostym w takich wypadkach, podkreœlali, że tajemna wiedza znachorska pomogła tam, gdzie medycyna orzekła stan beznadziejny. Niezależnie od rozdrażnienia, w jakie te relacje wprawiły doktora, upewniły go one o słusznoœci powziętego podejrzenia. Badał przecie wówczas owš dziewczynę i stwierdził ponad wszelkš wštpliwoœć wgniecenie podstawy czaszki. Gdyby nawet był chirurgiem, nie podjšłby się tej operacji, którš uważał za bezcelowš. Nie wykluczał wszakże jakiegoœzupełnie wyjštkowego wypadku, w którym (jedna szansa na tysišc) mogła się ona udać. Natomiast wykluczał z zupełnš pewnoœciš, by bez trepanacji i bez usunięcia odłamków koœci ranna mogła wyżyć bodaj kilka godzin. Tym pewniej zaœ wykluczał ewentualnoœć przeprowadzenia pomyœlnej operacji bez precyzyjnych narzędzi chirurgicznych. A z tego wynikało, że jego własne narzędzia zostały skradzione przez znachora Antoniego Kosibę. Takie też argumenty wytoczył nazajutrz rano na posterunku policyjnym wobec przewodnika Ziomka, żšdajšc wszczęcia dochodzenia, przeprowadzenia rewizji i aresztowania znachora pod dwoma zarzutami: kradzieży i bezprawnej praktyki lekarskiej. Przodownik Ziomek wysłuchał oskarżenia zuwagš i odpowiedział: - Moim obowišzkiem jest zapisać do protokołu zameldowanie pana doktora. Pan doktor, ja sam tak sšdzę, ma rację. Zabraćwalizkę z narzędziami mógł tylko Kosiba. Pewnie, że nie ma on prawa praktyki lekarskiej i za to powinien być pocišgnięty do odpowiedzialnoœci. Ale z drugiej strony, jeżeli sam pan doktor mówi, że bez pańskich narzędzi on nic by tu nie wskórał,a przy ich pomocy uratował życie ludzkie, uratował, chociaż mu nie było wolno, to czy za to chce pan zniszczyć człowieka? ...Lekarz zmarszczył brwi. -Panie komendancie! Nie wiem, czy pan jakofunkcjonariusz policji jest powołany do osšdzania przestępstw. Ja jako obywatel wiem, że to należy do sšdów. Kwalifikowanie złej czy dobrej woli przestępcy nie leży w naszej kompetencji. Dlatego, składajšc doniesienie, mam prawo oczekiwać, że nada mu pan bieg zgodny z procedurš. Żšdam przeprowadzenia rewizji i aresztowania złodzieja. Policjant skinšł głowš. - Dobrze, panie doktorze, zrobię to, co nakazuje mi obowišzek służbowy. - Czy ja, jako poszkodowany, mam możnoœćasystowania przy rewizji? - Oczywiœcie - sucho odpowiedział Ziomek. - A kiedy zamierza pan komendant to zrobić? Ziomek spojrzał na zegarek. - Natychmiast. Nie chcę być przez kogokolwiek pomówiony o opieszałoœć. -Teraz mam obiad - zauważył lekarz. -Możepojedziemy do młyna za jakieœ dwie godzinki? -Nie, panie doktorze. Rewizja będzie przeprowadzona zaraz. Jeżeli pan chce być przy niej obecny... - Trudno, pojadę z panem. Ziomek wezwał jednego z dwóch swoich podkomendnych i kazał mu wyszukać furmankę. W młynie nie spodziewano się wcale przyjazdu jakichœ goœci. Życie tu płynęło dawnym trybem, z tš jeno różnicš, że Antoni Kosiba prawie wcale nie przychodził teraz do młynarskiej roboty i że chorych mniej przyjmował niż dawniej, a i tych załatwiał na dworze lub w dnie słotne w sionce, nie wpuszczajšc do izby. W izbie na czysto zasłanym łóżku leżała Marysia. Dziewczyna nadspodziewanie szybko wracała do zdrowia. Żywotnoœć młodego organizmu zrobiła swoje. Pooperacyjna rana goiła się prawidłowo, apetyt wzrastał. Poczštkowe obawy znachora, że skutki wypadku mogš przejawić się w szwankowaniu tych czy innych czynnoœci, okazały się na szczęœcie niepotrzebne. Swobodnie poruszała ramionami i rękami, a także nogami. Widocznie mózg nie doznał żadnego trwałego uszkodzenia, gdyż wzrok i słuch działały bez zarzutu, a mówiła po dawnemu swoim dŸwięcznym głosem, całe godziny spędzajšc na rozmowach ze swym opiekunem. Pierwszš jej troskš po odzyskaniu przytomnoœci było: co się dzieje z Leszkiem? Gdy usłyszała, że nie odniósł żadnych niebezpiecznych obrażeń i że rodzice wywieŸli go za granicę na kurację, odetchnęła z ulgš. - Żeby tylko wyzdrowiał!! Przebiegu katastrofy nie pamiętała wcale. Nie zauważyła, by coœ leżało na drodze. Wiedziała, że jechali doœć szybko i że naglewyleciała w powietrze. To wszystko. Nie czuła ani bólu, ani potem goršczki. Gdy ocknęła się, była zdziwiona, że znajduje się w nie znanej sobie izbie, nie zaœ na motocyklu, wœród zaroœli. Nie zdawała też sobie sprawy z tego, że była już jednš nogš na tamtym œwiecie. Antoni Kosiba nie wspominał jej ani słowem o swej tragicznej walce o jej życie, nie powiedział, jak poważnym i ciężkim uległ aokaleczeniom. - Masz, gołšbeczko, na karku tam jednš kostkę złamanš i dlatego ten niewygodny opatrunek ci założyłem. A nie ruszaj, złotko, głowš, broń Boże, nie staraj się ruszać, bo się całe zrastanie popsuje. Przyrzekła posłuszeństwo, lecz już nazajutrz zaczęła dopytywać się, czy prędko wstanie. -Jakiœ czas musisz poleżeć -wymijajšco odpowiedział znachor. Wiedział, że jest to sprawa dwóch miesięcy, lecz nie chciał jej smucić. Toteż gdy biadała, że straci posadęu pani Szkopkowej, jeżeli dłużej poleży, gdy napierała się, że spróbuje wstać, ofuknšł jš: - Nie kuœ Opatrznoœci!! Dziękuj Bogu, że żyjesz. A mnie słuchaj, bo nieszczęœcia napytasz! -Już dobrze, dobrze, kochany stryjciu Antoni. -Uœmiechała się doń, składajšc ręce. -Nie gniewaj się! -Gdzieżbym się gniewał! - Rozpromienił się. - Jakże mógłbym gniewać się na ciebie, słoneczko ty moje! - Tyle kłopotu sprawiam.... -Jakiego znowuż kłopotu! - oburzył się. - Toż dla mnie radoœć największa. A co do tejpani Szkopkowej, to i nie myœl o powrocie. - Jak to? - A po co ci to, gołšbeczko? ... Ot, wyzdrowiejesz i u mnie tu zostaniesz... Uœmiechnšł się i dodał: - Jeżeli zechcesz. Antoni nie przyznawał się do kłopotów, o których mówiła Marysia, bo też tych wszystkich zajęć, jakie miał przy niej, za kłopot nie uważał. A zajęć tych było dużo. Codziennie brał jš na ręce, przenosił na swoje łóżko do alkowy, a jej poœciel starannie przeœcielał, codziennie ręcznikiem umaczanym w ciepłej wodzie wycierał jej twarz i ręce, no i przy pomocy łyżki karmił jš jak niemowlę. Do innych zabiegów przy chorej wzywał któršœ z kobiet, najczęœciej małš Natalkę, która Marysię wręcz uwielbiała, lecz i sammusiał przy tym pomagać, bo żadna z kobiet nie miałaby tyle sił, by Marysię unieœć. Z poczštku dziewczyna bardzo krępowała się jego obecnoœciš, przyzwyczaiła się jednak wkrótce uważajšc „stryjcia Antoniego ” za opiekuna, niemal za ojca. Rozmawiała z nimszczerze o wszystkim, nie poruszajšc wszakże jednego tematu. Zauważyła, że na każdš wzmiankę o młodym Czyńskim jego twarz pochmurnieje. Domyœlała się, że uważa Leszka za winowajcę katastrofy i żeprzez katastrofę dowiedział się o ich samotnych wycieczkach do lasu, czego mu również nie wybacza. Gdybyż mogła powiedzieć otwarcie: -Nie miej, stryjciu Antoni, żalu do niego, bojest uczciwym chłopcem, kocha mnie i ożeni się ze mnš. Ale powiedzieć tego nie miała prawa. Musiała czekać na wiadomoœć od narzeczonego. I dlatego od czasu do czasu zapytywała, czy nie ma do niej listu. Znachor odgadywał, jakiego listu wypatruje, i za każdym razem mrukliwie i krótko odpowiadał: - Nie ma. A mówił to takim tonem, jakby chciał dodać: -I nie będzie. Sam w głębi duszy był zupełnie tego pewny, tak pewny, jak Marysia pewna byłaczegoœ wręcz przeciwnego. -Bałamucił młodzik, lekkoduch dziewczynę - myœlał znachor - omal na tamten œwiat nie wyprawił, pokaleczył, a teraz za granicš innš sobie znajdzie. Nawet słówka do niej nie napisze. I przeœwiadczenia Kosiby zdawały się być uzasadnione. Od dnia katastrofy pół miesišca już minęło, a listu nie było, nawetnikt nie przyjechał z polecenia Czyńskiego dowiedzieć się o zdrowie dziewczyny. Marysia jednak nie traciła nadziei i wcišż tego oczekiwała. Ile razy po turkocie zbliżajšcym się do młyna rozpoznawała, żeto nie zwykły wóz chłopski, lecz bryczka, tyle razy serce zaczynało jej mocniej bić. - A nuż to bryczka z Ludwikowa. Tak było i tego dnia. Nie była to jednak bryczka z Ludwikowa, lecz pożyczona przezposterunek policyjny w gminie. A w bryczcesiedział przodownik Ziomek, jeszcze jeden policjant i doktor Pawlicki. Znachor właœnie zajęty był karmieniem Marysi i rzuciwszy spojrzenie przez okno, znowu zanurzył łyżkę w misce, gdy otworzyły się drzwi. -Dzień dobry -powiedział od progu przodownik. -My w sprawie do was, panie Kosiba. Jakże tam panna Marysia się miewa? - Dziękuję, panie przodowniku. Już mi lepiej- wesoło odezwała się dziewczyna. - To i chwała Bogu. - Pozwólcie panowie - ponuro zaczšł znachor - że dokończy chora obiadu. - Cóż, niech dokończy. Zaczekamy - zgodziłsię Ziomek i usadowił się na ławie. Doktor Pawlicki zbliżył się do łóżka i przyglšdał się Marysi w milczeniu. - Goršczki nie ma? - zapytał wreszcie. - Była, ale nie ma - odpowiedział Kosiba. - A nogi i ręce funkcjonujš? ... Porażenie nie wystšpiło nigdzie? -Ależ, panie doktorze - zawołała Marysia. -Ja jestem zupełnie zdrowa. Tylko trochę osłabiona. Żeby nie ta kosteczka w karku, która ma zrosnšć się, zaraz bym wstała. Lekarz zaœmiał się sucho. -Kosteczka? ... Dobra kosteczka! Nie rozumiesz się na tym, panieneczko. To byłostrzaskanie podstawy czaszki... Znachor przerwał: - Jestem gotów. Czego panowie sobie życzš? Odstawił pustš miskę i stanšł tak, że odgradzał doktora od łóżka Marysi. -Panie Kosiba - odezwał się przodownik. -Pan przeprowadziłeœ po katastrofie operację? ... Trepanację czaszki? ... Znachor wbił wzrok w ziemię. - A jeżeli tak, to co? - Przecie pan nie jesteœ dyplomowanym lekarzem. Pan wie, że prawo tego zabrania?-Wiem. Ale wiem też, że dyplomowany lekarz, który według prawa ma obowišzek ratować, tu ratować nie chciał. -To nieprawda - wtršcił się doktor Pawlicki.-Chciałem i zbadałem rannš. Uważałem, że stan jest beznadziejny. To była agonia. Znachor dostrzegł szeroko otwarte oczy Marysi i jej nagle pobladłš twarzyczkę. -Wcale nie -zaprzeczył. -Nie było żadnego niebezpieczeństwa. Lekarzowi z oburzenia krew uderzyła do głowy. - Jak to?! A coœciesami wówczas mówili? - Nic nie mówiłem. - To jest łgarstwo!! Znachor milczał. -Mniejsza o to -wmieszał się przodownik. -Tak czy owak, panie Kosiba, jest pan za toodpowiedzialny. Chociaż muszę panu wyjaœnić, że odpowiedzialnoœć jest niewielka, bo tu nie ma poszkodowanego. Nie tylko nie ma kogoœ, kto by na pańskim przekroczeniu ucierpiał, ale jest ktoœ, komu uratowało to życie. Ważniejsza wszakże będzie druga kwestia: przy pomocyjakich narzędzi dokonałeœ pan operacji? - Czy to nie wszystko jedno? ... - Nie. Bo oto pan doktor Pawlicki oskarża pana o przywłaszczenie jego narzędzi. - Nie o przywłaszczenie, bo o kradzież - twardo podkreœlił lekarz. - Więc o kradzież - powtórzył przodownik. - Czy przyznaje się pan, panie Kosiba? ... Znachor opuœcił głowę i milczał. -Panie komendancie! -zawołał lekarz. -Niech pan przystšpi do rewizji. Walizka na pewno jest tu czy też ukryta gdzie w zabudowaniach gospodarskich. -Przepraszam, panie doktorze - zastrzegł się policjant - ale proszę mi nie dyktować, co mam robić. To moja sprawa. Zrobił pauzę i znowu zwrócił się do znachora: - Czy przyznaje się pan? Kiwnšł głowš po chwili wahania. - Tak. -Dlaczego pan to zrobił? ... Czy z chęci zysku, czy dlatego, że bez tych narzędzi nie mógłby pan ratować ofiary katastrofy?- To nie jest pytanie - zawołał doktor Pawlicki. - To podpowiadanie!! A zresztš nacišgane, bo gdyby temu... znachorowi o tochodziło, zwróciłby walizkę, którš ukradł. - Czy ma pan tę walizkę? - zapytał policjant. - Mam. -I zwróci jš pan dobrowolnie? - Zwrócę. - Gdzie ona jest? - Zaraz jš przyniosę. Powoli przeszedł obok nich, otworzył drzwi. Widzieli przez okna jego wysokš, pochylonš postać. W izbie nikt się nie odezwał słowem. Po upływie kilku minut Kosiba wrócił z walizkš. - Czy to ta? - zwrócił się przodownik do lekarza. - Tak, to moja walizka. - Może pan doktor sprawdzi, czy niczego wniej nie brakuje. Pawlicki otworzył i pobieżnie przejrzał zawartoœć. - Nie, zdaje się, że nie brakuje niczego. -Na „zdaje się” nie mogę się opierać -urzędowym tonem powiedział Ziomek. -Proszę o stwierdzenie z całš pewnoœciš albo o podanie nazw przedmiotów, które zginęły. - Niczego nie brakuje - poprawił się lekarz.- Zatem spiszemy protokół. Ziomek wyjšł z teczki papiery i przystšpił do pisania. W izbie zaległa cisza. Doktor Pawlicki był doœć wrażliwy, by odczuć niechęć, z jakš odnosili się doń wszyscy obecni, nie wyłšczajšc milczšcegoposterunkowego. Niechęć i potępienie. Czyż mieli rację? Przecie samemu sobie nie miał nic do wyrzucenia. Postępował zgodnie z sumieniem, postępował tak, jak mu nakazywał obowišzek obywatelski i lekarski. Jeżeli spełniajšc ten obowišzek, jednoczeœnie zyskiwał osobiœcie na utršceniu konkurenta, to i tu był w porzšdku. Walczyć o byt wolno, a on walczyw dodatku œrodkami legalnymi. Prawo i moralnoœć publiczna jest po jego stronie. Gdyby nawet nie był lekarzem, gdyby ten znachor nie odbierał mu pacjentów, i wówczas musiałby żšdać unieszkodliwienia tego człowieka. Państwo otacza zdrowie swych obywateli opiekš, setkami ustaw i rozporzšdzeń. Od lekarza wymaga długoletnich studiów, żmudnej praktyki, wiedzy i poziomu etycznego. Tymczasem tutaj zwykły, ciemny chłop łamie to prawo. Nie ma żadnego znaczenia, że mogło mu się udać kilka operacji. W tysišcu innych wypadków może okazać się wręcz zabójcš. W imię czego tedy doktor medycyny, który na swoje fachowe wykształcenie wydał moc pieniędzy i stracił wiele lat, ma wyrzekać się dobrowolnie przysługujšcych mu uprawnień, obojętnie przyglšdać się szkodliwej i niebezpiecznej działalnoœci jakiegoœ prostaka, no i przymierać głodem?- W imię czego?! Czy dlatego, że nie pochwalajš jego stanowiska ci poczciwi zapewne, lecz nieinteligentni ludzie? ... Ależ właœnie jako inteligent, jako jedyny tu człowiek z wyższym wykształceniem powinien by ich pouczyć, powinien im wytłumaczyć, że postępuje sprawiedliwie i słusznie, iż proceder znachorski stanowi niebezpieczeństwo publiczne, że prawa muszš być szanowane, że wreszcie kradzież jest zawsze kradzieżš, niezależnieod takich czy innych pobudek działania. Ze społeczeństwo cywilizowane, że państwo i wszyscy œwiadomi obywatele majš obowišzek przestrzegania w każdej okolicznoœci ustalonego porzšdku. Oczywiœcie w motywach postępowania Kosiby znajdzie się wiele podstaw do łagodnego wyroku. Ale to zależy od sšdów...Nie, doktor Pawlicki nic tu sobie nie miał do wyrzucenia. Chyba tylko że wrodzona duma nie pozwalała mu zniżyć się do usprawiedliwiania się przed tymi ludŸmi, co zresztš na nic by się nie zdało. Stał w milczeniu, z podniesionš głowš i z zaciœniętymi ustami, udajšc że nie dostrzega nieżyczliwych spojrzeń. Przodownik Ziomek skończył protokół, aczył się Kosiba - adnie pytanie: - 8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żP} M‚Í ƒc€ƒP¨c„ř'Fc…>6" Codczytał, obecni podpisali. -Musi pan jeszcze podpisać zobowišzanie o niewydalaniu się - zwrócił się do Kosiby - otutaj. Nie wolno panu wyjeżdżać bez zawiadomienia policji. - Jak to? - zdziwił się doktor. - Pan go nie aresztuje? - Nie widzę powodu. - Przodownik wzruszyłramionami. - Chyba udowodniona kradzież? ... -I cóż z tego? ... Aresztuje się wówczas, gdy sš powody obawiać się ucieczki oskarżonego, a ja jestem pewien, że on nieucieknie. - Ta pewnoœć może być zawodna. -Za to już ja ponoszę odpowiedzialnoœć, panie doktorze. Zresztš kieruję sprawę do sędziego œledczego. Może on zarzšdzi aresztowanie, jeżeli pan o to będzie zabiegał. Ale wštpię. Po wyroku zamknš go,oczywiœcie w tym wypadku, jeœli wyrok będzie skazujšcy. No, to już tu nie mamy nic do roboty. Do widzenia, panie Kosiba! Życzę zdrowia, panno Marysiu! Wyszli i po chwili turkot bryczki oznajmił, że odjechali. Znachor stał nieruchomo przy drzwiach. Gdy odwrócił się, zobaczył Marysię zalanš łzami. - Co ci, gołšbeczko, co ci? - zaniepokoił się. -Stryjciu, kochany stryjciu Antoni, co ja ci przykroœci narobiłam. To wszystko przeze mnie! - Uspokój się, gołšbeczko, nie płacz. Jakie tam przykroœci. Nic mi nie będzie. - Jeżeli wsadzš cię do więzienia, ja chyba umrę z rozpaczy! - Nie wsadzš, nie wsadzš! ... A jakby i wsadzili, to co? Korona mi z głowy nie spadnie. - Nie mów tak, stryjciu. To byłaby straszna niesprawiedliwoœć. - Duszyczko droga, na œwiecie więcej jest niesprawiedliwoœci niż sprawiedliwoœci. A tutaj, prawdę mówišc, na karę zasłużyłem.Ukradłem. - Żeby mnie ratować!! -To prawda, ale zawszeć to kradzież. Inna rzecz, że żalu nie czuję. Bo jak miałem zrobić? ... Ale nie ma o czym gadać. Nawet przodownik będzie mnie bronić. - Tylko ten zły człowiek, ten doktor... -Czy on zły, gołšbeczko? ... Nie wiem, czy zły. Twardy jest. A za twardoœć nikogo winić nie można. Charakter już taki. Może jemu nikt serca nie okazał, to i jego stwardniało. A i to jeszcze pamiętaj, że jemu ciężko pogodzić się z myœlš o tym, że on już na ciebie machnšł rękš, a ja przy pomocy Boskiej odratowałem cię, gołšbeczko. Umyœlnie nie mówiłem ci dotychczas, jak było już z tobš kiepsko. Chorym nie trzeba mówić takich rzeczy, bo przejmujš się, a to przeszkadza w powrocie do zdrowia. - Czym ja ci się wywdzięczę, stryjciu Antoni, za tyle dobroci, za tyle poœwięcenia!Złożyła ręce i oczyma pełnymi łez patrzyła mu w oczy. A znachor uœmiechnšł się i powiedział: - Czym? ... Ot, pokochaj mnie troszkę. - Pokochać? - zawołała. - Ależ ja cię, stryjciu, tak kocham, jak tylko mamusię kochałam! - Bóg ci zapłać, gołšbeczko - odpowiedział drżšcym głosem. Rozdział XV Sprawa Zenona Wojdyłły odbyła się w połowie paŸdziernika w Wilnie. W Radoliszkach dowiedziano się o tym dopiero nazajutrz, po wyroku, gdyż wobec przyznania się oskarżonego œwiadków nie wzywano do sšdu żadnych, poza poszkodowanymi, którzy z powodu stanu zdrowia stawić się nie mogli. Jeżeli zaœ w gazetach ze sprawy tej zrobiono wielkš sensację, to dlatego, że oskarżony sam prosił o najsurowszy wymiar kary. Sšd jednak dopatrujšc się w tym żšdaniu skruchy Zenona i uwzględniajšcwiele innych okolicznoœci łagodzšcych oraz będšc przeœwiadczonym o szczerym zamiarze poprawy ze strony oskarżonego, skazał go tylko na dwa lata więzienia. Do młyna wiadomoœć o tym przyniósł Wasil,który z interesami ojca jeŸdził do Wilna i, korzystajšc z okazji, był obecny na rozprawie. Od niego też Marysia dowiedziała się, że młody Czyński nie stawił się w sšdzie, gdyż przebywa na kuracji za granicš. Dokładniej miejsca jego pobytu okreœlić nie umiał, bo chociaż słyszał w sali sšdowej nazwę owej miejscowoœci, jako cudzoziemskiej nie zapamiętał. Marysia zastanawiała się, czy nie poprosić go lub kogoœ innego o wywiedzenie się adresu Leszka. W Ludwikowie na pewno adres ten znali nie tylko jego rodzice. Obawiała się jednak, że z takiego dowiadywania się mogš wyniknšć jakieœ komplikacje, i postanowiła cierpliwie czekać na list. Postanowić było łatwo, trudniej wszakże było zdobyć się na cierpliwoœć. Mijał tydzień za tygodniem, a . Leszek nie pisał. Coraz smutniejsze myœli przychodziłydo głowy, coraz bardziej topniały nadzieje.Tymczasem stan zdrowia Marysi poprawiał się nadspodziewanie szybko. Już od dawna siadywała na łóżku, a w pierwszych dniachlistopada znachor pozwolił jej wstać. Rany nad skroniš i pooperacyjne zagoiły sięzupełnie. Po starciach skóry na nogach i rękach zostały ledwie widoczne blizny. Siłyodzyskiwała stopniowo, lecz stale. Zaraz nazajutrz po wstaniu zaczęła się krzštać przy gospodarstwie znachora. Po tygodniu izba i alkowa już inaczej wyglšdały. - Nie męcz się, gołšbeczko. -Znachor usiłował ostudzić jej zapał. - Po co to wszystko? ... - Czyż teraz nie czyœciej tu i nie ładniej, stryjciu Antoni? - Sił twoichszkoda. Zresztš na porzšdkowanie, szorowanie i odkurzanie niewiele było czasu. Jesienne chłody przysporzyły znowu znachorowi pacjentów. Bywały dni, gdy zjeżdżało się ich po trzydzieœci i więcej osób. Wszyscy wiedzieli o tym, że Antoni Kosiba był wzywany do sędziego œledczego i że będzie miał sprawę sšdowš w Wilnie. Opowiadano, że zamknš go w więzieniu, toteż należało œpieszyć się z zasięgnięciem u niego porady.Sam Antoni też spodziewał się wyroku skazujšcego i przygotować chciał do tego Marysię, lecz ona oburzała się i zapewniała, że mowy o tym być nie może. - Przecież stanę jako œwiadek, któremu uratowałeœ życie. Czy to nie wystarczy? Po trochu i znachor liczył na to, liczył również na wielu innych swoich pacjentów, którzy zgłaszali się masowo, ofiarujšc się na œwiadków. Termin rozprawy był wyznaczony na konieclistopada i wszystko zdawało się zapowiadać nieŸle, gdy Marysia nagle zachorowała. Wydelikacony przez długie przebywanie w łóżku jej organizm łatwo poddał się chorobie. Sprzštajšc w chłodnejsionce zaziębiła się. Bańki i zioła na poty niewiele pomogły. Musiała leżeć w łóżku. O jej wyjeŸdzie na sprawę nie było co myœleć i Antoni Kosiba pojechał sam. Zaraz po przyjeŸdzie zgłosił się do poleconego mu przez Judkę z Radoliszek adwokata Makłaja. Adwokat po rozejrzeniu się w sprawie okreœlił swoje niewielkie na szczęœcie honorarium, lecz powiedział od razu, że uniewinnienia spodziewać się nie można. - Postaram się uzyskać dla was jak najłagodniejszy wyrok. Przyszedł dzień rozprawy. Już wchodzšc do gmachu sšdowego Antoni zobaczył doktora Pawlickiego i to napełniło go niedobrymi przeczuciami. Istotnie, zeznajšc jako œwiadek, doktor Pawlicki, chociaż mówił szczerš prawdę, obcišżył oskarżonego bardzo poważnymi zarzutami. Mówił o brudzie panujšcym w jego izbie, o zaduchu, o tym, że osobiœcie ostrzegał go przed prowadzeniem tego niebezpiecznego procederu, a wreszcie o kradzieży walizki z narzędziami chirurgicznymi. Przyznał, że Kosibie udało się kilka operacji nawet trudnych, lecz złożył to na karb przypadku. Drugi œwiadek oskarżenia, delegat Izby Lekarskiej, przedstawił sšdowi dane statystyczne dotyczšce znachorstwa na Kresach Wschodnich. Dane te stwierdzały, że olbrzymi odsetek œmiertelnoœci wœród ludnoœci wiejskiej jest skutkiem leczenia znachorskiego. Dalej