ĺbkŃÉ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙őđGî’ŕGđ@îŕ@>ŕBđEîoŕEńŮő>ŕB>RŕG>˙ęÁńŮ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙ĂUÎíffĚ sƒ ˆ‰ÜĚnćÝÝٙťťgcněĚÝܙŸťš3>CLAS POPIOLY3 €003ĺÇ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. óÍĆ>˙ęŔúPę ŔúQęŔ1ţ˙Íb͛ >ęa>ŕ&>ę Ŕ>˙ę ŔÍđ͜Í:Í\ÍćÍóÍ ÍBÍS ú‚˙§(Ţú ŔOÍŕ>ęŔͧ ÍÓ ÍŽ Íż ÍÓ ÍŽ ÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔÍ|ÍĹÍr>ęÁ>xŕE>@ŕAŻŕ>ŕ˙>Óŕ@űÍ ÍvúÁˇ(ńŻęÁ́Ë VËw cËoÂÄËgÂŐË_ 9ËW -ËO ËG Ăú Ŕ<ţ >OÍŕĂú Ŕ<ţ >OÍłĂÍ ĂÍS ĚĹĂú Ŕţ(ţ(ţ(#ú Ŕţ("ţ(*ţ( *Í/ĂÍĹĂÍËĂ͘ĂÍ^ĂÍ÷ĂÍĂÍ#Ăú Ŕ=ţ˙ >OÍ|Ăú Ŕ<ţ >OÍ|Ă!>w# űÉ!6# ú6˙#6# öÉ! 6˙#6# ö6# úÉÍB͜ÍĹÉú ŔţČÍw Í ÍÓ úÁO> ‘O͜úÁOÍŽ úÁ<ţ 8>ęÁÉú Ŕţ ú ŔGÍ3 8 ř Í3 8 řÍ#@Íw  Í  úÍÓ úÁţ(=> ęÁúÁO> ‘ţ >O͜úÁOÍŽ ú Ŕţ 0<ę ŔÉú ŔţČŐĹúÁO ú Ŕţ ͟ Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  Ü{ę ŔÁŃÉĹú Ŕţ ú ŔĆ GÍ3  úÍ3  úúÁO Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  é> ę ŔÁÉ>ę Ŕ>ęÁ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍŃ!ĐŔ*§ úaŔ*§ úúŔOúŔG>š >¸ >>ęŔÉ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍ- űÍŃúŔ=ęŔ Í3  úÍĹÉÍ-(ÍŃ>ęŔúŔć€(ěÍĹÉÍŃ>ęŔúŔć€Ę˜ÍĹÉ Í3  úÍuĘ,ÍŃúŔţÂúŔţĘ#>ę Ŕ>ęŔúŔć€(ÖÍĹÉĺŐĹúŔoúŔg #F+NxĄ<(,xą úŔęŔ͡ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔ$úŔţ(>ęŔÍŻ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔÁŃáÉĺŐĹú Ŕţ˙(!В@§(=ůÍ3 yę Ŕ!В@y§( řÍ3 ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕ>ęŔÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔú ŔO>˙ę ŔÍ|ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕţ(ţ(ţ(ţ( ţ($ţ((!pÍ(!€Í !Í! Í!°Í!ŔÍÁŃáÉÍćĺĹ~î˙" ů ôÁáÉĺŐĹú Ŕ!ů ţ(q! ţ(j!H ţ(c!p ţ(\!˜ ţ(U!Á ţ(N!Ň ţ(G!ę ţ(@! ţ (9!: ţ (2!b ţ (+!Ň &ĺŐĹ!ˆ ĺŐĹ!ŔĺŐĹ!Ú ĺŐĹ!ą ĺŐĹ!aŔ˛Ŕ*§ úÁŃáÉ Przewiń Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlättern: Zeil Seit Kapt AlleDéfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Línea Página Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Línia Plana Cap. Tot ĺŐĹúŔGúŔ<¸8Í-(ÍŃ>>ę Ŕ7 ęŔ>ę Ŕ§ÁŃá§ÉĺŐĹúŔţÂO úŔţÂO úŔţ(úŔţ ÍuÍŃúŔ>ę Ŕ7 =ęŔ>ę Ŕ§ÁŃáÉĺŐĹúŔG!Đx§(~#§ ÷ô˛Ŕ*§ úÁŃá§ÉĺĹ!€6# xą řÁáÉĺŐĹy!ţ(#!@‘ţ(!€’ţ(!Ŕ“ţ(!€@y§(=ů]T! ÁÍćP* úÍćP* úÍćP* úÍćP* úÁŃáÉ> ę>ęA!  y§( ĺ>""Ŕ " úáúN"úO">ęúŔćęAÉ> ę>ęA!  y§( *GúN¸ 6*GúO¸ .Ŕ * ú>ęúŔę!úŔćęAÍŃ Í3  úÉ> ę>ęA!    ž # ÷őúŔćęAńÉĺŐĹ! Á@6# xą ř!˛Ŕ~#§(Í÷ öÁŃáÉĺĹÖ o&MD)))  0úŔţ( 8 V#F#Í' yţ őzƒ_ÁáÉĺŐĹk&)}ćđo Á ÁĹË!Ë ÁĹ{ć§(Ë8Ë=öxśw#wyśw#wÁŃáÉđ˙ˇŕ˙Íćđ@ćŕ@É>‘ŕ@É>äŕGŕHŕIÉĺŐÍć!`˜Ŕ>đ" üÍćŔ" üŃáÉĺŐ!`˜ y§(=ů> ‘W>ÍćÍ'(Í'(Í'(éőy§ ńń!`˜QÍćÍ'(Í'(Í'(éŃáÉĺĹú‚˙§(,>˙ŕO!˜`>" xą ř€>" xą ř`>" xą ř>ţŕOÁáÉĹw#< ú 6# úÁÉ!˜>"< ű! ˜"< ű!@˜6ń# úÉ!ŕ™ 6ň# ú!š>("< ű! š "< űÉ́Ĺ> ŕđđđđ/ćË7G>ŕđđđđđđđđđđ/ć°Gú€˙¨ ę˙xę€˙>0ŕú˙ÁÉţ(Ż>˙ę‚˙ÉĹ>˙ŕ$ˆ xą ű>ŕ$ÁÉőđ@ć€(đDţ‘ ôńɇ‡‡Ć€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙@ióúA˙ć ů*âű ňɇ‡‡Ć€ęj˙kóúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęj˙k@óúA˙ć ů*âű ňÉ˙ď=ď=|˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=ŕ˙ď=˙ď=ď=˙ď=ď=ď=ď=<ď=ď˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙MBFONTMonospaced @@@@@@   ŕ ŕ @ŔŔŕ``@€ @€ @ @@  `@@ @@@@@ @ @@ŕ@ @ŕ@ @`@ @@@€€ŕ     ŕ@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ@@ @ @€@ ŕŕ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕ ŕ     ŕ      @     @ŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ     @@     ŕ    @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕ`@@@@@`€€@@@ ` `@ ŕ@ ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    @@@@@@ @€€  Ŕ  @@@@@@  ŕ   Ŕ    ŕ   ŕŕ  ŕ€€ŕ  ŕ Ŕ €€€ŕ€ŕ ŕ@`@@@     ŕ    @   ŕ   @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ @@@@@@@€@@ @@€`€ŕŕŕŕŕŕŕ@ €`€ @ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ   @ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€  @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ @€@    ŔŔŕŕ`@ŕ@@ @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ@@@@@@@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕ @ ŕ  ŕ   0@@@@@@ŕ€ŕ ŕ ŕ ŕ€ŕŕ ŕ ŕ @€@ ŕ Ŕŕ€€@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`@Ŕ@@@€ŔŔŔŕ€€       @€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕ€@ @€@@@€ ŕ @@@ŕ @ŕŕ`ŕ€ ŕ @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ  @ŕ ŕ @ ŕ ŕ `€ŕ ŕ  ŕ ŕ @ŕ ŕ @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕ @ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@ŕŔ  ŕ  Ŕ @ ŕŕ  €@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ  ŕ @ ŕ  ŕ  ŕ€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€ŔŔ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€@@@@@ €€€€ @@@@@ @  ŕ ŕ @ŕ   €@ŕ ŕ @ŕ  ŕ@ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ŕ ŕ ŕ€@  ŕ @  ŕ@   ŕ   ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ ŕ€€   ŕ ŕMBFONTVariable pitch €€€€€€  PPřPřPP x ř(đ ŔČ @˜ŕ  @° Đ€€@€€€€€@€@@@@@€@ŕ@ @ŕ@@€Ŕ€ @@@€€@     @@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ€€@@€ @€@ ŔŔ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕˆŘ¨ˆˆˆˆˆˆČ¨˜ˆˆŕ     ŕŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ      @ˆˆˆ¨¨¨P   @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕŔ€€€€€Ŕ€€@@@ Ŕ@@@@@Ŕ@ ŕ€@ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    €€€€€€@@@@@@€€€  Ŕ  €€€€€€€ř¨¨¨¨ŕ    @   @ŕ   Ŕ€ŕ   ` ࠀ€€ŕ€ŕ ŕ€Ŕ€€€Ŕ    ŕ    @ˆ¨¨¨P  @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ €€€€€€€€@@ @@€P ŕŕŕŕŕŕŕ`€€`€€`ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ  ¨@ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€P @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ@€€@HHŔŔđřP ü\T @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ€€€€€€@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕˆpPpˆŕ  ŕ  °€€€€€€ŕ€ŕ ŕ ŕ x„´¤´„xŕ ŕ ŕ$HH$ŕ Ŕx„´¤„x@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`Ŕ@@@@€   ŕ€€ĐĐPPPPP€€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕH$H€€€  (8€€€°ˆ 8ŕ ŕ(č @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ   @ŕ ŕ  @ ŕ ŕ P ŕ ŕ  ŕ ŕ  @ŕ ŕ  @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ ŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@@ŕpHHčHHp¨ˆČ¨˜ˆ€@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕPpˆˆˆp @ řˆ˜¨Čˆř€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€Ŕ@ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€€€€€@ @@@@ @@@@@ @ p` @ŕ    €@ŕ  ŕ @ŕ   ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ř¨¨ř@€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ  ŕ€€   ŕ ŕPóc€CKcŽcĄ-Ýc~<ŇP?- " POPIOŁY " TOM III STEFAN ŻEROMSKI Rozdział 1 SZLAK CESARSKI Dywizja generała Zajšczka, czyli tak zwanalegia północna, podzielona została na trzy brygady. Pierwsza z nich, pod dowództwem generała Fiszera, składała się z regimentupiechoty zapożyczonego z dywizji trzeciej, z pierwszego regimentu kawalerii krakowskiej i czterech sztuk armat szeœciofuntowych. Częœć tej siły, pod bezpoœredniš komendš generała Fiszera, udała się była w lutym na pomoc generałowi Dšbrowskiemu i wzięła udział w wyprawie na Tczew, póŸniej w marcu przeszła Wisłę i wróciła do swej komendy.Druga brygada legii północnej słuchała rozkazu generała Izydora Krasińskiego, poprzednio komendanta wszystkiej jazdy rycerstwa. Składały jš: regiment trzeci piechoty i pułk kawalerii krakowskiej z dwiema armatami czterofuntowymi. Brygadštrzeciš dowodził generał Wołodkiewicz, a miał pod sobš regiment czwarty piechoty, drugi kawalerii i dwa działa czterofuntowe.Wszystka ogółem artyleria tej dywizji zostawała pod dowództwem i sprawš szefaszwadronu Chopina. Krzysztof Cedro nie wyszedł ze swego szeregu. Po zaprowadzeniu nowej organizacji znalazł się w drugiej brygadzie generała Krasińskiego. Pułki te stały w Toruniu do 28 lutego 1807 roku. Wyruszywszy stamtšd przeszły Wisłę i pocišgnęły w marsz na Pokrzywno (Engelsburg) i Niborg (Neydenburg), gdzie generał Zajšczek pozostał aż do dnia 26 maja, nieznaczny bioršc udział w akcji. W okolicy Niborga stały naokół wysunięte bataliony piechoty i kompanie jazdy. W Maldze stał batalion piechoty, 50 koni kawaleryjskich i jedna armata heska; Dębowea strzegł drugi batalion piechoty i 40 koni; w miejscowoœci zwanej Kot było 50 koni i druga armata heska; w Przysowie 20 koni, w Omulcu 10, wreszcie 12 koni rozmieszczono między Omulcem a Orłowem.Siła kawaleryjska tworzyła łańcuch zakrywajšcy posterunek główny i osłaniaławszystkie drogi. Skoro tylko rozlokowano wojsko po chatach, budowlach i w ogóle poddachem, a dla koni urzšdzono w stodołach iwozowniach gródze, zaczęły się napaœci lotnej konnicy nieprzyjaciela oraz podjazdowania odwetowe ze strony polskiej.Krzysztof Cedro znalazł się w Kocie na poczštku marca. Gajkoœ wyszykował tu dla konia dobre pomieszczenie a niezły siennik na pryczy w alkierzu wieœniaka. Zrazu wszystko szło po dawnemu: musztry, egzercerunki, ćwiczenia gimnastyczne. Ale już po upływie dwu tygodni zaczęły się czasy niespokojne. Konnica nieprzyjacielska wpadała do wsi w nocy, nad ranem, pod wieczór, w południe i przy œniadaniu, z wrzaskiem i gwizdaniem mknęła ulicami i gubiła się w zimowej szarudze. Gajkoœ szczególnie lubił zabawy z tymi wojakami. W dniu 25 marca o zmierzchu zdarzył się właœnie jeden z takich napadów. Co najmniej cztery seciny jeŸdŸców nieprzyjacielskich wpadły do wsi i usiłowały jš podpalić z czterech rogów. Podpułkownik Skalski kazał tršbić gwałtownie "na koń" i w mgnieniu oka całasiła posterunku rzuciła się na napastników.Atak był odparty równie szybko, jak się zaczšł. Krzysztof pędził za innymi w mroku padajšcego wieczora, widział nawet przed sobš konnego brodacza, ale pomimo całej siły konia dopaœć go nie mógł. Po zebraniu się sił obronnych uradziła starszyzna wykonać niezwłocznie podjazd. Okrzyknięto w szeregach, że kto na ochotnika chce do wyprawy należeć, ma sięzgłosić do pułku Dšbrowskiego. Gajkoœ z Cedrš poszli wraz na ochotnika. Dowodził pułkownik Sienkiewicz. Szli podzieleni na partie, ciemnš nocš, polami, w nieznanym zgoła kierunku. Z dala pod leœnym wzgórzem ujrzeli ognie, toteż obeszli je całe w promieniu kilkuwiorstowym, wertepem a moczarem, Napadli z boku, z północnej strony. Oddziałem, w którym się Krzysztof znajdował, dowodził rotmistrz Zaborowski. Byli tu w kawalerii krakowskiejporucznicy: Gontkiewicz, Wychliński, Szymański i Rzeciszewski. Cedro znał ich wszystkich jeszcze z Siewierza. Jechali w głuchym milczeniu aż do chwili stanowczej. Krzysztof nie mógł zrozumieć nic a nic z całej tej wyprawy. Najbardziej był zdumiony, kiedy porucznik Wychliński spišł nagle konia i rzucił się naprzód z takim wrzaskiem, zażywaniem pałasza i mocnych słów komendy, jakby go wœciekły pies napadł. Natychmiast wszyscy uczynili to samo, nie wiedzšc, o co chodzi. Jazda ochotnicza rzuciła się naprzód z lancami i wpadła między tlejšce ogniska na ludzi rozespanych, którzy się zrywali z ziemi i siadali na koń wœród wrzasków, przekleństw i strzałów. Zwycięstwo nad owš półsennš zgrajš nie przyszło jednak złatwoœciš. Z głębokiego mroku wypadli sformowani w lotne oddziały. Wszczęła sięwalka na lance i piki, starcia mokrych koni iczarnych ludzi, bitwa w ciemnoœci. Tam i sam wœród ognisk gonili się jeŸdŸcy na oko i z wrzaskiem wysadzali z siodeł. Tam to oficer Zaleski, dowodzšcy kompaniš jazdy kaliskiej, w oczach żołnierzy od razu salwował się ucieczkš i tak dalece zdecydowanš, że Gajkoœ wstrzymał konia. Splunšł za nim w ciemnoœć raz, splunšł drugi raz jeszcze dalej, i tego. nie było mudosyć. Trzeci raz splunšł w garœć, chwyciłniš jedlca szabli i dopiero! W trakcie utarczki œwit nastał. W błękitnym mroku zimowym rozległ się szybki szczęk i trzasklanc, wzmogły się œmiertelne krzyki, stękanie koni i tętent skoków ich po żelaznej grudzie. Podjazd został panem obozowiska, kilkunastu koni, czterech trupów i siedmiu rannych jeńców. Tamci odrębujšc się i strzelajšc ustšpili z pola i znikli za lasem. Nie upłynšł jeszcze tydzień od tego wypadku, kiedy dywizja przeżyła nowe wzruszenie wojenne. Bardzki, szef szwadronu jazdy kalinko-sieradzko-wieluńskiej, stojšcej na drodze ku Szymanowu, odebrał od marszałka Masseny nagły rozkaz maszerowania bez zwłoki, w kłus, pod Szczytno. Słychać było stamtšd strzały i łoskot bitwy. Szwadron, uszykowany en bataille, ruszył z kopyta i zaraz, ustawionyobok dragonii francuskiej, rozwinšł kolumnę i atakował z lewego skrzydła, Utarczki trwały przez całš noc bez odpoczynku, wytchnienia i popasu koni. Z rana, o godzinie siódmej, szef Bardzki atakował konnicę nieprzyjacielskš dla zakrycia rejterady dywizji francuskiej ze Szczytna. Przed południem nieprzyjaciel w sile blisko trzech tysięcy jazdy uderzył forsownie na Kaliszan. Cugi pierzchnęły od razu i szwadron o mało nie był oskrzydlony. Dowódca dywizji przysłał rozkaz rejterowania się, co też wykonano zszybkoœciš, precyzjš i, jak to mówiš, z chwałš, a pod osłonš lasu i kilkudziesięciu piechurów francuskich w nim ukrytych. Wielu oficerów i żołnierzy w tej sprawie dzielnie się spisało. Kapral Kwiatkowski dostał postrzał w bok, sam sobie kulę kozikiem spomiędzy żeber wydłubał, ranę opatrzył, a z pola bitwy nie zeszedł. Toteż zaraz następnego dnia fortragowany zostałna sierżanta. Kapitan Ostrowski œwietnie odznaczył się zarówno w chwili awansowania w akcji jak i podczas rejterady, która poszła z chwałš. Porucznicy Zabłocki i Krasuski byli ciężko ranieni. W tydzień póŸniej, stosownie do planu wypracowanego przez generała Fiszera, wykonano atak na obozy zimowe nieprzyjacielskie pod wodzš generałów Fiszera, Krasińskiego i Męcińskiego. W tej sprawie miała udział kawaleria krakowska i kaliska, Poznańczycy i Mazury. Pułkownik Godebski uprzštnšł niebezpieczeństwa z boków postępujšcej konnicy i niepokoił nieprzyjaciela w sposób drażnišcy wysuwaniem oraz cofaniem jazdy. Skoro sięprzeciwnik rzucał gwałtownie do poœcigu, Godebski usiłował okršżyć go piechotš. Kapitanowie Krzyżewski i Kreczmer przedarli się lasami aż pod Burdingen, a kiedy jazda polska wywabiła nieprzyjaciela i, œwiadomie umykajšc, skłoniła go, że się zapuœcił za daleko, rozwinęli linię i rzucili się do walki na bagnety. Kapitanowie piechoty Dobrogoyski i Tatarowicz torowali drogę pod Czarnym Piecem, zmagajšc się bagnetem z nieprzyjacielem, który zagradzał dostęp do Jedwabny. Natarcie było silne i œmianie, z trzech stron. Cedro pierwszy raz w biały dzień widział nieprzyjaciół. Rwał w szeregu z nastawionš lancš i jeden z pierwszych wpadł w uliczkę wiejskš. Podpułkownik Skalski, dowodzšcy siłš zdšżajšcš od strony Kota, widział Krakowian, jak szli w ogień z kopyta, a strzelców wdzierajšcych się z nastawionym bagnetem pod konie nieprzyjacielskiej jazdy. Spotkał ich też wkrótce wielki zaszczyt: zostali przeznaczeni do kompanii wyborowych, które formował właœnie z jazdy krakowskiej i z piechurów generał Izydor Krasiński. Cedro dostał szlufy pšsowe ze srebrnymi brzegami i o jeden grosz więcej gaży na dzień oraz obowišzek pozostawaniazawsze w służbie sztabu generała. Wybranizostali do kompanii wyborowej konnej za wzięcie Jedwabny kaprale: Gaj koœ, Malczewski i Myœliński, żołnierze, prócz Cedry: Surym Modliński, Karpiński, dwaj bracia stryjeczni Kuleszyńscy, Krasuski, Bieszyński, Leœniewski, Grabowski i Stefan Szynka. Furier Zwierkowski za okazane męstwo otrzymał, prócz wyboru, zapewnienie pierwszego awansu, jaki się okaże. Aż do dwunastego maja dywizja nie otrzymała żadnego alarmujšcego rozkazu. Toteż żywot jej zewnętrzny ograniczał się drobnymi utarczkami i małymi podjazdy. Dwunastego maja rozbiegła się po posterunkach wieœć-piorun, że pod Malgš załoga została w pień wycięta. Ludzie zerwali się do oręża jak jeden, ale rozkaz trzymał ich w pętaczce na miejscu. Przyszła wreszcie dokładna wiadomoœć z oddziałem generała Fiszem, który chodził napadniętym na odsiecz. Okazało się tedy, że na młynek pod Malgš, gdzie konsystowałoddziałek złożony ze trzydziestu piechoty, napadła znaczna wataha nieprzyjacielskiej konnicy. Podpułkownik Krukowiecki, komenderujšcy w samej Maldze, ruszył tamtym na pomoc z oddziałem 140 piechoty.Podchodzšcego już do młynka nieprzyjaciel obskoczył ze wszech stron, w sile dwu tysięcy. Krukowiecki œcisnšł swojš kolumnę, sformował czworobok, utworzył front z mężniejszych żołnierzy na wszystkie strony i zaciekle poczšł się bronić. Na wszelkie ataki i propozycje poddania się odpowiadał salwami wystrzałów i bagnetem. Walczył tym porzšdkiem przez półtrzeciej godziny. Z rozpaczliwego położenia wybawi go generał Fiszer, którego konnica uderzyła na nieprzyjaciół i rozegnała. Krukowiecki miał 25 żołnierzy poległych i 16 ciężko ranionych. Nieprzyjaciel utracił pułkownika, dwu oficerów i około stu ludzizabitych. Prawdziwym męstwem, wytrwałoœciš i rozsšdkiem odznaczyli się młodzi oficerowie: kapitanowie Gras i Fontana, porucznik Cybulski; podporucznik Braun du Laurans, Jakobowski i Zalewski. Kapral Werbechowski i woltyżer Mamiński, obskoczeni przez tłum jeŸdŸców, wyrwali trzem z ršk piki i bronili się bagnetem ze stałoœciš godnš najstarszych i najdoœwiadczeńszych wojaków. Chodziła w szeregach zazdroœć i gorycz budzšca wieœć, że legia trzecia pod Giełgudem, który niš dowodził w zastępstwie wodza ranionego na rynku tczewskim, odznacza się œwietnie pod Gdańskiem, że piechota pierwszego regimentu poszła aż nad morze, pod Kołobrzeg... Wreszcie 26 maja przeczytano legii wiadomoœć o poddaniu Gdańska i o marszu, który legia Dšbrowskiego ma wykonać na wschód, w stronę Niemna, dla połšczenia się z Cesarzem. Nareszcie i legia północna ruszyła się ze swego miejsca. Dziesištego czerwca stała kwaterš w Ostradzie, stoczyła potyczkę pod Rudš i Wałami, czyli Wallendorfem; następnego dnia ruszyła do Loken, 18 przyszła do Dobrego Miasta (Gutstadtu). Tutaj w marszu między Gutstadtem a Oelseeodebrano od ministra wojny, majora wielkiej armii, księcia de Neufchâtel, jakšœniezwyczajnš wiadomoœć. Dzień to był upalny. Z kurzawy drożnej wynurzył się pędzšc naprzeciwko kolumn oficer francuski z pocztowym. Obadwaj na nikogo nie zwracali uwagi. Szli wprost na generaładywizji i jemu dopiero zwierzyli sekretny papier. Chwilę tylko jednak trwała tajemniczoœć. Wnet starsi oficerowie wjechali między szeregi i czytali depeszę o wielkim zwycięstwie frydlandzkim. Wojska stały w milczeniu, jakoby zmartwiałe. Krzysztof Cedro słuchał tej wieœci nikiej baœni. Łudziło mu się, że słyszy na jawie opowiadanie starego żołnierza, Ojrzyńskiego Mieczyka. Tak wszystko, jak tamten zapowiedział prostš swš mowš. Wszystko się spełniło co do joty. Zwierzył się z tym wrażeniem Gajkosiowi, a ten tylkowšsiska rozgarnšł: - A no i jakże! Toby żołnierz żołnierza nie rozumiał... Kapral by nie rozumiał Cesarza! Każdy go tak samo rozumie jak własnš duszę. Nasze go ręce pchajš i niosš tam przecie, dokšd chcš, a jego dusza - to nasza dusza. Nadeszły wnet i ustne wieœci. Głosiły o œmiałych czynach dywizji trzeciej, o zdobyciu przez niš dwu armat, o brawurze konnicy i zimnej krwi piechoty, o tym wreszcie, że "Generał-porucznik" znowu napolu frydlandzkim odniósł ranę. Teraz dywizja Zajšczka ruszyła forsownymkrokiem do Rastenburga dla poœcigu za nieprzyjacielem i połšczenia się z legiš trzeciš. Niedawna kawaleria krakowska i poznańska była nieustannie na linii strzałów nieprzyjacielskich, w polu, w awangardzie. Krzysztof Cedro znalazł się wkońcu czerwca w Olecku, 13 lipca stanšł wHołynce około Sopoćkiń, w pobliżu już Grodna. Tu z woli cesarza Francuzów Męciński, dowódca siły zbrojnej krakowskiej, mianowany został pułkownikiem czwartego pułku jazdy, a powstanie krakowskie przyłšczono do tegożczwartegorpułku. Około 10 lipca przeczytano wojskom wieœć o pokoju tylżyckim. Dywizja Zajšczka otrzymała rozkaz maszerowania ku Warszawie. Stanęła tam 15 sierpnia. Tegoż dnia wyszedł rozkaz generała dywizji oœwiadczajšcy, że wszystka siła idzie na stały i długotrwajšcy pobyt do Kalisza. Pokój tedy i koniec awantury... Tak myœlał młody Cedro. Miał stanšć, a raczej zamieszkać w owym Kaliszu jako żołnierz czy wreszcie oficer-bałaguła w czasie pokoju. Przewidywał, że dni upływać mu będš na grze w karcięta, w bilard czy domino, na próżniactwie, rozpuœcie i nudach w jakiejœ resursie Pescarego, w towarzystwie kolegów, których widział tylu. Nie nęciło go to życie.Dla takiego ideału porzucić starego ojca? Dla tego podeptać jego nadzieje i ułudy? Dlatego przeżyć ów dzień grudniowy? Nie, nigdy! Więc wrócić się do domu? Wrócić jako rycerz, który wšchał już proch, ale bardzo z daleka? który odbył konno doœć szeroko zakreœlonš wycieczkę po kraju?... Ito już niemożliwe. Widział on już z dala wojnę i wrosła weń, jak drzewo wrasta w ziemię niezmiernymi korzeniami, pasja do wielkiego a mocnego czynu. Wrócić do cichych, rolniczych prac zTrepkš, do pracowitego snycerstwa wzorów kultury w twardym klocu kamiennym, kiedy tuż obok, za lasami sšsiedniego powiatu, tworzš się dzieje, łamiš i roztrzaskujš kamienne tablice prawpisanych, spychajš z przyciesi owe budynki i nowych plany misterne, z szatańskim sprytem wysnute ze zdradzieckiego mózgu urzędników, które był w wiedeńskich poznał przedpokojach? Z Warszawy, która za tych dni była jak pełny ul, gdy weń wyrojone pszczoły na pracę wracajš, gdzie wszystkie siły ludu prężyły się niby moc człowieka w jednej rozpętanej prawicy, w posępnym i gorzkim nastroju ducha wyruszył do Kalisza. Ciepłe były, łagodne, podjesienne noce. Gdy kolumny cicho i bezpiecznie cišgnęły od zmierzchu do rana goœcińcem, a wyborowa kompania jazdy krakowskiej szła w tropy swego wodza, stary wachmistrz Gaj koœ, dowodzšcy tš kompaniš, wnet szlusował domłodego i mamrotał mu do ucha: - Pokój, padajš, na wieczny czas - i tyla. - A no przecie czytali. - Będziemy to w onym Kaliszu stoić? - Taki rozkaz. - Œlicznoœci my wojnę zwojowali, ani słowa!- Da Pan Bóg doczekać... Jeszcze, jeszcze... Dopieroć zucheleczek tyli jak gniazdo skowronkowe. - Do stu par diabłów! To ja na musztrę mam jeżdżać pod Grodno? Ja musztry nauczny. Lepiej chyba Żydom gnój spod kóz wyrzucać... Abo babę pojšć, żeby człowiekowi znaki obdarła i kopyœciš po łbie praskała. - Cichajcie, wachmistrz! - Paniczu! Widział ja się we Warszawie z jednym. - No? - To samo spod Kniaziewicza jeszcze. Oba my z Neapolu przyœli, ino ja wczeœniej, bom głupszy i na œmierć mię dockliwiło, a tamto szelma - jeden mur. Na Œlšsko przyœli. Œwiderski ich przyprowadził grosmajor. - Cóż to za broń? - Z nadwiœlańskiej legii. Kamraty jeszcze - 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č ˆiC ř }x}`X¸ŠjP˙cO"c q#c ”,Nc â;†chy - gdzie! Spod starego jeszcze kochanka.Gdzie takie nie bywały! Wszystkie boje z Austriakiem, Hohenlinden, wielka droga bez Szwajcary ze Sokolnickim. A potem w służbach cyzalpińskich. Oni ta wreszcie podkróla Józefa poœli, a ja się do ziemie wydarł. - No, a teraz cóż z nimi? - Pada mi ten kamrat: naszš starš neapolitańskš legię od nowa sztyftujš. Jakisi ksišżę Hieronim w nich się pokochał. - Co za ksišżę Hieronim'? - A diabeł go ta rozezna, co on za jeden! Ksišżę Hieronim, powiedział, i tyla wiem. Pewnie cesarski abo brat, abo zgoła szwagier. - A za cóż to ich tak sobie ulubił ten Hieronim? - Za co? A za to, co powiem. Wszystko mi kamrat porzšdkiem opowiedział, to i ja teraz paniczowi tym samym porzšdkiem wyłożę. Idš oni z ziemie włoskiej, moje ułany, do Polski i przyœli na Œlšsk ojczysty,do Lignicy. Idš se traktem w szeœćset koni nocnymi porami, w maju... Dopiero im po tylu leciech zapachnie ziemia... Była, powiadał ten kamrat, góra znaczna w tych miejscach, to stamtšd pierwszy raz dojrzeli daleki kraj. Aże chłop gadać nic mógł, jak se wspomniał, choć ta i twardy w sobie na potęgę! No, dobrze. .lado! oni, jadš goœcińcem, noga za nogš, cicha noc, ama się na œwitanie. Szedł na szpicu kapitana Fijałkowskiego oddział. Aliœci traktem pędzi wprost na nich jakisi oficer wysoki ze sztabem. Wleciał obces między szeregi, patrzy po twarzach wielkimi oczyma, goršco od niego bije. "Coœcie sš zajedni, ludzie? - pyta się - skšdeœcie się tu zjawili?" Kapitan Fijałkowski mówi mu spokojnie: tak i tak, że sš, powiada, jeŸdŸce polskie, że idš wprost z Neapolu do Lignicy. Dopiero ten generał odkrywa mu się i powiada, że jest nie kto inny, tylko sam Lefebvre-Desnouettes. "Przez Wszechmocnego Boga jesteœcie mi, powiada,na ratunek zesłani. Ja przecie z Prusakami bitwę pod Kunt toczę. Samego mię tu, mówi,zostawili z Sasami, z Bawarami. Sasy mię podle zdradziły, nie chcš się bić z Prusakami, a Bawary, choć się i broniš, alerady dać nie mogš. A tu, powiada, Wrocławia mogš dobywać, a we Wrocławiuksišżę Hieronim ma kwaterę. Brońcie mię, Polacy!" Fijałkowski mu rzecze na to: "Dobra! Prusaków łupać - o jej!" Pułk już się był rozkwaterował w Lignicy, więc ino skoczš, zatršbiš wsiadanego: - Na koń! Wiara myœlała, że w mieœcie gore czy ki diabeł, bo o nieprzyjaciołach nie słychaćbyło w tej stronie. Ale w siedm minut pułk stanšł w strzemionach jak mocny, stary las dębowy. Wyszli w kłus traktem ku miejscu tak nazwanemu Jauer, a stamtšd na rozstajne drogi od Wrocławia i Lignice. Akuratnie nadcišgnš Prusacy do tego miejsca poœcigiem a w wielkiej sile. Mieli okršgłe pięć tysięcy doborowej piechoty, mieli armat sztuk dwanaœcie, a oprócz tegohuzarów swoich tabaczkowych szwadron, aoprócz tego boœniackich pikinierów konnych to samo szwadron. Dzień się robił. Generał Lefebvre stanšł wpierwszym szeregu ułańskim. Szedł przy nim kapitan Fortunat Skarżyński, a oprócz tego byli tam starzy znajomi: był Hupet, był Szulc młodszy, a z poruczników - Rybałtowski, Błoński, Dziurkiewicz, Ledóchowski, był brat wachmistrz, stary wyga, Pruski i drugi Skarżyński. Pierwszy itrzeci szwadron polski skrócił cugle. Broń do ataku! Runš w Prusactwo z kopyta, po polsku, co duchu w szkapach. Lancami psubratów - durch! Ich tam generał wystawił na pagórku dwanaœcie swoich armat i dawajże w drugi a czwarty szwadron, co im z boku, polem, zachodziły... Ale gadki! W jednym momencie konnica pruska, dragony, huzary, boœniaki na łeb, na szyję, w drzazgi! Wgnietli toto impetem jedno w drugie, że ich własne konie stłamsiły, skłuli piechotę lancami, wyłupalijak oko dwanaœcie armat ze œrodka szyku i odstawili w tył, poza swojš liniš, dwanaœcie wozów kiesonowych to samo, cztery tysišce piechurów w niewolę i wszystkie, jakie ino były, bagaże. Dowódca tych Prusaków, jakisi ta Anhalt, na koniu w te pędy uciok. Dwóch pacierzy by nie zmówił, jużci było po całej batalii. Broń piechurów w kozły złożona, jeŸdŸcy na ziemi, łapy po boku. Nim się dzień wysoki podniósł, już ułani siadali na koń, żeby do Lignicy iœć spać. Dopiero jak ze wszech piersiów buchnie nasza pieœń! Za to wszystko ich ten Hieronim tak pokochał. Pójdš tera goœcińcami... - Dokšd? - Goœcińcami, za Cesarzem. - Ale dokšd? - Bić się i tyla. - Gajkoœ! Toć tu... - E, mnie tu œmierdzi między onymi, z przeproszeniem, kapitanami, porucznikami, a choćby też i pułkownikami. Panie odpuœć! Pułkowniki... Nic ino pułkownik na pułkowniku, a za nim parobcy od gnoju. Widziałem przecie na własne oczy jednego,jak wzišł spychać kurek karabinowy garœciš z góry, a tak szczerze, aż go i urwał. Pyta go się starszy delikatnie, czemu nie strzyla: "A jakże, pada tamten, bede strzyloł, kiej mi się kurcoba urwała?" Dopiero mu w batalii pokazujš, żenie trza kurcoby z góry pchać, ino za cyngiel leciuœko pocišgnšć, to samo strzeli galanto. To się przecie tak zdziwił i zamartwił, że mu aże gęba otworem stanęła. Takie to chytre wojsko. - Nie obmawiaj, nie obmawiaj, stary włóczykiju! - No, ja ta idę do wiary, do swoich. Co mi tu za niewola ziewać z nudów! Z nas kużdemu sto bitew stoi w pamięci. Taki se Pawlikowski! W trzeciej jeich kompanii służy pod Fijałkowskim. Sam, jucha, na syngieltona wzišł w niewolę 57 Szwabów piechotnych. To przecie wojska się zadziwiły i od kraja do kraja trzęsły ze œmiechu. Chciał go Moreau, generał dowodzšcy, natychmiast oficerem na placu mianować. "Natychmiast, powiada mu, wdziewaj szlufy, przypasuj szablę oficerskš!..." A na to Pawlikowski jeno ramionami wzruszył i powiada: "Ne se lir, ne se krir, ne pe ofisie..." Nagradzajże go! To mu dopiero karabin jakisi frymuœny przysłali z okuciami ze œrebła i z napisami długimi we figlasach, jako że jest rycerz nad rycerze... A bo to jeden jedyny? Kużdenwidział na oczy œwiat szeroki, ziemię włoskš, ziemię francuskš, Niemce, góry, morza, wielkich bohatyrów i straszne dzieła wojenne. Cóż mnie po tym, żeby mi miał bele fšfel przewodzić, co jeszcze od smrodu prochowego poczciwie nie kichnšł! - Taka to subordynacja! - Jak jeno do Kalisza przyjdziewa, zaraz idę do szefa i wykładam. Tam i oni w tym Kaliszu mieli mieć swoje depot. Dopóki my instruktorami - a no to uczę toto ciaciastwodzień dnia. A tera pokój! Wyborowa kompania -œmiech! Ja bym im pokazał wyborowš kompaniš, toby się w mysie dziury zmieœcili ze wstydu. Niechże ich ta uczy, kto umie. A ja nie dyrektor. My sš rycerze. Ja bez wojaczki - jak siodło bez konia. Jeszcze bym się rozpił albo, czego Boże zachowaj, obabił... Po chwili szeptał jeszcze ciszej: - Paniczu! ChodŸwa se oba... Z was będzie rycerz. Przeciem widział waszš jazdę i złożenie. Od maleńkoœci woma noga stawała w strzemię. Zmarnujš waju te guwernery. - Nie ma strachu. - Jakem spojrzał na ubiór tamtego kamrata, na moderunek, na pałasz - Maryja! - No? - Takie same majš barwy, jakie my jeszczew 1802 roku we Vigevano dostali, granat z żółtym. Czapka na łbie wysoka, granatowa,sukienna, pikowana. Przy niej białe kordony. Kita! Tyla! Na froncie ma półsłońce z orłem. - Z jakim? - A diabli go ta wiedzš, z jakim! - Z francuskim, bo to przecie nie polski pułk. - Juœci, pewno że z francuskim, bo ze skarbu cesarskiego będš dzień dnia dziesięćsu lenungu brali. -Orzeł, mówi, a nad nim dwie lance skrzyżowane. Ten jeszcze mój komiliton był z kompanii grenadierskiej, to miał przy czapie kitę czerwonš jak ogień. Kurtka na nim granatowa, Panie œwięty, jakulał, a wyłogi, rabaty, wypustki i lampasy na paradnych spodniach precz wokół żółte.Guzików ma u kurty dziewięć okršgłych a wypukłych. Huzarskie im tera guziki dali, odmienne od naszych dawniejszych. Spodnie paradne ma do samych kostek, na buty wykładane, z dwoma lampasami żółtymi, a na co' dzień ma ci znowu szare rajtuzy z jednym lampasem granatowym. Codzienne rajtuzy wdziewamy, powiada, zimowym czasem na tamte paradne, a zapinajš się z boku nogi na oœmnaœcie guzików. W deszcz, w plutę jedziesz jak w futerale zapięty. Nieprzemokniesz, choćbyœ i chciał. Oficer ma płaszcz granatowy, okršgły, z białym kołnierzem, a żołnierz ma płaszcz biały, obfity, bez rękawów. Róg prawy zadasz na lewe ramię, toœ jak