przytoczył wiele przykładów metod „leczniczych ”stosowanych przez znachorów, a przykłady te wywołały u słuchaczy zgrozę, wstręt i oburzenie. Œwiadkowie wezwani przez obronę, wszystko chorzy wyleczeni przez AntoniegoKosibę, w pokaŸnej liczbie dwudziestu kilku,znowu przechylili swymi zeznaniami szalę nieco na stronę oskarżonego. I zapewne inaczej skończyłaby się sprawa,gdyby nie to, że w procesie tym oskarżał młody, po raz pierwszy występujšcy prokurator, doktor praw Zgierski. Z sumiennoœciš i z pasjš nowicjusza prokurator Zgierski przygotował swe oskarżenie. Ujšł rzecz ze społecznego i prestiżowego stanowiska. -Jak długo -wołał -będziemy pozwalać, by gnieŸdziły się w naszym kraju potworne zabobony œredniowiecza? Jak długo pozwolimy krzewić się ciemnocie i bezmyœlnej zbrodni praktyk znachorskich? ... Wyrok dzisiejszy powinien być odpowiedziš na pytanie, czy jesteœmy państwem cywilizowanym, czy nie tylko geograficznie, lecz i kulturalnie należymy do Europy, czy też tolerować chcemy nadal barbarzyństwo. Mówił jeszcze dużo i pięknie o polskiej misji cywilizacyjnej na Wschodzie, o tragicznej ciemnocie ludu białoruskiego, o tysišcznych zastępach młodych lekarzy gotowych nieœć pomoc cierpišcym, a skazanych na bezrobocie, o eugenice i o podnoszeniu rasy, o wojsku potrzebujšcym zdrowego rekruta, a wreszcie o pedagogicznych celach wyroków sšdowych io tym, że ten wyrok winien się stać ostrzeżeniem dla innych hien żerujšcych na ciemnocie mas. Na zakończenie potršcił teżo strunę patriotyzmu regionalnego zaznaczajšc, że pobłażliwy wyrok na tego rodzaju przestępstwa dałby powód i podstawę opinii publicznej innych dzielnic Polski do mniemania, że ręka sprawiedliwoœci na Kresach Wschodnich toleruje zacofanie i groŸne jego następstwa. Mecenas Makłaj ani w dziesištej częœci nie rozporzšdzał darem krasomówczym przeciwnika. Toteż jego przemówienie, aczkolwie rzeczowe, nie zdołało zatrzeć wrażenia po piorunujšcej mowie prokuratora. Nawet nie próbował odpierać jego argumentów, a obronę oparł na samejosobie oskarżonego, człowieka bezinteresowanego, który wprawdzie przywłaszczył narzędzia chirurgiczne, leczwyłšcznie w celu ratowania umierajšcej dziewczyny. -Nie pokazano tu nam nikogo -zakończył - komu by pomoc lekarska Antoniego Kosiby zaszkodziła, nie wymieniono ani jednego nazwiska pacjenta, który by z jego winy stracił życie. Natomiast widzieliœmy cały korowód ludzi wdzięcznych, wyleczonych przez niego. Dlatego proszę o uniewinnienie.Jeżeli w tej chwili odżyły w Antonim nadzieje, zgasły one bardzo szybko pod ciosami repliki prokuratora. -Zdumiewa mnie -zaczšł - zdumiewa i zawstydza stanowisko zajęte przez pana obrońcę. Zawstydza, gdyż usłyszałem w jego obronie zarzut, iż rozpatrujšc winę oskarżonego, zajšłem się zagadnieniem, a zapomniałem o człowieku. Istotnie, Wysoki Sšdzie, poważne to przeoczenie ze strony oskarżyciela publicznego. Ale zdumiewa mnie, że właœnie z ust pana obrońcy pada to przypomnienie. Tak! Bo czyż po przyjrzeniu się moralnej sylwetce AntoniegoKosiby możemy z czystym sumieniem nie uznać jego przewinień za tym bardziej zasługujšce na surowš karę? ... Ten rzekomy dobroczyńca ludzkoœci sprzykrzyłsobie pewnego dnia uczciwš pracę fizycznš i zatęsknił do lekkiego chleba. Z parobka młynarskiego stał się szarlatanem. Niewštpliwie, łatwiej jest wygłaszać nad ogłupionym chłopem bzdurne zaklęcia czy poić go odwarem z ziół niż dŸwigać worki zmškš. I oskarżony to wybrał. Legendę zaœ jego bezinteresownoœci rozwiewajš œwiadkowie, którzy zeznali, że wprawdzie nie płacili za porady, ale przynosili... dobrowolne prezenty. Sam Kosiba na pytaniezadane przez pana przewodniczšcego oœwiadczył, że żyje dostatnio. A to doœć jest wymowne w czasach dzisiejszego kryzysu i nędzy wieœniaków. Ci tylko na wsiżyjš dziœ dostatnio, którzy obdzierajš biedotę, którzy szalbierskimi praktykami wyłudzajš od niej resztki ubogich zapasów.Prokurator uœmiechnšł się. -Tak, Wysoki Sšdzie, to jest jedna strona sylwetki oskarżonego, to jego przeszłoœć. A jakaż będzie jego przyszłoœć? Co zrobi, jeżeli wolny wyjdzie z tej sali? ... Co do tego nie możemy mieć wštpliwoœci. Sam oskarżony rozwiał je doszczętnie, odpowiadajšc podczas przewodu sšdowego na moje pytania. Przyznał, że do ostatniej chwili uprawiał swojš praktykę i że w razie uwolnienia będzie znowu „leczył ”ludzi. Nie odczuwa tedy najmniejszej skruchy. Nie obiecuje poprawy. A w sprawie kradzieży? Przyznał się do czynu, lecz otwarcie powiada, że ukradłby drugi raz, gdyby zaistniały podobne okolicznoœci. Jest to przestępca który nie może, a raczej nie chce zrozumieć swojej winy, przestępca, zacięty w swym uporze. Oto jest człowiek, którym na życzenie pana obrońcy musiałem się zajšć. Człowiek ten, głuchy na wszelkie upomnienia, stanowišcy niebezpieczeństwo publiczne, powinien być natychmiast odseparowany od społeczeństwa i unieszkodliwiony surowš karš więzienia. Po kolejnej replice mecenasa Makłaja sšd udał się na naradę. W pół godziny potem, już póŸnym wieczorem, wyrok został ogłoszony. Brzmiał on: trzy lata więzienia. Prokurator Zgierski przyjmował w kuluarach gratulacje od swoich krewnych i znajomych. Antoniego Kosibę aresztowano na sali i odprowadzono do więzienia. Adwokat zapowiedział wniesienie apelacji. Wiadomoœć o skazaniu i uwięzieniu AntoniegoKosiby przywieziona została do młyna przez chłopów wracajšcych z rozprawy. Wpierwszej chwili nikt nie chciał wierzyć, a Marysia nawet zaœmiała się. - Ale ludzie!! Przekręciliœcie coœ! To zupełnie niemożliwe! - Może na trzy miesišce? - podpowiadał Wasil. - Nie, na trzy lata - upierali się chłopi: -A to przez to, że prokurator już strasznie naniego nastawał. I jak umieli, opowiedzieli przebieg rozprawy. -Zmiłujcie się! -zawołał stary Prokop. -Tożto tak wychodzi, że ten, co pokaleczył ich, omal nie zabił, został wsadzony na dwa lata, a ten, co ratował, na trzy. Jakże to tak? - Ano tak wychodzi.... Marysia rozpłakała się. Właœnie tego dnia wstała z łóżka, chociaż kaszel jeszcze jš męczył. - Co robić, panie Mielnik, co robić? - zwróciła się do Prokopa. - A ja skšdże wiedzieć mogę? ... - Trzeba jechać do Wilna, żeby mu jakš pomoc obmyœlić. - Jakšż tu pomoc? Więzienia nie rozwalisz. Wasil odezwał się rozsšdnie: -Ja pannie Marysi powiem: żadnej tu pomocy być nie może, ale jak będzie apelacja, to wtedy. Pewno ten adwokat kiepski. Od adwokatów dużo zależy... Innego, znaczy się, trzeba. Trzeba dowiedzieć się, jaki tam jest w mieœcie najważniejszy, i do niego. Radę Wasila wszyscy pochwalili. - A kiedy może być apelacja? -To nieprędko -powiedział jeden z chłopów.-Jak ja miałem sprawę za te chojaki z wickuńskiego lasu, to apelacja przyszła w cztery miesišce. -To i tak szparko! - zauważył inny. -Czasemdo roku trzeba czekać. Całš noc Marysia przepłakała, nazajutrz zaœ zapakowała tobołek. Włożyła tam bieliznę stryjcia Antoniego, półkożuszek, cały zapas tytoniu,co było kiełbas i słoniny. Właœnie przy tym pakowaniu zastała jš Zonia. - Co to? - zapytała. - Posyłkę dla Antoniegoszykujesz? - Tak. - A przez kogo poœlesz? - Będę pytać. Przecie często się zdarza, że zajeżdża tu kto, co do Wilna się wybiera. Zonia zamyœliła się, a po chwili wycišgnęła chusteczkę, rozwišzała węzeł i wydobyła dwie monety pięciozłotowe. - Masz, to i te pienišdze jemu poœlij. - Jakaœ ty dobra, Zoniu! - powiedziała Marysia. Ale Zonia nastroszyła się. -Dla jednych dobra, dla drugich niedobra. Jemu daję, nie tobie! Marysia od dawna zauważyła, że u Zoni nie cieszy się specjalnymi łaskami. Powiedziała pojednawczo: - Więc dziękuję ci za niego. Zonia wzruszyła ramionami. - Ty jemu taki swat czy brat, jak i ja. Co masz za niego dziękować. On sam podziękuje jak wróci. I za to, i za to, że tukoło jego dobytku będę chodziła, że mu tu wszystkiego dopilnuję, żeby nie zmarniało. - Po cóż, Zoniu, masz się tym zajmować? - A kto ma się zajmować? - Ja. -Ty? ... Jakimże sposobem ty? ... Czy ty myœlisz przez trzy lata tu, u mego teœcia, siedzieć? ... Marysia zaczerwieniła się. - Dlaczego trzy lata? ... W apelacji przecie uwolniš stryjcia Antoniego... - Albo uwolniš, albo nie. A on tobie nie żadenstryj. Jakże ty myœlisz żyć tu? ... Z czego? ... Zobaczyła w Marysinych oczach łzy i dodała: -No, nie płacz. Przecie nikt cię stšd nie wypędza. Dachu nad głowš starczy... A jedzenia też. Tylko tak mówiłam. Przez ciekawoœć. Nie płacz, głupia. Czy ci kto żałuje? No? ... Pomimo tych zapewnień, Marysia uœwiadomiła sobie teraz swoje położenie. Istotnie, gdy zabrakło stryjcia Antoniego, nie miała tu prawa pozostać. Dano jej to dozrozumienia z większš delikatnoœciš niż zwykle u prostych ludzi, ale wyraŸnie. Toteż gdy usłyszała wołanie na obiad, nie ruszyła się z miejsca. Drżała na myœl, że cała rodzina Mielników będzie przyglšdać się Kosiba - adnie pytanie: - 8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż†Pc‡PIcˆ™{ M‰(H c€Š\5ö E‹R? się jej przy stole, będzie liczyć łyżki strawy, darowanej strawy i każdy kęs podnoszony do ust... Między sobš po cichu będš nazywać jš przybłędš, darmozjadem poty, póki nie powiedzš jej tego głoœno. - Muszę stšd odejœć, muszę... Tylko dokšd? ... Wiedziała od ludzi, że w sklepie pani Szkopkowej pracuje już jakaœ inna dziewczyna. W całej okolicy na żadnš posadę nie mogła liczyć. Nikt przecie nie wiedział, że była zaręczona z Leszkiem, nikt by nie uwierzył, gdyby nawet zdobyła się na powiedzenie tego głoœno. Natomiast wszyscy wiedzieli, zwłaszcza po katastrofie, że spotykała się z nim, że jeŸdzili na samotne spacery do lasu... Z takšopiniš nie mogła spodziewać się jakiejkolwiek posady. A odejœć... dokšd? ... Rzuciła się na łóżko i płakała. Płakała nadswoim okrutnym losem, nad swojš wielkš, jedynš miłoœciš, która nie dała jej nic tylko ból, nic tylko wstyd, nic tylko nieszczęœcie... -Leszku, Leszku, dlaczego zapomniałeœ o mnie! ... - powtarzała zalewajšc się łzami. -Hej, panno Marysiu, obiad! -rozległ się za oknem głos Wasila. Nie poruszyła się, a onpo chwili wszedł. - Czego panna Marysia płacze? - zapytał. - Nie wiem - odpowiedziała wœród szlochu. - Jakże to tak? ... Skrzywdził kto pannę Marysię? ... No, proszę powiedzieć! ... - Nie, nie... - To czego płakać? ... Nie trzeba... Zadreptał na miejscu bezradnie i dodał: -Jak panna Marysia płacze, to ja patrzeć na to nie mogę. No, dosyć... dosyć... A możekto co powiedział? -Nie, nie... Chłopak nagle przypomniał sobie, że widział niedawno Zonię wychodzšcš z przybudówki. Ogarnęła go złoœć. -Dobrze - mruknšł i wyszedł. Cała rodzina siadała już do stołu. Wasil stanšł na progukuchni i odezwał, się spokojnie: - Dlaczego Marysi nie ma? - Wołałam, nie wiem dlaczego nie przyszła.- Olga wzruszyła ramionami. - Nie wiesz? ... - Nie wiem. - To może Zonia wie? Zonia odwróciła się doń plecami. - Skšd ja? ... Wasil wrzasnšł nagle: - To ja wiem, cholero ty zatracona! - Co ty, Wasil, co tobie? - szczerze zdziwiłsię stary Prokop. - A to mnie, że ona tam płacze! A przez kogo może płakać, jak nie przez tę wiedŸmę? ... Coœ jej tam nagadała?! Zonia wzięła się w boki, podniosła wojowniczo głowę. - Co chciałam to i nagadałam. Rozumiesz?! - Cicho!! - zniecierpliwił się Prokop. -To czego on na mnie! ... Ja jej nic takiego nie powiedziałam, ale choćby, to co? ... Na naszej łasce tu jest, to niech nie będzie taka honorowa. - Nie na twojej łasce!! - ryknšł nie panujšcjuż nad sobš Wasil. - To niech sobie idzie na cztery wiatry!! - zawołała Zonia w podnieceniu. -Ona? ... -zaœmiał się Wasil, usiłujšc nadać swemu œmiechowi złowrogie brzmienie. - Ona? ... Pierwej ty pójdziesz. Jeszcze nie wiadomo, czy ona tu nie będzie większš gospodyniš od ciebie, ty szlajo! ... Nie zapominaj, że ojciec już stary, a potem moje panowanie. Ciebie wypędzę na cztery wiatry, ciebie! A zechcesz mój chleb jeœć, to będziesz musiała buty jej czyœcić! Zapanowało milczenie. Domyœlili się wprawdzie już wczeœniej, że Marysia podoba się Wasilowi. Ale teraz usłyszeli to wprost z jego ust. Podobanie zaœ to było, widać, nie byle jakie, skoro spokojnego zazwyczaj chłopca przyprawiło o taki gniew, że zagroził nawet bratowej, którš przecie lubił, wypędzeniem. Stał blady, ze skurczonš twarzš i wœciekłym wzrokiem wodził po obecnych. -Cicho! - odezwał się Prokop, chociaż w izbie i tak panowała zupełna Cicho, mówię! Ty, Wasil, wybij to sobie z głowy. Nie bšdŸdurny. cisza. Nie dla ciebie ona, a ty nie dla niej. Sam pomyœlisz, to i oprzytomniejesz. A ty, Zonia, idŸ do niej i poproœ. Niech przyjdzie.A patrz - pogrodził palcem - patrz, żeby zechciała przyjœć. I to jeszcze ci powiem, Zonia, że Ÿle jest t ak sierotę, biedaczkę krzywdzić! Bóg za to karze. - Jaz jej nie krzywdzę, Bóg œwiadkiem. - Uderzyła się w piersi. -No to idŸ. A wiedz i to, iż Antoni jš jak rodzonš kocha. Jakże to? ... Jego nieszczęœcie spotkało, a ja mu tymczasem mam chleba i dachu żałować dla tej dziewczyny? ... Boga się bój, Zonia. IdŸ... idŸ. - Co nie mam pójœć? Pójdę. Zonia pobiegła do przybudówki. Żal już jš odszedł, a może i myœl, że ta panieneczka nie będzie jej rywalkš, bo juœci majšc do wyboru starego Antoniego i Wasila, młodegoi bogatego, raczej wyjdzie za niego, może ita myœl sprawiła, że z rozczuleniem zaczęła przepraszać Marysię, tulić jš i całować. -Co, co, nie płacz, ja dla ciebie wszystko, nie to żebyœ przeze mnie miała łzy wylewać. Chcesz tę zielonš chustkę w kwiaty? Chcesz, to dam jš tobie... No, nie płacz, nie płacz... Głaskała jš po plecach, po mokrej twarzy, po rękach, aż wreszcie Marysia uspokoiła się. Gdy wróciły do kuchni, nie było już więcej mowy o całej sprawie. Pomimo to, pomimo całej życzliwoœci, jakš rodzina młynarza otaczała Marysię, jej wrażliwoœć, raz zbudzona, nie dawała jej spokoju. Uczucie, że jest dla tych ludzi ciężarem, że korzysta z ich dobroci, nie mogšc niczym wywdzięczyć się za to, wcišżodzywało się z jednakowš siłš. Wielokrotnie ofiarowywała się z pomocš w gospodarstwie, lecz kobiet tu było doœć i żadna nie dawała się wyręczyć. Dręczyła się więc myœlš, co ma z sobš poczšć i coraz wyraŸniej widziała, że jest bezradna. O wyjeŸdzie bez grosza przy duszy i mowy być nie mogło. Pozostawała jedna tylko nadzieja, że pani Szkopkowa przyjmie jš z powrotem do siebie. Na krótko przed œwiętami Bożego Narodzenia wybrała się Marysia wreszcie do miasteczka. Wyszła doœć póŸno, by w Radoliszkach nie pokazać się przy jasnym dniu. Nie chciała ludziom leŸć w oczy. Toteż był już zmierzch, gdy stanęła przed domkiem pani Szkopkowej. Nadeszła właœnie pani Szkopkowa. - O, Marysia! - powiedziała z nadrabianš serdecznoœciš. - Jak się masz, drogie dziecko. Marysia pocałowała jš w rękę. - Dziękuję pani, już teraz dobrze, ale omal nie umarłam. - Tak, tak... Trzeba zapalić lampę... - Zaraz zapalę. - Marysia ruszyła się, lecz pani Szkopkowa wzięła zapałki. -Nie, daj spokój. U siebie w domu to już ja -powiedziała z wyraŸnš intencjš. -A to wiem, żeœ była umierajšca. Cóż, własna twoja wina. Ja swój obowišzek spełniłam. Przestrzegałam, że nic z tego dobrego nie wyjdzie. Nie słuchałaœ starej Szkopkowej. Tak... tak. Przyszłaœ pewno po rzeczy? - Po rzeczy - potwierdziła Marysia i odwróciła głowę, by ukryć łzy. -Możesz je zabrać. Nie podŸwigasz się. Dawno już je spakowałam i miałam zamiar odesłać ci je do młyna. Tylko okazji nie było. Zapanowało milczenie. - Jakże ci tam? - zapytała Szkopkowa, krzštajšc się przy komodzie. - Tak sobie. - No, to pewnie i nie szkodujesz, żeœ tam unich. - Wolałabym, by było jak dawniej - bšknęłaMarysia. -I ja bym wolała -z naciskiem przytaknęła Szkopkowa. - Cóż poczšć, kiedyœ wybrała inaczej. Wolałaœ œmierć na siebie œcišgnšć ihańbę, a na mnie wstyd... Matka tam twoja w grobie się pewno przewróciła... Byłam nacmentarzu w Zaduszki, byłam, lampkę na mogiłce postawiłam i wianek z nieœmiertelników zaniosłam, by jš biednš pocieszyć. Cóż, mówię, pani Okszyna kochana, nie wiń mnie, bo nie raz, nie dziesięć upominałam córkę twojš. Ale młodoœć nie wierzy doœwiadczeniu starych. Módl się tam za opamiętanie swego dziecka... Pomodliłam się i ja, byœ lepszych opiekunów ode mnie znalazła... No i tak. Marysi po policzkach spływały łzy. - Proszę pani, przysięgam pani, że nic złego nie zrobiłam, przysięgam! -Moje dziecko. Chciałabym ci wierzyć. Ale cóż moja wiara pomoże? Wszyscy widzieli, żeœ się zadawała z tym lekkoduchem, którego dotychczas Bóg miłosierny w swojej łaskawoœci jeszcze nie pokarał. Wszyscy wiedzš, że cię omal nie zabił, a potem rzucił... I jeżeli chcesz ode mnie rady, to ci jš dam: JedŸ stšd jak najdalej, do obcych, na drugi zaœ raz unikaj takich elegantów i wariatów. A żebyœ miała za co jechać i żebyœ nie wspominała mnie takim ciężkim sercem, jak ja ciebie, to tam w swoim koszyku znajdziesz parę złotych... Na poczštek ci wystarczy. Najlepiej do Warszawy jedŸ. Tam zajdŸ do jakiego księdza i poproœ o radę. W wielkim mieœcie o pracę łatwiej. Wytarła nos i dodała: - Tak sobie obmyœliłam. Tylko pewno znowu na próżno. Nie posłuchasz ty mojej rady. Marysia chwyciła jš za rękę i pocałowała. - Na pewno tak zrobię. Dziękuję pani, dziękuję... Nigdy nie zapomnę... - No to idŸ, dziecko, z Bogiem. Niech cię Najœwiętsza Panienka błogosławi i strzeże.Uœciskała Marysię, a odprowadziwszy jš zapróg, krzyknęła jeszcze: - A napisz tam do mnie!! - Napiszę. Koszyk z wikliny nie był ciężki, uboga jego zawartoœć również, a przecież ręka wcišż drętwiała i coraz częœciej trzeba jš było zmieniać. Od paru dni mróz zelżał, a teraz zaczšł padać œnieg wielkimi płatami, które spadaływolno, leniwie, lecz tak gęsto, że na kilka kroków wokoło nic już widać nie było. Na szczęœcie wysokie drzewa po obu stronach goœcińca nie pozwalały zabłšdzić. Jeżeli zaœ Marysia szła coraz wolniej, to nie z obawy o zgubienie drogi. Tyle myœli przebiegało przez jej głowę, tyle sprzecznych uczuć odzywało się w sercu. Przyznawała zupełnš słusznoœć dawnej opiekunce. Istotnie, należało wyjechać, wyjechać najdalej, choćby do Warszawy. Ma teraz pienišdze na drogę i każdy dzień zwłoki byłby nonsensem... Ale porzucić te strony, ale wyrzec się raz na zawsze nadziei zobaczenia Leszka, choćby z daleka... I tak zostawić stryjcia Antoniego?! ... On przecie tu wróci... Tyle dobroci jej okazał, tyle wzajemnych uczuć wzbudził... Oczywiœcie, trzeba jechać. Lecz raczej do Wilna. Pewno pozwolš jej odwiedzić go w więzieniu... Naradzš się, co poczšć... Tak, to najważniejsze, to przecie teraz jedyne. Cóż jej innego pozostało? ... Z trudem odszukała bocznš drogę do młyna. Œnieg padał tak gęsto, że gdyby nie szum wody na kole i nie prychanie koni pod młynem, nie dostrzegłaby go wcale. Œwiatła zobaczyła dopiero z bliska i zdziwiła się: w oknach przybudówki też było jasno. - To chyba Natalka przyszła tu odrabiać lekcje - pomyœlała Marysia. Otrzepała w sionce buciki ze œniegu, otworzyła drzwi i stanęła jak wryta. Izba nagle zawirowała przed jej oczami, serce uderzyło gwałtownie, z ust wyrwał się cichy okrzyki - straciła przytomnoœć. Rozdział XVI W sanatorium doktora du Chateau w Arcachon zwykle z poczštkiem grudnia zaczynał się zimowy sezon i masowy napływ paryskich artretyków. Toteż gdy w połowie grudnia przybył pan Stanisław Czyński i oznajmił doktorowi, że chce zabrać syna do kraju, lekarz nie sprzeciwiał się wcale. -Owszem -powiedział -pański syn jest właœciwie zupełnie zdrów. Wykluczyłbym dlań na razie wszelkie forsowniejsze sporty, ale koœci zrosły się bez zarzutu, mięœnie pod wpływem masażu zjędrniały dostatecznie, co zaœ się tyczy usposobienia,myœlę, że jest ono skutkiem nostalgii. Powrót do kraju, do rodziny ożywi go i rozrusza. -I ja mam takš nadzieję. -Pan Czyński potrzšsnšł jego rękš. A teraz, siedzšc w wagonie naprzeciw syna, nie miał już z tej nadziei nic. Umyœlnie po naradzie z żonš wyjechał sam do Arcachon, by zabrać Leszka na œwięta. Przerażeni byli jego listami. Przysłał im po długim bombardowaniu tylko dwa, i to krótkie, kostyczne, obojętne. Równie obojętnie powitał ojca i zgodził się na powrót. - Wszystko mi jedno - powiedział tylko. Siedział milczšcy, ze zgasłym od dawna papierosem w ręku i zdawał się nie słyszeć opowiadań ojca o polityce, o poprawie koniunktury, o nowych zamówieniach. Zdawało się, że nic go nie obchodzi, nic nie może zainteresować, nic poruszyć. Czyżby nerwowy wstrzšs, jakiego doznał przy tej nieszczęsnej katastrofie, miał na zawsze już zmienić tego wesołego chłopca w apatycznego melancholika? ... Pan Czyński na próżno wysilał się, by czymkolwiek zajšć uwagę syna. Leszek ograniczał się do krótkich odpowiedzi, bezmyœlnie przyglšdał się końcom wł asnych butów i był w nim jakiœ zastygły, bezwładny spokój. W nocy pan Czyński nie mógł zasnšć i zajrzał do przedziału syna. Miał jakieœ złeprzeczucia i niewiele omylił się: Leszek pomimo mroŸnej nocy otworzył okno i w cienkiej jedwabnej pidżamie stał wychylajšc głowę na zewnštrz. Poryw lodowego wiatru przy otwarciu drzwi wtargnšł do przedziału. - Co ty wyprawiasz, synu! - przeraził się pan Czyński. - Dostaniesz zapalenia płuc!! Leszek odwrócił się. - Możliwe, ojcze. - Proszę cię, zamknij okno. - Goršco mi. - Chcę z tobš pomówić. - Dobrze. Zamknšł okno i usiadł. -Jesteœ bardzo nieostrożny, Leszku -zaczšłpan Czyński. -Nie tylko nie dbasz o swoje zdrowie, lecz œwiadomie się narażasz. Milczenie było jedynš odpowiedziš. - Czemu nie położyłeœ się? - Nie jestem senny. - Jednak powinieneœ. Twój stan zdrowia wymaga jeszcze dużej dbałoœci. - Po co? - Leszek spojrzał ojcu w oczy. - Jak to po co?! - Tak, po co? Czy sšdzisz, że zależy mi na tym? - Powinno ci zależeć. - Aha!! - Machnšł rękš. -Leszku! -Mój ojcze! Czy ty naprawdę sšdzisz, że życie jest czymœ godnym dbałoœci, niepokoju, zabiegów? ... Wierzaj mi, że osobiœcie nie zależy mi na nim wcale. Pan Czyński uœmiechnšł się z przymusem. -Gdy byłem w twoim wieku -skłamał -miewałem również tego rodzaju depresje, lecz miałem doœć rozsšdku, by zakwalifikować je jako stany przemijajšce. -I w tym różnimy się, ojcze. - Skinšł głowš. - Ja wiem, że to nie jest przelotna depresja. -Więc upewniam cię, że tak. Ufaj memu doœwiadczeniu. Oczywiœcie, szok fizyczny i psychiczny musi mieć swoiste następstwa. Ale to przejdzie. Przejdzie tym prędzej, im rozumniej ustosunkujesz się do swego obecnego usposobienia. Uœwiadomienie sobie powodów depresji jest najskuteczniejszym œrodkiem jej zwalczania. Pan Czyński nie odniósł wrażenia, by jego przekonywajšca argumentacja przemówiła do syna, i dodał: -A jeszcze i to. Nie wolno ci zapominać o nas, o twoich rodzicach, dla których jesteœwszystkim. Jeżeli twój rozsšdek nie może cię poruszyć, odwołuję się do twoich uczuć. Leszek drgnšł i po pauzie zapytał: -Czy rzeczywiœcie uważasz, ojcze, uczucia za siłę tak potężnš i godnš szacunku, że należy je brać w rachubę wówczas, gdy zjawia się w nas hamletowskie zagadnienie: być albo nie być? ... - Oczywiœcie, Leszku. - Dziękuję ci. Jestem tego samego zdania. -A widzisz, synku. No, połóż się teraz i spróbuj zasnšć. Nad ranem będziemy w domu. Tak... Nie możesz sobie wyobrazić, jak twoja matka tęskni za tobš. Zawsze usiłuje udawać naturę silnš... Ale ty sam wiesz, ile pod tš powierzchniš kryje się najgłębszej czułoœci. No, œpij, synu. Dobranoc. - Dobranoc, ojcze - drewnianym głosem odpowiedział Leszek. Zgasił œwiatło, lecz nie położył się. Miarowy stukot kół pocišgu, lekkie kołysanie się wagonu, jaskrawe smugi iskier na czarnej szybie... Tak samo wtedy wracał. Tylko wtedy pragnšłby przyœpieszyć bieg pocišgu. Wiózł dla niej pierœcionek zaręczynowy, a dla siebie szczęœcie. Czy w Ludwikowskiej oranżerii sš już bzy? ... Tak, bzy i heliotropy, mocno pachnšce... Każe wszystkie poœcinać. I może... Tam na pewno leży głęboki i biały œnieg. A na œniegu nawet œladu niczyjego nie ma. Zapomniany, mały wzgórek... Będzie szedł po tej niepokalanej, białej powierzchni... Pierwszy i ostatni... Tam cel. A już stamtšd żadna droga nie prowadzi... Ułoży kwiaty, całš mogiłkę zasypie kwiatami... Czy przez œnieg, przez warstwęziemi i przez drewniane wieko dotrze do niej zapach bzu i heliotropu? ... Czy dotrze jego szept powtarzajšcy najdroższe imię, najczulsze zaklęcia, najrozpaczliwsze przysięgi? ... Czy usłyszy ona słabnšce, zamierajšce tętno jego serca wœród umierajšcych kwiatów, czy przygotuje się na przywitanie go, czy zarzuci mu, jak dawniej, ręce na szyję i pozwoli mu do sytapatrzeć w te promienne oczy? ... Już na zawsze, już na wiecznoœć... Jakże błoga wiara ogarniała go, gdy o tym myœlał. Jaki spokój spływał nań, odkšd sięz tym pogodził. Ilekroć został sam, pogršżał się w tych beznamiętnych, ogromnych i jak pustka kosmiczna niezmierzonych przestrzeniach œmierci. Należał już do nich bez reszty. O ileż gorszy, o ileż boleœniejszy był pierwszy okres. Gdy tylko mógł wymówić kilka sylab,zapytał ich: - Co z niš? Matka wówczas drgnęła i powiedziała krótko: dać się Kosiba - adnie pytanie: - 8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŒP{cËcŽÓ cÝ*cđ8e.