w kołdrę zawinięty. Trzy doby możesz na ulewnym deszczu stoić! Strasznie to piękny strój... Żołnierz ma ci akselbanty z lewego ramienia, żeby mu w robocie lancš nie przeszkadzały, oficer ma je z prawego ramienia. Pendenty z białej skóry, klamry żółte. Na pendent ma jeszcze pas niciany w pręgi białe z granatowym. Oficerski strój - ten by dopiero paniczowi œpilował! Na paradę ma oficer szarfy srebrne, ładownicę przez piersi. Czapraki na siodłach majš ostro œcinane, z huzarska, granatowego koloru. Wypustki na nich żółte, a galony znowu srebrne. Na tylnych rogach cesarzowa litera z koronš. - Gadaj no: a lance jakież? - Lance majš niewysokie. Nie włócznia ci to, nie dzida, nie pika, nie kopia husarska, ino broń œcigła, prędka, do dłoni, do prawicy wraz. Letka! Pięć łokci będzie miała. Jak rosły chłop stanie w czapie, tylec na ziemi postawi u nogi, to ma choršgiewkę tej lancy nad samym denkiem czapy. Choršgiewki majš jako i my: gładkie,białe z czerwonym. Od tylca ma lanca piękne okucie. Poœrodku ma temlak z białego rzemienia do zakładania na przedramię. Przy obu strzemionach stoi otworem i czeka na tylec lancy tulejka, trokami do puœliska przymocowana. Bije się w pałasze, to lancę rzuci w lewš tulejkę. Apałasze majš sieczne, z żółtymi jedlcami. Temlaki przy nich z białej skóry... Paniczu, wam by pasował okropnie ten lansjerski strój! - Próżno mi pochlebiasz. - Po sprawiedliwoœci mówię... Abom to nie widział? Na koniu siedzi, jakby go mutrami przykręcił, sam towarzysza obrzšdzi, rozsiodła i okulbaczy jak rataj, i jeszcze dotychczas nawet nie sierżant, jako że jestniedbajšcy. Sš w naszych szeregach takie niedbajšce chłopy. Niemałom ich widział. Bije się na œmierć, kużden trud œmiertelny zniesie, zginie bez jednego słowa. Choroba wie, co to za ludzie sš takie! Niejednegom już, mówię, napotkał we włoskich legiach, a dotychczas nie wiem, skšd się bierš. A sš i inne. Będzie ci jechał na szkapie jak Żyd z obwarzankami, nie wie, na żywy Bóg,co zganić, a co pochwalić w glicie, ale od razu z niego kapitan, bo ma folwark w tej samej parafii co grosmajor. A my między obcym narodem szewrony brali. Dopiero jakeœ czterem, pišci nacjom pokazał sarmackie męstwo, a najstarszych wiarusów zdumiał, że japy rozdziawiali i szmer szedł między pułkami, dopiero jakeœdobre imię a honor całego legionu podwyższył walnym uczynkiem, dopiero ci ten galonik naszyć kazali. Nasze sztaboficery z prostej wiary wyrosły. Paniczu, chodŸwa w lansjery! - Cicho! - Co nama! Abo nam to potrza złota-pieniędzy? Za ten grosz miedziany lenungu wszędzie kupi torbę obroku, wišzeczkę siana, skibę chleba. Wszędzie wedle białych goœcińców studnię napotka. Anieraz, prosty jeŸdziec cesarski, takie winapijesz dzbanem, jakich królowie skšpiš królom na ucztach... - Ale dokšdże to chcesz iœć, stary wariacie? - Dopókšd on, paniczu, œwiata jak się patrzy nie oporzšdzi, wara nama ze strzemienia nogę wywłóczyć! Gdzie on, tamimy. On zażywa wczasu-spokoju - i nasza wiara œpi. A skoro on na koń siada, będziemyż to spać? Tak starzy powiadali. Nie bele kto, paniczu! Tacy, co już padli w krwawym boju twarzš na siemię, a teraz wobcych ziemiach bez krzyża-pamięci i bez imienia leżš. Aboby to mogło tak być, żeby w tym żadnej sprawiedliwoœci nie było? Po obcych piachach one trupy rozwleczone na darmo? Abo my to nie przyœli do swych strzech, w te lasy, gdzie ino trza? Z końcaœwiata my przyœli, bo słowem wodzowym przysišgł. Obejdziemy ziemię het-precz, porzšdek zrobimy i dopiero znowu] do ziemie, ale już wtedy ostatni raz na dobre. Tak starzy powiadali... Natarczywe podszepty starego wachmistrza były dla Cedry owš wagš œruciny, która czułš szalę przechyla. Niezwyciężony wstręt do obłudy życia wiedeńskiego, gdzie zmiażdżona duma szarpała duszę na strzępy - popychał do kraju prostackich marzeń żołnierza. W Kaliszu obadwaj z Gajkosiem podali się o uwolnienie z rycerstwa i prosili o translokację do lansjerów. Długo ich odwodzono od tego kroku, wynikły różne korowody służbowe, ale koniec końców w paŸdzierniku przedostali się do twierdzy w KoŸlu, gdzie się szwadron lansjerów, złożony ze starych legionowych wiarusów, znajdował. Był to tłum wšsalów, ogorzałych wyjadaczów, mocarzów, cyników i poszukiwaczy wszelkiego rodzaju awantur. Cedro musiał się tęgo wkupić do glitu i najeœć rozmaitych szykan, nim go przyjęto. Stare wygi niechętnie widziały między sobš młokosów, a osobliwie "cnotliwych", entuzjastów. Za to dla Gajkosia znalazło się miejsce otwarte i nadzieja prędkiego awansu. W poczštkach zimy przyszedł rozkaz wyruszenia ze Œlšska i maszerowania do Osnabrücku, gdzie była kwatera pułkownikatego regimentu - Jana Konopki. Stamtšd wymaszerowano do Westfalii. W Erfurcie kompanie, z różnych stron przybywajšce, otrzymały jednostajne umundurowanie i wszystkie w tym mieœcie przepędziły zimę. ZnaleŸli się tam oficerowie wyżsi i niżsi, zgromadzeni spod różnych znaków, starsi i młodsi, wywodzšcy się z dawnej kawalerii,a nawet i z piechoty. Przybyli tedy - IgnacyFerdynand Stokowski, Jaraczewski, Kucki, Telesfor Kostanecki, Routier, Pruszak, Prendowski, Wincenty Konopka, Augustyn Przyszychowski, Adam Hupet, Wincenty Walewski, Szulc, Kajetan Stokowski, póŸniejszy płatnik pułkowy Gnatowski, Linkiewicz, Kazimierz Tański, Rybałtowski, Skarzyński, Porycki, Fijałkowski, Oyrzanowski, Trzebuchowski, Górecki, Niezabitowski, póŸniejszy adiutant pułku Moszyński, Leszczyński, Piotr Doliński, ksišżę Woroniecki, Jagmiński, Kajetan Woyciechowski, Józef Bogusławski, Luzignan, Jan Nestorowicz, Topolczani, Jagielski, Szarski Antoni, Dziurkiewicz, Karłowicz, Ledóchowski, Ulewicz, Ambroży Borakowski, Rostkowski, Wojciech Dobiecki,Stawiarski, Korytowski i inni. Między prostymi żołnierzami wielu było posesjonatów i szlachty zagonowej. Między innymi zabłškali się tutaj, idšcy w tropy Gajkosia i Cedry, dwaj Kuleszyńscy. Na wiosnę roku 1808 zorganizowany pułk wyruszył w wielki marsz - aż do Bajonny. Szedł przez Gotha, Eisenach, Fuldę, Hanau, Moguncję na Méziers, Charleville, Paryż, Mans, Alençon, Bordeaux, Dax... Po przebyciu w końcu kwietnia szerokich łach Garonny pod Langom minšwszy obszary piasków ziemi Guyenne i Gaskonii, lasy dębu korkowego pod Roquefort a kasztanowe dšbrowy pod Mont de Marsam weszli w departament des Landes, w smutne i usypiajšce piaszczyste pola. Piechota płynęła na łodziach i tratwach rzekš l'Adour, toczšcš swe fale po lewej ręce odwiecznego traktu na Tartas i Dax. Konnicaszła z wolna owym goœcińcem. Była to droga ponura, nie rozweselona ani jednym widokiem łaskawszym. Krzysztof Cedro w cišgu tych długich kawaleryjskich pochodów, od brzegów Niemna do brzegów Garonny, ogorzał, rozrósł się, przytył i sczerstwiał na duchu. Zginšł jako osoba w szorstkim i grubiańskim tłumie żołnierskim, zamknšł się w sobie i umilkł. Był wcišż bez troski, wesół, dobrej myœli, zajęty żołnierskimi sprawami. Ale w istocie rzeczy jechał w najzupełniejszej samotnoœci. Pochody były nocne. Gdy przed zmierzchem rozlegało się tršbienie - "na koń", gdy szwadrony ludzkiewrastały w kulbaki, a pułk się zbierał, formował w kolumnę i wolno puszczał w drogę, Krzysztof poczynał żyć. Oddziały, znużone za dnia czyszczeniem koni, rewizjami wachmistrzów, reparacjami rynsztunku, kuciem koni-spały twardo na siodle. Spali ludzie, od chłodu nocy wiosennej zawinięci w swe płaszcze, i spały wędrujšce konie. Noga za nogš szedłsenny pułk topolowymi alejami "słodkiej" Francji. Szarobłękitne obszary pól z wolna,z wolna ginęły w łagodnym, kwietniowym zaœnieniu dnia, w uroczym zmierzchu. Odległe domostwa z szarego muru, wieże koœcielne, fermy i miasteczka, stare zamki i lasy chłonęła w siebie cicha, spływajšca noc. Ziemia stawała się z wolna jakoby rzecz niebyła, jakoby lata przeżyte, jak sen odegnany przez rzeczywistoœć. Jedynie . Kamraty jeszcze - 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż Pc mcƒFcÉ-qc:=+przestwór napełniony powietrzem przezroczystym, tchnšcy jeszcze ledwo umilkłym œpiewem skowrończym, jasnoœcišdopiero co zgasłš młodych ról - œwiadczył o tym, co było. Ostry i mokry wiatr polny, cišgnšc za sobš ku nozdrzom zwiewnš i uœmiech niecšcš mgłę woni fiołków - nie dawał młodemu twardo zasypiać. Nieskończone aleje topoli, które już nowe na się listki oblekły i nowym zadrgały życiem - głosiły szelestnym szumem o wiecznej sławie. Szelest ten duszę przenikał. Zdawało się, że słychać w nocy pogwary przedwiecznych, wędrujšcych hord, że to modlitwy wieczorne Gotów idšcych w Ibery słychać o zmroku. Idš w pylnych polach Gaskonii na zachód, na zachód wiecznego słońca. Brnš z ciemnych i wilgotnych puszcz, z ponurych płaszczyznbez imienia, zza rzek tysišca, zza gór Germanii w tę stronę, gdzie słońce z niebios w morze zstępuje. Ku wiekuistemu idš słońcu... Czyjże ich bicz wygnał z leœnych legowisk, które mocnymi barkami wydarli byli zwierzętom? Czy ich wróg, od, wilków i żubrów mocniejszy, wygryzł z dziedziny? Któż przed nimi niesie buńczuk grabieży, hasło gwałtu, zbójecki miecz? Wstali z ciemnoœci ziemskiej jak wstaje ogromny bałwan na morzach, wydŸwignęli się nad obszarem milczšcym na obraz chmur szarańczy, cišgnš z szelestem jako choršgiew nieprzemożona młodoœci i siły. Brnš w piaskach, idš w bród przez rzeki, cieknš przez lasy. Zeżrš owoce cudzego posiewu u brzegu mórz ciepłych i niebieskich, porwš żony i córki nieznanych plemion i zasišdš na wonnych wzgórzach cyprysa, mirtu i pomarańczy. Idziemy szlakiem Karlomana Wielkiego - marzył Krzysztof. - Od Niemna za Ren, z dziedzin niemieckich w ziemie Celtyberów. Szlakiem Cesarza... Nigdy Krzysztof Cesarza na oczy nie widział, lecz teraz w nocach wędrowania zdawało mu się, że go zna dawno. Ów wielki Cesarz, jak w pieœni, co tysišc lat przespała - bardzo był stary - dobiegł już kresu -liczy na pewno z górš lat dwieœcie. Po tylu krajach włóczył już stopy, tyle swš tarczš odparł pocisków, tylu już królów przywiódł do nędzy... Kiedyż go znużš te krwawe dzieła?... - Przenigdy! - szepcš młode usta odpowiadajšc szumowi drzew. - Aż się ludowa wypełni wiara i spełni swoje... Oto minęli już seciny rzek, szumny i zgiełkliwy Paryż, sto miast, wyszli w płaszczyzny gaskońskie. Gdy nastawał poranek, widzieli przed sobš zrazu w mglistym niebie, a póŸniej coraz oczywiœciej, jakoby odległe chmury. Lecz chmur owych wiatr nie rozwiewał. Stały i stały. Złociste po nich snuły się szlaki, ciemne szły doły. Senne zastępy żołnierzy wskazywały sobie nawzajem ów kraj daleki, wołajšc, że wreszcie widać Pireneje. Cedro wlepiał w dal oczy i szukał w górach swej drogi. - Roncevalles! - szeptał uœmiechajšc się do jasnych widziadeł pieœni owej, co uszła cało, gdy ludy wraz ze swymi dziejami zginęły. Błękitne widziadło gór było pięknejak sama pieœń o Rolandzie. Stało zamglone i niepewne jak ona. Oko skwapliwie chwytało kształty, z trwogš œledzšc, czy się nie rozchwiejš i nie rozejdš między chmury. Z onych to gór podniebieskich wylata gromowy głos rogu Rolanda: Przyłożył Roland do ust róg złoty - potężnie, z całej mocy uderzył. Zadrżały góry, trzęsš się skały - dŸwięki bojowe lecš wirchami. Z takš boleœciš, z takš potęgš waleczny Roland zadšł w róg złoty, że krew czerwona z ust mu buchnęła, że mózg rozsadził żyły na skroniach. Lecz hukprzeleciał za góry, lasy..." Serce drżało w Krzysztofie. Żšdza czynów,czynów Rolanda i Turpina, które się œmierciš własnš wyważa z nicoœci, czynów, co się w nich rozkochujš pieœni wiecznotrwałe i piękne wiecznie, czynów oplecionych przez bluszcze legend, a przez westchnienia pokoleń zmienionych w baœnie - płonęła w jego duszy. Jechał na koniu œnišc na jawie. Œniły mu się słowa dawno zapomniane, z kraju niewiadomego płynšce:"Kiedy Karloman szuka Rolanda, widzi na łšce kwiatów kielichy, sperlone w krople rosy czerwonej. Serce mu œciska boleœć straszliwa, lecz łzy nie ujmš piersiom żałoby. Pod cień król sosny przyszedł zielonej, podnosi oczy, patrzy: na górze mieczem ršbane szczerby w marmurze. Wtem na murawie postrzega ciało! Serce królewskie z holu truchleje. Biegnie i dłońmi jak liœć drżšcymi głowę Rolanda podnosi z ziemi, a sam przy zmarłym bez zmysłów pada..." Duma, w której mrokach knujš się, kłębiš iprzewalajš olbrzymie a jeszcze mgliste zamiary, wypełniła mu piersi. Uczucie męstwa przejęło i skrzepiło wszystkie niezwalczone żšdze, duchowe porywy, podobnie jak czyste i żyzne powietrze gór umacnia ciało. W pierwszych dniach maja konnica legii nadwiœlańskiej stanęła w Bajonnie. Cesarz mieszkał tutaj w zamku Marrac i trzymał przy sobie królów hiszpańskich: Karola IV oraz Ferdynanda VII. Masa tu było wojska,a kraj pusty. Zuchwałe Gaskony nawet pod okiem Cesarza skšpiły dostaw. Osobłiwie paszy dla koni nie było w okolicy ani nad rzekš Nive, ani nad Adurem. Toteż gdy weszło do miasta blisko tysišc koni lansjerów, które tu miały dłużej popasać, intendenci potracili głowy. Zaraz następnego rana wysłano kompanię ułańskšdla furażowania i dostawy paszy aż za Saint-Jean de Luz, na podgórze, w departament des Basses Pyrenees, pod samš granicę hiszpańskš. Miały tam już być bujne trawy. Krzysztof Cedro, jako żołnierz władajšcy doskonale. językiem francuskim, przeznaczony został do tej dostawczej kompanii. Wyszli, ledwo-ledwo z kurzu obmyci, nie obejrzawszy miasta. Ruszyli starš drogš w kierunku na Irun. Po prawej ręce mieli wcišż jeszcze diuny, wzgórza piasków zasłaniajšce œwiat, posępne półokršgłe zwały i fale, które gdzieniegdzie słabo przesłaniała krzewina tamaryszku. Idšcemu w znużeniu oddziałowi przypominał się jałowiec rodzinny. Za Saint-Jean de Luz już łańcuchy górskie zabiegały z lewej strony sięgajšc aż do Ustaritz. Zmierzch się zbliżał, gdy oddziałek wyjechał na pierwszy wyniosły zakręt drogi. Chłód bliskich gór powiał. W blasku zorzy wieczornej ujrzeli całkowity łańcuch œnieżnych Pirenejów. Stała przed nimi na południu niezmierzona œciana, stromymi przepaœciami walšca się w dół, jakby jš piorun na poły rozłupał. Na zachodzie wlokła się nieskończona linia Gór Kantabryjskich, stawała się smugš, modrym zamgleniem błękitu nieba, jakoby snem patrzšcego oka, aż wreszcie wymykała się z niego - ginšc w nicestwie oddalenia. Bliżej cišgnęły się ciemne, granatowe regle, niezmiernymi lasami sosnynadmorskiej okryte, kraju Guipuzcoa. Przed oczyma sterczał na skalnym zboczu zamek i chropawe mury twierdzy Fuenterrabia. Ciemna, czerwonawa, okršgławieża zamku porwała wzrok Krzysztofa. Była dziwnie straszna owa samotna wieża na wysokoœci. Stanšł na miejscu i patrzał w niš zaczarowany przez milczšce jej dzieje, przez dzikš, a tak niewymownie pięknš zuchwałoœć. Słońce zachodu uwydatniło jš całš, starš twierdzę, której mury krew tylekroć zbroczyła. Krzysztof stał na koniu. Olœniony od majestatu gór, nie mógł się ruszyć. Przytłukła go myœl-uczucie, myœl-czeœć. Jakże wielkim, silnym i potężnym jest człowiek! - myœlał namiętnie. - Ileż uczyniłna ziemi! Te niezmierzone skrzydła gór, których prędkimi oczyma objšć nie sposób, wzišł krótkš rękš swojš w posiadanie, zamknšł je w jednš ojczyznę. Nad niezgłębionš przepaœciš i ponad najwyższym szczytem rozsiadła się jego wola. Fuenterrabia, rozparta w milczeniu napodœcielisku gór, była jak znak orła łomignata czy