‘U?-- Nie żyje, ale nie myœl o tym. A doktor Pawlicki dodał: - Strzaskanie podstawy czaszki. Z tym nie można żyć dłużej niż kilkadziesišt minut. Wówczas stracił przytomnoœć ponownie. A ile razy odzyskiwał jš, œwiadomoœć œmierciMarysi zdawała się być zaprzeczeniem jegowłasnego życia. Leżšc z zamkniętymi oczyma słyszał rozmowę prowadzonš półgłosem. Doktor robił pani Czyńskiej wyrzuty: -Nie należało mu mówić o œmierci tej dziewczyny. To było nieostrożne. Może pogorszyć stan nerwów. A matka na to: -Nie umiem kłamać, doktorze. A jeżeli o mnie chodzi, zawsze wolałam bodaj przykrš prawdę niż złudzenie. Zresztš mój syn nie ponosi przecie odpowiedzialnoœci za wypadek. -Myœlałem - zawahał się lekarz -o czym innym. Mógł mieć jakiœ sentyment do tej Marysi... -To jest wykluczone - przerwała pani Czyńska z takim naciskiem, jakby samo domniemanie było dla niej obrazš. Stan fizyczny Leszka poprawiał się z dnia na dzień. W wileńskim szpitalu zrobiono wiele zdjęć rentgenowskich, rany i okaleczenia goiły się normalnie. Natomiast psychiczny stan chorego budził coraz większe obawy. Toteż skoro to tylko nie mogło zagrażać jego zdrowiu, przewiezionogo najpierw do kliniki chirurgicznej w Wiedniu, następnie zaœ na okres rekonwalescencji do Arcachon. W Arcachon wesołe międzynarodowe towarzystwo miało wpłynšć na usposobienie Leszka zbawiennie. Niestety, wyraŸnie unikał ludzi.Nie brał udziału w zabawach i wycieczkach, a chociaż automatycznie stosował się do przepisanej kuracji, jego nastrój nie uległ żadnym zmianom. Przynajmniej pozornie. W gruncie rzeczy i niewidocznie dla otoczenia dojrzewała w nim decyzja. Dojrzała i przyniosła ukojenie... Oczywiœcie kochał rodziców i zdawał sobie sprawę z tego, jaki ból im wyrzšdzi. Byłby nawet gotów do dużych poœwięceń, lecz myœl o skazaniu siebie na całe życie, na długoletniš katorgę cierpień, których nic już złagodzić nie mogło, wydawała mu się czymœ potwornym i o wiele przerastajšcymjego siły. A nadto pragnšł œmierci, właœnie takiej œmierci, pragnšł jak ekspiacji. Przecie wtargnšł w życie, w spokojne i radosne życie tej najcudowniejszej istoty, nie proszony, nie wołany, niemal przemocš. Gdyby nie on, wiodłaby do dziœ dnia swojš, może prostš i ubogš, lecz pogodnš egzystencję. On zburzył jej spokój, przez niego wreszcie zginęła i jeszcze po œmiercizostała na jej pamięci zła sława. Przez niego. Nie miał doœć odwagi, by stawić od razu czoła wszystkim przeciwnoœciom. Był zbyt małoduszny. Ukrywaniem swoich zamiarów chciał zapewnić sobie wygodny byt. Za cenę jej opinii! To wołało o karę! I musiał jš sobie wymierzyć, bo tylko ta kara stanie się rehabilitacjš dla Marysi, bo tylko ta kara oczyœci pamięć kochanej ponad wszystko istoty... Pocišg zatrzymał się na małej, jakże znajomej stacyjce. Na peronie stała pani Czyńska, Tita Zenowiczówna, jej siostra Anielka, kuzyn Karol, jego żona Znika i jeszcze kilka osób z rodziny, która do Ludwikowa zwykle zjeżdżała na œwięta Bożego Narodzenia. Zdawkowy półuœmiech, z jakim Leszek witał wszystkich, nikogo nie wprowadził wbłšd: był zaledwie konwencjonalny. Umyœlnie wyjechali na jego spotkanie owacyjnie i gwarnie, by z miejsca go rozruszać, rozbawić, wcišgnšć w swoje beztroskie, codzienne sprawy. Jedna tylko Anielka przyglšdała mu się w milczeniu i jakby ze współczuciem. - Jak on zmizerniał i jaki jest smutny - powiedziała pani Czyńskiej półgłosem. - Postaraj się go rozbawić i udawaj, że nie spostrzegasz w nim żadnej zmiany. -Pani Eleonora œcisnęła jš za rękę. -Zawsze cię bardzo lubił. Czworo sań z pobrzękiwaniem janczarów zajechało przed ludwikowski pałac niczym kuligiem. Przez cały dzień nie zostawiano Leszka ani na chwilę samego. W salonie hałasowało na zmianę radio z gramofonem.Po kolacji nareszcie znalazł się u siebie. Nic tu nie zmieniono podczas jego nieobecnoœci. Z niepokojem zajrzał do biurka. Pamiętnik Marysi leżał na swoim miejscu. Przez całš noc czytał, po kilkakroć wertował te same stronice, których treœć,ba, niemal każde słowo, tak dobrze pamiętał. Zasnšł dopiero nad ranem i obudził się póŸno. Służšcy przyniósł œniadanie i oznajmił: - Pan starszy jest w fabryce i kazał zapytać, czy panicz nie zechce tam wstšpić.- Nie - potrzšsnšł głowš. - Ale proszę zawołać ogrodnika. - Słucham, paniczu! - Czy w oranżerii jest dużo kwiatów? -Jak zwykle na œwięta. Szczególniej róże w tym roku udały się. Po œniadaniu zjawił się ogrodnik i przeszli razem do oranżerii. Leszek wskazywał nieco zdziwionemu człowiekowi coraz nowe kwiaty i na zakończenie powiedział: - To wszystko proszę œcišć. - Œcišć? ... - Tak. I opakować. - A dokšd to pójdzie, proszę pana? - Ja sam zabiorę. - To pan inżynier wyjeżdża? Leszek nic nie odpowiedział i skierował siędo wyjœcia. -Proszę pana. - Ogrodnik zatrzymał go. -Alepan kazał œcišć prawie wszystkie kwiaty. To nie moja sprawa. Tylko że ja nie wiem, czy pani... - Dobrze. Proszę powiedzieć pani i zapytać, czy nie ma nic przeciw temu. - Pani wyjechała samochodem na stację i wróci dopiero na obiad. -Więc po obiedzie Jan spyta. Ja też jadę dopiero po obiedzie. Leszek nie wštpił, że matka zgodzi się nawet na największe spustoszenie w oranżerii. Oczywiœcie od razu domyœli się, po co mu kwiaty sš potrzebne. Wrócił do siebie i zabrał się do pisania listów. Najdłuższy był do rodziców.Krótkie i serdeczne do paru przyjaciół, oficjalny do policji i wreszcie do pani Sżkopkowej. Na tym ostatnim szczególnie mu zależało. Miał on stanowić rehabilitacjędla Marysi w opinii miasteczka. Właœnie skończył pisanie, gdy do drzwi zapukała gospodyni, pani Michalewska. Wczoraj nie zdšżyła przywitać się z Leszkiem. Była strasznie zapracowana, jak to przed œwiętami. A teraz dowiedziała się,że już po obiedzie Leszek wyjeżdża, więc oderwała się od ciast, zdajšc je na łaskę iniełaskę kucharza, by tylko zobaczyć się z panem Leszkiem i wyrazić mu swojš radoœć, że go znowu, dzięki Bogu, widzi w zdrowiu. Zaczęła opowiadać, jak tu wszyscy w okolicy dopytywali się o niego, co kto mówił, co kto zrobił... Leszek słuchał tej paplaniny i przyszło muna myœl, że ta kobiecina, ta żywa kronika całego powiatu musi wiedzieć dokładnie to,o co nie chciałby wypytywać w miasteczku.- Moja Michalesiu!! - odezwał się. - Mam doMichalesi proœbę. - Proœbę? -Tak. Czy Michalesia nie wie... -głos mu się załamał -czy Michalesia nie może mi powiedzieć... gdzie... pochowano... - Kogo? -Gdzie pochowano tę... panienkę, co zginęła wówczas w katastrofie? ... Kobieta szerokootworzyła usta. - W jakiej katastrofie? - No, razem ze mnš! - zniecierpliwił się. -Jezus Maria! - krzyknęła. -Co pan Leszek mówi! Jakże jš mogli pochować?! ... Ta Marysia? ... Od Szkopkowej? ... Toż ona żyje! Wszystka krew uciekła mu z twarzy. Zerwał się z krzesła i omal nie upadł. -Co?! ... Co?! ... -zapytał przeraŸliwym szeptem, aż zalękniona Michalesia cofnęła się do drzwi. -Klnę się Bogiem! - zawołała. - Jakże jš mieli grzebać? Wyzdrowiała. Ten znachor jšwyleczył i zamknęli go do więzienia. A ona w tym to młynie żyje. Przecież wiem od ludzi. A ot i nasz Pawełek, ten z kuchni, na własne oczy jš widział... Boże! Ratunku! ... Leszek zachwiał się, zatoczył i upadł na ziemię. Przerażona gospodyni sšdziła, iż zemdlał, lecz usłyszała szloch i jakieœ bezładne słowa. Nie różu, miejšc, o co chodzi, i w poczuciu własnej odpowiedzialnoœci za to wszystko, wybiegławołajšc o pomoc. W hallu siedziało całe towarzystwo. Wpadła tu i zdyszanym głosem opowiadała,że panu Leszkowi coœ się stało. Nim jednak zdšżyła skończyć, wbiegł sam Leszek, przeleciał przez hali i nie zamykajšc za sobš drzwi, wypadł na taras.- Jeszcze się zaziębi!! - jęknęła Michalesia. -Bez palta! Co ja narobiłam! ... On tymczasem biegł ku stajniom. - Prędzej zaprzęgać!! - krzyknšł pierwszemu spotkanemu fornalowi. - Prędzej!! Prędzej! I sam zabrał się do pomocy. Zrobił się ruch. Z pałacu nadbiegł lokaj z futrem i z czapkš. W pięć minut póŸniej sanie mknęły drogš do Radoliszek, mknęły zaœ jak szalone, bo Leszek odebrał stangretowi lejce i sam powoził. W głowie mu się kręciło, serce waliło jak młotem. Myœli też wpadły w jakiœ opętańczy galop. Wprost rozsadzały go sprzeczne uczucia. Przepełniało go wielkie,radosne szczęœcie, a jednoczeœnie targał jego mięœniami taki gniew. Gotów był wszystkim wszystko przebaczyć, gotów byłrzucić się w objęcia największemu swemu wrogowi i nagle wœciekłoœć zaciskała mu szczęki. Okłamywano go! Tak niskiego, tak haniebnego użyto podstępu! Ukrywali przed nim przez tyle czasu, że ona żyje. Zemœci się za to, . zemœci się bez litoœci! I nagle przychodziło rozczulenie: a ona ile wycierpieć musiała! Na pewno czekała od niego wiadomoœci, listu, znaku życia. Stopniowo traciła nadzieję, samotna, opuszczona, zapomniana w nieszczęœciu przez człowieka, który przysięgał jej miłoœć. - Czyż nie uważa mnie teraz za szubrawca?... Zgrzytnšł zębami. I to przez nich! O, nie puœci im tego płazem. Tego doktora Pawlickiego spoliczkuje i obetnie mu uszy w pojedynku. Niech wic na całe żyie, że postšpił jak szelma. A matka? ... O, ona jeszcze srożej odpokutuje za swój nędzny czyn. Powie jej tak: -Twój syn przez twoje podłe kłamstwo byłby popełnił samobójstwo. Kłamstwo wydało się wbrew tobie. Uważaj zatem, żeœzabiła swego syna. A w każdym razie wszystkie jego synowskie uczucia. Na zawsze jestem i pozostanę ci obcy. I więcej nigdy już nie odezwie się do niej ani jednym słowem. Wyjedzie, wyjedzie stšd na zawsze i to natychmiast. Bo i ojca nie chce już widzieć. Jak mógł on pokrywaćmilczeniem kłamstwo matki! - Oto miłoœć rodzicielska, niech jš piekło pochłonie! I tylko pomyœleć, jak bliskie było przez nišnieszczęœcie: przecie tam, we Francji, już dawno chciał z tym skończyć. Powstrzymało go tylko pragnienie spełnienia ostatniego obowišzku w stosunkudo Marysi. Dlatego czekał, dlatego tu wrócił... - Bóg widocznie kierował moimi krokami.... I nagle wydało się mu, że przenika tajemnicę swojego przeznaczenia, że przeznaczeniem tym ma być wielkie, niezmierzone szczęœcie i że ogromu tego szczęœcia nie potrafiłby nigdy należycie ocenić, gdyby nie owe cierpienia, gdyby nie owa rozpacz bez granic, która przetrawiłajego duszę. I zastanowił się: przecie w życiu nieraz spotykały go radoœci, powodzenia, pomyœlnoœć. Przyjmował wszystko to jako rzecz naturalnš, należnš mu i zwykłš. I nieprzypominał sobie, by chociaż w jednym wypadku odczuł wdzięcznoœć, by obudziła się w nim chęć wplecenia do z przyzwyczajenia odmawianych pacierzy jednego chociażby dziękczynnego westchnienia. Czyż trzeba było aż tak ciężkich doœwiadczeń, by nauczyć się cenić te wielkie dary? ... By zrozumieniem ich wartoœci na nie zasłużyć? ... By stać się dojrzałym do przyjęcia takiego szczęœcia? ... Tak myœlał sobie, a że myœl u niego musiała, jak zawsze, natychmiast znaleŸć wyraz w czynie, na pierwszym rozstaju pod krzyżem œcišgnšł konie, aż tylnymi kopytami zaryły się w œniegu, rzucił lejce stangretowi, wyskoczył i klęknšwszy z obnażonš głowš, wpatrzył się w małš figurkę Chrystusa wyciętš z blachy i sczerniałš od rdzy. - Dzięki Ci, Boże, dzięki Ci, Boże! ... - powtarzał. Zawsze uważał się za wierzšcego, uważał się tym pewniej, że nie trapiły go nigdy żadne wštpliwoœci natury zasadniczej. Od dziecka wychowany religijnie, nie odznaczałsię nigdy szczególniejszš gorliwoœciš, lecz inie zaniedbywał praktyk, nakazanych przezKoœciół, w granicach dozwolonego minimum.Dlatego też ta modlitwa pod krzyżem, na rozdrożu, dla niego samego była rewelacjš.Nie wiedział dotychczas, co to jest modlitwa i jak głębokich doznań może być Ÿródłem. Gdy wsiadł ponownie do sanek, czuł, że sięw nim uciszyło, wypogodziło, pojaœniało. Złagodniały też myœli o postępku matki, przyszły refleksje. A jednoczeœnie jakby wzmogła się œwiadomoœć szczęœcia, które go czeka. Przez Radoliszki przejechali pędem i skręciliw goœciniec ku młynowi Prokopa. Zapadł już wczesny, zimowy zmierzch, gdy stanęli przed młynem. Przed drzwiami stał robotnik Witalis. - Czy tu mieszka panna Wilczurówna? - zapytał go Leszek. - Kto taki? - Panna Wilczurówna. - Nie wiem. Tu nie mieszka. Chyba że to ta panna Marysia? - Tak, tak! - Wyskoczył z sanek. - Gdzież jest panna Marysia? - A poszła do miasteczka. Jadšc do Radoliszek, musiał pan jš spotkać. - Nie spotkałem. A czy prędko wróci? - Pewno prędko. - To ja zaczekam. Z drzwi wychyliła się głowa Zoni. -Jak pan łaskaw zaczekać, to może najwygodniej będzie w pokojach. Albo może w przybudówce, u Marysi... Proszę, pan pozwoli tutaj. Obtarła ręce fartuchem i wprowadziła Leszka do izby w przybudówce. Znalazła naprzypiecku zapałki i zapaliła lampę. Rozejrzał się po izbie. Było tu ubogo, lecz schludnie. -Marysia na pewno niedługo przyjdzie. Do miasteczka poszła -zagaiła rozmowę Zonia.- A pan inżynier, to widzę, wyzdrowiał całkiem, dzięki Bogu. - Wyzdrowiałem. -To szczęœcie prawdziwe. Jak pana inżyniera i Marysię tu przywieŸli, to aż strach było spojrzeć. Krwi tyle, że niech Bóg uchowa! Już i modlitwy za konajšcych odmawialiœmy. I żeby nie Antoni! ... Szkoda gadać! - Machnęła wymownie rękami. - Jaki Antoni? - zastanowił się Leszek. - Antoni Kosiba, znachor, co tu mieszka. - Tu mieszka? -No, a gdzież? Teraz to on w więzieniu. Ale tu mieszka, tu wróci. To przecież on tutaj, o, na tej ławie, pana inżyniera ratował, a sklejał, a zszywał - zachichotała Zonia. - Plamy po krwi to aż szkłem musiałam zeskrobywać. Zejœć nie chciały. A jš, Marysię, to na tym stole reperował. Z panem Ÿle było, ale już z niš, to i nadziei żadnej nie było. I nie dychała wcale. Koœci w mózg powchodziły. Doktor, jak pana zabierał do samochodu, to mówił, że ona już kaput. Dla tej biedaczki -powiada - tylkotrumna - powiada - a szkoda, bo ładna. I prawdę powiedzieć, to przez tydzień nikt nie myœlał nawet, że ona odżyje. Antoni nawet czemodan z tymi przyborami doktorskimi ukradł, żeby jš ratować. Dniami i nocami koło niej chodził. Już sam nie wiedział, co poczšć. Nawet owczarza zPieczek kazał wołać, żeby uroki odczynił. A ona wcišż niczym martwa. Na koniec, jakja białš kurę pod oknem zarżnęłam, to i pomogło. Leszek słuchał z największym zajęciem i przyszło mu do głowy, że być może niesłusznie posšdzał matkę i doktora Pawlickiego o œwiadome kłamstwo. Prawdopodobnie oboje byli przeœwiadczeni, że umierajšca podczas ich wyjazdu Marysianie zdołała już wrócić do zdrowia. Opowiadanie tej młodej kobiety zdawało sięœwiadczyć na ich korzyœć. PóŸniej jednak matka niewštpliwie dowiedziała się, że Marysia żyje. Dlaczego tedy nie napisała muo tym ani słowa? ... Dlaczego ojciec nie wspomniał, dlaczego dopiero w Ludwikowie,i to przypadkowo, dowiedział się o tym! ? ... Tu była ich wina i o to do nich czuł żal. Żal ten jednak osłabiony teraz był poczuciem własnej niesprawiedliwoœci. Zbytsurowo i zbyt pochopnie osšdził rodziców i Pawlickiego. - A czy teraz już panna Marysia zupełnie zdrowa? - zapytał. -Niczego jej nie brakuje. Nawet wyładniałapo dawnemu -zaœmiała się Zonia. - Tylko wielkie zmartwienie ma, bo widzę, że zapłakana chodzi. - Jakie zmartwienie? - Ja tam nie wiem. Ale zmartwień, myœlę, jej nie brakuje. Bo raz, że pracę straciła przez tę chorobę. Pani Szkopkowa innš do sklepu wzięła. Podobnież swojš krewniaczkę. - No, to głupstwo! A cóż jeszcze? ... -Ano przez Antoniego. Za tę to kradzież i zato niby, że bezprawnie leczy, do więzienia go na trzy lata wsadzili. - To chyba niemożliwe!! - Możliwe, bo zamknęli. I Zonia obszernie opowiedziała Czyńskiemu,jak i co było. -Radzilim, jak go ratować, ale jakiż tu możebyć ratunek - zakończyła. -A teraz przepraszam, bo muszę już do gospodarstwa. Marysia pewnikiem niedługo nadejdzie. Wyszła, a Leszek z rozczuleniem zaczšł przyglšdać się wszystkim szczegółom urzšdzenia izby. Wszędzie tu było znać Marysine upodobanie do czystoœci i do estetyki. Ileż musiały się napracować te biedne ršczęta! -Już teraz to się skończy! -myœlał i ogarniała go ogromna radoœć. Za oknami padał œnieg wielkimi płatami, coraz gęœcieji8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż’PË O“ hc€”ƒ˙ c•‚'c–™5Ě Dgęœciej. - Żeby tylko nie zabłšdziła - zaniepokoił się. Nagle usłyszał tupanie w sieni. Był pewien,że to ona. Stanšł na œrodku izby i czekał. Drzwi otworzyły się. Marysia zatrzymała się w progu, krzyknęła i byłaby upadła, gdyby w porę nie porwał jej w ramiona. Obsypywał pocałunkami jej usta, oczy, poddotykiem jego ršk tajał œnieg na płaszczu. Z wolna odzyskiwała przytomnoœć. -Kochanie moje jedyne - szeptał. -Szczęœciemoje... Nareszcie cię mam przy sobie żywš i zdrowš, i mojš... Wszystko się spiętrzyło przeciw nam, ale teraz już nic nas nie rozłšczy, nic nie rozdzieli... Pewno myœlałaœ o mnie, że jestem zły, że zapomniałem cię... Ale to nieprawda! Przysięgam ci, że to nieprawda! Powiedz, że mi wierzysz! Przytuliła się doń. - Wierzę, wierzę, wierzę... -I kochasz mnie jeszcze? ... - Kocham. Kocham cię bardziej, niż kiedykolwiek cię kochałam. -Słońce ty moje! Cudzie mój! A powiedz, czy nie myœlałaœ o mnie Ÿle? ... Dostrzegł w jej oczach wahanie. - Złe nie myœlałam - odezwała się wreszcie. - Wcale nie. Tylko mi było ogromnie smutno. Tak czekałam... Tak strasznie czekałam... Tyle dni. -Wierz mi -spoważniał nagle - żeœ i tak była szczęœliwsza ode mnie. I ja tyleż dni przeżyłem, lecz były one stokroć, milionkroć cięższe od twoich. Bo ja niczego nie czekałem. Umilkł i dodał: - Wprowadzono mnie w błšd. Potrzšsnęła głowš. - Nie rozumiem. Jemu jednak trudno było powiedzieć prawdę. Wreszcie jš wykrztusił: -Zatajono przede mnš, żeœ ty... ocalała. O, nie sšdzę, że zrobiono to ze złej woli. Z poczštku twój stan był beznadziejny, a póŸniej... Przecie nikt nie wiedział, że ty dla mnie jesteœ całym œwiatem. Więc nie zawiadomili mnie. Kiwnęła głowš, a w oczach jej zaœwieciły łzy. - Teraz wiem, teraz rozumiem... I... i smutno ci było... że ja nie żyję? ... -Czy smutno?! -krzyknšł. - Marysiu! Oto masz dowody! Masz! ... Sięgnšł do jednej kieszeni, do drugiej, obszukał wszystkie. - Musiałem te listy zostawić w Ludwikowie na biurku. Ale przeczytasz je jutro. - Pisałeœ do mnie, Leszku? - zdziwiła się. -Nie do ciebie, szczęœcie moje! -zaprzeczał, przygryzajšc wargi. -To były listy pożegnalne. Do rodziców, do przyjaciół. Przyjechałem wczoraj, dziœ rano je napisałem. A wieczorem... Spojrzał na czarne szyby, do połowy zasypane œniegiem. - A o tej porze.... już bym nie żył. -Leszku! - zawołała ze zgrozš. - Po cóż mi było żyć bez ciebie!! Przytulili się do siebie i łzy spływały im gęstymi kroplami po policzkach, mieszajšc się razem. Płakali nad minionš złš przeszłoœciš, nad smutkami serdecznymi, nad rozpaczš, która w nich wypaliła się do dna, płakali nad szczęœciem swoim, tak wielkim, tak nieogarnionym, że sami w jegoogromie czuli się zagubieni, maluczcy i nieœmiali. Rozdział XVII Leszek nie omylił się. Wyjeżdżajšc z domu półprzytomny, rzeczywiœcie listy