sępa, lwa czy wilka, wykuty w niezmiernej tarczy herbowej. Ileż on znaczy! Ile w sobie mieœci! Ibery... Celty... Gotowie... Rzymianie... Maury... Niezmyœlony zachwyt wynosi z głębi duszy imię ukochane: Viriates! Mężowie, niewiasty i dzieci miasta zgładzonego Numancji, po którym nie masznawet miejsca, nawet okolicy, nic, prócz imienia i wiekuistej w ludzkich plemionach sławy... Wielki, płomienny siłacz - Diaz Campeador Cyd... Cristobal Kolumb... Ferdynand Kortez i straszliwy Pizarro... Zmierzch wolno padał na góry. Cedro spišł konia ostrogami i popędził za oddziałem. Wyjechał zygzakiem na jedno jeszcze załamanie drogi. Stała tam wioska złożona z kilkudziesięciu murowanych domostw. Żołnierze zsiedli już byli z koni i niecili ognisko noszšc na nie ze wszech stron drwa i suchš mierzwę oœlš. Krzysztof umieœcił swego konia przy żłobie w jakiejœpustej stajence i poszedł za wioskę, żeby się jeszcze lepiej przypatrzyć. Zbliżył się do skał ograniczajšcych pólko zasiane i stanšł nagle w zdumieniu. Od jego piersi spadała pionowa œciana, a od jej podnóża cišgnšł się w nieskończonoœć - ocean. Krwawy puklerz słońca zapadał prędko za wzdętš i wyniosłš pręgę: Tam daleko, tam nieskończenie, tam za oczyma - to także ocean... Olbrzymie granatowe lechy, poradlone szarymi skibami, słały się na całej długoœci, cišgnęły się wszerz. Znikała szybko barwa cieszšca oczy i pozostawał z falami jednolity zwiastun nocy. Stamtšd, gdzie tonęło słońce i płonęły jeszcze jego krwawe zorze, szedłpo wierzchu zebrania wód białawy półbłysk o metalicznej, bez lœnienia, zimneji odpychajšcej barwie cyny. Fale, wynurzajšce się stamtšd, nie miały już cieniów i barw w sobie złamanych. Były ciężkie i jednostajne, niby z jałowego metalu. Nurzały się w sobie coraz szybciejte skiby i bruzdy wodne, jedne w drugie wchodziły i pożerały się wzajem, bez końca. W szerokim ujœciu rzeki pogranicznej Bidassoa, zamkniętym między przylšdkiem œw. Anny, od skał najeżonym i œliskim, a hiszpańskim już Cap du Figuier - z wolna wlewały się fale na ławice niskich piachów, dšżšc bez ustanku a niepostrzeżenie aż pod same mury Fuenterrabii. W oczach żółte niziny i brzegirzeŸbione stawały się niczym, topniały i ginęły. Wnet przemieniły się w morze. Twierdza francuska Hendaye na tej stronie zatoki ukazała się na brzegu morza, kiedy niedawno stała wœród rozległej płaszczyzny ziemskiej. Nad zielonkowatym obrusem wodnym unosiły się teraz z piskiem rybitwy. W skalnych zatokach, w żółtych ostojach, między wapiennymi nogami skał nadbrzeżnych, w przesmykach najeżonych wypróchniałymi zębami, rozszerzał się tuman nieruchomy. Nigdzie wesołego żagla ani trwożliwej pracy wioseł... Skały tylko naokół trupio szare, złupione przez czas i plutę, wyssane przez wody, z dziurami jak w zeschłej gšbce. W płonej ich masie, w chropawej odraŸliwoœci lœniły się pod zorzš białe żyły marmuru, kryształu czy soli, wypukłe, jakoby sieć splštana badylów i kłšczów dawno uschłychi zaginionych porostów morza. W szczelinach, przepęknięciach, dziurach i niedostępnych lochach dogorywała ostatnimpołyskiem, barwna jeszcze od zorzy, a w rzeczy zdechła, gęsta i gnijšca woda, karmicielka mchów żółtych i szarych pnšczów. Z daleka od brzegu i calca skały tkwiły w morzu odosobnione pnie kamienne,zębate szkopuły i wydatne bryły. Zdało sięw zmierzchu, że to chropawe skorupy olbrzymich żółwiów, że to krokodyle uœpione, że to kadłuby zabitych i zwalonychsłoniów, hipopotamów czy nosorożców z wycišgniętymi członki, ze skłębionymi zwojami tršb, łbów i karków. Bliżej lšdu dŸwigały się z brzegów jak gdyby zwalone baszty zamczysk, posępne ruiny koœciołów,które zburzyło najœcie barbarzyńców. Sterczały zamierzajšc się na morze œpiczaste urwiska i zręby rozwalone - ni tosiekiery, ni to młoty i piły poczwarne koczujšcych w zaraniu œwiata plemion ziemi, ni to groty spis, dłuta, widły, osęki... Wypłynšł z głębi gór biały, jasnoœliczny, ostro zarysowany wietek księżyca na pierwocinach nowiu i brzask swój pylny, sypki a nikły z mroku poczšł wywijać i siać na topiele oceanu, na szerokowładne przestwory wodnej równiny. Wygasł powoliostatni przebłysk dnia... Ciemna schodziła noc. Niewidzialne w niej zgonne odmęty poczęły szumieć. Na rozłogibez granic zstšpiło srebrzyste œwiatło tworzšc jak gdyby szlak i drogę prostš do tajemniczej a niezgłębionej ciemnicy oceanu. Poszła tš drogš za oczyma uniesiona myœl człowiecza, sama jak błędny, mistyczny pył blasku księżyca. Poszła w œródmorze, w samotnie zjednoczenia wód. Stanęła przerażona między otchłaniš nieba a przepaœciš chłonšcš oceanu-otoczyœwiata. Głębia pod niš wody, szeœć wiorst liczšca od powierzchni do dna. Noc nad niš ciężka. Lecz oto jedno słabe a pożšdliwe lœnienie księżyca... Wzruszš się wtedy wody! DŸwignie się z ciszy powierzchnej, nieruchomo nad bezgruntem leżšcej, olbrzymi wał. Powstał z odmętu żywy bałwan. Skrzelami trzepie w topieliska, pluszcze ogonem. Łeb jego ostry uœmiecha się w pięknym blasku wiecznej Seleny. Schyla się gruby kark, a grzbiet kudłami pian porasta. Wydarł się z wód, wycišgnšł w górę aż do granicy ostatniej, kiedy ciężar jego œliskiej bryły stał się równy sile cišgnšcej nikłych promieni. Wówczas olbrzymie cielsko zachwiało się w swojej posadzie: potworne łapy, wielkie pletwy brzuchowe rzucš się naprzód i cały kadłubskoczy i popędzi w œlad za białym rogiem miesięcznym. Po wtóre, a stokroć głębiej, rozpadnie się na dwoje ciemne odchlisko na obraz kłębu Ÿródła, które by biło z gruntu mórz. Rozwali się płaszczyzna i wstanie z niej bałwan. Wycišgnie posłuszne barki w stronę słońca, co w morza Zachodu zstšpiło, a którego droga ku ziemi zeszła się teraz na nowiu w jedno z drogš księżyca. Te dwa wełny morskie wychynš jeden za drugim z otworzeliska przepaœci, roztršcš płynne łoże swe i pocišgnš szereg następców nieprzeliczony. Stanš się wszystkie jako lotne wydmy i biegnšce pagórki; pocznš œcigać się po okręgu ziemi,biegnšc ze wschodu na zachód za blaskiem zwiewnym księżyca. Z kolebki oceanu wypadnš między szumne rozcieki mórz na północ i południe, na wschód i zachód. Popędzš w swojš drogę nad przepaœciami szybciej od zbieganych koni, gdy skaczš galopem, na przekór biegowi ziemi z zachodu na wschód: lot jej wieczny otamujši zwolniš zdyszanymi piersiami. Wyniosłe czuby i grzebienie ich łbów, grzywy ich karków rozbiegnš się po rozdołach mórz i ocean stanie w pianach, siwy wszystek. Tenjest dzień syzygiów na nowiu, doba wód zzieleniałych. Dwakroć dziennie zalew wychodzi z upustów swych i nosi wody spienione tłukšc się i kołacšc po brzegach ziemi suchej. Taka sama nastanie pora czasu pełni, gdy słońce i księżyc zjawiš się na przeciwległych biegunach i gdy pocišgnš nurty mórz we dwie strony, każdeku sobie. Trzykroć większy wstanie wał słońca niż wał księżyca. Dwutygodniowa praca mórz skończy się wówczas, gdy rozejdš się drogi ciał niebieskich i księżyc zaœwieci w kwadrze. Wtedy rozdzielajš się wielkie ruchy fal, w różne się strony rozchodzš i cichnie żywioł. Fala, dŸwigniętaz oceanu przez księżyc, stršcona zostaje ze swej podstawy i powœcišgniona w sile przez władzę kierowniczš słońca, stokroć możniejszš od księżycowej. Gdy nadejdzie doba porównania dnia z nocš w porze wiosennej i druga w porze jesiennej - wzruszš się i zbełtajš fale dwakroć wyżej.Zahuczš wełny sieczone basiorami tego samego wichru, które ich skoki z nicoœci i ciszy wywiodły. Pienistym i głuchym szumem ubielš się skały. Ryczšce pršdy runš w wšwozy między nadbrzeżnymi wantami, rozszarpiš piersi swe o kły samotnych szkopułów, po całych nocach szlifować będš opoki najeżajšce dno zatok. Pianš i jękiem napełniš się skalne pieczary. Powstanš wiry, zakręty wodne i pršdy œmiertelne w kotłach skalistych między pionowymi łańcuchami zatopionych gór. Wyjdš wreszcie rzeki morskie najwyżej, stworzš sobie wyłomy, przez które wali się zdradziecka napaœć odwiecznych sił i klęska. Rozszerzy się najwyżej szlak możnego morza, rozniesie ciemnoœć, strachi jęki po krańcach portów i ujœciach rzek. Krzysztof Cedro stał sam jeden w ciemnoœci i nie mógł odejœć, zaczarowany przez gwałtowne sprawy morza. Widział z bliska fale wód żywych, o których œnił na jawie, rozuzdane i rozpasane z popręgów. Huczały przed nim idšc z daleka. Coœ jakby szybki ryk grzmotu dzwoniło w ich piersiach i trzewiach, gdy uderzyły o podwodne pnie. Oto bałwan jeszcze widoczny w zmierzchu nocy. Grzbiet mu się w pałšk wygišł i porasta skłębionymi kłakami jakoby królewskiemu zwierzęciu, kiedy się w sobie do skoku zbiera. Leciał straszliwy i piękny, a wiekuiœcie młody od nadmiaru sił. Skoczył przez krokodyle i słonie, przez hipopotamy e . Kamraty jeszcze - 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żP§=÷¸c€Ż<cë&cl6˙9i nosorożce, przez podobieństwa wielbłšdów i żółwiów; œcigłym podrzutem wtargnšł aż na wysoki i cały lšd. Bryły wodne runęły w skalne czeluœcie ćpajšc w nich i mlaszczšc. Zamieć wdzięcznych, œnieżnobiałych pian srebrnymi batami i nićmi wycięła w najwyższy kres, a za chwilę wydała przecišgły syk musujšc się na obeschłych stolnicach pochyłoœci, w wyssanych dziurach wapienia... Im natarczywsza zstępowała ciemnoœć, tym przestworniejszy stawał się głos mórz. Z dzikiego huku, ze zgiełkliwego chaosu, ze zbiorowiska krzyków rozszarpanej fali, z szelestów i pluszczeń coraz wyżej wydobywał się głos goły, ni to solo dalekie, ni to wieszczba o sprawachprzyszłych, ni to pienie o dziejach przeszłych. Otchłań wodna wznosiła ten psalm w przyciemnej i szarej poœwiacie miesięcznej. Martwej twarzy księżyca, której druga połowa nigdy się nie ukazała inie ukaże ziemi, głosiła otchłań powieœć, jak to w wiecznoœci pracujš fale. W tej pieœni-czynie była wiadomoœć, jak się co dnia wszystkie powierzchnie mórz ukazujš z kolei przed martwymi oczyma Seleny. Jak posłusznie wstajš z siedlisk okręgi oceanu,jak wędrujš a bijš w wysoki lšd, i znowu, zawróciwszy się na czopach swych, uciekajš na głębie szeregiem opieszałych i martwiejšcych strumieni. Brzmiała wieœć-sprawa, jak morze jedne skały wyniszcza, a inne przez wieki kształtuje i zdobi; jak jedne brzegi sępimi szpony rozdziera, a inne daleko tworzy i hoduje; jak pracowicie zamula istniejšce porty, a do innych oskardami kuje wrota w rozszarpanej ziemi... Wzmogła się pieœń. Grzmi w niej wieszczšcy głos o dziejach mórz i lšdów. Cóż jest susza, na której człowiek rozpostarł swoje dziedzictwo i herb swojejpotęgi wyrył? W łonie się oceanu poczęła jako płód i jednego dnia przez ocean może być zniszczonš. W łonie oceanu tworzył się jej piasek, zsiadała glina warstwami, rodziły się margle i głazy opok, gotowały wapienneskały, zrastał w tafle granit leżšcy na szczytach Alp i Pirenejów. Ciałem swym okrywał ocean najwyższe wierzchołki gór. Przed zupełnoœciš czasów wydał ze siebie lšd, jak rodzic wydaje na œwiat ojcowica. Rzucił go nago pod słońce, księżyc i gwiazdy, wydał słabego na hodowanie powietrzu... Rozdział 2 ZA GÓRAMI W końcu maja, po trzytygodniowym spoczynku w Bajonnie, pułk lansjerów Konopki ruszył sam w góry. Szedł nie drogš na Irun, lecz krótszš, prowadzšcš wprost do Aragonii, prastarym szlakiem Karola Wielkiego, na wšwozy roncewalskie. Tysišc koni pod pułkownikiem Konopkš, a pod szefami szwadronów: Kostaneckim, Klickim i Routierem, zaraz za Bajonnš wzišłsię na lewo idšcš dolinš. Cišgnęli między dwoma łańcuchami reglów na południowy wschód przez miejscowoœć zwanš Macaye aż do Jaxu. Tam spoczęli na noc. Droga stamtšd zawracała się stromo i szłana zachód w górę do Saint-Jean Pied-de-Port. Już następnego dnia weszli w zawrotne wyżyny kamiennych Pirenejów przez Valcarlos. Drogi były tak wšskie, spadziste, rano œliskie od tajšcych œniegów,że całe to przejœcie musieli odbyć piechotš,konie prowadzšc u pysków. Zimno było takie, że ułani powcišgali na sięwszelakie odzienie, co tylko kto miał. Więc każdy żołnierz kładł codzienne ubranie na paradny strój, a jeszcze na to wcišgał lejbik stajenny z drelichu, spodnie robocze,używane w czasie czyszczenia koni, i zapinał je na oœmnaœcie guzików z boku nogi. Na czapki ułańskie żołnierze powcišgali czarne ceratowe futerały i odwinšwszy ich klapy zawišzywali je pod brodę, żeby osłonić uszy i szyje od wœciekłych wiatrów i przecišgów górskich. Na wierzch dopiero kładli płaszcze i owijali się nimi. Oficerowie, którym moda i junactwo nie pozwalało nakładać na czapki żółtych futerałów z ceraty, marzli okropnie. Toteż często rozkładano ogniska. Żołnierz szedł od strony przepaœci i pchał do skały chrapišcego bieguna z Mazowsza, który miotał się w ręku, drżał z zimna i przerażenia na widok otchłani. Kilkakroć ukazali się na załamaniach górale aragońscy, uzbrojeni we flinty. Strzelali z daleka i nie czekajšc starcia ginęli w szczelinach, czarnych jak oni. Szef Kostanecki, idšcy ze swym szwadronem na czele, posyłał im salwę kul z karabinków, które oficerowie, podoficerowie i flankierydostali byli w Bajonnie - i na tym kończyły się starcia. Bardziej niż te epizody zajmował przybyszów z Północy sam œwiat górski. Piorunem spadajšce w przepaœć boki krzesanic, arumienie, co się trzepiš po nagich tarczach skał, jodły i pinie na zboczach niższych, wreszcie olbrzymimi zagajami rozrosły krzew dzikiego rozmarynu, który całe doliny jak gdyby kobiercem wyœcieła, wszystko, na cokolwiek zwrócili oczy, w zdumienie ich wprawiało. Częstokroć nad rozległš dolinš,w którš wkroczyli przebywszy najwyższy przesmyk, ukazywał się orzeł i zakreœlał olbrzymie koła lotem, którego szybkoœci oko pochwycić nie mogło. Otworzył się przed oczyma, gdy tylko wyszli ze stromych przejœć, kraj garbaty od skał okršgłych, zbałwaniony od gór, kraj pochyły, stargany, leœny, idšcy w stronę południowš na przestrzeni blisko szeœciu mil. Cedro, peregrynujšcy obok swego konia, dzwonił zębami z zimna, ale zarazem palił się z zachwytu. Dawało mu szczęœcie to przeœwiadczenie, że mija wšwóz Roncevalles. Zdawało mu się, że w tej chwili zdobywa ostrogi rycerskie. W cišgu dwu następnych dni pułk lansjerówszedł leniwo i ostrożnie w dół drogami górskimi. Mijali z rzadka leżšce pasterskie siedliska, w których najczęœciej drzwi byłypozamykane, a obory pustkš stojšce. Spoczęli dopiero w Pampelunie, fortecy zajętej już przez garnizon francuski, zostajšcy pod dowództwem generała Lefebvre-Desnouettesa, starego przyjacielaPolaków. Wyszedłszy z Pompejuszowskiej Pampeluny w przedniej straży małego korpusu generała Lefebvre'a na południe, pułk ułański dnia 6 czerwca pierwszy raz spotkał gromadę uzbrojonego ludu. Zbiorowisko to za zbliżeniem się jeŸdŸców rozproszyło się. Szli tedy dalej na Tafalla, Olite, Caparroso w stronę Valtierra, miejscowoœci leżšcej nad brzegiem rzeki Ebro. Stamtšd droga zwracała się na wschód ku Tudeli, idšc wcišż nad samym brzegiem rzeki w jej dolinie. Dopiero w Tudeli miał być most, a z tej strony rzeki za Tudelš już ani œladu drogi. W tych to miejscach trafiono na wioskę opustoszałš. Wiara była zgłodniała, konie zmordowane, więc po rozstawieniu placówek ludzie rozbiegli się po wsi w poszukiwaniu obroku i jadła. Któryœ z plšdrujšcych znalazł w koœciele, za wielkimołtarzem, ukrytš pszenicę. Sypnięto jej obficie w puste żłoby. Kiedy ludzie zajęli się gotowaniem dla siebie