zostawił na biurku obok nie zaadresowanych jeszczekopert. Po jego wyjeŸdzie w Ludwikowie zapanował chaos. Gospodyni, pani Michalewska, od nadmiaru wzruszeń sama dostała spazmów, a póŸniej doprowadzona do stanu jakiej takiej równowagi, opowiadała przebieg rozmowy z Leszkiem tak zawikłanie, że minęło sporo czasu, zanim zdołano ustalić, co właœciwie i dlaczego zaszło. Ustalenie stanu faktycznego było zasługš pana Czyńskiego, po którego oczywiœcie natychmiast posłano do fabryki. Nie ograniczył się on do wybadania Michalesi. Od służby dowiedział się, że Leszek wzywał ogrodnika, od ogrodnika zaœ, że ten otrzymał polecenie poœcinania wszystkich najpiękniejszych kwiatów w oranżerii. Ma się rozumieć, że nie zaniedbał pan Czyński również stwierdzenia, przy pisaniu jakich to listów zastała Leszka gospodyni. Był przy tym tak ostrożny, że mimo doœć energicznych upominań się rodziny, nikogo do pokojów syna nie wpuœcił. Dlatego też mógł w skupieniu listy przeczytać. Skupienie nie wykluczało jednak bynajmniej tego, że podczas lektury ręce pana Czyńskiego zaczęły drżeć, a na czoło wystšpiły mu krople potu. Treœć listów, w zestawieniu z relacjš gospodyni, nie zostawiała żadnych wštpliwoœci i aż nadto dobitnie wyjaœniała przyczyny apatii Leszkai potem nagłego jego wyjazdu. Toteż gdy wróciła pani Czyńska i gdy pan Stanisław poprosił jš do gabinetu, mógł zwięŸle opisać niedawne zdarzenia, a także przedstawić sytuację. -Leszek dziœ rano zawezwał ogrodnika i polecił mu poœcinać wszystkie niemal kwiaty w oranżerii. Oœwiadczył, że sam je zabierze i nie wyjaœnił dokšd. Potem siadł do pisania listów. Zanim ci je dam, droga Elu, do przeczytania, muszę cię zapewnić, że już nie sš aktualne i że to niebezpieczeństwo minęło. - Jakie niebezpieczeństwo? - rzeczowo zapytała pani Czyńska. - Samobójcze zamiary Leszka. Pani Elepnorazbladła. - To nonsens!! - marszczyła brwi. -Czytaj! -odpowiedział jej mšż, podajšc zapisane arkusiki papieru. Czytała szybko i tylko przyœpieszony jej oddech œwidczył, że jest to wielkie dla niej przeżycie. Po skończeniu siedziała milczšca, z zamkniętymi oczyma. Twarz jej nagle postarzała. - Gdzie on jest? - zapytała cicho. -Posłuchaj dalej. Otóż listy zostały tutaj, ponieważ do pokoju weszła Michalewska. Leszek zapytał jš, na którym cmentarzu pochowano owš dziewczynę, o której tak rozpaczliwie pisze w swoich listach. Oczywiœcie Michalewska była zdziwiona i wyjaœniła mu, że dziewczyna żyje. Powiedziała mu też, gdzie jš może znaleŸć. Możesz sobie wyobrazić, jakie wrażenie ta wiadomoœć na nim wywarła. Dostał ataku nerwowego czy czegoœ w tym rodzaju. Potem jak nieprzytomny pobiegł do stajen zaprzęgać konie. Nim odjechał, ledwie zdšżono przynieœć mu futro i czapkę. Pojechał w stronę Radoliszek, oczywiœcie do owego nieszczęsnego młyna, gdzie jak ciwiadomo, mieszka owa Marysia. - Czy posłałeœ za nim kogo? Pan Czyński wzruszył ramionami. -Byłoby to bezcelowe. Zresztš jest z nim stangret. W oczekiwaniu na twój powrót niepowzišłem żadnej decyzji. Zastanawiałem się jednak nad sytuacjš i doszedłem do pewnych wniosków. Jeżeli pozwolisz... - Słucham cię. -Otóż wiemy przede wszystkim, że uczucia Leszka do tej dziewczyny nie sš przelotnymupodobaniem, lecz głębokš miłoœciš. Pani Czyńska przygryzła wargi. - To absurd!! -Osobiœcie zgadzam się z tobš. Ale musimy liczyć się z obiektywnymi faktami. Jest faktem, że on jš kocha. Nikt sobie nie odbiera życia z rozpaczy po kimœ zaledwie sobie miłym. To jedno. Teraz dowiaduje się,że ona żyje. Doznaje takiego wstrzšsu, że przeraża domowników. Nic dziwnego. Człowiek, który od paru miesięcy znajduje się w skrajnym przygnębieniu i obmyœla tylko rodzaj samobójstwa, nagle odzyskuje wszystko, co utracił. Wówczas przypomina sobie, że to właœnie ty, jego rodzona matka, powiedziałaœ mu o œmierci owej panienki. Zdaje też sobie sprawę, że my oboje nie powiadomiliœmy go o jej powrocie do zdrowia. Zastanów się tedy, jak on nas osšdza, jak musi osšdzać! Pani Czyńska wyszeptała: - Przecież mu nie kłamałam. W każdym razie byłam przeœwiadczona, że mówię prawdę. - Gdy jednak przekonałaœ się, że to nie była prawda, postanowiłaœ zataić to przed nim. -Nie zataić. Po prostu nie uważałam, by to była sprawa o tyle obchodzšca Leszka, by mu o tym pisać. Pan Czyński zrobił nieokreœlony gest rękš. -Mylisz się, droga Elu. WyraŸne powiedziałaœ mi wówczas, że trzeba przed Leszkiem zamilczeć fakt wyzdrowienia Marysi. - Przecież dla jego dobra. - To inna kwestia. -Dla jego dobra. Chciałam, by ten romans wywietrzał mu z głowy. Pan Czyński niecierpliwie poruszył się w fotelu. - Czyż możesz to jeszcze teraz nazywać romansem? ... Teraz, po przeczytaniu tego listu? ... - Nie kładłam wcale akcentu na tym słowie. -Pisze poza tym, że był z niš zaręczony, nazywa jš swojš narzeczonš, zapewnia, że wkrótce miał się odbyć ich œlub. -Nigdy nie zgodziłabym się na to -wybuchłapani Eleonora. -Nigdy nie dałabym swego błogosławieństwa! ... Pan Czyński wstał. -Teraz wštpię, czy on, czy nasz syn... przyjšłby nasze błogosławieństwo, choćbyœmy go o to błagali! Choćbyœmy błagali! Elu, czy ty nie rozumiesz, co się stało i co mogło się stać? Czy ty nie zdajesz sobie sprawy, że omal nie zabiliœmynaszego dziecka?! ... Że daj Boże byœmy go itak nie stracili na zawsze?! ... Spokój opuœcił go zupełnie. Chwycił się za głowę i chodzšc po pokoju powtarzał: - Ja go znam. On nam tego nie przebaczy! Ja go znam. On nie przebaczy! -Opanuj się. Stasiu - lekko drżšcym głosem odezwała się pani Czyńska. -Rozumiem twójniepokój, a może nawet podzielam obawy. Chcę jednak podkreœlić, że nic sobie nie mam do wyrzucenia. W dalszym cišgu uważam, że obowišzkiem rodziców jest dbać o przyszłoœć dziecka... - On ma trzydzieœci lat!! -Właœnie. Tym bardziej jeżeli pomimo swoich trzydziestu lat chce Ÿle rozporzšdzać swoim życiem. Byłoby słaboœciš i oportunizmem rezygnować z zasad dla egoistycznej przyjemnoœci uzyskania aprobaty syna, który chce głupioułożyć swojš przyszłoœć. -Mówišc inaczej - zaœmiał się pan Czyński -wolisz stracić syna niż zrezygnować z własnej koncepcji jego szczęœcia? ... - Tego nie powiedziałam. - Więc cóż powiedziałaœ?! - Ze powinnam trzymać się Zasad... ale... - Jakie ale? ... - Ale sama nie mam doœć siły, u ciebie zaœ,niestety, nie znajduje jej również. Pani Eleonora ciężko opuœciła głowę. - Absurd , moja droga - z przekonaniem zawołał jej mšż. - Przypuœćmy, że jesteœmy silni, że nie odstšpimy od naszychzasad. Czymże wówczas będzie nasze życie? ... Wykopiemy przepaœć między nami a istotš, która jest jedynym celem naszej egzystencji, która jest jedynym jej owocem, „jedynym uzasadnieniem. Położył żonie rękę na ramieniu. -Powiedz, Elu, kto nam zostanie? ... Co nam zostanie? ... Czy wyobrażasz sobie nasze dalsze życie? ... Pani Czyńska skinęła głowš. - Masz rację. -Niewštpliwie. A weŸ jeszcze i to pod uwagę: nie znamy tej dziewczyny. Swojš niechęć do niej opieramy tylko na jej niskiejpozycji socjalnej. Nie wiemy o niej nic pozatym, że była ekspedientkš w sklepiku, ale wiemy jeszcze i to, że pokochał jš nasz syn. Czy sšdzisz, że mógłby pokochać istotę wulgarnš, nieinteligentnš, głupiš, słowem, pozbawionš wszelkich zalet? Czyż nie przypominasz sobie, żeœ sama spostrzegła jego zmysł obserwacyjny, jego trafne uwagi o znajomych i krytyczne ustosunkowanie się do kobiet? ... Dlaczego nic nie wiedzšc o tej dziewczynie, którš on sobie wybrał, dopuszczamy rzeczy najgorsze? Równie dobrze moglibyœmy mniemać, że jest ona nadludzkim zjawiskiem. I jestem przekonany, a wiesz, że słów na wiatr rzucać nie lubię, iż większoœć naszych uprzedzeń zniknie z chwilš, gdy jš poznamy. Pani Czyńska siedziała, milczšc, z głowš wspartš na ręku i zdawała się wpatrywać w dywan. -Jeżeli zaœ nasze zastrzeżenia przy tej sposobnoœci wzrosnš, to wierzaj mi -cišgnšł pan Stanisław -że i Leszek je z czasem podzieli, gdy będzie mógł obserwować jš na naszym tle, w naszym œrodowisku. - Co przez to rozumiesz? - Sšdzę, że najrozsšdniej będzie zabrać tę Marysię do nas. - Do nas? ... Do Ludwikowa? ... - Naturalnie. I dodam jeszcze, że z tym zaproszeniem musimy się spieszyć. - Dlaczego? -Bo jeżeli nie okażemy Leszkowi natychmiast jak najlepszej woli, jeżeli przez jednš chwilę pomyœli, że działaliœmy z premedytacjš i że w dalszym cišgu pragniemy oderwania go od Marysi... Wtedy będzie już za póŸno. Kto wie, czy nie zabrał jej z owego młyna i nie wywiózł dokogoœ ze swoich przyjaciół? - Więc co robić? - Ręce pani Czyńskiej zacisnęły się. - Jak najprędzej jechać tam. - Dokšd? ... Do młyna? - Tak. Jeżeli już nie jest za póŸno. Pani Czyńska szybko wstała. - A więc dobrze. Poœlij po szofera, by podjeżdżał. Przytulił jš do siebie. -Dziękuję ci, Elu. Nie pożałujemy tego. Starzejemy się, kochanie, i coraz więcej nam trzeba ciepła. Gdy wyszedł z pokoju, pani Czyńska otarłałzy. W dziesięć minut póŸniej wielka, czarna limuzyna ruszyła sprzed ganku. Pogršżeni w swoich myœlach państwo Czyńscy nie mówili ani słowa, zapomnieli nawet podać szoferowi cel podróży. On jednak sam dobrze wiedział. W Ludwikowie wszyscy wiedzieli, dokšd państwo jadš i po co. Bo jakżeby inaczej? Sš prawa, które rzšdzš wszystkimi sercamijednakowo, przez wszystkich sš odczuwanei dla wszystkich zrozumiałe. Długa, ciężka maszyna z równego goœcińca zjechała w bocznš drogę. Tu liczne sanie ładowane zbożem pofalowały jezdnię w głębokie wyboje i trzeba był o jechać wolno, ostrożnie. Jaskrawe œwiatła reflektorów słupem błękitnej jasnoœci wodziły z dołu do góry, wywołujšc, wyczarowujšc z pustki niespodziewane sylwetki olch, poroœniętych œnieżnš okiœciš,czarne maczugi wierzb, czubate cienkimi gałšzkami, wreszcie spadziste dachy zabudowań Prokopa i stalaktyty sopli lodowych, zwisajšce zmarznięte kaskadš. Œnieg ustał i szofer już z daleka zobaczył stojšce przed młynem sanki ludwikowskie. - Nasze konie przed młynem - powiedział, nie odwracajšc się. -Chwała Bogu, że sš tu jeszcze - pomyœleli oboje państwo Czyńscy. Blask reflektorów wywołał z domu stangreta, który okrywszy konie derami, sam grzał się w kuchni przy piecu, oraz starego Mielnika, który uważał za swój obowišzek powitać ludwikowskich państwa. -Syn wasz, panoczku -oznajmił -jest tu w przybudówce u panny Marysi. Pozwólcie, przeprowadzę. -Dziękuję, Prokopie! - powiedział pan Czyński, a wzišwszy pod rękę paniš Eleonorę, szepnšł: - Pamiętaj, Elu, że chcšcserce pozyskać, trzeba całe serce okazać. -Wiem, mój dobry przyjacielu. -Œcisnęła jego ramię. -I nie obawiaj się. Przełamała już w sobie, w głębi duszy pogodziła się z tym, co jeszcze tak niedawno uważałaby niemal za pohańbienie. Oto drugi raz w życiu los zmusił jš do przestšpienia tych progów. Jakieœ fatum znowu odwróciło koło i znowu zatrzymało się w groŸnej chwili, w momencie niepokoju i niepewnoœci przed chatkš o małych, kwadratowych okienkach. Na pukanie do drzwi Leszek mocnym, pewnym, może nawet wyzywajšcym głosemodpowiedział: - Proszę wejœć!! Już przed paru minutami uprzedziły go o przybyciu rodziców œwiatła reflektorów. Wiedział, że to oni. Ale nie wiedział, z czym tu przyjdš. Toteż zerwał się i stanšł przed Marysiš, jakby chcšc jš zasłonić przed zbliżajšcym się niebezpieczeństwem. Twarz mu się œcišgnęła i przybladła. Zacisnšł zęby, gdyż usta miał pełne słów ostrych, gwałtownych, bezlitosnych. I czekał. Drzwi otworzyły się. Weszli. Trwało to może sekundę, gdy tak zatrzymali się przy progu, lecz już ich zrozumiał. Na twarzy ojca był dobry, cichy uœmiech, oczy matki były zaczerwienione od łez, a usta jej drgały. -Synku mój! - szepnęła prawie bezdŸwięcznie. Rzucił się jej do ršk i zaczšł je całować porywczo. - Mamo!! Mamo! ... W tych dwóch stłumionych wzruszeniem okrzykach zawarło się wszystko: i ból, i wyrzuty, i nadzieja, i żal, proœba o przebaczenie i przebaczenie samo. Całe dzieje cierpień obojga, walk wewnętrznych,wzajemnych oskarżeń i dojmujšcych trosk,okrutnych postanowień i najtkliwszych rozczuleń, zamknęły się w tych dwóch słowach: synku, mamo, w tych wyrazach, którymi pisane sš najtrwalsze traktaty, najbardziej niewzruszalne przymierza, najœwiętsze konkordaty. Padli sobie w objęcia, już nic nie mówišc, już nic nie myœlšc, już niczego nie pragnšc poza tym jednym, by to, co w nich odżyło tak olœniewajšcš prawdš, już nigdy nie uległo najmniejszemu przyćmieniu. Pani Czyńska ochłonęła pierwsza i odezwała się ciepło: - Pozwól, Leszku, niechże poznam twojš przyszłš żonę. -Mamo! Przyjrzyj się tej najbardziej kochanej dziewczynie na œwiecie... Kochanejjeszcze nie tak mocno, jak na to zasługuje.Marysia stała z opuszczonymi oczami, zmieszana i onieœmielona. - My z ojcem - powiedziała pani Eleonora - dodamy nasze uczucia do twoich, synu, a wówczas może jakoœ się to zrównoważy. Zbliżyła się do Marysi, objęła jš i pocałowała serdecznie. -Jesteœ œliczna, moje dziecko, a wierzę, żetwoja młoda duszyczka jest równie piękna. Mam nadzieję, że zaprzyjaŸnimy się i że niezechcesz uważać mnie za swojš rywalkę, chociaż obie kochamy jednego chłopca. Zaœmiała się i pogłaskała zarumienione policzki dziewczyny. - Spójrz na mnie, chcę popatrzeć w twoje kimi płatami, coraz gęœcieji8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż—Pƒc˜Óœ X™o‡c€šö)–c›Œ8Ţ2oczy, by sprawdzić, czy bardzo go kochasz.- Och, jak bardzo, proszę pani! - cicho powiedziała Marysia. -Nie jestem dla ciebie, drogie dziecko, paniš. Chcę być twojš matkš. Marysia pochyliła się i przywarła ustami do ršk tejwyniosłej damy, która tak niedawno była dla niej obcš, surowš paniš, groŸnš i niedosięgalnš, a którš teraz miała prawo nazywać matkš. - Pozwólże i mnie - pan Czyński wycišgnšł do Marysi obie ręce - bym podziękował ci za szczęœcie naszego syna. - To ja dzięki niemu jestem szczęœliwa!! - uœmiechnęła się wreszcie nieco oœmielona Marysia. - Spójrzcie tylko, jaka ona piękna! - zawołał z egzaltacjš Leszek, który dotychczas przyglšdał się całej scenie w jakimœ radosnym osłupieniu. - Winszuję ci, chłopcze! - poklepał go po ramieniu ojciec. -Jest czego, prawda? -Leszek zarozumiale potrzšsnšł głowš. - Ale wy jej jeszcze nie znacie. Gdy jš poznacie tak jak ja, zobaczycie, że to prawdziwy klejnot, że to jest wprost ucieleœniony cud! -Leszku! - zaœmiała się Marysia. -Jak ci niewstyd tak kłamać! Po takiej reklamie państwo będš doszukiwali się we mnie bodaj czegokolwiek na jej uzasadnienie. Tymprzykrzejsze będzie rozczarowanie, gdy sięokaże, że jestem prostš i głupiutkš dziewczynš... - Twoja skromnoœć - przerwała pani Czyńska - jest już dużš zaletš. - To nie jest skromnoœć, proszę pani. -Marysia potrzšsnęła głowš. -Proszę nie myœleć, że ja nie zdaję sobie sprawy z tego, czym jestem i jak bardzo trudno mi będzie, ile wysiłku, ile trudu będzie mnie kosztowało przynajmniej o tyle zbliżyć się do poziomu i Leszka, i państwa, i ich œwiata, by w nim nie razić i nie zawstydzaćLeszka moimi brakami wykształcenia i wychowania. Przyznaję się otwarcie, że boję się tego, że nie wiem, czy temu podołam. A jeżeli odważyłam się na to, jeżeli pomimo wszystko zdecydowałam się na wszelkie możliwe... zawody... na upokorzenia... to tylko dlatego, że tak bardzo go kocham... Mówiła szybko, nie patrzšc na nich, a jej przyœpieszony oddech œwiadczył, że wypowiada najgłębiej nurtujšce jš myœli. Leszek powiódł triumfujšcym wzrokiem po twarzach rodziców, jakby mówił: - Widzicie, jakš wybrałem dziewczynę?! -I jeżeli jestem dziœ taka szczęœliwa i taka dumna, że mam zostać jego żonš - cišgnęłaMarysia -to bynajmniej nie dlatego, że każda uboga dziewczyna sklepowa marzy o wyjœciu za mšż za bogatego i wytwornego mężczyznę. Wprawdzie cieszę się, że on, znajšc tyle œwietnych panien dorównujšcychmu i majštkiem, i pozycjš, wybrał mnie, nikomu niepotrzebnš sierotę, ale jestem szczęœliwa i dumna tylko dlatego, że to właœnie on, najszlachetniejszy i najlepszy człowiek, jakiego znam. Pani Czyńska przygarnęła jš do siebie. -Rozumiemy cię, kochane dziecko. I tym bardziej gotowiœmy cię zapewnić, że potrafiliœmy już ocenić uczciwoœć twoich intencji. BšdŸ też przekonana, że nie tylko nie spotkajš cię wœród nas żadne przykroœci, lecz znajdziesz otwarte serca inaj życzliwszš pomoc we wszystkim. Nie mów też nigdy więcej, że jesteœ sierotš, gdyż od dzisiejszego dnia masz nas, kochane dziecko, i dom, który odtšd stał się również i twoim domem. Marysia znowu pochyliła się do jej ršk, by je ucałować i by ukryć łzy, które zakręciły się w oczach. - Taka pani dobra - szepnęła. -Nawet nie wyobrażałam sobie, za pani jest taka dobra... mamo. Pan Czyński, jakkolwiek również przejęty, uœmiechnšł się pod wšsem i chrzšknšł: -No, a teraz -powiedział -skoroœmy o istnieniu naszego domu przypomnieli, byłoby, sšdzę, najlepiej, byœmy doń wszyscy pojechali. Pomożemy Marysi spakować jej lary i penaty i zabieramy jš do Ludwikowa. - Oczywiœcie!! - przytaknęła pani Eleonora. -Nie ma żadnego powodu, by zostawała tu dłużej. Marysia zarumieniła się znowu, a Leszek powiedział: - Widzisz, mamo... Obawiam się, że mojej Marysieńce byłoby trochę przykro. W Ludwikowie tyle goœci, ludzi dla niej jeszczezupełnie obcych... - Więc chcesz pozwolić jej, by nadal została tu? - zdziwiła się pani Czyńska. - Broń Boże!! Ale mam pewien pomysł. Chciałbym z Marysiš pojechać do Wilna. - Teraz? ... Na œwięta? - Do œwišt mamy jeszcze pięć dni. Musimy zaœ tam pojechać, bo chodzi o dwie rzeczy:po pierwsze, mamy dług wdzięcznoœci wobec tego zacnego Kosiby, którego wsadzono do więzienia za to, że nam uratował życie. Chcę powierzyć jego sprawę Wackowi Korczyńskiemu. Taki adwokat jak on potrafi wszystko. A nie przebaczyłbym sobie najmniejszego zaniedbania w stosunku do człowieka, któremu tyle zawdzięczam i który okazał Marysi tak bezgraniczne przywišzanie. - To zupełnie słuszne - przyznała pani Eleonora. -A druga sprawa, to pewne uzupełnienia, jakich domaga się garderoba mojej królowej. Ja osobiœcie nie przywišzuję do tego najmniejszego znaczenia, ale nie chciałbym, by wœród ludwikowskich goœci czuła się skrępowana. Toteż mam nadzieję,że przy pomocy Wackowej załatwimy to jakoœ. Pani Czyńska skinęła głowš. -I tu przyznaję ci rację. Jednak nie całkowitš. Mianowicie nie polegam bez zastrzeżeń na guœcie Korczyńskiej. Toteż sama z wami pojadę, by się tym zajšć. - Mamo!! Jesteœ aniołem - zawołał Leszek. I rzeczywiœcie był wdzięczny matce za to postanowienie. Wolał, by Marysia, zanim przyjedzie do Ludwikowa, zbliżyła się do kogoœ z jego rodziny, by miała możnoœć oswojenia się z nowš swojš sytuacjš. Znajšc prawdziwy talent matki w obcowaniuz ludŸmi, nie wštpił, że pod jej wpływem dziewczyna tak inteligentna i tak wrażliwa jak Marysia nawet w tym krótkim czasie zyska wiele, a przede wszystkim tę swobodę bycia, która w nowym otoczeniu każdemu doœć trudno przychodzi. W pół godziny póŸniej państwo Czyńscy odjechali, gdyż pani Eleonora musiała spakować się do podróży. Leszek i Marysia zostali i mieli wyruszyć w dwie godziny póŸniej, by z matkš spotkać się na stacji. Tymczasem w przybudówce zjawił się stary Prokop i zaprosił oboje na wieczerzę.Fakt, że młody dziedzic ludwikowski bierze żonę spod jego dachu, był dlań - jak zapewniał -zaszczytem godnym uczczenia. Toteż na stole zjawiła się nawet butelka nalewki wiœniowej, a na czeœć narzeczonych gospodarz wypowiedział długš mowę, gęsto przetykanš sentencjami z Pisma Œwiętego i z osobistych rozważań filozoficznych. Na nocny pocišg mało przybywało zwykle pasażerów. Tego dnia, jak to w okresie przedœwištecznym, w poczekalni było sporokupców z miasteczka udajšcych się do Wilnadla uzupełnienia zakupów. Zjawienie się Leszka z Marysiš w towarzystwie pani Czyńskiej wywołało zrozumiałš sensację. Naczelnik stacji uważał za swój obowišzekprzywitać się z paniš Czyńska i zapytać: - Szanowna pani ucieka z naszych stron na œwięta? -Nie. Wracamy za kilka dni - odpowiedziała pani Czyńska. -Jadę tylko z synem i przyszłš synowš załatwić różne sprawunki. Naczelnik aż usta otworzył ze zdziwienia. Leszek zaœ uœmiechnšł się i pomyœlał z zadowoleniem: - No, jutro będš mieli o czym gadać w Radoliszkach i w całej okolicy. Rozdział XVIII Za piekarniš więziennš pękła rura kanalizacyjna. WięŸniowie, których wyroki jeszcze nie uprawomocniły się, nie mieli obowišzku pracy, ale Antoni Kosiba zgłosił się na ochotnika. Wolał ciężki, fizyczny trud niż bezczynnoœć w dusznej celi, gdzie trzeba było wysłuchiwać opowiadań towarzyszów o różnych wyprawach złodziejskich, o bójkach i o planowanych przedsięwzięciach tegoż typu na przyszłoœć. Po takich pustych dniach przychodziły najbardziej męczšce, bezsenne noce. Toteż napraszał się do każdej pracy. Gdy trzeba było zsypywać węgiel, oczyszczać podwórza lub dachy ze œniegu, nosić kartofle do kuchni - pierwszy zgłaszał się na ochotnika. Potem zmęczony zasypiał kamiennym snem i nie miał czasu rozmyœlać o sobie ani o Marysi, ani o czymkolwiek. Wyrok przyjšł z rezygnacjš. Aczkolwiek uważał wymiar kary za krzyczšcš niesprawiedliwoœć, nie buntował się przeciw niej. Do niesprawiedliwoœci nawykł już od dawna. Nie oburzała go, nie dziwiła,nie smuciła nawet. Wiedział, że człowiek biedny tak musi do niej przywyknšć jak do słoty i mrozów. Bóg, który je zsyła, stworzył też ludzi złych, zawziętych, surowych, nieczułych. Po apelacji Antoni Kosiba też wiele sobie nieobiecywał. Jedno trapiło go tylko, jedno niedawało mu spać po nocach, jedno zmartwienie: - Jak tam da sobie radę Marysia? Wprawdzie znajšc Prokopa Mielnika nie przypuszczał, by w jego domu dziewczynę mogła spotkać jakaœ krzywda, lecz czyż dla takiej panienki jak ona już sama samotnoœć na odludziu nie jest krzywdš? ... A tyle obiecywał sobie! Tak pięknie wyobrażał sobie ich wspólne życie pod jednym dachem. Oczywiœcie zaczšłby brać od swoich chorych pienišdze, zwłaszcza odbogatych, by miała na ksišżki, za którymi tak przepada, i na ładne sukienki, które bardziej pasujš do jej delikatnej urody od zwykłych perkalikowych kiecek. Rano pracowałby w młynie, po południu przy jejpomocy przyjmowałby chorych, a wieczorami Marysia czytałaby głoœno różne wiersze i powieœci swoim dŸwięcznym głosikiem. I oto wszystko poszło w niwecz. Trzy lata to wielki kawał czasu. Przez trzy lata wielemoże, wiele musi się zmienić. Po odbyciu kary wróci do młyna, ale jej już tam nie zastanie. -I co wtedy? ... Wtedy znowu zacznie się puste, bezcelowe życie, życie ani dla siebie, ani dla ludzi, ani dla Boga, bo sam go nie pragnie, ludzie potępiajš, a Bóg skšdœ z wysoka patrzy na to życie obojętnie. -I co wtedy? ... Tyle lat włóczył się po œwiecie, niczym wałęsajšce się zwierzę, które nie miało innego celu, jak tylko zdobyć na dzień każdy strawę i kšt do przespania się. Aż oto gdy zaœwitało w tej pustce pierwsze, jedyne œwiatło, gdy zaczšł czuć w piersiach żywsze tętno serca, a w sercu ciepłe, ludzkie uczucie, gdy poznał, że jest też człowiekiem, że znalazł cel i potrzebę istnienia, spadł nań cios i wszystko zdruzgotał. Jakże żywo przypomniał sobie teraz owe straszne chwile konania Marysi, gdy półprzytomny z bezsilnej rozpaczy siedziałprzy niej, niezdolny już do żadnego wysiłku, do żadnej nadziei, nawet do modlitwy. I tu podczas nocy więziennych przeżywał to samo. Tak samo i tu myœl jego uporczywie kołowała nad tym wirem, co wcišgał w otchłań wszystko to, co kochał, dla czego chciał żyć, dla czego żyćmógł. I powtórnie budziło się w nim wspomnienie,mgliste i niewyraŸne, że już kiedyœ, bardzodawno przeżywał podobne nieszczęœcie, że już kiedyœ utracił wszystko. I na próżno wysilał pamięć. Tylko jedno w niej rysowało się wyraŸniej: owo imię dziwne, nigdy nie słyszane, a tak bardzo znajome - Beata. Dlaczego wracało tak niezmiennie, dlaczego samym swym dŸwiękiem wzniecałoniepokój? Co oznaczało? ... Leżał z otwartymi oczami na twardym sienniku więziennym i wpatrywał się w ciemnoœć, jakby pragnšc jš przeniknšć. Lecz pamięć zatrzymywała się zawsze w jednym miejscu, zatrzymywała się przed jakšœ niebotycznš œcianš, poza którš sięgnšć nie mogła. ... Była to jesień i błotnista droga, i zwykła chłopska furmanka z niewielkš, brzuchatš szkapš... Leżał na wozie i spał, a głowa uderzała o deski, mocno, boleœnie.Ten ból właœnie go obudził. Lecz co było przedtem? ... Tak, tu zaczynała się owa niebotyczna œciana, a zaniš kryła się tajemnica nie do odgadnięcia. Jakieœ życie nieznane, zapomniane, przekreœlone, zmazane z rzeczywistoœci. Jedno wiedział: było ono inne od dzisiejszego. Musiało mieć jakiœ zwišzek z życiem ludzi bogatych i z tym zagadkowym imieniem: Beata. W pierwszych latach swojej włóczęgi usiłował przeniknšć tę zaporę, która zamykała jego pamięci dostęp do przeszłoœci. Zdawał sobie przecie sprawę, że musiał mieć swoje lata młodzieńcze i dziecięce. W ostrożnych rozmowach z przygodnie spotkanymi wywiedział się, że wszyscy pamiętajš SWÓJ wiek dziecinny. Nie zdradzał się też póŸniej przed nikim zeswej dziwnej ułomnoœci, bo nikt mu uwierzyć nie chciał. Wyœmiewano go tylko i wyrażano przypuszczenia, że musi mieć powody do niepamiętania własnej przeszłoœci, lecz sam wcišż wysilał mózg, wcišż ponawiał ataki na owš œcianę, by po każdym, zmęczony, wyczerpany do ostatecznoœci, półobłškany, wracać do rzeczywistoœci i przysięgać sobie, że już więcej żadnej próby nie zrobi. Mijały lata. Przyzwyczaił się, pogodził się z tym i już nawet przysięgać nie było trzeba. Czasem tylko jakieœ zdarzenie zewnętrzne mimo jego woli budziło w nim nagły niepokój i ten strach, który każdy człowiek odczuwa w obliczu niezrozumiałych dla siebie sił, które w nimsamym działajš. Najlepszym sposobem oderwania myœli od tych spraw była zawsze praca i Antoni Kosiba dlatego tym chętniej brał się do najcięższej. Tego dnia od wczesnego ranka wespół z kilkoma innymi więŸniami zajęty był przy odkopywaniu pękniętej rury kanalizacyjnej. Wskutek już kilka dni trwajšcej odwilży powierzchnia ziemi zmieniła się w błotnistšpackę, za to warstwa głębsza pamiętała niedawne ostre mrozy i trzeba było ciężko pracować rydlem i kilofem. Około dziesištej od strony kancelarii nadszedł starszy dozorca, Jurczak. -Oho, kogoœ na „widzenie ”wołajš - zaopiniował jeden z bardziej doœwiadczonych więŸniów. I nie omylił się. Wzywano Antoniego Kosibę. - Jacyœ młodzi państwo do ciebie - wyjaœnił dozorca. - Do mnie? ... To chyba pomyłka! ... - Nie gadaj, tylko chodŸ do rozmównicy. W rozmównicy Antoni jeszcze nigdy nie był.Nikt go przecie nie odwiedzał i teraz łamał sobie głowę, kto to może być. JeżeliWasil z Zoniš, dozorca nie nazwałby ich „państwem ”. W pierwszej chwili zmrok panujšcy w salce przedzielonej kratami nie pozwolił mu poznać Marysi, tym bardziej że ubrana była nie w swoje paletko i w beret, lecz w eleganckie futro i kapelusz. Obok niej zobaczył młodego Czyńskiego. Nagłym ruchem Kosiba chciał cofnšć się. Przeczucie mówiło mu, że czeka go coœ przykrego, jakaœ zła nowina, jakiœ niespodziewany cios. Dlaczego oni sš razem i co znaczy to przebranie Marysi? ... - Stryjciu Antoni!! - zawołała dziewczyna. -Stryjcio mnie nie poznaje? ... - Dzień dobry, panie Kosiba - zawołał Leszek. - Dzień dobry - powiedział cicho. -No, widzi pan, nie ma czego się martwić - wesoło mówił Czyński. - Teraz wszystko pójdzie dobrze. Gdybym wczeœniej dowiedział się o przykroœciach, które pana przez nas spotkały, zajšłbym się pańskš sprawš. Teraz już niedługo będzie pan tu siedział. Zrobimy wszystko, by przyœpieszyć apelację, a po apelacji, jestem przekonany, wypuszczš pana. Jakże się pan czuje? - Dziękuję, ot, jak w więzieniu... - Kochany stryjcio tak zmizerniał - powiedziała Marysia. - A tyœ wydobrzała, gołšbeczko. - Uœmiechnšł się do niej. Skinęła głowš. - To ze szczęœcia. - Ze szczęœcia? ... - Tak, z wielkiego szczęœcia, jakie mnie spotkało. - Jakież to szczęœcie? - zapytał Kosiba. Marysia wzięła Leszka pod rękę i powiedziała: - On wrócił do mnie i już nigdy nie rozstaniemy się. -Marysia zgodziła się zostać mojš żonš - dodał Czyński. Znachor chwycił się oburšczza kratę, która oddzielała go od nich, jakbybojšc się, że zachwieje się i upadnie. - Jak to? - zapytał zdławionym głosem. -Tak, stryjciu - z uœmiechem odpowiedziałaMarysia. -Leszek wyleczył się i wrócił. Widzisz, że niesprawiedliwie go potępiałeœ. On mnie bardzo kocha, prawie tak mocno jak ja jego... - Przeciwnie - przerwał wesoło Leszek - ja znacznie mocniej!! -To niemożliwe. I wkrótce się pobierzemy. Przyjechaliœmy tu razem z mamš Leszka. I mama kupiła mi te wszystkie wspaniałoœci. Jakże ci się podobam, stryjciu? ... Dopiero teraz spostrzegła dziwne przygnębienie swego starego przyjaciela. -Nie cieszysz się, stryjciu, moim szczęœciem? -zapytała i nagle zrozumiała. -Ależ to bardzo niedelikatnie z naszej strony, gdy ty tutaj musisz przebywać. Niegniewaj się za to! Znachor wzruszył ramionami. - A któż się gniewa.... Ot... nie spodziewałemsię... Daj wam, Boże, jak najlepiej... -Dziękujemy, serdecznie dziękujemy -podchwycił Leszek. -Ale proszę nie smucić się swoim losem. Powierzyliœmy pańskš sprawę najlepszemu tutejszemu adwokatowi, mecenasowi Korczyńskiemu. Korczyński twierdzi, że potrafi pana uwolnić. A jemu można wierzyć. Kosiba machnšł rękš. - A, szkoda zachodu! ... - Co stryjcio mówi!! - oburzyła się Marysia.płatami, coraz gęœcieji8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żœP˛cścž¸McŸ, c :B%ĄS?(-Niczego nie szkoda - zapewniał Leszek. -Pan jest naszym największym dobroczyńcš. Przez całe życie nie zdołamywywdzięczyć się panu. I niech pan wierzy, że na głowię stanę, a odzyska pan wolnoœć,panie Kosiba. Na twarzy znachora zjawił się smutny uœmiech. - Wolnoœć? ... A... co mi po wolnoœci? ... Młodzi zdumieni spojrzeli na siebie i Leszekpotrzšsnšł głowš. - To chwilowe przygnębienie. Niechże pan tak nie myœli... - Dlaczego stryjcio tak mówi? -Pewno, gołšbeczko -westchnšł Antoni - i mówić nie trzeba. Nie ma o czym mówić. Daj ci, Boże, radoœć i spokój, gołšbeczko... No, na mnie czas, żegnajcie... A mnš, starym, nie zawracajcie sobie głowy... Skłonił się ciężko i zawrócił do drzwi. - Panie Kosiba!! - zawołał Leszek. Lecz on przyœpieszył kroku i już był na korytarzu. Szedł coraz prędzej, aż dozorcanie mógł za nim nadšżyć i zirytował się: -Co tak lecisz! Wolniej tam! Nogi mam przezciebie pogubić? Znachor zwolnił i szedł z opuszczonš głowš. - Kto ona dla ciebie jest ta panienka? - zapytał dozorca. - Krewna czy dobra znajoma? ... - Ona? - Znachor spojrzał nań nieprzytomnie. - Ona? ... Czy ja mogę wiedzieć... - Niby w jaki sposób nie możesz wiedzieć? - Ano człowiek dla człowieka jednego dnia może być wszystkim, a drugiego... niczym. - Nazywała cię stryjem. - Nazywać różnie można. Nazwa to pusta rzecz. Dozorca aż sapnšł z gniewu. - Za wielki jesteœ dla mnie filozof.... Tfu! Czyż mógł domyœlić się, co dzieje się w duszy tego człowieka. Czyż mógł przypuszczać, że więzień Antoni Kosiba przeżywa najcięższš chwilę w swoim ubogim życiu? ... Zarówno on, jak i towarzysze z celi zauważyli tylko, że w znachora jakby coœ uderzyło, jakby go coœ przywaliło i przygniotło. Zaniemówił zupełnie, przez całš noc przewracał się na swoim sienniku, a z rana nie zgłosił się na ochotnika do pracy i został sam w celi. I nie było w tym kłamstwa, gdy powiedziałCzyńskiemu, że nie pragnie wolnoœci. Nie pragnšł teraz niczego. Po wielu latach samotnoœci wœród obcych ludzi po to tylko znalazł czyjeœ serce, by je utracić. Gdy poznał Marysię, gdy odczuł tę sympatię, którš w niej wzbudził, gdy zrozumiał, że ta dziewczyna jest dlań droższa niż wszystko inne - zaczšł już wierzyć, że znalazł wreszcie cel życia. Nie, nigdy nie robił żadnych planów. Podejrzenia Zoni o jego projektach małżeńskich wydawały mu się nawet dziwaczne. Po prostu, chciał mieć Marysię przy sobie. Oczywiœcie gdyby zechciała zostać jego żonš, gdyby w ten sposób mógłzapewnić jej spokojny byt i jaki taki dostatek oraz opiekę i osłonę przed złymi językami, poœlubiłby jš. Ale bodaj wolałby, żeby zwyczajnie została przy nim. Niechby nawet wyszła za mšż za takiego Wasilkę... Mieszkaliby razem, nie rozstawaliby się nigdy, codziennie widziałby jej niebieskie oczy, słyszałby Jej dŸwięczny głos, grzałby swoje stare serce jej wiosennym uœmiechem. Każdy dzień wówczas miałby jakiœ sens, wieczorem wiedziałby, dlaczegopracuje, po co zarabia... I nagle rozbiły się wszystkie nadzieje. Antoni Kosiba bynajmniej nie widział szczęœcia Marysi w tym, że zostanie ona wielkš paniš, że będzie miała bogatego męża. Nie lubił bogactwa, chociaż nie wiedział dlaczego, nie ufał mu. Nie ufał też młodemu Czyńskiemu. W samym fakcie,że ten pamczyk pokochał Marysię, nie byłonic dziwnego. Któż bowiem poznawszy tę dziewczynę przeszedłby obok niej obojętnie? Toż i w Radoliszkach wszyscy młodzi ludzie zalecali się do niej. A to, że Czyński zdecydował się na małżeństwo... Ano pańska zachcianka. Nie mógł inaczej jej zdobyć, ale czy potrafi, czy zechce zapewnić jej szczęœcie? ... Czy zdoła pojšć, jak wielki skarb posiada, czy oceni ten skarb należycie, czy go nie zmarnuje? ... Podczas pobytu Marysi w młynie Antoni Kosiba ani słówkiem nie wspominał o Czyńskim. Rozmyœlnie milczał, a przecież widział strapienie dziewczyny, przecież nieuszło jego uwagi jej wyczekiwanie listu. Gdy mijały długie tygodnie, a list nie nadchodził, w głębi duszy cieszył się. -Pocierpi, gołšbeczka - myœlał -i zapomni. Tak lepiej będzie dla niej. Ale Czyńskiemu nie umiał przebaczyć milczenia. Potępiał gonajsurowiej. I teraz jeszcze nie mógł mu tego darować. Wyobrażał sobie, że gdy Leszek po wyzdrowieniu przyjechał, przypadkowo spotkał znowu Marysię, o której tak długo nie pamiętał, i odżył w nim dawny kaprys. A jak długo trwajš kaprysy takich lekkoduchów? ... Zresztš nie tylko te obawy nękały AntoniegoKosibę. Dręczyła go jego własna klęska. Jakże będzie żył dalej i po co? ... Marysia, zostawszy paniš, nie będzie potrzebowała ani jego opieki, ani pomocy, wejdzie w kršginnego życia, stokroć dalszego od poprzedniego niż pałac ludwikowski od młyna Prokopa Mielnika. - Nawet widywać jej nie będę - myœlał. Im dłużej myœlał, tym bardziej gorzkie były te myœli, tym mniej chciało mu się żyć, starać się o zmianę wyroku, powracaćdo owej izby w przybudówce, gdzie tak pięknie, tak jasno, tak dobroczynnie zaczynała się układać przyszłoœć, gdzie każdy sprzęt, każdy przedmiot przypominałby Marysię od chwili, gdy wydarł jš œmierci... - Moja była, tylko moja, a teraz mi jš odebrano... Siedział całymi dniami skulony i milczšcy wkšcie celi. Nie interesował się nawet przysyłanymi mu teraz często paczkami z żywnoœciš i tytoniem. Bez sprzeciwu oddawał je do podziału towarzyszom. Tak minęły œwięta. Po œwiętach wezwano Antoniego do kancelarii. Okazało się, że przyszedł doń nowy jego obrońca, adwokat Korczyński. Był to wysoki i doœć zażywny, chociaż młody jeszcze brunet o poważnej twarzy i żywym, przenikliwym spojrzeniu. -No, panie Kosiba - wycišgnšł na powitanie rękę - zaznajomiłem się już z pańskš sprawš. Widziałem się z kolegš Makłajem, przejrzałem dokładnie akta. Proces w pierwszej instancji nie był przeprowadzonyzachwycajšco i jestem zdania, że wiele mamy tu do zrobienia. Jeżeli nie wygramy sprawy całkowicie, w co wierzę, to wyrok zmniejszymy do paru miesięcy. Czyniłem nawet starania, by pana już wypuszczono... - Nie zależy mi na tym - mruknšł Kosiba. -Otóż sšdzę, że ma pan rację, tym bardziejże rozprawa apelacyjna wyznaczona została na pierwszego lutego. Pozostał zatem panu niecały miesišc. Dla tak krótkiego czasu nie opłacało się załatwiać wszystkich formalnoœci z kaucjš... - Ja nic nie mam, skšdże kaucja? ... - Pan Czyński chciał jš założyć za pana. - Zbytek łaski. Nie potrzebuję pomocy panaCzyńskiego. -A dlaczego? ... On jest dla pana bardzo życzliwie usposobiony. Zresztš to zrozumiałe. Uratował pan życie jego narzeczonej i może jemu. O, w pełni oboje zasługiwali na to. Ale wróćmy do sprawy. Otóż zebrałem już trochę materiału, który posłuży mi do obrony. Nie mam wiele czasui będę się streszczał. Zatem przede wszystkim kazałem zrobić zdjęcia rentgenowskie Leszka i jego narzeczonej. Pokazywałem je wielu lekarzom. Opinia wszystkich brzmiała jednogłoœnie, że operacje przeprowadzone przez pana były nie tylko zupełnie prawidłowe, lecz œwiadczš o wprost wyjštkowej pańskiej umiejętnoœci. Zwłaszcza ta podstawa czaszki. To było podobno fenomenalne. Muszę tedy wiedzieć, skšd i od kogo pan siętego nauczył... Znachor wzruszył ramionami. - Nie uczyłem się. -Niechże pan tego nie zataja przede mnš, panie Kosiba -łagodnie powiedział adwokat -jeżeli pan sobie życzy, mogę to zachować przy sobie, ale ja muszę wiedzieć. Może pan pra- cował kiedy jako pielęgniarz w jakim szpitalu? Albo był pan sanitariuszem podczas wojny? ... - Nie. -A od jak dawna leczy pan ludzi? ... W jakichstronach pan był, zanim osiedlił się w młynie pod Radoliszkami? - Dawniej nie leczyłem. Dopiero tam. -Hm... Nie wmówi pan przecie we mnie, że bez żadnej praktyki umiał pan zestawiać złamane koœci, prymitywnymi narzędziami przeprowadzać amputacje i temu podobne rzeczy. - Ja też niczego panu wmawiać nie chcę. - Tym brakiem szczeroœci utrudnia mi pan obronę. - A czy ja prosiłem pana mecenasa o obronę? Nie potrzebuję żadnej obrony. Adwokat przyjrzał się mu z zaciekawieniem. - Woli pan siedzieć w więzieniu. - Wszystko mi jedno - ponuro odpowiedział znachor. Adwokat rozgniewał się. -Ale mnie nie jest wszystko jedno. Postanowiłem sobie i obiecałem przyjacielowi, że pana z tego wycišgnę. I wiedz pan, że nie zaniedbam niczego. Nie chcesz pan sam mówić, dowiem się od innych. -Nie warto się trudzić. -Znachor machnšł rękš. -Mnie wolnoœć nie jest potrzebna, a co komu innemu po mojej wolnoœci? ... Czy będę w więzieniu, czy na swobodzie, nikomunic z tego nie przyjdzie. -Głupstwa pan mówi, ale chociażby miał pan słusznoœć, to i tak w interesie samej sprawiedliwoœci... -Nie ma sprawiedliwoœci - przerwał Kosiba.-Skšd panu przyszło, że jest sprawiedliwoœć? ... Adwokat skinšł głowš. -Oczywiœcie nie mówię o absolutnej sprawiedliwoœci. Taka może istnieje, lecz nie posiadamy w naszym umyœle żadnego sprawdzianu, by jej istnienie skonstatować.Mówiłem o sprawiedliwoœci względnej, ludzkiej. Znachor zaœmiał się szyderczo. -Żadnej nie ma. Ludzka? ... Ot, widzi pan mnie tu, skazanego na trzy lata. A absolutna? ... Pan mecenas w umyœle pewno nie znajdzie sprawdzianu jej istnienia. Nie w umyœle go trzeba szukać, ale w uczuciach, w sumieniu. A jeżeli ktoœ w tym sumieniu znajdzie tylko krzywdę, jeżeli pozna, że całe jego życie jest krzywdš, to gdzież ta sprawiedliwoœć absolutna? Bo nie kara! ... Kara przychodzi za winy. Tylko krzywda! Niczym nie zasłużona! Oczy mu błyszczały, a grube palce ršk zaciskały się nerwowo. Adwokat milczał chwilę i niespodziewanie zapytał: - Jakie jest pańskie wykształcenie? - Żadnego nie mam wykształcenia. -W pańskich papierach podano, że skończyłpan dwa oddziały szkoły ludowej w powiecie kaliskim. Ale mówi pan jak człowiek inteligentny. Znachor wstał. - Życie człowiekowi różne myœli podsuwa....Czy mogę już odejœć? - Zaraz, chwileczkę. Więc nie chce pan ze mnš pomówić otwarcie? - Nie mam o czym mówić. -Jak pan chce. Nie mogę pana zmusić. A teraz... może panu tu czego potrzeba? ... Ciepła bielizna, może ksišżki? ... - Niczego mi nie potrzeba -z naciskiem powiedział znachor - a jeżeli czego, to tylko żeby mnie ludzie zostawili w spokoju. Adwokat uœmiechnšł się pojednawczo i wycišgnšł rękę. - No, dobrze. Do widzenia, panie Kosiba. Wyszedłszy z więzienia, mecenas Korczyński miał już gotowe postanowienie: należało pojechać do Radoliszek, do. młyna,do okolicznych wiosek, wyszukać œwiadków,byłych pacjentów znachora, i póŸniej sprowadzić ich do sšdu na rozprawę. -Przy sposobnoœci wpadnę do Ludwikowa nadzień lub dwa -pomyœlał -a z tej sprawy zrobię wielkš sprawę i jeżeli jej nie wygram, okaże się, że jestem patałachem. Korczyński był młodym adwokatem, wrodzone jednak zdolnoœci, pracowitoœć, gruntowna wiedza prawnicza, no i stosunki wysuwały go szybko naprzód, ambicja zaœ kazała mu wcišż iœć w górę, by wybić się nie tylko w tutejszej palestrze, lecz zdobyćsobie nazwisko w całym państwie. Sprawę Antoniego Kosiby przyjšł nie tylko przez wzglšd na przyjaŸń z Leszkiem Czyńskim, nie tylko dla dobrego honorarium, którego przyjęcia nie mógł odmówić, ale głównie i przede wszystkim dlatego, że sama sprawa zainteresowała gobardzo i że wyczuł w niej te efektowne walory, które pewnym procesom nadajš szczególniejszy rozgłos, a obrońcy w raziezwycięstwa przynoszš sławę. Ponieważ zaœ raz podjšwszy się obrony, niezaniedbywał nigdy niczego, już, nazajutrz wyjechał do Radoliszek. Dwa dni upłynęły mu na rozjazdach po okolicy, na żmudnych rozmowach z ludŸmi, na zbieraniu materiałów. Dlatego też musiał skrócić swojš wizytę u Czynskich. Przyjęto go tu z otwartymi rękami. Œwišteczni goœcie już rozjechali się i w domu byli tylko państwo Czyńscy, Leszek i Marysia. Korczyński opowiadał szczegółowo, co udało mu się zebrać, i zacierał ręce. -Staję się coraz silniejszy. Zobaczycie, że gdy wytoczę na wały wszystkie moje armaty i otworzę huraganowy ogień, z oskarżenia zostanš gruzy i popioły. Przecież ten Kosiba to œwietny lekarz! Ani jednego œmiertelnego wypadku, a wyleczonych przedstawię sšdowi kilkadziesišt sztuk. Z tych prawie połowa takich, co nie tylko mu za leczenie nie płacili, lecz jeszcze od niego otrzymywali wsparcie. Motywy zysku zupełnie odpadajš.Zobaczycie! Ale główny nacisk kłaœć będę na jego umiejętnoœć. Dlatego wpadłem na pewien pomysł. - A mianowicie? - zapytał Leszek. Oto wszystkichœwiadków, a przede wszystkim ciebie i twojš uroczš narzeczonšmuszę mieć w mieœcie już w przeddzień rozprawy. Nie wiem, czy Sšd przyjmie mój wniosek i zechce powołać ekspertów. Toteżmam w zapasie coœ równie mocnego, jeżeli nie mocniejszego. Mianowicie przyszło mi na myœl, by jakiœ znakomity chirurg zbadał wszystkich pacjentów przedrozprawš. Oczywiœcie musi to być taka znakomitoœć, . że gdy stanie przed Sšdem jako œwiadek powołany przez obronę, Sšd tym bardziej będzie musiał uznać jego opinięzamiarodajnš. Musi to być gwiazda chirurgii. Pani Czyńska skinęła głowš. - Taki jest w Polsce tylko jeden. Profesor Dobraniecki z Warszawy. - Zgadła pani!! - Adwokat klasnšł w ręce. -No, to nie było trudne - zaœmiał się pan Czyński. - Myœlę, że trudniej będzie nakłonić Dobranieckiego do przyjazdu. - Jeżeli to kwestia honorarium - wtršcił Leszek - to proszę cię, Wacku, nie krępuj się. -No, honorarium też nie będzie małe -zaœmiał się Korczyński - ale mam jeszcze i inne sposoby. Żona Dobranieckiego jest kuzynkš mojej żony. Jakoœ to się zrobi. Musi być zrobione, bo sprawę muszę wygrać. Marysia uœmiechnęła się doń szczerze. -Tak wdzięczna jestem panu za ten zapał i za otuchę. Nie ma pan pojęcia, jak bardzo jestem przywišzana do tego najlepszego na œwiecie człowieka, jak go kocham. Nie może pan sobie nawet wyobrazić, jakie on ma serce. -Tego nie wiem, ale wierzę pani na słowo. Natomiast zdziwił mnie Kosiba swojš inteligencjš. Mówi jak zupełnie wykształcony człowiek, co jakoœ nie pasuje mi ani do jego wyglšdu, ani do nie ukończonej szkółki ludowej, ani do zawodu parobka młynarskiego czy znachora. - A widzisz!! -zawołała Marysia, zwracajšcsię do Leszka. -Tak, tak -przyznał Leszek. -WyobraŸ sobie, Wacku, że Marysia od dawna zwróciła na to uwagę. A ja nawet przeprowadziłem pewnš próbę, która potwierdziła nasze przypuszczenia. -I jakaż to była próba? - zaciekawił się Korczyński. -Doœć naiwna w gruncie rzeczy. Zaczšłem znim rozmawiać, używajšc wielu słów, których znaczenia nie może znać prosty chłop czy choćby półinteligent. - No i.... ? -Rozumiał wszystko. Mało tego. Kiedyœ zastał Marysię nad wierszami Musseta, w oryginale. I zupełnie poprawnie przeczytał całš strofę. -Dałbym głowę, że nie tylko czytał, lecz i rozumiał -dorzuciła Marysia. Adwokat zamyœlił się. -Tak. To rzeczywiœcie dziwnie... Zdarzajš się jednak takie samouki. Ta teza też mogłaby mi się przydać, gdyby Kosiba zechciał otworzyć usta. - Jak to? -No bo milczy uparcie. Nie chciał mi udzielić żadnych informacji. Popadł w jakiœ pesymizm, mizantropię, diabli wiedzš co. -Biedak - westchnęła Marysia. -Myœmy z Leszkiem też byli tym zaskoczeni. Dlatego nie chcieliœmy narzucać się mu powtórnie. Przyjšł nas prawie opryskliwie. Nie dziwię mu się zresztš. Tyle przejœć... -To minie, gdy znajdzie się z powrotem na wolnoœci - z przekonaniem powiedział Leszek. - Zrobię wszystko, co w mojej mocy - zapewnił adwokat. - Jaki pan dobry!! - zawołała Marysia. -Ja? ... Dobry? ... Ależ proszę pani! Tu nie ma miejsca na dobroć. Zbijam na tej sprawie pienišdze... - No, no - zaœmiał się Leszek. - Nie przesadzajmy.... -... a po wtóre, gdy taki proces wygram, zdobędę jeszcze większš popularnoœć, jeszcze lepszš markę i... więcej forsy. - Fe - zgorszyła się pani Czyńska - wstydziłby się pan udawać karierowicza. -O, ja nie udaję. Ja jestem karierowiczem. I wcale się tego nie zapieram. Wprost przeciwnie. Popisuję się tym, ile razy mogę.Jeszcze będšc studentem powiedziałem sobie, że zrobię karierę, i robię jš konsekwentnie. U nas panuje œmieszne, nagminne potępianie karierowiczów. Zrobiono z tej nazwy obraŸhwe słowo. A tymczasem co znaczy robienie kariery? Znaczy dšżenie do wyzyskania wszelkich œcieji8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż˘P @ŁV _c€¤ľ cĽÎ$k cŚ91,_atutów, którymi obdarzyły nas natura, œrodowisko, wychowanie, wykształcenie, do zdyskontowania w życiu swoich uzdolnień, inteligencji, energii, umiejętnoœciobcowania z ludŸmi. Kto nie umie wykorzytać posiadanych warunków, ten je marnuje. Jest marnotrawcš i gamoniem. Oczywiœcie sš także nieuczciwi karierowicze, tak samo jak sš nieuczciwi bokserzy, używajšcy w walce niedozwolonych ruchów. Ale to już inna sprawa. Ja na przykład najwięcej żywię zaufania do karierowiczów, wiem, że na nich nigdy się nie zawiodę, bo majš ambicję, majš pęd, majš wolę osišgnięcia najlepszych możliwoœci dla siebie, a zatem idla sprawy, której służš. Zaœmiał się i dodał: -Gdybym był dyktatorem, wszystkie dygnitarskie stanowiska poobsadzałbym karierowiczami. Pan Czyński potrzšsnšł głowš. - Rozumowanie pana wydaje mi się zbyt uproszczone, mecenasie. - A to dlaczego? - Bo w karierowiczu owa wola pchnięcia własnej kariery jest czasem tak silna, że znalazłszy się w konflikcie z poczuciem obowišzku, musi zwyciężyć. -Czasem? -podchwycił adwokat. - Zgadzam się z szanownym panem. Aleczyż nie więcej strat ponosimy przez nieudolnoœć i ospałoœć różnych niedojadów i dobrowolnych pariasów? ... Myœlę, że dlatego właœnie jesteœmy narodem ludzi biednych, że panuje u nas psychoza pogardydla wszystkich tych, którzy zdobyli czy to majštek, czy pozycję. Mamy szacunek tylkodla tych, co otrzymywali to wszystko bez żadnej osobistej zasługi i bez żadnego wysiłku, to znaczy drogš spadku. - Jest pan, widzę, zwolennikiem amerykańskiego kultu dla milionerów. -W Ameryce nie wszystko jest głupie -uœmiechnšł się Korczyński. Pani Eleonora jednak przerwała dyskusję, wracajšc znowu do sprawy znachora. Potem poproszono do stołu, a wieczorem Korczyński odjechał na stację. -Sprawia wrażenie człowieka, który nie umie ustępować z drogi -zaopiniowała po jego wyjeŸdzie pani Czyńska. -O, tak - potwierdził Leszek. -Dlatego też jeżeli chodzi o sprawę, mam najlepsze nadzieje. I sšdzę, że trzeba przyœpieszyć odnowienie tego domku w ogródku, w którym ulokujemy Kosibę. Domek istotnie był już od tygodnia remontowany pod pieczołowitym doglšdem obojga narzeczonych, którym nawet do głowy nie przychodziło, że ich praca jest daremna i że przyszłoœć inaczej ułoży się,niż sobie uplanowali. Rozdział XIX Niewielka sala Sšdu Apelacyjnego szybko sięzapełniła publicznoœciš o dziwnym składzie.Ceglaste kożuchy chłopów z okolic Radoliszek mieszały się z eleganckimi futrami panów z miasta. Sprawa wywołała wielkie zainteresowanie nie tylko w kołach prawniczych, gdzie już od dawna kršżyły ekscytujšce pogłoski o rewelacyjnoœci obrony przygotowanej przez Korczyńskiego, lecz i w œwiecie lekarskim wzbudziła sensację, tak ze względu na swoje tło, jak i na fakt, że na rozprawie wystšpić miał w charakterze œwiadka profesor doktor Dobraniecki, najwybitniejszy chirurg polski, cieszšcy siępowszechnym uznaniem, szacunkiem i sławš. Wœród obecnych w Sšdzie lekarzy nie brakło dawnych wychowanków słynnegoprofesora, nie było zaœ ani jednego, który by z najwyższš ciekawoœciš nie oczekiwał jego opinii o praktykach znachorskich. Jeżeli dziwiono się, to dziwiono się tylko temu, że profesor został powołany do œwiadczenia przez obronę, nie zaœ przez oskarżenie, i dlatego też spodziewano się usłyszeć rzeczy rewelacyjne. Że tak miało być istotnie, można było wywnioskować i z miny mecenasa Korczyńskiego. Wesoły i rozmowny półsiedział na swoim stole, w rozpiętej todze i z rękami w kieszeniach spodni, gawędzšc z paru kolegami z palestry. Obok na stole piętrzyły się stosy akt i notatek, do których jednak nawet nie zaglšdał. Musiał tedy materiał opanować wyœmieniciei miał już szczegółowo opracowanš linię obrony. I rzeczywiœcie, był pewien siebie, zwłaszcza od wczoraj. Wczoraj wczesnym rankiem przywitał na dworcu profesora Dobrameckiego i odwiózł go do jednej z lecznic prywatnych, gdzie już byli zebrani dawni pacjenci znachora Kosiby. Prawie cały dzień z niedużymi przerwami spędził profesor na ich badaniu, na studiowaniu zdjęć rentgenowskich i na dyktowaniu scenotypistce orzeczeń. Mecenas Korczyński nie zaniedbał niczego, co mogło się przyczynić do wygrania sprawy. Dopilnował sprowadzenia wszystkich potrzebnych mu œwiadków, gruntownie przewertował akta i spokojnie mógł teraz czekać na rozprawę. Wprowadzono oskarżonego, który apatycznie zajšł swoje miejsce pod strażš policjanta. Wyglšd Antoniego Kosiby zdawał się być najjaskrawszym kontrastem pogodnego zadowolenia z siebie jego obrońcy. Usiadł zgarbiony, opuœcił głowę i wpatrywał się nieruchomo w podłogę. Jegobroda jeszcze bardziej posiwiała, skóra natwarzy zżółkła, pod oczami zaznaczały sięwyraŸne sinawe worki. Nawet nie rozejrzał się po sali, jakby nie słyszał życzliwych znajomych głosów wymawiajšcych jego nazwisko, zresztš może nie słyszał ich rzeczywiœcie, gdyż naskierowane doń pytania obrońcy również nie zareagował wcale. Dopiero ostry odgłosdzwonka i rozkaz policjanta, który kazał mu wstać, rozbudziły Kosibę. Podniósł się ciężko i usiadł, znowu pogršżony w swoich myœlach. W tej sali był jedynym człowiekiem, którego zupełnie nie obchodził przebieg rozprawy i jej wynik. Jak automat odpowiedział na skierowane doń pytania zmierzajšce do ustalenia personaliów i zatonšł znowu w apatycznym bezruchu. -Gdybym miał do czynienia z ławš przysięgłych -pomyœlał z uœmiechem Korczyński - sam wyglšd tego biedaka wystarczyłby mi do uzyskania uniewinnienia. Tymczasem rozpoczšł się korowód œwiadków. Przed pulpitem stanšł przodownik Ziomek. Na precyzyjnie skonstruowane pytania prokuratora musiał odpowiedzieć wyjaœnieniami silnie obcišżajšcymi oskarżonego. Kosiba przyznałsię do kradzieży walizki z narzędziami, walizki tej nie zwrócił, ukrył jš i przetrzymał kilka tygodni, oddał zaœ wobecgroŸby rewizji, która i tak doprowadziłaby do odnalezienia skradzionego przedmiotu. Z kolei wystšpił z pytaniami obrońca. -Czy œwiadek, jako komendant posterunku wRadoliszkach, otrzymywał jakieœ zażalenia od ludnoœci na Kosibę? - Nie, żadnych. -Czy przed wypadkiem przywłaszczenia narzędzi uważałby pan za możliwe wystawienie mu œwiadectwa moralnoœci? - Oczywiœcie. To był bardzo porzšdny człowiek. - Dlaczego pan nie aresztował Kosiby po ujawnieniu kradzieży? -Bo nie zachodziła, moim zdaniem, obawa ucieczki. Wystarczyło zobowišzanie się Kosiby do mewydalania się. -Czy œwiadek wiedział, że Kosiba przybył do waszej okolicy względnie niedawno i że od wielu lat bardzo często zmieniał miejscezamieszkania? - Wiedziałem. -I pomimo to ufał mu pan, że nie naruszy zobowišzania? - Tak. Zresztš nie omyliłem się, bo przecie nie uciekł. - Dziękuję. Więcej pytań nie mam. Następnym œwiadkiem był doktor Pawlicki. Poczštkowo oœwiadczył z. niechęciš, że nic dodać nie może do swoich poprzednich zeznań, jednak pod naciskiem prokuratora zaczšł odpowiadać. - Byłem trzykrotnie w izbie, gdzie mieszkałoskarżony. - W jakim celu? -Najpierw, by go ostrzec przed uprawianiem bezprawnej praktyki lekarskiej, póŸniej wezwany do wypadku i wreszcie celem odszukania skradzionych narzędzi chirurgicznych. - Jakie warunki higieniczne zastał pan w tej) izbie? -Wręcz opłakane. Ubranie oskarżonego byłowysmolone, ręce bardzo brudne. Pułap w wielu miejscach pokryty był pajęczynami. Zauważyłem, że garnki, w których gotowano zioła, poroœnięte były tłustym brudem. Prawdopodobnie służyły również do. gotowania strawy i robiły wrażenie nigdy nie. mytych. Podłoga była zawalona œmieciami i różnymi rupieciami. Zaduch panował taki, że trudno było oddychać. - Gdzie Kosiba przeprowadzał operacje? - Właœnie w tej izbie. -Czy w takich warunkach przy poważniejszych zabiegach może pacjentowi grozić zakażenie? -Oczywiœcie, i to nie tylko w poważniejszych. Przy każdej najdrobniejszej rance, jeżeli dostanie się do niej brud lub kurz czy coœ podobnego, możliwe jest zakażenie lub tężec. - Jak odpowiedział oskarżony na upomnieniapana doktora? - Zignorował je całkowicie. - Czy widział pan narzędzia chirurgiczne, których używał znachor do operacji? -Widziałem, lecz nie były to narzędzia chirurgiczne. Widziałem zwykłe œlusarskie młotki, dłuta, obcęgi itp. Oraz zwykły nóż kuchenny i piłę ogrodniczš. - W jakim stanie znajdowały się te narzędzia? - Na niektórych była rdza. Na jednym dłutku zauważyłem starš, zakrzepłš krew.Wszystkie czuć było naftš czy też benzynš,której używał oskarżony widocznie jako œrodka dezynfekcyjnego. - Czy nafta lub benzyna majš wartoœć jako œrodek odkażajšcy? - Tak, ale w nieznacznym stopniu. - Czy w okolicy Radoliszek praktykuje wielu znachorów? - W bliższej kilkunastu. W całym powiecie jest ich chyba kilkudziesięciu. To istna plaga. - Czym pan doktor to tłumaczy? - Ciemnotš ludnoœci. - Czy œmiertelnoœć wœród nich jest duża? - Bardzo duża. -Czy bywał pan doktor wzywany do wypadków, gdzie œmierć następowała wskutek zabiegów znachorskich. -Nader często. W aktach sprawy znajduje się odpis mego memoriału, złożonego władzom, gdzie podaję liczby. Osobiœcie zanotowałem siedemdziesišt dwa wypadki wcišgu dwóch lat. W całym powiecie, wedługdanych wszystkich lekarzy, znachorskie zabiegi przyprawiły o œmierć dwieœcie kilkadziesišt osób. Teraz do œwiadka zwrócił się obrońca: -Pan doktor powiedział przed chwilš, że nader często bywa wzywany do ofiar znachorskiego leczenia? - Tak jest. -Ile razy miał pan do czynienia z ofiarami Antoniego Kosiby? - Nie przypominam sobie. -Ach tak. Czy przypomina pan doktor sobie wobec tego chociażby jeden wypadek tego rodzaju? - Nie. -To dziwne. Kosiba leczył w bezpoœrednim sšsiedztwie Radoliszek, lecz w fatalnych warunkach higienicznych, używał najprymitywniejszych narzędzi do operacji ipomimo to nie słyszał pan doktor o żadnymwypadku œmierci z jego winy? ... A może pan słyszał? - Nie - po chwili namysłu odpowiedział lekarz. - Czym to sobie należy tłumaczyć? Czy Kosiba miał małš praktykę? - Nie liczyłem jego pacjentów. -Pan się myli, doktorze. Pańskie zeznania wpierwszej instancji stwierdzajš, że pan liczył. Upraszam Wysoki Sšd o odczytanie odnoœnego ustępu zeznań œwiadka. Tom drugi strona trzydziesta trzecia, ustęp pierwszy. Przewodniczšcy skrzywił się. - To dla sprawy nie jest istotne. -Chcę wykazać, że Kosiba miewał do dwudziestu pacjentów dziennie, według obliczeń œwiadka doktora Pawlickiego. Odczytano wskazany ustęp, po czym obrońca znów zwrócił się do œwiadka: -Na pytanie pana prokuratora oœwiadczył pan, że był trzykrotnie w izbie Kosiby, w czym raz na wezwanie? - Tak jest. - Po co pana wzywano? - Po katastrofie motocyklowej do dwojga ciężko rannych. - Kto pana wzywał? - Niejaki Wojdyłło, jak się póŸniej dowiedziałem, właœnie sprawca katastrofy.- A na czyje polecenie pana wzywał? - Zdaje się, że na polecenie Kosiby. - Czy nie przypomina pan doktor sobie, czym tłumaczył panu Kosiba, że go wzywał? - Owszem. Było dwoje poważnie rannych i twierdził, że sam nie może dać sobie rady. - Czy błagał pana doktora o ratowanie rannej dziewczyny? - Tak, ale uznałem jej stan za beznadziejny. Zastosowałem tylko zastrzyk na wzmocnienie serca. -Czy Kosiba prosił pana doktora o pozwolenie skorzystania z pańskich narzędzi chirurgicznych celem operowania rannej? - Owszem, ale żaden lekarz na moim miejscu nie spełniłby takiej proœby. -Czy też żaden lekarz nie zechciałby operować umierajšcej tylko dlatego, że pobieżne oględziny nasunęły mu przypuszczenie, że operacja nie uratuje chorej? Doktor Pawlicki poczerwieniał. - Pan nie ma prawa mnie obrażać!! - Uchylam to pytanie - powiedział przewodniczšcy. Adwokat skinšł głowš. - Co skłoniło pana doktora do mniemania, że stan rannej jest beznadziejny? - To było wgniecienie podstawy czaszki!! Puls zanikł niemal zupełnie. - A wie pan doktor o tym, że znachor Kosiba przeprowadził operację i uratował pacjentkę? - Wiem. - Czym to można wyjaœnić? Lekarz wzruszył ramionami. -Najbardziej zdumiewajšcy wypadek w mojej praktyce. Sšdzę, że też stało się to tylko nader dziwnym przypadkiem. -Czy gdy pan doktor przyjechał do młyna, znachor zakomunikował panu własnš diagnozę? - Tak. - A była ona zgodna z pańskš? - Tak. -Czy zatem nie wydaje się panu doktorowi, iż Antoni Kosiba, ustalajšc trafnš diagnozę ipomyœlnie przeprowadzajšc wysoce niebezpiecznš operację, wykazał duży talent chirurgiczny? Lekarz zawahał się. - Owszem. Lojalnie muszę przyznać, że w wielu wypadkach zastanawiało mnie to. -Dziękuję. Więcej pytań nie mam. - Adwokat skinšł głowš i z uœmieszkiem spojrzał na prokuratora. Z kolei odczytano zeznania kilku œwiadków oskarżenia z poprzedniej rozprawy, po czym jeden po drugim zjawiali się œwiadkowie powołani przez obronę. A więc zeznawał stary młynarz, jego syn, państwo Czyńscy, wreszcie cała seria byłych pacjentów Antoniego Kosiby. Zeznania ich brzmiały niemal identycznie: byłem chory, groziło mi kalectwo, on mnie uratował, o zapłatę nie upominał się. Niektórzy oœwiadczyli, że jeszcze od znachora otrzymali to i owo, że w całej okolicy wiedziano o jego bezinteresownoœci.Zaœwiadczył to i pan Czyński, od którego Kosiba nie przyjšł stu złotych, chociaż musiała to być dlań suma znaczna, a zasłużył na niš w zupełnoœci. Wzruszajšce były zeznania Prokopa Mielnika, który zakończył je słowami: -Bóg go do mego domu sprowadził, czynišc tym wielkš łaskę mnie grzesznemu, mojej rodzinie i ludziom sšsiedzkim. A że od Boga on, nie od złego ducha przyszedł, to i stšdwiem, że od pracy, która jest Bogu miła, nigdy się nie uchylał. Mógł ode mnie wszystkiego żšdać, mógł bezczynnie za piecem siedzieć, jeœć i spać. Ale on nie taki.Do każdej roboty był pierwszy, czy do przemyœlnej, czy do czarnej. I tak do końca, aż do sprawy. A człowiek przecie niemłody. Tak ot my prosim wielmożnego Sšdu, żeby go uwolnił na chwałę Bogu i na pożytek ludzki. Siwa głowa starca pochyliła się w niskim pokłonie, prokurator zmarszczył brwi, a wszyscy obecni spojrzeli na oskarżonego. Antoni Kosiba jednak siedział wcišż obojętny, z opuszczonš głowš. Nie słyszałani zręcznych pytań prokuratora, ani kontrataków obrońcy, ani zeznań œwiadków. Na chwilę krótkš obudził go cichy, drżšcy głos Marysi. Podniósł wówczas wzrok i poruszył bezgłoœnie wargami, by znowu zapaœć w apatię. -Nic mi nie zostało -myœlał - nic mnie nie czeka... Tymczasem przed pulpitem stanšł œwiadek najważniejszy, do którego zeznań mecenas Korczyński największš przywišzywał wagę. Nie tylko on zresztš, zarówno sędziowie, jak i publicznoœć, oczekiwali jego zjawienia się z napięciem. Miał zabrać głos luminarz nauki, œwietny chirurg, a także pierwsza osoba w œwiecie lekarskim, persona gratissima, niejako reprezentant całego stanu, oficjalny reprezentant, prezes i opiekun. Kto nie znał go osobiœcie lub nie widział go nigdy, pomimo to tak właœnie musiał sobie wyobrażać profesora Dobranieckiego. Wysoki, w sile wieku mężczyzna, o nieco zażywnej postawie, o pięknym, orlim profilu i wysokim czole. Z każdego jego ruchu, z brzmienia jego głosu, z pełnego powagi spojrzenia przebijała ta pewnoœć siebie, którš daje tylko poczucie własnej wartoœci, wartoœci powszechnie uznanej i udokumentowanej pozycjš w życiu. - Zwróciło się do mnie jako do chirurga - zaczšł - kilkanaœcie osób z proœbš, bym zbadał stan ich zdrowia. Ulegli w swoim czasie różnym poważniejszym urazom, względnie schorzeniom, po czym poddali sięzabiegom chirurgicznym, przeprowadzonym przez wiejskiego znachora nazwiskiem Kosiba. Auskultacja i przeœwietlenia przy pomocy aparatu Roentgena wykazały, co następuje... Tu profesor zaczšł kolejno wyliczać nazwiska przed chwilš przesłuchanych œwiadków wraz z opisem uszkodzeń z ocenš ich niebezpieczeństwa i z ocenš dokonanych zabiegów operacyjnych oraz wyników kuracji. Gęsto padały łacińskie nazwy, lekarskie terminy, fachowe okreœlenia. -Reasumujšc -kończył profesor - muszę stwierdzić, że we wszystkich wyżej wymienionych przypadkach operacje przeprowadzone zostały zupełnie prawidłowo, z niewštpliwie gruntownš wyzyskania wszelkich œcieji8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż§P c¨[€cŠŰ˝cޘ+cŤ˜9Ö+znajomoœciš anatomii i uchroniły ofiary od œmierci względnie nieusuwalnego kalectwa. Przewodniczšcy skinšł głowš. -A czym pan profesor może wytłumaczyć fakt, że człowiek, nie posiadajšcy żadnego wykształcenia, mógł dokonać tak ryzykownych zabiegów z pomyœlnym skutkiem? -Sam sobie zadawałem to pytanie - odpowiedział profesor Dobraniecki. - Otóż chirurgia jest z natury rzeczy wiedzš empirycznš, opartš na doœwiadczeniach i obserwacjach tysięcy pokoleń. Poczštki zabiegów operacyjnych sięgajš nader odległych okresów prehistorycznych. Archeologom znane sš wykopaliska z epoki bršzu, a nawet kamienia łupanego pozwalajšce stwierdzić, że już wówczas umiano zestawiać złamane koœci, przeprowadzać amputacje kończyn itp. Otóżsšdzę, że wœród ludnoœci wiejskiej, obeznanej z anatomiš zwierzšt domowych, mogš się zdarzać wyjštkowo bystrzy obserwatorzy, którzy z czasem przychodzšz pomocš ludziom, nabierajšc wystarczajšcej w drobniejszych i mniej skomplikowanych wypadkach praktyki. - Tu jednak - odezwał się przewodniczšcy -pan profesor okreœlił większoœć przypadków jako uszkodzenia skomplikowane i groŸne. -Istotnie, Toteż przyznaję, że byłem zdumiony. Ten znachor musi mieć nie tylko doœwiadczenie, lecz i wręcz fenomenalny talent... Zamyœlił się i dodał: -... intuicję... Tak, intuicję chirurgicznš, rzecz bardzo rzadko spotykanš. Osobiœcie znałem kiedyœ jednego tylko chirurga o tak pewnej ręce i o takiej intuicji. - A co oznacza pewnoœć ręki? - Pewnoœć ręki? ... Przede wszystkim trafne cięcia. -Dziękuję -powiedział przewodniczšcy. - Czystrony majš pytania? Prokurator przeczšcopotrzšsnšł głowš, zaœ mecenas Korczyńskizawołał: -Ja mam. Czy pan profesor znalazł u któregoœ z badanych przez siebie pacjentówKosiby œlady zakażenia? - Nie. - Dziękuję. Więcej pytań nie mam. Profesor skłonił się i usiadł w pierwszym rzędzie krzeseł obok państwa Czyńskich. Teraz też po raz pierwszy rzucił okiem na ławę oskarżonych. Zobaczył barczystego, wychudłego brodacza, wyglšdajšcego na latniespełna szeœćdziesišt. -Więc taki jest ten znachor - pomyœlał. Już chciał odwrócić głowę, gdy zastanowiło godziwne zachowanie się oskarżonego. Antoni Kosiba wpatrywał się weń intensywnym i jakby nieprzytomnym wzrokiem. Na jego ustach zjawił się niezrozumiały uœmiech, niepewny i pytajšcy. -Cóż za dziwaczny jegomoœć -skonstatował profesor w myœli i odwrócił się. Po dłuższej chwili jednak znowu musiał spojrzeć na znachora. Wyraz jego wychudzonej twarzy nie zmienił się, a oczywprost wlepiał w profesora. Dobraniecki nerwowo poprawił się na krzeœle i zaczšł przyglšdać się prokuratorowi, który właœnie rozpoczšł swojš mowę. Mówił głosem doœć monotonnym i to może odbierało sugestywnoœć jego argumentom, plastykę jego krótkim, rzeczowym zdaniom, beznamiętnym, ale nieomylnie logicznym. Prokurator przyznawał, że wyrok pierwszej instancji przez ludzi kierujšcych się uczuciami może być uznany za zbyt surowy. Przyznawał, że oskarżony Kosiba nie należy do najgorszego gatunku szarlatanów. Przyznawał nawet, że do uprawiania tego procederu mogły go skłonić pobudki szlachetne. -Ale my tu -cišgnšł -nie reprezentujemy miłosierdzia. Jesteœmy przedstawicielami prawa. I nie wolno nam zapominać, że oskarżony łamał je... Profesor Dobraniecki starał się skupić uwagę na wywodach prokuratora, lecz nie dawało mu spokoju nieznoœne wrażenie: wprost czuł na karku wzrok tego Rósłby. -Czego on ode mnie chce? - irytował się w duchu. -Jeżeli w ten sposób wyraża wdzięcznoœć za moje zeznania... -... Niewštpliwie, sš tu okolicznoœci łagodzšce -cišgnšł oskarżyciel. -Ale nie możemy ignorować faktów. Kradzież zawsze pozostaje kradzieżš. Ukrywanie skradzionego przedmiotu... Nie. Niepodobna było w tych warunkach zeœrodkować uwagi. Oczy tego człowieka miały jakiœ wpływ magnetyczny. Dobraniecki prawie z gniewem odwrócił się do niego i zdziwił się: znachor siedział z opuszczonš głowš. Przed nim na balustradzie leżały bezwładnie jego wielkieręce. I nagle w umyœle profesora zrodziło się niedorzeczne przypuszczenie: - Musiałem już kiedyœ widzieć tego człowieka. Pamięć zaczęła pracować. Profesor wierzył w swojš pamięć. Nigdy go jeszcze nie zawiodła. I teraz, po dłuższej chwili, doszedł do przeœwiadczenia, że przez moment złudziło go jakieœ nieistotne podobieństwo. Zapewne do jakiegoœ przelotnego pacjenta sprzed