posiłku, zgrzane konie chciwie chrupały hiszpańskš pszenicę. Nazajutrz dały się słyszeć strzały placówek. Pułk zerwał się na nogi. Gdy zaczęto siodłać konie, spostrzegli wszyscy, że wierzchowce wstawać nie mogš. Jedne z nich, podŸwignięte, stały z trudnoœciš i nie były w możnoœci utrzymać się na przodach kopyt. Kopyta ich były goršce, jakby pełne ognia. Dzielne rumaki wysuwały teraz obrzydliwie przednie nogi naprzód, tylne podsuwały pod brzuch dla utrzymania ciężaru ciała. Łby ich zwisały, a wreszcie cielska waliły się bezwładnie naziemię. Pomimo wszelkich œrodków, jak usilne wycierania, puszczanie krwi, struganie kopyt, tegoż jeszcze dnia około dwustu koni padło na miejscu. Inne ledwo się mogły ruszyć z owej wioski. Mała armia Lefebvre'a, która szła w tropy przedniej straży, wyœcignęła teraz ułanów zdšżajšc chyżo na wschód lewym brzegiem Ebru dla zajęcia Tudeli. Krzysztof musiał prowadzić swego konia za uzdę i iœć obok niego piechotš. Zrazu miał kilkunastu towarzyszów, z których jedni wyprzedzili go jadšc konno noga za nogš, inni tak samo jak on wędrujšc obok wierzchowców. Obok południa puœcił się deszcz gęsty, dokuczliwy, nie ustajšcy ani na chwilę. Konie jeszcze bardziej słabły i słaniały sięna schorzałych nogach. Pod wieczór strapiony Cedro spostrzegł, że jest sam jeden na drodze. Nie widział koło siebie nikogo. Jedne z koni jego towarzyszów pozdychały, inne legły bezwładnie z wycišgniętymi nogami. Idšc wcišż pilnie przy pysku towarzysza, spotykał te konie padłe, leżšce bez siodeł i uzd. Tym staranniej i prawie z rozpaczš pilnował swego. Szedł coraz wolniej, byleby go nie utracić na drodze. Koń trzšsł się z goršczki, stawał na piętkach kopyt, słaniałsię i rżał głucho. JeŸdziec poszarpał swojš koszulę, podarł na pasy i użył ich nabandaże, którymi obwišzywał mokrš glinę na kopytach. Miało się ku zachodowi, gdy rumak zachwiał się i runšł bezwładnie nadrowem drogi. Zębami gryzł ziemię, nozdrzami miotał płonšcy oddech. Szarpnšłsię raz, drugi, trzeci. Dreszcz głęboki przebiegł go, piękna głowa głucho runęła w miękkš ziemię. Ustał płomienisty oddech... Pełen głębokiego żalu stał nad nim jeŸdziecz oczyma utkwionymi w zmierzchłych Ÿrenicach, w dziwnym, jak gdyby szyderczym a nieskończenie bolesnym uœmiechu pyska. Pchnęła go w piersi ta niespodziana przeszkoda i obudziła z dumnych zamyœleń rycerskich. Przyniósł go tutaj ten wierny, kochany towarzysz z ojczystej ziemi, przeprowadził przez tyle krain na jawie i przez taki ogrom widzeń, miał zanieœć go do miejsca sławy... Teraz œmiał się z tego wszystkiego gorzkim œmiechem œmierci. Spostrzegłszy, że nigdzie na drodze nie matowarzyszów, a noc się zbliża, Krzysztof odpišł obergort czapraka, popręg siodła, œcišgnšł uzdę, podpiersie... Gdy wyczuwał rękoma goršco we wzdętym brzuchu i kršżenie w żyłach krwionoœnych łba, trzšsł się sam i słaniał. Zarzucił derę, siodło z czaprakiem i tręzlę na kark własny, lancę ujšł w garœć i ruszył naprzód goœcińcem. Szedł teraz co tchu, żeby dogonić pułk. Rozglšdał się na wszystkie strony, a nie dostrzegajšc nigdzie żywej duszy poczšł równo, miarowo biec z góry. Deszcz bił coraz rzęsiœciej. Okolica wcišż była ta sama: garbata na północy i zjeżona od stromych gór na południu, przerznięta dolinš Ebru. Wpewnej chwili Krzysztof zjadł kromkę chleba, którš miał był jeszcze z dnia poprzedniego w torbie skórzanej obok olstrów pistoletowych. Ale kromeczka była mała, stanowiła pierwsze œniadanie i obiad,toteż nie zaspokoiła głodu. Napił się wody ze Ÿródełka, które zdybał wędrujšc, i przepatrywał wcišż okolicę. Stojšc na niewysokim wzniesieniu, widział przed sobšna pewnej przestrzeni goœciniec wijšcy się jak wstęga w dolinie rzeki. Z miejsca, na którym stał, zbaczała na lewo ku rzece węższa okoliczna droga, która jak cięciwa przecinać się zdawała na ukos cały rozdółrzeki. Wydało się Krzysztofowi, że tędy będzie daleko bliżej do szlaku goœcińca, który był widział w oddali. Bez wahania puœcił się tš bocznš drogš. Wyjšł w biegu zolstrów obawa pistolety, wpakował je za pendent, lancę do boku przycisnšł, pałasz przytroczył wysoko - i dalej, bez trwogi! Płaszcz nasiškł od dżdżu i silnie ociężał. Czaprak z białych baranów, przykrywajšcysiodło z wierzchu, namókł także. Z granatowych obszyć czapraka, idšcych w zęby, kapała za kołnierz jakaœ zębata woda. Mantelzak, po wyjęciu pistoletów z olstrów, przeważał teraz ciężar na prawš stronę i uwierał ramię. Tybinki kłapały, rzemienie podogonia, podpiersia, uzdy, puœliska i popręgi rozpełzały się z ršk co chwila i plštały dokoła nóg. Ubiegł tak już z dziesięć stajań pola zarosłego drzewem oliwnym, kiedy ostatnie brzaski słońca, przesšczajšc się przez strugi deszczowe, ukazały mu dziwaczny w pobliżu widok. Zrazu myœlał, że ktoœ modli się pod krzyżem nabożnie złożywszy dłonie. Gdy podszedł bliżej, zatrzšsł się i œcierpł ze strachu. Stały tu między drzewami naprędce wkopane w ziemię słupy parkanu z poprzecznš żerdziš. Do tej poprzecznicy właœnie były przywišzane ręce woltyżera francuskiego w tornistrze i mundurze. Dłonie miał zwišzane w tył postronkiem, wykręcone do góry w ramionach i zadzierzgnięte na poprzecznš żerdŸ w taki sposób, jak się wiesza na hakach œpiżarni zabite sarny i dziki. Cedro zawołał na niegoz odległoœci kilku kroków. Żadnej odpowiedzi. Zbliżył się powoli i wtedy dopiero szczegółowo rozpoznał wszystko. Te ręce zwišzane kręcono, widać, włożywszy kołekw miejscu ich złšczenia, gdyż ramiona wylazły z rozpękłego munduru, jak nagie kolana wyłażš z podartych spodni. Usta były zakneblowane gałganem zwiniętym w kołek, nos oberznięty, uszy wyrwane ze łba, w obnażonych piersiach ze trzydzieœci czarnych ran. Kiszki wywleczone z brzucha leżały na ziemi. Do pasa trup owinięty był czymœ, co jeszcze dymiło się czarnym kopciem, choć ognisko pod stopami rozłożone zgasło już, przez deszcz zalane.Cedro pomacał wystajšce ramię. Było już chłodne. Jęknšł na widok czarnych, straszliwie rozpuchłych od palenia ogniem gnatów nożnych, okręconych słomš maczanš w oliwie. Zdjšł trupa co tchu z owej żerdzi, położył na murawie. Gdy tak stanšł nad nim rozkraczony i patrzał na leżšcego jakoby z grubym cygarem w gębie, rozdętego w szyi, z oczyma wywalonymi nawierzch przez straszliwy ból, że były jak dwie gały z czerwonego kamienia, bez uszui z brzuchem rozwalonym, a z kupš kiszek, które zwisały jak obfita dewiza z brelokami, ogarnšł go szczególny rodzaj wewnętrznego œmiechu. Nie myœlšc o tym czuł, że œmieje się jak jego wierny koń, zdychajšcy na pampeluńskiej drodze. Pomyœlenie błędne, obce duszy, jakieœ niby to sformułowanie tego widoku nikle i prędko wypsnęło się w mózgu wpoœród wzdrygnień niezdrowego œmiechu: Do diabła! nie zawsze cierpienie jest piękne, nic zawsze, nie zawsze... Chwycił lancę upuszczonš na ziemię, siodłona barki, otoczył sobie szyję rzemieniami, żeby mu nie zawadzały, i jelenimi skoki pomknšł w swojš drogę. Już się walił na ziemię mrok szybkiej nocy. Wytężał piechurułomne oczy, żeby objšć całš drogę i nie zabłšdzić w ciemnoœciach. Otoczyły go po przejœciu zmierzchu w noc szepty, szmery,szelesty drzew, szelesty oliw i platanów, obce uchu. Nigdy ich w życiu nie słyszał... Daleki plusk rzeki Ebro... Polne koniki sykaływ otaczajšcej nawale ciemnoœci. DŸwięknie,znienacka uderzywszy się o żelazo wędzidła, rozetka napierœnicy w kształcie serca spajajšca rzemienie... Zadzwoni naglestrzemię o strzemię, zaskrzeczš sprzšżki popręgów - i w mgnieniu oka włosy stajš na głowie. Idš. Nadbiegajš... Serce bije... Banda chłopów bieży czajšc się po zapłociu... Wargi ich zagryzione, oczy od wœciekłoœci przymknięte, w rękach -żegadła. Gdyby przynajmniej można było widzieć! Gdyby tytko można było dojrzeć miejsce i tych ludzi! Zmierzyć oczyma ich liczbę! Bronić się, do stu piorunów! Przecieżpotrafi bronić się i umrzeć jak się należy! Ale ginšć podle, wœród podłej zgrai, wœród rozżartych zwierzšt tłumem na jednego napadajšcych, jak tamten... Mieć w cišgu godzin wykręcane ręce, a nogi palone wolnym ogniem! Szedł w tym miejscu obcym na palcach, bezwiedzy, że to czyni, coraz ciszej, jakby na nogach już spalonych. Czuł kiszki wydarte niejako ze siebie i oczy wyłupane... - Tchórzu, tchórzu! - mamrotał z cicha, przyœpieszajšc kroku. Skutkował taki okrzyk przez chwilę, ale wnet odprężała się zasłona, ukazywał spalony trup woltyżera, i zgięta ohyda waliła się w serce. Kroki Krzysztofa stały się ciche, lisie, hienie. Wlepione oczy przebijały deszcz i mrok. Chwilami migały w nich ogniste widziadła, jak gdyby od nagłej błyskawicy odsłonione, to znowu kładły się kształty płaskie, kwadratowe, czarne. W pewnych miejscach słyszał swe kroki z łoskotem powtórzone dziesięciokroć, jak gdyby stado ludzkie już go dopędzało. Krzykwydzierał się z piersi, ale go wola dusiła w gardle. Stawał wtedy i z odwiedzionym pistoletem w ręce nasłuchiwał. Cisza wokół nieugięta. Drożyna owa, którš szedł, kamienista i poryta przez deszcze, była z obudwu stronwygrodzona niewysokimi płotami z surowych głazów. Te właœnie kamionki chroniły wędrowca od zboczenia. Kilkakroć wlazł już to na prawš, to na lewš. Poczuł, że idzie pod górę, w wodzie zlatujšcej po kamieniach i stopniach z szelestem. Był już spocony, zdyszany od ciężaru siodła. Stanšł na pewnej wyżynie. Po ostroœci przecišgu wietrznego domyœlił się, że jest na samym wierzchołku wzniesienia. Uczyniłjeszcze kilka kroków - i oto w niewielkiej odległoœci rzuciły mu się w oczy œwiatła. amraty jeszcze - 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPúcJ0czMcÇ-Ÿ Jf8ë/€Q? Wymacawszy rękš przykopę kamiennš przysiadł na niej i po stokroć zadawał sobie pytanie: kto też to może palić te ognie? Wróg czy swój? Słychać było naszczekiwanie psa... Francuzi ani Polacy nie majš ze sobš psa... Daleko zarżał koń... Czyj też to koń? Znowu cisza. Przerwało jšcoœ rozkosznego, jakby echo gry na organach - i znowu milczenie. Krzysztof wypoczšł już i nabrał tchu. Ruszył ku owemu œwiatłu cichymi krokami zmory nocnej. Zstępujšc wolno ku wzgórza usłyszał dalekie, w innej stronie wołanie placówek: Qui vive! Serce zabiło jak młot. Droga rozchodziła się tutaj w rozmaite strony. Przecinały jš szerokie kamienne schody. Na jednym z załamań zobaczył nagle z boku ogromny ogień tak blisko, że stanšł w osłupieniu. Nie mógł się ruszyć z miejsca. Nie było towcale okno płonšce od œwiatła, nie drzwi otwarte, lecz jakby szeroka czeluœć kwadratowa, prowadzšca do ognistego wnętrza. Słyszał gwar ludzki. Natężywszy ucho, ku najwyższej radoœci swojej, posłyszał mowę francuskš, piosenki lekkomyœlne, obozowe, krzyki, kłótnie... Pobiegł tam skaczšc przez mokre krzaki winne, przełażšc przez mury ogrodzeń i zapadajšc w rowy pełne wody. Wkrótce szyldwach przyłożył mu karabin do piersi. Sam ledwie mógł wykrztusić pytanie, tak był przerażony, gdy nań z mroku naskoczyło siodło kryjšce głowę ułana. Przybysz ledwie mógł wykrztusić mot d'ordre, tak był strudzony. Obejrzano go ze wszech stron przy blasku latarni i puszczono ociekajšcego wodš do ognia razem z jego siodłem i dzidš. Tak dobrodusznie zdecydował przywołany kapral. Krzysztof zbiegł po kilkunastu stopniach i stanšł na progu głębokiej nawy wielkiego koœcioła. Kilkanaœcie ognisk buchało pod jego œrodkowym sklepieniem i w bocznych kaplicach, filarami oddzielonychod głównego wnętrza. Na ołtarzach płonęły zapalone œwiece. Mnóstwo ich również jarzyło się w rozmaitych kštach pod chórem i na chórze, na ambonie i w kruchtach. Ze dwa tysišce żołnierzy biwakowało tam z wrzaskiem i œpiewem. Jedni chrapali już, leżšc pokotem na koœcielnych dywanach, pod chórem, między filarami, dokoła ołtarzów, a nawet na ołtarzach. Inni piekli na ogniu połcie mięsa,prosięta, indyki, koguty, inni zarzynali dróbiodzierali go z pierza. Cedro doœwiadczał uczucia niewymownej radoœci. Nie grozi mujuż napaœć z tyłu i straszliwa œmierć woltyżera, nie otacza go samotnoœć w czarnych polach, nie leje się po plecach zaciek deszczu. Ogień, œwiatło, suche płyty! Krzyk ludzki! Naokół siła i wesele ludzi zdrowych! W pierwszych minutach nie mógł się zorientować, co się to tutaj robi, czym się zabawiajš jowialni kamraci. Wyszukał oczyma wolne miejsce pod bocznš œcianš i zajšł je prawem kaduka; z rozkoszš wycišgajšc zdrętwiałe nogi. Zaraz utworzyła się dokoła jego figury kałuża z osiękajšcego płaszcza i odzienia. Dym ognisk zapchał głębie sklepień i cišgnšł ku drzwiom. Deszcz pryskał przez wybite witraże. Ze dworu po ziemi szedł mokry chłód. W kłębach owego dymu, w blasku kilkunastuœwiec przytwierdzonych do gzymsu ambony,ukazywał się co chwila grenadier francuski, który wdziawszy na mundur komżę i założywszy na kark stułę głosił kazanie o najsproœniejszych objawach życia, o najohydniejszych przestępstwach, jakie tylko zgromadzić może w szczupłe ramy anegdoty kawalerska imaginacja. Mowę swojš ilustrował najzabawniej w œwiecie, skubišc dużego koguta i co chwila z gestami krasomówczymi rozsypujšc na słuchaczów obdarte pierze. Umiał przy tympiać i udawać gdakanie spłoszonych kokoszek w sposób iœcie zabawny. Cedro œmiał się do rozpuku mechanicznym, martwym œmiechem, bokami i gardłem, aczkolwiek doœwiadczał jednoczeœnie uczucia przykroœci. Wcišż dokoła niego łamano konfesjonały, ršbano rzeŸbione stalle i ławki, katafalki, schody, drabiny i lichtarze, sprzęty kruchciane, starodawne naczynia z drewna, bardziej już przez swš staroœć symbole wiecznoœci niż przedmioty rzeczywiste. Rzucano je wraz z choršgwiami, z mszałami w wielowiecznychoprawach, wraz z poczerniałymi obrazami w grubych ramach na stosy, i ognie pełgały coraz żywiej. Krzysztof ociężałymioczyma patrzał na białe place po zerwanych ze œcian obrazach, gdzie nikłe pajęczyny chwiały się od przecišgu... Ziewał kurczšc się w sobie żałoœnie. Na marmurowej posadzce stały poœrodku rozlane kałuże juchy prosišt, cielšt, kogutów i indyków. Za nogami chodzšcych włóczyły się istne korowody puchu i pierza. Słychać było gwar przeważnie francuski, ale przebijały się dŸwięki niemieckie, polskie, hiszpańskie, a nawet holenderskie. Holendrzy w Hiszpanii jako zdobywcy... - pomyœlał leniwie Krzysztof ziewajšc z całego serca. W tej samej chwili rozległ się dzwonek u drzwi prowadzšcych do zakrystii, tak znanyuchu katolickiemu, a zwiastujšcy wyjœcie sumy. Wszyscy porzucili swe zajęcia i zwrócili głowy w tamtę stronę. Istotnie wychodził z zakrystii tłum poprzebieranychżołnierzy. Naprzód szedł szereg jakoby chłopców majšcych służyć do mszy, w komżach i pšsowych pelerynkach. Każdy z nich niósł dużš butlę omszałš, z minkš skromnš i pokornie spuszczonymi oczkami. Ustawili butle na wielkim ołtarzu szeregiemi, złożywszy ršczki, poœpiesznie zbiegli ku stopniom. Za nimi dopiero wylazł z zakrystiipiechur z wšsiskami jak dwa lisie ogony, w (Œnišcej kapie i berecie, drugi za nim w ornacie, trzeci tylko w albie, którš podnosił w sposób damski, zwany incroyable czasu wielkiej rewolucji. Każdy znich dŸwigał olbrzymi gšsior z winem. Tłum żołdacki ryczał z zachwytu i klaskał w ręce. Tamci, błaznujšcy, poustawiali przyniesione gšsiory na ołtarzu. PrzydŸwiganš przez kilku beczułkę z winemwtoczyli na ołtarz i ustawili na szczycie cyborium. Piechur w kapie wzišł z ršk kolegi kadzielnicę i niespodzianie zaczšł wykonywać nieprzyzwoity taniec i odprawiać jakieœ potworne nabożeństwo. Gdy wœród podrygów wyrzucał nogi, odgięła się kapa i wykazała, że celebrans jest wprawdzie w mundurze, ale bez innych, niezbędnych częœci uniformu, które właœnie suszyły się przy jednym z ognisk. W trakcie tych profanacji poubierani w komeżki wypchnęli przed ołtarz siwego człeczynę w nocnej koszuli i krótkich majtkach. Ubrany w kapę wcišgnšł go na stopnie ołtarza i przedstawił widzom jako księdza proboszcza. - Hiszpan - wołał głosem błazeńskim - ale ksišdz proboszcz! Zdawałoby się, że tak niewiele, a przecież jest to właœciciel i twórca tej całej piwniczki winnej. Szanujcie, barbarzyńcy, tego właœciciela! Nic nie wypito potajemnie. Nie chciał nam czcigodny ojciec dobrowolnie pokazać skarbu, który przez tyle lat pielęgnował, więc go cokolwiek zaznajomiliœmy z grzecznoœciš. Teraz już jest grzeczny i sfrancuziały do gruntu. Pięćdziesięcioletnia malaga w tym oto antałku... Wrzask radoœci rozległ się w całym koœciele. Cedro cieszył się na równi ze wszystkimi przemokłymi i zziębłymi kamratami, wbrew istotnym swoim uczuciom. Ceremonia wnoszenia butelek i gšsiorów zajmowała go prawdziwie i szczerze. Gdyby wiarusy wyprawiały stokroć bezecniejsze orgie, uznałby jena przekór głosowi duszy za ciekawe, godne uwagi i w szczególny sposób właœciwe. Pić mu się chciało tak okropnie, że zda się kilka lat życia oddałby za jeden z owych pękatych i omszałych gšsiorów wina. Po wielkim zmęczeniu, po trudzie drożnym aż do siódmego potu, po wykonaniu pracy ostatniej, która daje możnoœć poznania forsy i trudu jucznego konia, jego znojów iniemal uczuć - było mu teraz na kamieniachodwiecznej posadzki zimno i obmierŸle. Woda właziła w koœci. Włóczył spracowane oczy po płytach okolicznych. Sam leżał obok marmurowej tablicy, wielkoœciš przewyższajšcej wzrostczłowieka. Wykute na niej było niezgrabne wyobrażenie rycerza w zbroi, z mieczem wdłoniach splecionych. Twarz z płaskim nosem, pancerz i stopy - wszystko to dawno już było start podeszwami i obcasami wiernych parafian, wyniesione prochem przez niezliczone szeregi nóg, które w cišgu wieków deptały dumnego rycerza. Teraz był z niego tylko œlad, istnezwłoki, znak œwiadczšcy o znikomoœci pamięci ziemskiej. Dalej leżały tablice, których litery, podobnie jak wojownik, zstšpiły w kraj nicoœci. Obok napisów były okršgłe, żelazne antaby do podnoszenia tych drzwi grobowych. Spod nich to wiał ów przejmujšcy, zwilgły, trupi chłód. Krzysztof ,nie mógł wytrzymać. Złożył swe siodło, lancę, powiesił przy ołtarzu płaszcz i uzdę. Wszedł między tłum. Trudno było przejœć koło ognisk, gdyż wszędzie tam ludzie leżeli na rozcišgniętychpłaszczach, dywanach, ornatach, kapach koœcielnych, na suknie do paradnego katafalku... W stronie prezbiterium utworzyła się zbita masa "przystępujšcych" do antałka z winem. Wiarus w kapie rozdzielał kielichy między pijšcych. Krzysztof grzał się i suszył, z dala stojšc przy jednym z ognisk, i rozglšdał się naokoło. Drażniło go rozkosznie skwierczenie prosiaka pieczonego na bagnecie. Wstyd go palił na myœl, żeby poprosić o kšsek, ale głód kiszki skręcał. Kamraci przypatrywali mu się spode łba. Zaczęli między sobš mamrotać z niechęciš i zsunęli się koło ognia w taki sposób, żeby mu zagrodzić dostęp. Cedro spojrzał na nich wynioœle i odszedł z głowš zadartš do góry, w towarzystwie coraz donioœlejszej symfonii kiszkowej. Zahuczały organy, na których wygrywano skocznego sztajerka. W jednej z kaplic utworzył się pewien rodzaj sali balowej. Tańczono tam z nadzwyczajnym ożywieniem i ruchami. Szczególnie odznaczał się w tym kierunku jeden z grenadierów. Tańczył trzymajšc w objęciach z pieczołowitš i subtelnš elegancjš sporego prosiaka. Udawał, że w zapamiętałym szale wiruje w tańcu styryjskim, unoszšc w objęciach nadobnš i wiotkš dziewicę. Ponieważ prawš rękš kręcił prosięciu ogon i szczypał je paznokciami, gdyż kwiczało obrzydliwie -więc uœmierzał jego boleœć namiętnymi szepty. Żołdactwo ryczało. Przedzierajšc się ku ołtarzowi przez zwarty tłum, spostrzegł Krzysztof owego starego proboszcza. Księżyna łypał oczymastojšc w ciemnym kšciku pomiędzy nagrobkami i wolniuteńko kwapił się w pewnym kierunku, widocznie z tym zamiarem, że się niepostrzeżenie zdoła wymknšć, gdy motłoch na dobre podpije sobie. Zgłodniały lansjer przystšpił do księdza i zagadnšł go ostro, w twardym tonie, czy rozumie po francusku. Proboszczskrzywił się zarazem boleœnie i chytrze; kiwajšc głowš niby potwierdzał, a niby zaprzeczał. Po wyrazie twarzy Krzysztof poznał, że został zrozumiany. Zażšdał wtedy, dobitnie wymawiajšc wyrazy, żeby mu ksišdz przyniósł cokolwiek do jedzenia, gdyż jest głodny najokropniej, po prostu jak pies. Pleban wytrzeszczył oczy i prawiez płaczem jšł bić się w piersi, przysięgać na œwiętoœci i wskazywać z jękiem, że już nic a nic nie ma, że jego oto prosięta, cielęta, krowę, kury, indyki - i wino - dodał, bokiem ze zgrozš i okropnym uœmiechem zwracajšc się ku ołtarzowi - zajada i zapija sławne po wsze czasy wojsko cesarskie. Cedro był tak zgłodniały, znużony i bezsilny z czczoœci, że namyœlał się tylko nad tym, jak by z tymklechš poczšć sobie najskuteczniej. Ujšł go za kołnierz od koszuli i popchnšł przed siebie, między tłum. Ksišdz pomknšł żywo, schylajšc głowę, jakby się chronił od ciosu. Dotarli do zakrystii. Tam wszystkobyło powywalane razem z szufladami. Szafka ze œwiętym naczyniem była rozbita,szuflady jej wyrwane, a samych przedmiotów oczywiœcie nie było œladu. Naokół tarzały się po ziemi ornaty, kapy i bielizna koœcielna. Ujrzawszy dużš, żałobnškapę z czarnego aksamitu Krzysztof narzucił jš co tchu na ramiona z myœlš, że będzie mu służyła za kołdrę. Zamierzał teras na dobre zabrać się do księdza. Obejrzał się na niego... Zobaczył płaczšcego pod œcianš, z twarzš ukrytš w dłoniach. Œmiesznie wydatny a doskonale okršgły brzuch księdza między naiwnie pierwotnymi szelkami wstrzšsał się w krótkich i obcisłych majtkach od głębokich szlochów. Całe ciało targało się konwulsyjnym dreszczem. Krzysztofa ogarnęła przelotna, krótka litoœć. Zbliżył się do starca i dotknšł jego ramienia. Gdy tamten podniósł głowę, spojrzał mu w oczy z serca. Pokiwał głowš, pokiwał głowš... PóŸniej pocałowałgo w ramię i rzekł mu do ucha: - Wielebny ojcze, dawaj mi, co masz jeszcze do zjedzenia, bo zdycham z głodu. Ksišdz podniósł na niego zapłakane oczy i zzałamanymi rękoma wskazywał owo zniszczenie sprzętów, szat koœcielnych, naczyń... Byli ku sobie wzajem pochyleni, i właœnie Cedro miał zamiar wytłumaczyć staremu kanonikowi dobrotliwie, z wyrozumiałoœciš, że to sam Bóg karze go zapewne za ów kult wina oraz cielšt widokiem œwiętego kadzenia przed wypielęgnowanš beczułkš malagi, kiedy ksišdz schylił się; zaczšł podnosić alby, komże, składać je sekretnie, poœpiesznie, ze czciš, w szufladach. Krzysztof mu nie przeszkadzał. Sam rozglšdał się po kštach,czy nie znajdzie jeszcze czegoœ sprofanowanego albo czegoœ do jedzenia... W trakcie tych swoich zabiegów usłyszał szczęk klamki w najciemniejszym kšciku zakrystii. Rzucił okiem i posunšł się w tamtym kierunku, ale ujrzał już tylko plecyipięty proboszcza. Drzwi zatrzasnęły się i klucz w nich szybko z tamtej strony zgrzytnšł. Cedru wzburzony skoczył, żeby œcigać księżynę, ale za naciœnięciem klamki przekonał się, że drzwi zostały z tamtej strony istotnie zamknięte. Kanonik niewštpliwie czmychnšł. Nie pozostało nic innego, tylko wrócić do prezbiterium i szukać tam pożywienia. Stanšł za innymi przed ołtarzem. Tłum rozgrzany wcišż za kolejš klękał na stopniach i chłeptał malagę i andaluzyjskie wino Alikante, porzšdkiem otrzymujšc złotykielich z ršk żołnierza w kapie. Już Krzysztof zbliżył się do ołtarza, żeby na stopniu klęknšć i pić za innymi, gdy na niegokolejka przyjdzie. Odchodził od przytomnoœci z głodu, a głównie z pragnienia. Nagle pogarda buchnęła z niego jak womity. Wypchnęła go duma z tego szeregu. Poszedł precz wprost na swe miejsce klnšc głoœno i bardzo brzydko. Zawinšł się szczelnie w aksamitnš kapę z takš wœciekłoœciš, jakby za chwila miał głowę położyć na nożu gilotyny, narzucił na suchš kapę mokry, biały płaszcz ułański, siodło ustawił jak wezgłowie. Miał pod rękš lancę i rzemienie siodła, pistolety za pasem. Wydobył jeszcze furażerkę, podłożył jš pod policzek, żeby choć głowa leżała na suchym. Głodny jak pies bezpański zamknšł oczy i wrzepił głowę między kule siodła, żeby spać i nie patrzeć na œwiat. Rozdział 3 "SIEMPRE HEROICA" Blisko szeœć tygodni Cedro spędził na siodlez rzemieniem lancy na ręku, z ostrogš wpartš w bok bieguna. Miał teraz iberyjczyka, konia szybkiego jak wiatr.. Otrzymał go jeszcze w Tudeli, dokšd na piechotę przybył ze swym siodłem. Od chwili wtargnięcia z pułkiem jazdy na prawy brzeg Ebra i w radosnš po górskich pustkowiach dolinę tej rzeki, nie zaznał jużjednej chwili spokoju. Brał tedy udział w niezrównanych szarżach lansjerów pierwszego pułku pod Mallen i czternastegoczerwca pod Alagon nad Xalonem, cudnym, bystrym, dzikim dopływem Ebra ze strony południowej. Szedł w przedniej straży całego wojska, kiedy 16 czerwca zbliżano się do Saragossy. Jeden z pierwszych przebiegł we wszelkich kierunkach ów ogród pracowicie uprawny, zroszony licznymi kanałami, zajrzał do każdego domu w podmiejskich wioskach - la Joyosa, Marlofa, Las Casetas, Utebo, Monzalbarba, pierwszy wreszcie dotarł do klasztoru San Lamberto w Molviedro. Stšd już nie było trzech wiorst do aragońskiej stolicy. Molviedro stało się od tej chwili niejako domem pułku. Tu po trudach wypraw odpoczywano w zimnych korytarzach klasztoru, tu nieraz można się było ukryć przed natarczywoœciš dziennych upałów i zimna nocnego, stšd wreszcie wyruszano na setne i tysišczne ekspedycje, z których każda była zatraceniem. Zapomniał już był Krzysztof liczby starć, bójek, poœcigów na gładkich szosach wapiennych, wysadzanychdrzewem eukaliptusa i platanu w rozdole rzeki Ebro. Wiódł teraz życie na spalonych od słońca wyżynach szosy madryckiej, wijšcej się przez la Muela, przez Calatayud- i w dolinie Huerby na drogach przez Daroca, ponad kanałem królewskim, i za rzekš, za Ebrem, na lewym bagnistym brzegu, w dolinie Gallego i na górach jałowych, solnych, kruchych od jeszcze - 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPhc¸Gc˙JcI.šc =Uzwietrzałego kamienia i sypkich od gipsu. Ponieważ szczupła armia generała Verdiera, której zadaniem miało być opanowanie Saragossy, nie posiadała wcale magazynów, więc ułani nadwiœlańscy musieli dostarczać dla całego wojska zapasów żywnoœci i furażu. Toteż dzień w dzień, podzieleni na oddziałki, od wczesnego rana pomykali w góry. Bogata, mlekiem i miodem płynšca dolina Ebra była zupełnie pusta. Jedna częœć mieszkańców uszła do Saragossy, inna w góry, zabrawszy ze sobš dobytek. Trzeba było szukać stad owczych, krów i kóz w ich niedostępnych kryjówkach. W cišgu tych szeœciu tygodni ułani wyćwiczyli w sobie instynkty tropicieli i zbójów. Cedro odnalazłw sobie duszę jakiegoœ przodka z czasów Maćka Borkowica. Zobojętniał już na przykroœci tego zawodu. Owszem, odszukałw nim pewien szczególny urok, bezczelnš dumę, rozkosz tyranii, œmiech zdrowy z ludzkich jęków. Każda teraz chwila jego życia upływała pod ruchomš skałš grozy. Człowiek w górach napotkany to był wróg godzšcy nożem w serce. Zza każdego krzaka czyhała lufa strzelby, strzał padałikula œwistała zza każdego kamienia, a każdy cień przelatujšcy zwiastował œmierć.Ale w tym właœnie młoda dusza znalazła dla siebie żywioł. Była to rozkosz: wyjœć wkilkanaœcie koni wczesnym, modrym, zimnym rankiem w lipcu, nim słońce wstanie zza gór ziemi Monnegros, co koń skoczy przebiec chłodne, mroczne aleje drogi pampeluńskiej, wyjechać z obrębu oliw i winnic, zawrócić na południe ku Placencji, a stamtšd cichaczem rzucić się wbok, w zgorzałe, sypkie, spadziste rumowia dolin. Wyjœć z obszaru cyprysa w rzadkie gaje pinii. Stamtšd widać jak gdyby step zburzony, strzaskany, gdzie cisza i głusza, gdzie suchy, bezmglisty cień poranka leży nad dolinami jako wieko. Naglewichrowym skokiem wpadnš do jakichœ kamiennych zagród, zastanš tam ludzi, złapiš stada. Przystawiš ze œmiechem lufy pistoletów między czarne oczy tym chłopomponurymi zmuszš ich, żeby jak niewinne baranki pędzili swe stada na szosę i aż do samych bram oblężonej Saragossy. Nie zawsze jednak udawało się tak 'łatwo. Trafiały się dni, w których cišgu na próżnoplšdrowali góry i wšwozy aż pod sam szczyt Puig Cervero za Huerbš, w kierunku na Belchite i ponurego w górach zamku Daroca, że darmo rzucali się w płone płaskowyże ku Fuentes nie spotykajšc na drodze żywej duszy. Ileż to razy topišc bydło wpadli na zaczajonš bandę gerylasów, która rzucała się na nich z krzykiem i nożami. Były to chłopy proste i dzikie, przyzwyczajone do żywota w ziemi pustej i do wędrówek w Pirenejach z kontrabandš. Przeszywani bez miłosierdzia grotami lanc, wieszali się u szyj końskich, ostrzem noża rznęli kłęby rumaka i godzili w serce jeŸdŸca. Wówczas to Cedro poznał, czym jest lanca i jak mšdre sš maksymy towarzysza Gajkosia. Nim wróg zdecyduje się na skok - pęd konia i nastawiony grot! Struga krwi i jęk œmiertelny stratowanego - oto wszystko. Zawsze niezwyciężony pułk lansjerski tratował już wielekroć tłumy. Nieraz już Krzysztof prał w falach Ebra płótno swej choršgiewki, gdy się stało twarde i jednej barwy od zeschłej aragońskiej krwi. Nieraz już wpław przebył płytkie, letnie fale rzeki. Wielekroć œmigał po równinach lewego brzegu w uroczej dolinie rzeki Gallego, płynšcej z Pirenejów, żeby wody swe połšczyć z wodami Ebra tuż za muramiSaragossy. W tych wyprawach szeœciotygodniowych jużwielekroć okršżył starš Caesaraugustę ze wszech stron. Widział jš od strony wyniosłoœci Castellar z wyżyn płaskowzgórza Placencji, od strony południowej z la Torecilla, i ze wschodu z płaszczyzny Val de Osera. Rysowały się przed oczyma niezliczone wieże: wyniosły szczyt katedry Del Seo; olbrzymie kadłuby klasztorów - franciszkańskiego, w œrodku miasta, za bramš zwanš Quemada, na prawym brzegu Huerby-Œwiętego Józefa, napołudniu -czworokšt zamku inkwizycji Castel Aljaferia, na zachodzie kapucynów, przed bramš Carmen; okršgłe kopuły i strzeliste wieże Nuestra Senora del Pilar, nad samym brzegiem rzeki. Widzieli dobrze most łšczšcy przedmieœcie Arcabal z głównymi przecznicami grodu, które sięgały aż do placu Engracia i bramy tegoż imienia na południu; szerokie zagłębienie między czarnymi gmachami w kształcie litery C - to jest Calle del Cosso, którego grube, œrodkowe brzuœce pod franciszkanami i szpitalem obłškanych stanowiło wydłużony plac, dolne wyjœcie kieruje się za gmachem uniwersytetu ku Puerta del Sol, a górne przechodzi w plac targowy i za klasztorem S. Juan de los Pańetes dosięga wšskš uliczkš rzeki Ebro. Mamiło ich i czarowało to miasto posępne. Nie było fortecš, bo je otaczał jeno niski, dziesięciostopowy mur i liche bramy. Widzieli pierwsze targnięcie się na Saragossę dnia 15 czerwca i atak w dniu 2 lipca, zdobycie wyniosłoœci podmiejskiej Monte Torrero, opanowanie klasztoru kapucynów. Byli przy zaciekłym szturmie, obronie i spaleniu klasztoru Œwiętego