lat... Zresztš nie miał czasu zastanawiać się nad tym dłużej, bo właœnie wstał mecenas Korczyński i jego metaliczny baryton zabrzmiał elektryzujšco: -Wysoki Sšdzie! Œlepe fatum tylko i nieporozumienie zrzšdziły, że ten oto człowiek znalazł się w tej sali i przed tym trybunałem. Nie tu jego miejsce, i nie ten areopag jest właœciwy dla oceny jego czynów. Antoni Kosiba powinien w tej chwili znajdować się w auli naszego Uniwersytetu,powinien stać w obliczu senatu akademickiego i nie na wyrok powinien czekać, lecz na wręczenie mu dyplomu doktora honoris causa Wydziału Medycznego! -O, nie, panowie sędziowie, nie ponosi mnie fantazja! Nie szukam oratorskich efektów. I bynajmniej nie sięgam do niepodobieństw. Jeżeli zaœ niepodobieństwem byłoby dzisiaj nagrodzenie znachora doktoratem, to jedynie z tej racji, że nasze ustawodawstwo popełniło tu przeoczenie. Ze różnš miarę do równie odpowiedzialnych zastosowało zawodów. Wysoki Sšdzie! Nie możemy zgodzić się, by życie ludzkie zostało powierzone lekarzowi, którego wiedzy i umiejętnoœci nie gwarantuje ukończona medycyna. Ale powierzamy je bez wahania inżynierowi, budujšcemu maszyny czy mosty. A przecież tytuł inżyniera i wszystkie zwišzane z nim prawamoże otrzymać każdy, chociażby nie przechodził studiów w politechnice, jeżeli wykaże swojš pracš, że posiada doœć wiedzy i doœć umiejętnoœci dla swego zawodu. Czyż mam tu wymienić ogólnie znane nazwiska tych uczonych, którzy w politechnikach polskich obdzielajš tysišce słuchaczy swš wiedzš, a sami nawet œwiadectwem szkółki powszechnej poszczycić się nie mogš? -Niestety, prawodawca nie zastosował tychmożliwoœci dla zawodu lekarskiego. Gdyby tak było, stenogram dzisiejszej rozprawy wystarczyłby Antoniemu Kosihie do uzyskania doktoratu. Jakież lepsze, jakież wymowniejsze można by zebrać dowody jego wiedzy i jego umiejętnoœci niż te, które zgromadził przewód sšdowy, niż zeznania tych œwiadków, którzy właœciwie zjawili się nie jako œwiadkowie, lecz jako dowody rzeczowe, jako żywe dokumenty lekarskich umiejętnoœci oskarżonego. -Zjawili się tu jako Łazarze, którym powiedział: -Wstańcie! ... i przyszli dać œwiadectwo prawdzie, przyszli, by palcem wskazać na swego dobroczyńcę i zawołać: - Ten ci jest! Byliœmy kalecy, a on nam chodzić pozwolił, byliœmy chorzy, a on nas uzdrowił, byliœmy nad grobem, a on nam żyć kazał! -Lecz pan prokurator widzi w tym grzech i winę, że Antoni Kosiba, nie posiadajšc dyplomu, oœmielał się ratować bliŸnich. Czy jeżeliby skoczył do wody dla ratowania tonšcych, musiałby również posiadać œwiadectwo ukończenia szkoły pływackiej?... - Nie jestem demagogiem i bynajmniej nie staję tu w obronie znachorstwa. Ale tym ostrzej protestować muszę przeciw użytemu przez oskarżenie sposobikowi. Mianowicie zestawiono tu pozornie przypadkowe dwie prawdy: pierwszš, że Antoni Kosiba jest znachorem,idrugš, że znachorzy sš szarlatanami, operujšcymi całym arsenałem trików i sztuczek, zaklęć, zamówień, odczyniania uroków i innej blagi. Za pozwoleniem! W tymzestawieniu tkwi perfidia, gdyż jak nam wiadomo z przewodu sšdowego, oskarżony nigdy, ani w jednym wypadku nie posługiwał się bluffem. -W œwietle tegoż przewodu upadł też z kretesem zarzut, według którego Kosiba działał z chęci zysku. A skoro w jego działalnoœci akt oskarżenia upatruje przestępstwo, jedyny zaœ motyw tego przestępstwa rozwiewa się niczym mgła, jedynym motywem do naszego użytku może być tylko mania. Tak, Wysoki Sšdzie! Ten człowiek jest maniakiem. Opanowała go mania pomagania cierpišcym, pomagania za darmo, ba, więcej! bo za cenę utraty własnej wolnoœci, za cenę piętna zbrodniarza, za cenę twardej pryczy więziennej i hańbišcego miejsca na tej ławie. -Nie będę tu dłużej zatrzymywał się nad kwestiš, czy Antoni Kosiba był dobrym lekarzem. Wyręczyli mnie œwiadkowie, wyręczył przede wszystkim luminarz naszej chirurgii, którego opinia starczy za najcenniejszy atestat. Nie będę też wyzyskiwał łatwej możnoœci podkreœlenia, że doktor medycyny Pawlicki nie miał, jak sam zeznał, ani jednego wypadku, by zgłosił się doń o ratunek pacjent tego znachora, że natomiast ten znachor uratował od kalectwa w jednym wypadku i od œmierci w drugim dwie osoby, od których doktor Pawlicki odszedł bezradny. -Chcę mówić, panowie sędziowie, o największej winie Antoniego Kosiby, chcę mówić o tym, co oskarżenie na pierwszy wysunęło plan; chcę mówić o antysanitarnych warunkach, jakie panowaływ tej izbie, w której dokonywał on operacji. Otóż byłem w tej izbie i muszę przyznać panu prokuratorowi, że œwiadkowie, których powołał, z dużym umiarkowaniem scharakteryzowali antyhigieniczne warunki, które tam panujš. Zapomniano dodać, iż w oknach sš szczeliny, skšd zawiewa wiatr, że w wypaczonej podłodze sš szpary, skšd cišgnie wilgoć, że pułap zacieka, że piec dymi, że w izbie nie tylko nie brakowało brudu, pajęczyn i kurzu, lecz gnieŸdziły siętam również karaluchy! ... Widziałem też i narzędzia, przy których pomocy Kosiba robił operacje. Jest to stare, zużyte i zardzewiałe żelastwo, poszczerbione i pokrzywione, powišzane drutem i sznurkami. W takiej to izbie i takimi narzędziami Kosiba operował ludzi. -Lecz, na miły Bóg... przecie żaden z operowanych nie umarł? Przecie żaden nawet zakażenia nie dostał! -Widzę tu na sali kilkunastu wybitnych i doœwiadczonych lekarzy i zapytuję ich: Zasługa to Kosiby czy jego wina?! ... Zapytuję ich: Czy sam fakt, iż tylu niebezpiecznych operacji dokonał ktoœ w tak straszliwych warunkach, œwiadczy przeciw niemu czy za nim?! ... Czy za to, właœnie za to ma dostać cztery œciany więzienne, czy wart jest sali operacyjnej zporcelany i szkła?! ... Przez salę przeszedł głoœny szmer, gdy zaœ ucichło, mecenas Korczyński mówił dalej: -I jeszcze jeden zarzut cišży na tym oto starcu, na którego życiu nie było dotšd żadnej plamy, na człowieku, któremu bez wahania ufała nawet podejrzliwa policja: popełnił kradzież. Tak. Skusił go połysk precyzyjnych, lœnišcych narzędzi chirurgicznych i ukradł je. Najpierw wprawdzie próbował wyprosić pożyczenie tych narzędzi, a spotkawszy się z kategorycznš odmowš -ukradł. Lecz po cóż to uczynił? ... Co tego uczciwego człowiekapchnęło do przestępstwa? ... W jakiej sytuacji i z jakich pobudek sięgnšł po cudzšwłasnoœć? ... -Oto w izbie w tej właœnie chwili konała nastole młoda dziewczyna, rozkwitajšce życiepogršżało się w otchłań œmierci, a on. Antoni Kosiba, wiedział, czuł, rozumiał, żebez tych lœnišcych narzędzi nie zdoła przyjœć ze skutecznš pomocš. Zapyt uję: jak miał postšpić Antoni Kosiba? ... Adwokat powiódł rozpłomienionym spojrzeniem po sali. -Jak miał postšpić?! -zawołał. - Jak postšpiłby każdy z nas na jego miejscu?! ...Jednš znajduję tylko na to odpowiedŸ: -Każdy z nas zrobiłby to samo, co Antoni Kosiba, każdy z nas ukradłby te narzędzia! Każdemu z nas sumienie wskazałoby, że to jest jego obowišzkiem, obowišzkiem moralnym! Uderzył pięœciš w stół i wzburzony umilkł na chwilę. -W dawnej Austrii -cišgnšł -istniał pewien szczególniejszy order wojskowy. Dawany był za czyn dziwny, za nieusłuchame rozkazu, za złamanie dyscypliny, za bunt przeciw karnoœci. Był to jeden z najwyższych i najrzadziej rozdawanych orderów, lecz stanowił odznaczenie najchlubniejsze. Gdyby sšdy polskie rozporzšdzały prawem rozdawania nie tylko kar, lecz i nagród, taki właœnie orderza złamanie prawa powinien by zawisnšć napiersi Antoniego Kosiby, gdy będzie wychodził z tej sali. -Ponieważ zaœ nagroda ta, niestety, nie istnieje, niech mu nagrodš będzie to, że każdy uczciwy człowiek za zaszczyt sobie będzie uważał uœciœmęcie tej spracowanej ibrudnej ręki, tej najczystszej ręki na œwiecie. Korczyński skłonił się i usiadł. Profesor Dobraniecki nie bez zdziwienia zauważył w jego twarzy i spuszczonych powiekach wyraz wzruszenia. Sam zresztš był wzruszony, jak i publicznoœć. Jeden z sędziów raz po raz nieznacznie ocierał zgiętym palcem kšciki ust. Drugi siedział z oczyma wbitymi w papiery. Wyrok uniewinniajšcy zdawał się być przesšdzony, tym bardziej że prokurator zrezygnował z repliki. -Oskarżonemu przysługuje prawo głosu - powiedział przewodniczšcy. Antoni Kosiba nie poruszył się. - Ma pan prawo ostatniego słowa. - Mecenas Korczyński potrzšsnšł go za łokieć. - Ja nic.... nie mam do powiedzenia. Wszystko mi jedno... I usiadł. Gdyby czyjekolwiek oczy zwróciły się w tejchwili na profesora Dobranieckiego, zdziwiłby się każdy. Profesor zbladł nagle,zrobił ruch, jakby chciał zerwać się z krzesła, i otworzył usta... Lecz nikt tego nie zauważył. Właœnie wszyscy wstawali, gdyż sędziowie udawali się na naradę. Po ich wyjœciu głoœne rozmowy wypełniły salę, wiele osób otoczyło Korczyńskiego, winszujšc mu œwietnie przeprowadzonej obrony. Niektórzy wyszli na korytarz, by wypalić papierosa. Profesor Dobraniecki poszedł za nimi. Drżały mu ręce, gdy wyjmował papieroœnicę. Wyszukał pustš ławeczkę w dalszym kšcie i ciężko na mš opadł. Tak. Poznał go, wiedział teraz na pewno: znachor Antoni Kosiba był kiedyœ profesorem Rafałem Wilczurem. - Ten głos!! O, nigdy nie zapomniał tego głosu. Latami przecie wsłuchiwał się w jego brzmienie. Najpierw jako młody student medycyny, póŸniej jako asystent, wreszcie jako poczštkujšcy lekarz, przygarnięty przez wielkiego uczonego... Jakże mógł nie poznaćtych rysów od razu! Jakże mógł nie widziećich pod tym szpakowatym zarostem! Ba! Jakimż głupcem był już wczeœniej, gdy jeszcze nie widział Antoniego Kosiby, gdy tylko zdumiony oglšdał œlady pooperacyjne na jego pacjentach! Pojšć nie mógł, by wiejski znachor tak genialnie umiał dokonywać tak złożonych zabiegów, przed którymi zawahałby się on sam, profesor Dobramecki! -Powinien był od razu poznać w tym jego rękę! Cóż za głupiec ze mnie! A miał przecie i inne poszlaki w tym kierunku. Między badanymi znajdowała się ta panienka operowana na wgniecienie podstawy czaszki. Dobranieckiego wprawdzie zastanowiło jej nazwisko: - Wilczurówna, ale w poœpiechu nie pomyœlał o wypytaniu dziewczyny. Nazwisko to zresztš było doœć częste, sam miał kilku pacjentów Wilczurów. Jednak należało zastanowić się. Wiek tej Wilczurówny zdaje się odpowiadałby wiekowi córki profesora Wilczura... Gdy zniknęła wraz z matkš z warszawskiego horyzontu, miała lat... siedem. Tak, to jasne... - To nie mogło być przypadkowe!! Znachor Kosiba... i ona... Profesor odrzucił nie zapalonego papierosaiprzetarł czoło. Było wilgotne. - Więc nie umarł, więc nie został zabity! Ukrył się tu na kresach w przebraniu chłopskim i pod cudzym nazwiskiem, ukrył się razem z córkš, lecz dlaczego jej nazwiska również nie zmienił? ... Dlaczego ojciec i córka udawali tu obcych względem siebie ludzi? ... Teraz przypomniał sobie słowa wypowiedziane doń przez tę panienkę podczas badania: -Stryjcio Antoni okazał mi więcej poœwięcenia, niż tego można byłoby oczekiwać od prawdziwego stryja. Po co ta komedia? ... No, i jej ojciec! Wystarczyłoby przecie, by wstał i powiedział: -Miałem prawo operować i leczyć. Nie jestem znachorem Kosiba. Jestem profesorem Rafałem Wilczurem. Byłby wolny. -Więc dlaczego tak kurczowo trzyma się swej fałszywej skóry? Mógł ujawnić swoje prawdziwe nazwisko już w pierwszejinstancji, a wolał przyjšć wyrok skazujšcyna trzy lata. Gdyby profesor Dobramecki nie znał tak dobrze swego dawnego szefa i nauczyciela,jak go znał, pomyœlałby może, iż do ukrywania się skłoniło Wilczura jakieœ popełnione przestępstwo czy zbrodnia. Ale iteraz wzruszyłby tylko ramionami, gdyby mu ktoœ podobnš myœl podsunšł. Nie, tu musiała kryć się jakaœ głębsza tajemnica. Jak żywe obudziły się w pamięci owe dni, a wszelkich œcieji8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŹPDc­”˝cŽQ) cŻz*ž G°4? U€pierwsze dni po zniknięciu profesora. Czyżby rzekoma ucieczka pani Beaty z córkš i zaginięcie póŸniej profesora Rafałabyło ukartowanš komediš? ... Jakież były tedy jej motywy? ... Zostawili swoje bogactwo, swojš pozycję, jego sławę - wszystko. I uciekli, ale w jakim celu? Pozytywny umysł Dobrameckiego nie znosił żadnego tłumaczenia, którego nie dałoby się ugruntować jakimikolwiek logicznymi przesłankami, którego nie wyjaœniałyby normalne, ludzkie pobudki działania. Teraz jednak nie miał czasu na rozwišzywanie zagadek. Lada chwila wyrok będzie ogłoszony. Oczywiœcie będzie to wyrok uniewinniajšcy, ale może być i skazujšcy. -Moim obowišzkiem jest natychmiast zawiadomić adwokata i zażšdać wznowienia rozprawy, by zeznać, kogo poznałem w znachorze Kosibie. Dobraniecki przygryzł wargi i powtórzył: - Tak, to mój obowišzek. Nie poruszył się jednak. Zbyt szybko tłoczyły się myœli, zbyt gwałtownie narastały w wyobraŸni następstwa. Przed powzięciem decyzji należało trzeŸwoigruntownie wszystko posegregować, przefiltrować, ułożyć... No, i przewidzieć konsekwencje. Nie lubił, nie umiał działać na œlepo pod wpływem impulsów. -Przede wszystkim opanować się -mruknšł do siebie z takš intonacjš, jakiej używał doposkramiania nerwowych pacjentów. Wyjšł papierosa, uważnie go zapalił. Stwierdził, że tytoń jest zbytnio wyschnięty, że dziœ mniej wypalił papierosów niż zwykle i że należałoby ograniczyć się w ogóle do dwudziestu sztukdziennie. Te proste czynnoœci i uboczne refleksje przyczyniły się do przywrócenia mu równowagi, a skutek był natychmiastowy: oto przypomniał sobie szczegół niezmiernie ważny, szczegół, którego dotychczas nie brał w rachubę, a który z gruntu zmieniał sytuację. Przecie znachor Kosiba podczas rozprawy uœmiechał się doń, najwyraŸniej uœmiechałsię! -Przyglšdał się mi, jak komuœ dobrze znajomemu, którego nie daje się zidentyfikować, i nie ukrywał bynajmniej tego, że usiłuje mnie poznać! ... Cóż to może oznaczać? Mogło oznaczać tylko jedno: profesor Wilczur nie obawiał się, że zostanie odkryty pod przebraniem znachora. Profesor Wilczur nie obawiał się! Dlaczego tedy nie przerwał procesu prostym oœwiadczeniem, że jest Wilczurem? - Na to zaœ również jedna tylko mogła być odpowiedŸ: - On nie wie sam, kim jest... Pod wpływem tego odkrycia Dobraniecki zerwał się na równe nogi. - Amnezja. Utrata pamięci. Boże! On przez tyle lat błškał się... Spadł do poziomu prostego wyrobnika... Utrata pamięci... Profesor Dobraniecki wiedział doskonale, co należy uczynić, by nieszczęœli wego uleczyć. Wystarczyło po prostu powiedzieć mu, kim jest, przypomnieć kilka szczegółów, pokazać jakiœ znany mu przedmiot. Oczywiœcie, może nastšpić wskutek tego poważny wstrzšs psychiczny. Lecz choćby wstrzšs taki był najsilniejszy, nie może być niebezpieczny. Po paru godzinach, czy po kilku dniach. Wilczur odzyska pełnš œwiadomoœć... - A co wtedy? ... I tu przed oczami Dobranieckiego wyraŸnie zarysowała się kolejnoœć nieuniknionych skutków. Więc przede wszystkim wiadomoœćo całej tej tragedii i o jej szczęœliwym finale rozbrzmi po całym kraju. Profesor Wilczur wróci do stolicy. Wróci do swojej willi, do swoich stanowisk, do swojej przodujšcej pozycji w œwiecie lekarskim. Wróci jeszcze sławniejszy, jeszcze bardziej uwielbiany, jeszcze znakomitszy, bo otoczony aureolš niesprawiedliwie doznanych krzywd i upokorzeń, aureolš znachoracudotwórcy, który potrafił być równie genialnym chirurgiem bez sal operacyjnych, bez sztabu asystentów, bez narzędzi... - Wróci.... a co wtedy ze mnš się stanie? ... I profesor Dobraniecki poczuł w ustach smak goryczy. Co się z nim stanie? ... Z nim, co mozolnš pracš lat kilkunastu wydŸwignšł się na szczyty, zdobył pierwszeństwo, osišgnšł szczebel najwyższy? ... Niewštpliwie wszyscy przyjmš oklaskami jego odkrycie. Przeżyje jeszcze jeden dzieńtriumfu. Ale póŸniej? ... PóŸniej będzie siłš rzeczy usunięty na drugi plan, siłš rzeczy znajdzie się w cieniu wielkoœci Wilczura... Katedry mu nie odbiorš co prawda, ale pod presjš opinii będzie musiał ustšpić z niej dobrowolnie. Zarzšd lecznicy... gabinet dyrektora... Wszystkie od lat utrwalone innowacje... Prezesury w różnych stowarzyszeniach i zwišzkach... Tak, wejœć tam na salę sšdowš i powiedzieć, że tan znachor jest profesorem Rafałem Wilczurem, to zrezygnować z własnych zdobyczy, z własnych osišgnięć, z własnych stanowisk. To przekreœlić najœwietniejszy okres swojej kariery i dobrowolnie wyrzec się wszystkiego, co takukochał... I jeszcze jedno: w biografii profesora Wilczura znajdował się pewien niewielki ustęp, którego Dobraniecki przez tyle lat nie umiał zapomnieć, którego nie mógł sobie wybaczyć jako karygodnego wybryku próżnoœci. Skłamał tam piszšc o pewnym przypadku w klinice uniwersyteckiej, o pewnej œmiałej a trafnej diagnozie, której zasługę przypisał sobie. I teraz jeszcze zarumienił się, gdy to głupie, niepotrzebne kłamstwo sobie przypomniał. A kłamstwo to, chociaż drobne, chociaż w ogólniejszym sensie nieważkie, mogło być odkryte tylko przez jednego człowieka: przez profesora Wilczura. Mogło być odkryte... tylko w tym wypadku, gdyby Wilczur odzyskał pamięć... Ręce i nogi profesora Dobranieckiego były jak z lodu, ale w skroniach gwałtownie pulsowała krew. - Jak postšpić? ... Czy popełni łajdactwo, jeœli nie powie? ... Czy dla Wilczura będzie takš tragediš pozostaniew tych warunkach, w jakich żyje, do jakichprzecie musiał już przyzwyczaić się? ... -Przecie to prosty przypadek, że mnie Korczyński wezwał na œwiadka! To przypadek, że na to, do stu diabłów, zgodziłem się! Gdyby nie to... Antoni Kosiba do œmierci zostałby Antonim Kosibš i wcale nie czułby się tym pokrzywdzony. Właœnie! To należy wzišć jako miarę, jako sprawdzian. Skoro ktoœ nie wie, że dzieje mu się krzywda, krzywdy nie ma. Wilczur nie zdaje sobie sprawy z tego, że był kimœ innym. Swój los uważa za rzecz normalnš. Nie ma szczęœcia bez uœwiadomienia go sobie i nie ma nieszczęœcia... Ostry dŸwięk dzwonka rozległ się w kuluarach. - Proszę wstać, Sšd wchodzi - dobiegł uszuDobranieckiego głos woŸnego z progu sali. Nie ruszył się z miejsca. Tam czytano wyrok. -A co będzie, jeżeli zostanie skazany? -przebiegła mu przez rozpalony mózg dojmujšca myœl. Zacisnšł pięœci. - Nie będzie, nie może być skazany - wmawiał w siebie. Po chwili z sali rozległ się gwar, hałas przesuwanych krzeseł i jakieœ okrzyki. Drzwi otworzyły się. Publicznoœć wysypywała się na korytarz. Nietrudno było z wyrazu twarzy tych ludzi odgadnšć, że zapadł wyrok uniewinniajšcy. Dobraniecki odetchnšł z ulgš. Zdawało mu się, że cały ciężar odpowiedzialnoœci spadłmu z serca. Przechodzili obok niego, gestykulujšc i rozmawiajšc głoœno. Chłopi w ceglastych kożuszkach, lekarze, adwokaci, młynarz z synem, państwo Czyńscy. Na końcu w największej grupie szedł znachor Kosiba zeswym obrońcš, z młodym Czyńskim i z jego narzeczonš. Mecenas Korczyński zatrzymał wszystkich przy profesorze Dobranieckim. Coœ mówił wesoło, za coœ dziękował. Profesor starał się uœmiechać, œciskał ich ręce, lecz oczy miał spuszczone. Przez krótkie mgnienie, gdy je podniósł, spotkał się z wzrokiem Antoniego Kosiby. Najwyższym wysiłkiem woli zapanował nadsobš, by nie krzyknšć. Wzrok Kosiby był niespokojny, natarczywy, półprzytomny. Wreszcie odeszli i Dobraniecki, wyczerpany doszczętnie, opadł na ławkę. Ciężkš miał noc. Nie zmrużył oka ani na chwilę, przewracajšc się z boku na bok. W najlepszym hotelu wdzięczny Korczyński zarezerwował dlań najlepszy apartament. Cicho tu było i wygodnie. Nie mógł jednak usnšć. Nad ranem, zmęczony bezsennoœciš,nacisnšł guzik dzwonka: kazał sobie podać mocnš herbatę i koniak. Dopiero wypicie całej prawie butelki przyniosło pożšdany skutek i zasnšł. Obudził się póŸno z bólem głowy. Przyniesiono mu depesze z Warszawy. W jednej asystent z lecznicy przypominał oterminie zjnzdu w Zakopanem, gdzie profesor miał jutro przewodniczyć, druga była od żony. Nagliła do powrotu. -Było jeszcze kilku panów -, oznajmił służšcy hotelowy. - Pytali, kiedy ich pan profesor może przyjšć. - Nikogo nie przyjmę. Jestem niezdrów. Proszę tak powiedzieć. - Słucham, panie profesorze. A mecenasowiKorczyńskiemu? - Wszystkim. Wstał dopiero póŸnym wieczorem. Należałospakować walizki i wracać do Warszawy. Nie mógł jednak zdobyć się na żaden wysiłek. Kilka godzin włóczył się bez celu po mieœcie, potem kupił wszystkie dziennikiiwrócił do hotelu. W dziennikach znalazł obszerne sprawozdania z rozprawy sšdowej J motywy wyroku uniewinniajšcego. -No, więc wszystko w porzšdku -wmawiał sobie. - Po prostu jestem przewrażliwiony. Trzeba się wzišć w karby! Postanowienie jednak niewiele pomogło. Gdyzabrał się do pakowania, ogarnęło go znowu zniechęcenie i takie rozdrażnienie, że kazał podać sobie znowu koniak do numeru. Pomimo to noc spędził prawie bezsennie. Wczesnym rankiem wstał z gotowš decyzjš.Wyszedł bez œniadania, wsiadł w pierwszš spotkanš taksówkę i podał adres Korczyńskiego. Zastał go jeszcze w szlafroku. - Witam drogiego profesora - zawołał adwokat. - Byłem u pana wczoraj dwa razy, ale powiedziano mi, że profesor niezdrów... - Tak, tak... Czy możemy, mecenasie, pomówić na osobnoœci? - Ależ proszę!! - Wstał i zamknšł drzwi gabinetu. - O co chodzi, profesorze? - Jak się nazywa ta panna? ... Ta narzeczona Czyńskiego? - Wilczurówna. - Czy Maria Jolanta? -Ze Maria, wiem na pewno, a czy ma drugieimię, zaraz sprawdzimy. Wyjšł z szuflady tekę z papierami. Szukał chwilę, wreszcie znalazł. -Tak. Maria Jolanta Wilczurówna, córka Rafała i Beaty z Gontyńskich. Podniósł oczy. Profesor Dobraniecki siedział blady, z przymkniętymi powiekami. -Mecenasie - powiedział jakby z wysiłkiem.