Józefa... Poznali tu męstwo jeszcze nie widziane, upór stalowy. Rozumieli to już, że majš przed sobš nie oficerów i żołnierzy, nie ludburzliwy i lecšcy w rozsypkę, gdy natrze ćwiczony batalion, lecz lud potęgš fanatyzmu przeistoczony w armię. Dowódcaw tej olbrzymiej gromadzie nie był mianowany z góry. "Góry" nie było. Wodzem stawał się najtęższy, najdzielniejszy i najzacieklejszy - przez jednomyœlny i jednogłoœny rozkaz masy. Jeœli Ÿle obmyœlił, nieskutecznie rzecz poprowadził, słabo wykonał, nędznie zarzšdził, za słabo i miękko natarł, nie walczył, słowem, na œmierć, jak tego chciała wola powszechna, wydawano nań wyrok goršcym prawem, stawiano pod murem i jego własna podkomendna gromadakulami przeszywała mu serce. Tak zginšł pułkownik artylerii Pesino, tak zginšł dowódca zamku Cinco-Villas - i inni. Gromadywalczšce nie były wcale podzielone na regularne oddziały. Były to kohorty, które przycišgnšł i kupił geniusz wodza. Im wydatniejsza była siła tego geniuszu, tym oddział liczniejszy. Wódz danego oddziału nie zależał właœciwie od naczelnego dowódcy: spełniał rozkazy wydane z góry otyle, a ile je uznał za zmierzajšce do celu. A jednak wszyscy jak jeden byli w danym razie posłuszni wodzowi, na jakiego z woli ludu wyrósł Don Jose Palafox. Ułani polscy stojšc na górach i patrzšc na posępne miasto myœleli o nim jako o duszy znajomej i czujšcej. Lubili tak stanšć oddziałem, patrzeć w nie długo... Nieraz Krzysztof Cedro zatrzymał konia i zapamiętał się w dumaniu. Serce łamało się w nim od tych rozmysłów, ręce się trzęsły. Z duszy jego wybuchała zaciekłoœć, a z ust rwał się mœciwy okrzyk: - Musisz i ty zginšć, mara! Nie będziesz nam stała przed oczyma, zmoro przeklęta! Przeciw karnym, przeciw regularnym, przeciw ćwiczonym czworobokom stawiasz dumę swej woli, potęgę swojej wyniosłej anarchii! Cha, cha!Musisz zginšć! Gdy przedsięwzięto sprowadzenie z Pampeluny czterdziestu szeœciu dział wałowych, haubic i moŸdzierzy w celu rozpoczęcia regularnego oblężenia, pułk ułański bronił tego transportu od napaœci gerylasów w czasie spławiania go Kanałem Aragońskim. W tej dobie nie było spoczynkuani dniem, ani nocš. Szli cišgle wpław raz na tę, drugi raz na drugš stronę kanału. Zachodzili drogę bandom zstępujšcym z gór,siepali się z nimi w zasadzkach, po wyłomach skalnych i w dołach górskich. Nareszcie transport œcišgnięto pod Saragossę i oblężenie zarzšdzono w ten sposób, że opasano częœć miasta z zachoduipołudnia, czyli od rzeki Ebro do fortu Monte Torrero. Częœć wschodnia z całym przedmieœciem i zarzeczem była wolna. Pod koniec lipca Krzysztof, jako znajšcy język francuski, wybrany został z szeregudo kompanii inżynierskiej i artyleryjskiej, którš ze zdolniejszych ułanów i piechurów składał i formował kapitan lansjerów Hupet. Liczba wykwalifikowanych artylerzystów była tak w armii nieznaczna,że generał-inżynier Lacoste, który miał kierować robotami oblężniczymi, rozporzšdzał kilku zaledwie oficerami. Bateria powierzana kapitanowi Hupetowi stała pod Monte Torrero. Artylerzyœci mieliteraz za zadanie kierować sypaniem baterii.Ułatwiała te prace wielka obfitoœć rowów irygacyjnych, wykopanych jeszcze przez pracowitych Morysków, oraz naturalnych fos, przez które szluzy z kanału królewskiego wyprowadzały wodę do ogrodów. Przechodziło tędy również wysoko obwałowane łożysko rzeki Huerby. Drzewa oliwne rozcišgały się aż do samychmurów miasta. Toteż mieszkańcy dniem cięlikulami wypielęgnowane gaje, rwali ogrody, burzyli w nich domki letnie, żeby odsłonić roboty Francuzów i kulami spędzać zatrudnionych chłopów. Krzysztof porzucił konia i wyprawy, aczkolwiek nie zmienił uniformu ani nie przestał należeć do swego pułku. Siedział teraz w kanałach i dyrygował powierzonymmu oddziałem chłopów aragońskich, którzypod karš œmierci musieli budować narzędziaœmierci dla swych współrodaków. Co chwilaz bagnetem w ręku odpierał wycieczki mieszkańców miasta napastujšcych albo uœmierzał wybuchłe w rowach na podobieństwo prochowych min bunty robotników. Z murów i wież klasztornych bez przerwy sypały się kule, wypadały brandkugle, kawały żelaza i kamienie. Nocami uczył się sztuki stawiania działobitni, sypania przedpiersiów, rznięciastrzelnic, ich policzków i pokolanków, układania podłoża armat, stawiania sworzniów i łuków wkopanych. Oblężeni otrzymali w tym czasie posiłki w liczbie dwu tysięcy ludzi gwardii hiszpańskiej, ale iFrancuzi wzmocnieni zostali przez dwa pułki liniowe, które z Francji nadeszły. Baterie zostały ustawione na legarach, ostatnie wbite gwoŸdzie pomostowe, przedpiersia wyłożone faszynami. Na żšdanie poddania miasta Palafox odpowiedział wyrazami: "Walka na noże!" Trzeciego sierpnia ryknęły wszystkie armaty. Czwartego bito od œwitu w zamek Aljaferia, odwieczne więzienia inkwizycji, wbramę Carmen i w bramę Engracia. Zarazemstrzelcy polscy ruszyli po drugiej stronie rzeki Ebro na przedmieœcie Arcabal. Krzysztof Cedru stał w baterii naprzeciwkoklasztoru Engracia. Ponieważ przewidywano, że brama tego dnia musi byćzatarasowana wańtuchami z piaskiem, bito wyłomy obok niej z prawej i lewej strony w murach należšcych do klasztoru. Ogromnezabudowania jego stały na nieznacznym wzniesieniu i tworzyły całoœć odosobnionš. Batalion pułku siedmdziesištego i cały pułk pierwszy piechoty polskiej stały w przykopach, czekajšc na dany znak. Cedro ztowarzyszami artylerzystami otrzymał rozkaz wzięcia udziału w szturmie z karabinem w ręku, gdy szwadron konny nadszedł do asekuracji armat. Ludzie byli spragnieni walki, kobiet, rabunku. Drżeli do bitwy. Około godziny jedenastej z rana poczęły walić się i w słupy kurzu obracać mury klasztorne. Na prawo od bramy, w pierwszy wyłom, rzucił się natychmiast kapitan Bal. Za nim przez most na rzece Huerba ruszyła garœć ułanów artylerzystów. Wœród wœciekłego upału, w ogniu strzałów buchajšcych jak gromy i pioruny ze strzelnic kutych w murze klasztoru, przypadli do wyłomu. Ujrzeli tutaj oko w oko obrońców. Rzucili się jedni na drugich jak rozjuszone zwierzęta. Rzygnęła z przebitych piersi krew. Wał trupów zagrodził wejœcie. Mury klasztorne z trzaskiem padały. Waliły się sufity i z pięter leciały zastępy chłopów wgłšb piwnic. Belki miażdżyły ich, oberwane piece i œciany zasypywały od razu. Krzysztof znalazł się nad brzegiem jednej z tych jam. Oniemiał. W dymie i słupach ceglanego pyłu, w ruchomych gruzach pod swymi stopami widział gmeranie się tej konajšcej miazgi. Głowy obwišzane czerwonymi chustkami w sposób œwištecznyna obraz dużej obręczy; długie włosy wysmarowane tłuszczem, wełniane płaszcze w białe i niebieskie pasy, a sięgajšce do samej ziemi jak togi rzymskie... Wierzgały i roiły się nogi w białych pończochach i czarnych aksamitnych spodniach, trepy drewniane z czarnymi wstšżkami zwišzanymi w tyle nogi. Wycišgały się jeszcze ręce œciskajšcedługie noże. Z rozwartych jam w rozpękłych œcianach wypadały coraz to nowe szeregi wystrojonych œwištecznie; rzucały się na napastników ze œlepym męstwem. Zamordowano ich bagnetem i zepchnięto do wspólnego z tamtymi grobu. Piechota polskawtargnęła w wyłomy klasztoru. Depcšc ranionych i konajšcych, biegnšc po gzymsach obok piwnic pełnych konania, zbroczeni krwiš, w poszarpanych ubraniach, z lufami lepkimi i ociekajšcymi, chyżo wypadli wreszcie na pierwszy plac. Engracia! Nareszcie włamali się do tego wœciekłego miasta! Plac był pusty. Gdy wyszli na jego œrodek, jak grad sypnęły się na nich strzały, runęły z góry kamienie. W œlepych murach, martwych, tylnych œcianach domów powybijane były od dawna oskardem wšskieotwory. Z każdego z nich błękitny dym wybuchał. Wšskie ulice wiodšce w miasto, istne szpary miedzy rzędami wysokich kamienic, były œwieżo zamurowane albo zawalone worami piasku. Okna dolne w mieszkaniach, drzwi sklepów, wejœcia do sieni były również zamurowane i pełne niedostrzegalnych strzelnic. Nigdzie drzwi! Ani jednego żywego człowieka! Nieprzyjaciela jak gdyby nie było! Druga straszliwa salwa strzałów... Dym buchnšł z jednolitych murów i sšczył się smugami... Kilkadziesišt trupów padło na bruk. Oficerowie sformowali plutony i popodmurami dšżyli co tchu nazad, ku bramie Engracia. Tu się ukryło wojsko za zrębami poszarpanego klasztoru. ZnaleŸli bramę zawalonš niezmiernš masš worków ziemnych, które tworzyły za wierzejami górę równš ich wysokoœci. Kazano batalionowi drugiego pułku piechoty polskiejodcišgnšć owe wory spod bramy. Rzucili siędo roboty, radzi, że nie idš choć chwilę na œlepe, dymišce mury. Miedzy innymi pracował tam i Cedru. Gdy już 2 dobrš godzinę norii ogromne sacs ŕ terre, omdlewał prawic z trudu. Cały był zlany potem, brudny i niemal œlepy od dymu i kurzu. Dyszšc ciężko, usiadł na worku i wycišgnšł nogi. Ani jednej myœli... Gdzie to on jest i co robi? Co to za wory i do czego?Huk straszliwy armat grzmota raz w raz wczoło, w ciemię głowy. PrzeraŸliwe jęki umierania... Gdzie to on tu jest'? Tuż obok pod murem, w jego fioletowym cieniu, chodził tam i z powrotem niski oficer, szczupły, chudy brunet z pięknymi oczyma. Szpadę obnażonš trzymał w ręce. Cedru rzucił na niego przekrwawionym okiem i nie był pewny, czy rzeczywiœcie widzi tego człowieka, czy to może mu się przypomina jakiœ wypadek z takim człowiekiem. Oficer stanšł nad nim i z uœmiechem ironii coœ mówił. Wœród buchania strzałów, wœród owych galopem pędzšcych fal powietrza, wœród walenia w mury pobliskie oskardów saperskich, wpoœród ryków "na pomoc!", wrzasków konania i przesmutnych jęków a wołań - nic mógł dosłyszeć. Zerwał się na nogi i wyprostował. - Skšd się tu wzišłeœ, ufanie z wciętš tališ? - wkrzyczał mu kapitan w ucho. - Odkomenderowany do armat Hupeta kapitana... - Rozumiem. Spracowałeœ się waćpan? Cedro spojrzał na niego ze zdumieniem. - Znam waœci z widzenia, z wieœci, ze słuchu, panie Cedro. Krzysztof ukłonił się po wojskowemu. - Jesteœmy w dalekim powinowactwie. Nazywam się Wyganowski. Rotowe salwy strzałów i nowy huk armat spod Aljaferii przerwał rozmowę. Za chwilęKrzysztof siedział znowu na swym worku, a oficer chodził wydłuż muru. A nazywaj się i jak chcesz, diable czubaty...- rozmyœlał Cedro. - Powinowactwo... Rzucił mimo woli wzrokiem w stronę ruin klasztoru i znowu dojrzał zawalone piwnice. Z rumowia wyłazili ludzie. Gałgany na nich krwawe, obdarte. Gęby straszliwe, oczy w niego z daleka patrzš. Cóż za oczy! - Wyganowski... - szepcš usta - w dalekim powinowactwie... Cedro... Cha, cha! Cedro! Nie ma już, bracie, Krzysztofa Cedry. Poszedł, braciszku, i nie ma... Och, nic ma...Niedługo pozwolono mu melancholizować w tym sposobie. Wezwany ponownie do noszenia worków, musiał z kolegami chwycić za pierwszy ciężar z brzegu i dŸwigać go wœród niewysłowionej spiekoty.Na placu Engracia rozwišzywano wory i wywalano piasek na kupę. Ciekawym - myœlał Cedru ze œmiechem, biegajšc tam i z powrotem jak koń w kieracie - jakie też to chłopczyki będš znowu nasypywały ten piasek w worki? Czymoże my sami? Skoro barykada zza bramy została usunięta, skruszono młotami jej olbrzymie wrzecišdze i rozwarto wrótnie na œcieżaj. ch, solnych, kruchych od jeszcze - 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż!Pc"XLc#¤.c$Ň-kc%==)Pułk czterdziesty czwarty wwalił się terazw ulicę, na plac i w dziedzińce klasztorne. Co jeszcze nie zginęło pod gruzami muraw,to teraz konało pod bagnetem. Opuszczono zabudowania klasztoru Œwiętej Engracii wówczas dopiero, gdy już nie zawierały w sobie żywego obrońcy. Wówczas cała siła francuska zebrała się w kolumnę, żeby wtargnšć do œrodka miasta i dojœć do mostu. Z placu Engracia trzy wyjœcia prowadziły w trzy strony. Pierwsze na zachód do placu i bramy Carmen obok klasztoru œw. Józefa Del Calzas. Na północ szła główna arteria miasta-ulica Engracia, otwierajšca się na Calle del Cosso i wraz z ulicš œw. Giliusza (od Cosso do mostu) przecinajšca gród na dwie prawie równe częœci. Trzecie wyjœcie wiodło na wschód, w ogrody i bocznice ku bromie Quemada. Wojska musiały iœć wprost, w ulicę Engracia. Wezwano saperów odzianych w zbroje oblężnicze, zaopatrzonych w oskardy, i ruszono gromadnie na mur zagradzajšcy wšskš szczelinę. Kiedy narzędzia z dŸwiękiem uderzyły w kamieniebarykady, istne piekło runęło na napastników. Z dachów, z facjat, z nielicznych okien i strzelnic, z każdego piętra i zza każdego niemal kamienia runęłygłazy, bryły żelaza, chlusnęły kadzie wrzšcego oleju i wody. Dym karabinowy buchał zewszšd, nawet z ziemi, z okien piwnicznych. Francuzy i oddziały polskie biły w mur bagnetem. Rypali w nim szczerby, wszczepiali weń paznokcie i końce stóp, darli się na szczyt po wbitych karabinach jak po szczeblach. Skoro ruszono mur przecznicy z wierzchu, rzucili się na pojedyncze kamienie i rwali je gołš garœcišw ogniu i dymie, wœród walšcych się gruzów. Nim Hiszpanie zdołali wymordować pierwsze szeregi, już ta barykada była roztrzęsiona bagnetami i zamieniła się na osypisko cegły i wapna. Oszalały zastęp zdobywców wleciał w wšskš czeluœć ulicy jak wybuch, jak pocisk ludzki wyrzucony przez siła piekielnš. Zemsta rzuciła ich naprzód. Rozjuszony, œlepy gniew żelaznym kańczugiem gnał do biegu. Ale skoro tylko wychynęli z dołu na wyżynę gruzów zasłony i pokazali się w ulicy, z głębi tego przejœcia runęły w nich strzały armatnie. Zatrzęsły się i stokroć oddały huk olbrzymie, czarne bezokienne gmachy, muryklasztorów, dzwonnice i wieże koœciołów. Kartacze porwały w sztuki pierwsze głowyi piersi. Jasna krew strugš œciekała po cegłach w płaskie rynsztoki ulicy. Cała onajak długa była poprzegradzana przedpiersiami. Wywalony bruk, płyty marmuru i porfiru, wywalona z głębin ziemia tworzyły jakoby schody olbrzymie, wiodšce w dół. Miejsca nie zajęte pod barykady podarte były przez rowy. Za pierwszš bateriš widać było niżej drugš, dalej trzeciš. Cztery bliższe bocznice z lewej strony ulicyEngracia i trzy dalsze z prawej były zabarykadowane nagim murem powyżej pierwszego piętra. Wszystkie drzwi i okna zabite głazami. Entuzjastyczne, obłškane zdumienie włosy napastujšcemu tłumowi zjeżyło. Mieli iœć w tę czeluœć wšskš i sięgajšcš obłoków. Ulica ta wyglšdała jak nieznaczne pęknięcie miedzy niebotycznymi murami. Wstšżeczkę ognistego błękitu ledwo było widać między gzymsem a gzymsem dachu. Tego jeszcze zdobywcy napoleońscy nie widzieli na szerokiej ziemi. Œcięli zęby, œcisnęli w rękach luty karabinów i czekali na znak komendy. Jednym susem skoczyli ku ziejšcym paszczom armat na wzniesieniu. Dopadli. Ujrzeli oczyma żywych ludzi w tych murachżywych. Ujrzeli zimnych, spokojnych kanonierów, ładujšcych strzał nowy. Tamcinie uszli przed lecšcym tłumem. Z milczšcš,bladš, nieustraszonš pogardš bronili się wyciorami. Na rozkaz poddania się odpowiadali mamrotaniem modlitwy œmiertelnej i œmiertelnymi ciosami. Powalenina ziemię, bronili się nożem wyrwanym zza pasa. Konajšc od stu w jedne piersi pchnięćbagnetu, szarpali zębami ręce i twarze żywych i umarłych, jak psy oszalałe z dzikiej miłoœci swojej, gdy nie dajš napadniętego domostwa. Skłute i roztrzęsione na bagnetach krwawe ich trupy po przejœciu zwycięskiej kohorty Francuzów zwisły na wznak, z rozkrzyżowanymi rękoma, na łożach, kołach i osiach armat jak potargane strzępy sztandaru. Pierwszy