- Muszę panu zakomunikować, że to jest... że ona jest... jego córkš. - Czyjš córkš? - zdziwił się adwokat. - Córkš Antoniego Kosiby. - Nie rozumiem, panie profesorze. -Czy Kosiba o tym nie wiedział? ... Czy ona też nie wiedziała? ... Korczyński spojrzał nań nieufnie. -Panie profesorze - zaczšł - to jakieœ nieporozumienie, Kosiba wprawdzie opiekował się tš panienkš, ona żywi dlań wiele serdecznoœci, ale upewniam pana, że żadnego pokrewieństwa tu być nie może... Dobraniecki potrzšsnšł głowš. -A ja pana upewniam, że to ojciec i córka. Antoni Kosiba naprawdę nazywa się... Rafał Wilczur. Wyrzucił to z siebie i oddychał ciężko. - Jak to? Profesor milczał długo. -Tak -zaczšł mówić jakby do siebie. -Poznałem go. Nie mogę się mylić i nie omyliłem się. Ten znachor jest profesorem Wilczurem, który zaginšł przed trzynastu laty... Nagle wstał. - Gdzie on jest, niech pan zaprowadzi mnie do niego. Adwokat obawiał się, że Dobraniecki uległ jakiejœ przypadłoœci nerwowej. -Niechże pan usišdzie, drogi profesorze -powiedział łagodnie -wydaje mi się, że zaszła tu jakaœ pomyłka. -Żadnej omyłki. To jest Wilczur. Czy słyszał pan kiedy o znakomitym chirurgu warszawskim tego nazwiska? - Oczywiœcie. Przecie pan profesor prowadzi lecznicę imienia profesora Wilczura. -Tak. Przed trzynastu laty Wilczur zaginšł. Wszyscy myœleli, że popełnił samobójstwo... Miał pewnš tragedię rodzinnš. Zwłok nie znaleziono... Byłem jegoasystentem, prawš rękš. Objšłem po nim katedrę, zarzšd lecznicy... Tak... To jest on.-Nadzwyczajne! -już z większš wiarš powiedział Korczyński. -Ale myli się pan chyba, profesorze. Wynikałoby stšd, że przez trzynaœcie lat ukrywał się pod cudzym nazwiskiem? ... Dlaczego? - Amnezja. Utrata pamięci. - Chyba.... nieprawdopodobne. Przez trzynaœcie lat? ... - Na pewno. -Daruje pan profesor. Właœciwie, słyszšc to z pańskich ust, nie powinienem mieć żadnych wštpliwoœci, ale czy z naukowego punktu widzenia jest to w ogóle możliwe? -Zupełnie. Amnezja retrograda. Medycyna zna wiele podobnych wypadków. Niepamięć wsteczna... Wymazuje z pamięci człowieka całe poprzednie życie. Po wojnie œwiatowejzanotowano setki wypadków tego rodzaju. - Czy to skutek wstrzšsu psychicznego? -Przyczyna nie odgrywa roli. Amnezja występuje zwykle po krótkiej lub dłuższej utracie przytomnoœci. - A czy to jest nieuleczalne? - Zdarzajš się i takie wypadki. Na ogół jednak... Lecz nie traćmy czasu. Gdzie on jest? -Kosiba? ... Wyjechał razem z Czyńskimi. Zabrali go. Ale to jest rzeczywiœcie rewelacja! I pan profesor jest tego absolutnie pewien? - Absolutnie!! -Do licha! Gdybym to wiedział podczas procesu! Zastrzeliłbym prokuratora i sędziów! Wyobraża pan sobie taki efekt?! ...Dobraniecki wszakże nie był usposobiony dozajmowania się tš stronš sprawy. -Uprzytomniłem to sobie dopiero póŸniej - powiedział wymijajšco. A teraz... Czy może mi mecenas podać adres tych państwa Czyńskich? ... - Z przyjemnoœciš. Zamierza pan tam pojechać? - Oczywiœcie. -I ma pan nadzieję wyleczyć Kosibę, czy raczej Wilczura, z tej choroby? -Tu nie potrzeba żadnego leczenia. Po prostu wystarczy przypomnienie mu, kim jest. Jeżeli to nie pomoże... to nie ma żadnej rady. -Zastanawiajšce! Jednak coœ niecoœ musiał on pamiętać, skoro na przykład nie zapomniał swojej wiedzy lekarskiej? - Tak. Dlatego też mam najlepsze nadzieje - powiedział wstajšc Dobraniecki. Rozdział XX Pocišg, sapišc, zatrzymał się na małej stacyjce. Był jasny, słoneczny ranek. Dachy budynków pokrywała gruba warstwa œniegu, gałęzie drzew uginały się pod obfitš okiœciš. Szeroki widok roztaczajšcy się z peronu zdawał się w swojej bieli i jasnoœci czymœ odœwiętnym, zdawał się zalotnie uœmiechać i wabić swojš puszystš, przytulnš ciszš. Profesor Dobraniecki stał i wpatrywał się w tę białš przestrzeń. Tak dawno nie był na wsi. Ten pejzaż wydał mu się w pierwszej chwili czymœ sztucznym, jakšœ dekoracjš przesadnie realistycznš, pretensjonalnš i pięknš aż do nieprawdopodobieństwa. Upłynęło kilka minut, zanim w swej pamięci odnalazł dawne odczucia, dawne kontakty z tym na nowo odkrytym œwiatem, dawne zwišzki... Urodził się przecie na wsi, na wsi spędził dzieciństwo i pierwsze lata młodoœci. -Też amnezja -myœlał. -Człowiek żyjšcy życiem miejskim zapomina o tym œwiecie. Wpada w chorobliwy rytm kariery, pracy, wyœcigu... I po prostu przestaje wiedzieć o istnieniu tej pogody, tej ciszy... tej innej ziemi, gdzie prawda tak bezpoœrednio przemawia do człowieka nie przez głoœnik radia, nie czarnymi czcionkami druku... Zapomina się o tym... Usłyszał za sobš lekko skrzypišce kroki i głos: - A pan pewno do Radoliszek? - Nie, do Ludwikowa. Czy można tu dostać jakšœ furmankę? - Dlaczego nie? Można. Jeżeli pan każe, skoczę tu do Pawlaka, on migiem zaprzęgnie. - Proszę pana bardzo. To „migiem ”trwało jednak prawie godzinę.Jazda do Ludwikowa po nieprzetartej drodze dobre pół. Gdy sanki stanęły wreszcie przed pałacem, było już południe. Zwabiona szczekaniem psów, w drzwiach ukazała się pani Michalesia i przysłaniajšc oczy dłoniš, bo blask był wielki, przyjrzała się nieznajomemu. - Pan zapewne w interesie do fabryki? - zapytała. - Nie. Chciałbym widzieć się z panem Czyńskim. - To proszę do œrodka. Ale państwa nie ma w domu. - Nic nie szkodzi. Właœciwie zależy mi na zobaczeniu się z narzeczonš pana Czyńskiego, z pannš Wilczurównš. - Jej też nie ma. - Nie ma? - Tak!! Wszyscy, proszę pana, pojechali do Radoliszek. Profesor Dobraniecki zawahał się. - A prędko wrócš? -Nie wiadomo, proszę pana. Pojechali dać na zapowiedzi. No, to już pewno ksišdz proboszcz ich nie puœci. Na obiedzie zatrzyma. -Tak? ... To niedobrze. A czy może mi pani powiedzieć? ... Mecenas Korczyński w Wilniepoinformował mnie, że państwo Czyńscy zabrali do siebie niejakiego Antoniego Kosibę, znachora? - A jakże, prawda, zabrali. Tylko że on nie chciał tu u nas zostać. - Nie rozumiem.... -Ot, nie chciał. Taki ładny domek wyszykowali tu dla niego, o tam, za ogrodem. A on nie chciał. - Więc gdzie jest? -Gdzieżby? Do młyna pojechał, do Prokopa Mielnika. Powiadał, że tam mu najlepiej będzie. Zdziwaczał stary. Ale ja tu gadam na mrozie, choć co prawda mróz dziœ niewielki, a pana do œrodka nie proszę. ię w pamięci owe dni, a wszelkich œcieji8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żą@c˛ZŽ cłčc´*ă˙˙Niechże pan będzie łaskaw... Dobraniecki zamyœlił się. -Nie, dziękuję pani. Muszę pojechać do Radoliszek. Mam bardzo mało czasu i czekać nie mogę. - Jak pan woli. A jeżeli państwo chce pan zobaczyć, to na plebanię proszę wstšpić. - Dobrze. Dziękuję pani. WoŸnica podcišł konia, profesor szczelnie owinšł nogi baranicš i sanki ruszyły. Widocznie jednak jakiœ pech przeœladował go tego dnia. Gdy zajechał przed plebanię, dowiedział się, że sš tu tylko starsi państwo Czyńscy, do których właœnie żadnego interesu nie miał. Ich stangret poinformował profesora, że pan Leszek z narzeczonš pojechali na cmentarz, gdzie pochowana jest jej matka, a po drodze mieli wstšpić do młyna, żeby zobaczyć się ze znachorem. -Albo tam, albo tam pan ich znajdzie - zakończył stangret i zwracajšc się do woŸnicy profesora, zapytał: - A ty, Pawlak,znasz ludwikowskie srokate? - Co nie mam znać.... -No, to uważaj. Młody panicz srokatymi pojechał. Jak je zobaczysz, to znaczy się, że i panicz tam jest. - Wiadomo. - WoŸnica kiwnšł głowš i cmoknšł na konika. Do radoliskiego cmentarza były dwie drogi. Bliższa, którędy zawsze pogrzeby chodziły,wiodła koło Trzech Gruszek. Nadkładajšc zaœ około wiorsty można było jechać koło młyna Prokopa Mielnika. Tę właœnie drogę wybrał Leszek nie tylko dlatego, że była już dobrze przetarta, ale i w tym celu, by przy okazji odwiedzić znachora. W głębi duszy Leszek był nań trochę rozgoryczony. Nie mógł zrozumieć, dlaczego Kosłba nie przyjšł proponowanej mu goœciny w Ludwikowie, dlaczego nie chciał zamieszkać w domku za ogrodem, nad którego odrestaurowaniem tyle kłopotali się z Marysiš. Wiedział zresztš, jak Marysia lubi swego „stryjcia Antoniego ”i jak bardzo chce mieć go przy sobie. Dla obojga odmowa znachora była przykrš niespodziankš. Toteż teraz, po daniu na zapowiedzi, uradzili zaatakować go proœbami jeszcze raz. Marysia wprawdzie, znajšc usposobienie „stryjcia Antoniego ”, słabe miała nadzieje. Leszek jednak, z natury uparty, zapewniał jš, że zdoła go skłonić do przeprowadzki. Znachora zastali przed młynem z workiem mški na plecach. Właœnie ładowano sanie, zwane w tych okolicach „rozwalenkami ”. Przywitał się z młodymi bez uœmiechu, otrzepnšł ręce i zaprosił ich do swojej przybudówki. -Dzień niezimny -powiedział -ale zaraz samowar podgrzeję i herbata goršca nie zaszkodzi. -Z przyjemnoœciš -zawołał Leszek. -My się tu u pana nie krępujemy... Jak u siebie w domu. - Dziękuję za łaskę. -Łaski tu z naszej strony rzeczywiœcie wiele, bo pan pogardził naszš goœcinš w Ludwikowie, a my pańskš przyjmujemy. Znachor nie odpowiedział. Wycišgnšł zza pieca stary but, nacišgnšł go cholewš na rurę samowaru i zaczšł rozdmuchiwać przygasłe wewnštrz węgle, aż z dołu wylatywał popiół i iskry. -Pan, panie Antoni - odezwał się znowu Leszek - naprawdę robi nam krzywdę. Toż ikoło Ludwikowa nie zabraknie chorych potrzebujšcych pańskiej pomocy. A my mamy tęsknić za panem? ... Kosiba uœmiechnšł się blado. - Żarty, panie! Po co ja wam potrzebny... - Wstydziłby się pan. - Leszek udał oburzenie. -Już nie mówišc o mnie, ale nie będzie pan przecie twierdził, że Marysia nie jest do pana przywišzana! - Bóg jej zapłać!! - No, więc? - A ot, przywišzanie przywišzaniem, a życieżyciem. Nowe życie, nowe przywišzania. -To ładnie! - zawołał Leszek. -Widzisz, Marysiu? ... Pan Antoni daje nam do zrozumienia, że już ma doœć nas, że sam do innych ludzi teraz przywišże się. - Stryjem Antoni - Marysia wzięła go pod ramię - ja tak proszę, tak bardzo proszę... Znachor wycišgnšł rękę i pogłaskał jš po ramieniu. -Gołšbeczko kochana... Ja dla ciebie wszystko, ale nie do was ja, nie do was. Stary jestem i smutny. Samym swoim widokiem psułbym wam szczęœcie. Nie trzeba, nie. Nie trzeba. Ot, jak zechcecie mnie zobaczyć czasami, zajedziecie tu do młyna. Dajmy już temu spokój. Odwrócił się do samowaru, z którego zaczęło się wydobywać mruczenie. Leszek rozłożył ręce. -Ha, to szkoda. Bo ja uplanowałem sobie, żena „nowosiele ”, w dniu, kiedy by pan wprowadził się do Ludwikowa, ofiarowałbym panu komplet narzędzi chirurgicznych... Czekał efektu, lecz znachor udał, że nie słyszy tego kuszenia. Zdjšł szklanki z półki, przejrzał je pod œwiatło i zabrał się do nalewania herbaty. Gdy już siedzieli przy stole, Marysia powiedziała: - Daliœmy dziœ na zapowiedzi. Za cztery tygodnie nasz œlub. - Ale na wesele to już pan Antoni musi do nas przyjechać!! - zawołał Leszek. -Obejdzie się tam i beze mnie. Nie pasuję jado tych państwa, co tam będš. A i stšd życzyć wam będę tak serdecznie, jak i z bliska. - Nie chce pan być œwiadkiem naszej radoœci, naszego œwięta! - Stryjciu Antoni!! -Czemu nie -kiwnšł głowš znachor. -Do koœcioła przecie przyjdę, n œwiadkiem... Toż ja od poczštku jestem œwiadkiem wszystkich waszych zmartwień i radoœci. Dzięki Bogu, że po waszej myœli wszystko kończy się. - O, panie Antoni - sprostował Leszek - to dopiero się zaczyna. Dopiero poczštek naszego wielkiego szczęœcia, które zdobyliœmy po tylu przeszkodach, kosztem tylu łez i smutków, i rozpaczy... Aż dziwno pomyœleć, ileœmy tego zła przecierpieć musieli... - Tym lepiej dla was - powiedział poważnie znachor. - Dlaczego tym lepiej? -Bo szczęœcie poty trwa, póki je człowiek ocenia należycie. A dla człowieka wartoœć ma tylko to, co ciężko się zdobyło. Zamyœlili się wszyscy troje. Młodzi nad otwierajšcš się przed nimi szczęœliwš przyszłoœciš, Antoni Kosiba nad swojš samotnoœciš, w której już będzie musiał żyć do œmierci. I on przecie wiele przeżył,wiele przecierpiał, a nic dla siebie nie zdobył. BluŸniłby przeciw własnemu sercu,gdyby żałował, że oto tę czšstkę szczęœcia, jakiego dla siebie pragnšł, oddałim, dorzucił jak ubogi datek do ich wielkiego skarbu... Nie, nie żałował, ale przecież ciężko mu było na duszy, jak musibyć ciężko każdemu, co już niczego nie oczekuje, niczego się nie spodziewa, niczego nie pragnie... Zapukano do izby. To stangret wszedł z pudłem. - Boję się, paniczu, że kwiaty zmarznš. Za długo sš na mrozie. -A dobrze. Niech tu postojš - powiedział Leszek. -Chociaż i tak niedługo musimy jechać. - Dokšdże to z kwiatami? - zaciekawił się znachor. Pojedziemy na cmentarz, na grób Marysinejmamy Chceros dzielić się z mš naszš radoœciš i poprosić o błogosławieństwo -odpowie poważnie Leszek. - Twojej matki, gołšbeczko? - Tak -To ładnie... Bardzo ładnie... Wspomniałaœ mi kiedyœ, że tu na radoliskim cmentarzu spoczywa. Tak, tak... Kiedyœ tu, gołšbeczko,w tej izbie leżała między życiem i œmierciš,chciałem i ja pójœć na jej grób, pomodlić się o twoje wyzdrowienie... Zawsze wstawiennictwo matki to nie tylko u ludzi, ale i u Boga musi najwięcej znaczyć... Ciężkie były to godziny... Tylko nie wiedziałem, gdzie jej mogiłka. Zasępił się, potem przetarł czoło i wstał. Z kšta alkowy przyniósł wielki pęk nieœmiertelników. -Macie i to. ZawieŸcie. Te kwiaty nie pomarznš, nie powiędnš. To kwiaty umarłych. Złóżcie je tam ode mnie. Marysia ze łzami w oczach zarzuciła mu ręce na szyję. - Kochany stryjciu, kochany stryjciu... -A może i pan, panie Antoni, pojechałby z nami. Złożyłby pan te kwiaty osobiœcie? -zaproponował Leszek. Znachor spojrzał w oczy Marysi, zastanowił się i kiwnšł głowš. -Dobrze, pojadę z wami. Stšd do cmentarza niedaleko, to jak będę wiedział, gdzie ta mogiłka, czasami sobie pójdę zielsko powyrywać, kwiatki położyć. Wiedział Antoni Kosiba, jakš przykroœć robiMarysi nie chcšc przyjšć goœciny w Ludwikowie, i pragnšł teraz dać jej dowód,że nic, co jš blisko obchodzi, nie przestanienigdy być bliskie i dla niego. W kwadrans póŸniej we trójkę siedzieli w saniach. Konie ruszyły drobnym kłusem i już po chwili znaleŸli się na zakręcie, skšd jak na dłoni widać było kapliczkę i całe wzgórze, na którym znajdował się tak zwany Nowy Cmentarz. Z nowoœci właœciwie pozostała mu tylko nazwa, o czym œwiadczyły rozsypujšce się płoty, pochylone krzyże i œwiecšce w wielu miejscach czerwonš cegłš œciany kapliczki œwiętego Stanisława Kostki. Stary cmentarz, położony za koœciołem niemal w œrodku miasteczka, od trzydziestuz górš lat był już tak przepełniony, że nie pozostało na nim ani metra wolnego od mogił. Tu natomiast, na kiedyœ łysym, a obecnie gęsto drzewami poroœniętym pagórku chowano zmarłych radoliskich i okolicznych wzdłuż alejek. Między alejkami duże kawałki były jeszcze wolne i od mogił, i od drzew. SnadŸ i drzewa w sypkim piasku nie chciały rosnšć. Droga szła obok cmentarza i sanie zatrzymały się przy bramie. Stšd już trzeba było brnšć nietkniętym białym œniegiem, który miejscami sięgał do kolan. Nawiało go tu bez miary. Za to gdy tylko minęli wierzchołek wzgórza, mogli już iœć bez trudu. Tylko przy mogiłkach potworzyły się niewielkie zaspy. Marysia zatrzymała się przy mogile swojejmatki, uklękła w œniegu i modliła się. Leszek poszedł za jej przykładem. Znachorzdjšł czapkę i stał za nimi w milczeniu. Była to zwykła, wiejska mogiłka z niewielkim czarnym krzyżykiem zawieszonym zeschniętymi wianuszkami i dopołowy zasypanym œniegiem. Właœnie młodzi skończyli modlitwę. Leszek wyjšł z pudła kwiaty, Marysia zaœ zaczęła oczyszczać z krzyża œnieg. Wówczas ukazała się blaszana tabliczka z napisem... Antoni powiódł po niej wzrokiem i przeczytał: „Œp. Beata z Gontyńskich... ” Zrobił krok naprzód, wycišgnšł ręce przedsiebie... - Co panu, co panu jest? - krzyknšł przerażony Leszek. - Stryjciu!! ... - Boże!! - jęknšł znachor. W jego mózgu z przeraŸliwš jasnoœciš odżyło wszystko. Trzšsł się na całym ciele, a z jego gardła wydobywał się jakiœ głuchy, nieludzki jęk. Siły opuœciły go zupełnie i byłby runšł na ziemię, gdyby Leszek i Marysia nie chwycili go mocno pod ramiona. - Co ci, co ci, stryjciu? - szeptała przerażona Marysia. -Mariolo, córeczko moja... córeczko moja - wymówił rozdrganym głosem i wybuchnšł łkaniem. Nie mogli utrzymać tego bezwładnego ciężaru i jak najostrożniej opuœcili go na ziemię. Słowa wypowiedziane przezeń napełniły ich zdumieniem, zwłaszcza zdziwiło Marysię, że nazwał jš imieniem, którym kiedyœ, i to bardzo rzadko, w chwilach czułych pieszczot nazywała jš matka. Nie mieli jednak czasu na dociekania. Antoni Kosiba doznał widocznie jakiegoœ ataku nerwowego. Skulony na klęczkach w œniegu,z rękami przyciœniętymi do twarzy nie ustawał w łkaniu. -Musimy go przenieœć do sanek -zdecydował się Leszek -pobiegnę po stangreta, bo sami nie damy rady. Już chciał iœć, gdy w alejce ukazał się profesor Dobraniecki. Jego niespodziewane zjawienie się tutaj zaskoczyło ich, lecz i ucieszyło. - Uszanowanie profesorowi - zaczšł Leszek. - On dostał ataku nerwowego. Co robić? ... Ale Dobraniecki stał nieruchomo, wpatrujšcsię w tabliczkę na krzyżu. - Musimy go przenieœć do sań - odezwała się Marysia. Dobraniecki potrzšsnšł głowš. -Nie, niech pani pozwoli wypłakać się swemu ojcu. A widzšc szeroko otwarte oczy obojga, dodał: - To jest ojciec pani, profesor Rafał Wilczur... Dzięki Bogu, odzyskał pamięć... ChodŸmy, odejdŸmy dalej... Pozwólmy mu płakać. Stali opodał i Dobraniecki urywanymi zdaniami opowiedział im wszystko. Tymczasem łzy przyniosły widocznie znachorowi ulgę. Podniósł się ciężko z ziemi, lecz nie odchodził. Marysia podbiegładoń i przytuliła twarz do jego ramienia. Nie widziała nic, bo łzy zalewały jej oczy,lecz słyszała jego cichy głos: - Wieczne odpoczywanie racz jej dać. Panie... Zachodziło słońce, czerwieniš i złotem jarzyło się niebo na widnokręgu, na œniegu kładły się niebieskawe cienie, pierwsze muœnięcie wczesnego zimowego zmierzchu. ---Konwersja: rpg6@go2.pl słyszšc to z pańskich ust, nie powinienem mieć żadnych wštpliwoœci, ale czy z naukowego punktu widzenia jest to w ogóle możliwe? -Zupełnie. Amnezja retrograda. Medycyna zna wiele podobnych wypadków. Niepamięć wsteczna... Wymazuje z pamięci człowieka całe poprzednie życie. Po wojnie œwiatowejzanotowano setki wypadków tego rodzaju. - Czy to skutek wstrzšsu psychicznego? -Przyczyna nie odgrywa roli. Amnezja występuje zwykle po krótkiej lub dłuższej utracie przytomnoœci. - A czy to jest nieuleczalne? - Zdarzajš się i takie wypadki. Na ogół jednak... Lecz nie traćmy czasu. Gdzie on jest? -Kosiba? ... Wyjechał razem z Czyńskimi. Zabrali go. Ale to jest rzeczywiœcie rewelacja! I pan profesor jest tego absolutnie pewien? - Absolutnie!! -Do licha! Gdybym to wiedział podczas procesu! Zastrzeliłbym prokuratora i sędziów! Wyobraża pan sobie taki efekt?! ...Dobraniecki wszakże nie był usposobiony dozajmowania się tš stronš sprawy. -Uprzytomniłem to sobie dopiero póŸniej - powiedział wymijajšco. A teraz... Czy może mi mecenas podać adres tych państwa Czyńskich? ... - Z przyjemnoœciš. Zamierza pan tam pojechać? - Oczywiœcie. -I ma pan nadzieję wyleczyć Kosibę, czy raczej Wilczura, z tej choroby? -Tu nie potrzeba żadnego leczenia. Po prostu wystarczy przypomnienie mu, kim jest. Jeżeli to nie pomoże... to nie ma żadnej rady. -Zastanawiajšce! Jednak coœ niecoœ musiał on pamiętać, skoro na przykład nie zapomniał swojej wiedzy lekarskiej? - Tak. Dlatego też mam najlepsze nadzieje - powiedział wstajšc Dobraniecki. Rozdział XX Pocišg, sapišc, zatrzymał się na małej stacyjce. Był jasny, słoneczny ranek. Dachy budynków pokrywała gruba warstwa œniegu, gałęzie drzew uginały się pod obfitš okiœciš. Szeroki widok roztaczajšcy się z peronu zdawał się w swojej bieli i jasnoœci czymœ odœwiętnym, zdawał się zalotnie uœmiechać i wabić swojš puszystš, przytulnš ciszš. Profesor Dobraniecki stał i wpatrywał się w tę białš przestrzeń. Tak dawno nie był na wsi. Ten pejzaż wydał mu się w pierwszej chwili czymœ sztucznym, jakšœ dekoracjš przesadnie realistycznš, pretensjonalnš i pięknš aż do nieprawdopodobieństwa. Upłynęło kilka minut, zanim w swej pamięci odnalazł dawne odczucia, dawne kontakty z tym na nowo odkrytym œwiatem, dawne zwišzki... Urodził się przecie na wsi, na wsi spędził dzieciństwo i pierwsze lata młodoœci. -Też amnezja -myœlał. -Człowiek żyjšcy życiem miejskim zapomina o tym œwiecie. Wpada w chorobliwy rytm kariery, pracy, wyœcigu... I po prostu przestaje wiedzieć o istnieniu tej pogody, tej ciszy... tej innej ziemi, gdzie prawda tak bezpoœrednio przemawia do człowieka nie przez głoœnik radia, nie czarnymi czcionkami druku... Zapomina się o tym... Usłyszał za sobš lekko skrzypišce kroki i głos: - A pan pewno do Radoliszek? - Nie, do Ludwikowa. Czy można tu dostać jakšœ furmankę? - Dlaczego nie? Można. Jeżeli pan każe, skoczę tu do Pawlaka, on migiem zaprzęgnie. - Proszę pana bardzo. To „migiem ”trwało jednak prawie godzinę.Jazda do Ludwikowa po nieprzetartej drodze dobre pół. Gdy sanki stanęły wreszcie przed pałacem, było już południe. Zwabiona szczekaniem psów, w drzwiach ukazała się pani Michalesia i przysłaniajšc oczy dłoniš, bo blask był wielki, przyjrzała się nieznajomemu. - Pan zapewne w interesie do fabryki? - zapytała. - Nie. Chciałbym widzieć się z panem Czyńskim. - To proszę do œrodka. Ale państwa nie ma w domu. - Nic nie szkodzi. Właœciwie zależy mi na zobaczeniu się z narzeczonš pana Czyńskiego, z pannš Wilczurównš. - Jej też nie ma. - Nie ma? - Tak!! Wszyscy, proszę pana, pojechali do Radoliszek. Profesor Dobraniecki zawahał się. - A prędko wrócš? -Nie wiadomo, proszę pana. Pojechali dać na zapowiedzi. No, to już pewno ksišdz proboszcz ich nie puœci. Na obiedzie zatrzyma. -Tak? ... To niedobrze. A czy może mi pani powiedzieć? ... Mecenas Korczyński w Wilniepoinformował mnie, że państwo Czyńscy zabrali do siebie niejakiego Antoniego Kosibę, znachora? - A jakże, prawda, zabrali. Tylko że on nie chciał tu u nas zostać. - Nie rozumiem.... -Ot, nie chciał. Taki ładny domek wyszykowali tu dla niego, o tam, za ogrodem. A on nie chciał. - Więc gdzie jest? -Gdzieżby? Do młyna pojechał, do Prokopa Mielnika. Powiadał, że tam mu najlepiej będzie. Zdziwaczał stary. Ale ja tu gadam na mrozie, choć co prawda mróz dziœ niewielki, a pana do œrodka nie proszę. ię w pamięci owe dni, a wszelkich œcieji8Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj\`@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż”üżN¸÷ż@