pułk piechoty nadwiœlańskie j i batalion pułku siedmdziesištego pod wodzš generałów Verdiera i Lacoste'a przeszły przez pierwszy wał i rzuciły się na drugš baterię. Zaledwie, trupami zawalajšc ulicę, wyminęli jednš z przecznic, rzucił się na nich zza barykady tłum Hiszpanów. Musieli teraz walczyć na wsze strony, rażeni z góry bez jednej chwili wytchnienia. Krzysztof Cedru znalazł się w ulicy Engracia pod bezpoœredniš komendš generała-inżyniera Lacoste'a. Wkrótce jednak koleje walki rzuciły go między inne grupy. Oszołomiony, ogłuchły od huku, jak w twardym œnie pędził naprzód z innymi, przyciskajšc figurę swojš do murów niezmiernych kamienic. Przebrnšł rowy i żywe wały pierwszej baterii i z nagła trafił w wyłamane wejœcie trzeciej uliczki,skręcajšcej od Engracia na lewš stronę. Woltyżerowie; pierwszego pułku zmagali siętu jeszcze z Hiszpanami. Rzucił się i on w tłum. Obrońcy, wymordowani w samym wyłomie, poranieni i skłuci, rozpierzchli się, i tylko z górnych okien wcišż jeszcze padały strzały. Ktoœ ze starych wiarusów doradzał, żeby się kryć popod murami i posuwać niepostrzeżenie za wyłom, ku zakrętowi uliczki. Krzysztof uczynił za innymi, co kazano. Przylepiony plecami do muru, posuwał się krok za krokiem z palcem na cynglu, łypišc jeno oczyma, z której też strony pocisk go trafi. Okna w tym całym przejœciu były na dole pozamurowywane do połowy, toteż tam i sam można było przewidzieć strzał, gdy ukazywała się czapka, koniec fuzji, gdy mignęły płomieniste, czarne oczy. Przyszli nareszcie do rogu ulicy. Ich droga była prostopadła do kierunku głównej drogi ataku. Z miejsca, gdzie się znaleŸli, szła wšska bocznica pod kštem prostym, a równolegle do ulicy Sant' Engracia w kierunku klasztoru franciszkanów. Nastawiwszy ucha słyszeli gwałtownš wrzawę przy końcu trzeciej linii tego kwadratu, która to linia musiała znowu łšczyć się z ulicš Engracia. Tam pędzili jeszcze pojedynczo ranni Hiszpanie, wlekli się upadajšcy. Siedmiu przypadkowo zgromadzonych piechurów, a miedzy nimi ułan-piechur Cedro - puœciło się na oœlep w te zaułki. Przeczuwali. że trafiš na barykad i zajmš jej tyły. Było tam mroczno i zupełnie pusto. Szli cichaczem, nic postrzeżeni przeznikogo. Skradali. się na palcach jak lisy po obudwu stronach przesmyki, plecami smarujšc po murach. Bez straty i przeszkody dotarli do rogu. W uliczce, która była czwarta przecznicš arterii Sant' Engracia, a pierwszš od stronyklasztoru franciszkanów, wyjrzawszy zza węgła ujrzeli garœć Hiszpanów walczšcš namurze. Trwała i wysoka pochmurówka z cegły zamykała tę uliczkę i dzieliła jš od głównej krwawej arterii. Za murem leżały na kupie klawikordy, kanapy, szafy, wozy, stosy wyrzuconych mebli i kupy worów z piaskiem. Na nich to czyhali ludzie pokrwawieni, przeważnie ranni, i bez przerwy strzelali. Kobiety nabijały broń. dzieci po dawały jš obrońcom. Na samym szczycie stało kilku młodych i zdrowych żołnierzy. Ci bronili przystępu do tego miejsca karabinem. Woltyżerowie porachowali ów tłumek oczyma... Za chwilę wypadli zza węgłów ulicy i z krzykiem rzucili się na barykad. Spostrzegli ich obrońcy i przywitali strzałami, nim do podnóża barykady przypaœć zdołano. Zarazem ocknęła się ulica. We wszystkich oknach na górze i dole przed nimi ukazały siei głowy i lufy. Huknęły strzały i dym zacišgnšł ulicę. Obrońcy barykady zeskoczyli z niej kilku susami i zwarli się z woltyżerami. Przez górne otwory okien zaczęli wyłazić ludzie starzy, baby z siekierami, z tasakami, ukazywały się pięœcie błyszczšce od sztyletów i białe wyszczerzone zęby. Żołnierze polscy utworzyli maleńki czworobok najeżony bagnetami. Woltyżer stojšcy w œrodku pchnšł drzwi, przy których stał. Otwarły się z trzaskiem przymknięte połowy. Ujrzeliza sobš wšskš sień i ceglane schody prowadzšce w górę. W mgnieniu oka wœliznęli się czworobokiem do tej sieni i zwrócili wszystkie bagnety w ulicę. Dwu nabijało broń, pięciu woltyżerów i szósty Cedru nie odejmowali kolb od szczęki. Utworzył siei za chwilę dokoła tej sieni zator ludzki z obudwu stron. Cedru był na froncie czworoboku, stał na progu i osłaniał kolumnę. Tuż za progiem od stronywschodniej, wiec od strony ulicy Engracia i nie zdobytej Jeszcze barykady, wysoki, czarny dum występował w uliczkę grubš skarpš na jakie półtora łokcia. W tym to występie były na wszystkich piętrach okienka jedno nad drugim. Było także oknu na dole, zamurowane do połowy. W górnym otworze, który Cedro mógł widzieć, bo znajdował się w linii jego strzałów, a na odległoœci co najwyżej dwu luf karabinowych ukazywała się raz po raz głowa. Dym stamtšd buchał. Wzišwszy w ręce nabity przez kamrata karabin Krzysztof uważnie zmierzył w to okno. W tej samej chwili znowu mignęła tam biała twarz. Złożył się lepiej do strzału... Tak oto z kolbš przy szczęce znieruchomiał podkulami nieprzyjaciół. Nie mógł œcišgnšć cyngla. Prostu w jego oczy z mroków owego otworu patrzały oczy jakby natchnionego anioła, straszne i cudowne, szeroko od uniesienia rozwarte. Czarna burza włosów nad białš twarzš, którš w maskę zgrozy œcišgnęło męstwo i zdziczenie bojowe. Jakże jesteœ piękna... - marzył Cedro, pełen płomienistego wesela i zachwytu, mierzšc między te oczy, surowo w niego wlepione. Runšł jego strzał. Pocisk dymu osmalił mu twarz i na chwilę oœlepił oczy. Gdy dym się rozpadł, bezwładnymi oczyma patrzał ułanw jamę okna. Oto zza futryny wysuwa się cichaczem białe czoło i oczy widma ogarnšnapastnika. Szczęœcie owiało mu twarz. Uœmiech owładnšł jego oczyma i ustami. Stali przez mgnienie Ÿrenicy, trwajšce dłużej niż setki lat, naprzeciwko siebie z oczyma w oczy zatopionymi. Chwila ta trwała krócej, niż zajmie czasu podanie z ršk do ršk nabitego karabin... Biegł ku uwięzionym w bramie zastęp corazwiększy. Ujrzawszy istny przed sobš tłum, piechur rzuciły weń jeszcze jednš salwę strzałów, a potem, nie myœlšc wcale, co będzie dalej, zatrzasnęły drzwi owej sieni za sobš, założyły ogromnš sztangš żelaznšod wewnštrz. Nie wiedzieli, gdzie sš. Ciemnoœć ich teraz ogarnęła zupełna. Nie majšc nic do stracenia skierowali się w głšb sieni. Trafili tam na owe schody ceglane. Kiedy Krzysztof wbiegał pierwszy na wšskie, kręte, wydeptane tupnie z cegły, rozwarły się przed nim w ciemnoœcijakieœ drzwiczki. Ktoœ krzyknšł o kilka kroków przed nitu. Żołnierz pchnšł w to miejsce bagnetem, ale uderzył w szczery mur. Czajšc się i wszystkie zmysły posyłajšc na wzwiady, szedł w górę za szelestem kroków, które przed nim w mroku zniknęły. Cichu skradali się towarzysze. Słychać było tylko ich goršce,spracowane, złowieszcze oddechy. Zbójeckie oczy przenikały ciemnoœć. Byli jak jednoosobowe widmo œmierci nawiedzajšce cichy dom. Rękoma wiedli po ciemnych i chłodnych œcianach, szukajšc drzwi do mieszkań. Komin krętych schodów otwarł się na pierwszym piętrze w niewielkš platformę. Drzwi prowadziły na zamknięte podwórze, dookoła którego biegła galeria drewniana. Chyłkiem wyjrzelina dziedzińczyk. Nikogo. Trzy kury najspokojniej spacerowały w dole, na słońcu, pokrakujšc i dziobišc niewidzialne ziarenka. Na balkonie papuga zielona bujała się w wysokiej klatce okršgłej z czerwonych prętów. Œwiatło słoneczne ognistym, prawie żółtym płatemleżało na jednej ze œcian i czšstce maleńkiego dziedzińca. Nie wydało się rzeczš bezpiecznš wkroczenie z obrębu murów na ów balkon drewniany. Posunęli się wyżej, na drugie piętro, schodami tak samo krętymi, po wydeptanych stopniach z cegły. Gdy byli w połowie wysokoœci tego drugiego komina, posłyszeli na jego szczycie lekki szmer. Stanęli. Była cisza. Ale skoro pierwszy z idšcych znalazł się w sferze œwiatła, zezem padajšcego z góry, buchnšł w nich strzał. Przodownik stęknšł i bez słowa, jak wór piachu bezwładnie siadł na miejscu. Natychmiast przeskoczył go następny i wypadł na wierzch. Za nim inni kolejš. Rozległ się drugi strzał. Po nim trzeci prawie jednoczeœnie. Ujrzeli przed sobš kilku mężczyzn uzbrojonych. Byli to księża. Pistolety dymiły się jeszcze w ręku tych sług ołtarza. W mgnieniu oka trzej starcy legli we własnej krwi, charczšc i pazuramiszarpišc nogi żołnierzy. Czwarty i pišty uciekał we drzwi na prawo. Jednego dopadłCedro. Ksišdz nagle odwrócił się i jednym susem stanšł przy ułanie. Był to człowiek w sile wieku, z twarzš szarobłękitnš, z siwymi włosami, krótko, przy samej skórze ostrzyżonymi. Po lufie karabina zgrzytnšł i zeœliznšł się siny promień sztyletu. Gdy tak raptem w przerażeniu i napastliwym szale znaleŸli się pierœ przy piersi, z rękoma wzniesionymi do ciosu, Cedru zobaczył jego straszne czarne oczy,rozdarte od zemsty i nieruchome, jego zębybiałe jak ser i rozdęte przez furię nozdrza. Zdzielił go karabinem z dołu w brzuch. od jednego zamachu ramion. Ksišdz zgišł się wpół i z wolna padł w tył. Wtedy nie wiedzšc wcale, co czyni, Krzysztof w mgnieniu oka dŸwignšł karabin, obrócił go młyńcem kolbš do sufitu i zadał uderzenie w jęczšce piersi. Bagnet przebił wszystko iuwišzł w podłodze. Wyrwał go ułan z trudem i poszedł za innymi we drzwi napotkane, otrzšsajšc buty i spodnie zbroczone od krwi, która wytrysła i pierzchła na wsze strony. - Kokoszki! - wrzasnšł woltyżer idšcy na przedzie. Kiedy zajrzeli do pokoju, dostrzegli tam ze dwadzieœcia kobiet różnego wieku, starych imłodych. Stały skupione, zbite, jakby zlepione międzysobš w jednolitš masę w ciemnym kšcie dużego salonu. Martwymi oczyma patrzyły we drzwi. Nim słowo rzec, gromada ta została rozerwana, rozbita na sztuki, rozpatrzona w œwietle okna. Stare i starzejšce się wyrzucono za łby, kolbami i kolanem za drzwi, do następnego pokoju. Zostawiono siedm sztuk, co najmłodszych. Między ostatnimi Cedru ujrzał twarz z oknana dole tej kamienicy. Domyœlił się, że ona to biegła przed nim w mroku po schodach. Ona dała znać księżom... Przypadł do niej skokiem. Porwał w ramiona. Zawarł je z żelaznš silš. Nikt mu jej nie bronił. Teraz wœród straszliwego milczenia. które tę ciemnš salę napełniło, dawały się słyszeć tylko jęki, wzdychania ipłacz konajšcych. Żołnierze zawarli drzwi jedne i drugie. Z rozwœcieczonym poœpiechem zabarykadowali je stołami, stołkami, wszystkim, co było pod rękš. Nachwilę przerwały ciszę błagania. skamlšce szepty o miłosierdzie, o zmiłowanie, zaklęcia i szlochy. Wszystko to ucichło, gdymazowieckie garœcie œcisnęły delikatne gardziołki Aragonek. Słabe, wypielęgnowaneciała nie mogły się oprzeć powaleniu pięœciš na ziemię, nogi ugięły się. Zdarte zostały w mig suknie... Cedro stał przed swojš wybrankš i patrzałna niš blady jak trup. Oczy jego latały błyskawicami naokół, badajšc, czy już wszyscy towarzysze obezwładnieni. Wtedy znowu bez trwogi mógł spojrzeć na niš. Te same ujrzał samoœwiecšce oczy, czarne a przezroczyste jak jasna, niezgruntowana woda. Nie miała więcej nad szesnaœcie lat. Była wysmukła, widzialna prawie w swej sukni przejrzystej. Oczy jej skamieniały odstraszliwego widoku, który się przed nimi roztoczył. Wałka i szamotanie się jej sióstr czy krewniaczek - zmiażdżyły jš na proch. Usta rozpadły się chwytajšc szybki dech. Jakieœ dŸwięki w wiotkich wargach... Cedru postrzegł, że mózg w jej głowie wywraca się, żyły się wijš, a czaszka pęka. Zatrzęsła się, załopotała, wygięła ramiona. Nogi zaplotła jednš na drugš, œcisnęła ze wszech sił dygocšce kolana. Rękoma jak ptak konajšcy grabiejšcymi szponami szukała koło siebie. Oto zaczęły te ręce obciskać suknię na lędŸwiach, obciskać z całej mocy, obciskać... Zdawało się, że ze wstydu wlezie w mur, że się wwierci w ziemię. Krzysztof co prędzej chwycił jš za ramię ipocišgnšł przemocš. Wlókł jš jak szczenię,kšsajšcš mu ręce, aż do drzwi. Rozwarł jeuderzeniem nogi. Zatrzasnšł za sobš po przestšpieniu progu. Tam uwolnił jej ramię.Stał się z niego w mgnieniu oka wiedeński salonowiec. Złożył jej skromny, a najpiękniejszy ze swoich eks-ukłonów i gestem uprzejmym wskazał, że jeœli taka jest jej wola, może się oddalić z tego uchych od jeszcze - 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż&P¸c' c(ë c)ţ)Rc*P9!,miejsca, dokšd chce. Tchu mu brakło w piersiach. Ledwie zdołał wykaszlać: - Mademoiselle... Stała przed nim blada, zbielała jak œnieg. Jej oczy, co własny swój blask miały jak słońce, tkwiły w jego twarzy. Drżały usta.Nie mówišc słowa złożyła mu ukłon panieński, dyg salonowy. Odwróciła się i odeszła wolno w głšb pokoju. Znikła za drzwiami. On szedł za niš o kilka kroków, nieœwiadom tego, co się z nim dzieje. Był wowej chwili nie jak człowiek, lecz jak bezcielesne pożšdanie widoku pięknoœci. Szedł nic wiedzšc o tym, że idzie. Doœwiadczał błogiego olœnienia, ze się oddala w zaœwiaty za duszš swojš, która go wiedzie w błogosławione dziedziny. Byłoszczęœcie dotykalne, żywe, całe w każdym z tych jego kroków. Znikła już, a on jš jeszcze widział przed sobš oddalajšcš się szeregiem ruchów, których pięknoœci pamięć nie może w sobie zamknšć, oko nie może zmieœcić w swym polu, a słowo nie jest zdolne wyrazić. Każda z chwil, upływajšca między jednym jej poruszeniema drugim, trwała jeszcze, jako wcielenie najwyższej rozkoszy. Piękna doncella nie obróciła się wchodzšc we drzwi napotkane.Zostawiła je otworem. Zapomniał, że broni nie ma w ręku, że karabin zostawił w pokoju szeœciu ujarzmionych dam. Raz spojrzy, dokšd też poszła. Raz rzuci okiem. Może jeszcze zalœniš przed nim te oczy wieczne, oczy żywota... Wszedł we drzwi i postšpił kilka jeszcze kroków. Nagle zdało mu się, że mdleje, że stracił przytomnoœć. Zaćmiło mu się w oczach. Usłyszał za sobš łoskot drzwi zatrzaœniętych. Palce-szpony, palce-pazury wpiły się w jego gardziel. Ze dwadzieœcia ršk czepiło się ramion, nóg, bioder, kolan. Podbito mu nogi, chwycono go za kołnierz i akselbanty. Szarpnięty niespodziewanie, stracił równowagę i runšł na wznak jak długi. Z nim razem zwaliła się na ziemię i przydusiła go kupa starych i podstarzałychbab, wyrzucona za drzwi. Zdradziecko go napadły. Leżał teraz pod istnš stertš zwalisk, usiłujšc przez chwilę złapać cały oddech i pierwszš z brzega myœl. Tymczasem wszystkie te wyschłe łapy, koœciste, poskrzywiane knykcie wbijały się weń jak gwoŸdzie, jak haki stalowe, szarpały go jak obcęgi. Nic to innego, tylko odwet za tamte damy... - myœlał sobie ociężale, trzęsšc się ze œmiechu. - Ależ, matrony... Nie jestem w stanie... Pantofle zatupotały... Baby-truposze szepcš, jedna przez drugš, szepcš, szepcš... Jeden wyraz jakiœ syczy, œwiszcze, rzegocze w ich spróchniałych zębach. Coraz natarczywiej, prędzej, namiętniej bełkocš to słowo... Spróbował poruszyć się z jednego boku, z drugiego... Ani mowy! Ręce rozkrzyżowane i,zda się, bretnalami do ziemi przybite. Każdšz nich dziesięć ciotek trzyma ze wszech sił. - Jak to? - poczšł mamrotać do nich po polsku - więc ja jeden... Mamże dać zadosyćuczynienie, o sympatyczne staruszki... Biada mi! Zgromadził w sobie siły, długo nabierał pełne płuca tchu, a wreszcie porwał się z miejsca. Ruszył z posad kopiec babski. Kilkaspadło z wierzchołka. Poczęły jeszcze zacieklej biegać, szeptać i znowu kłaœć się na wierzch stosu. Nagle jakaœ straszliwa łapa, sucha, z żelaznymi stawami, które kłuły jak trzpienie, chwyciła go za gardziel. Wymacała krtań i zdusiła. Płaty krwi załopotały mu w Ÿrenicach, a ogień buchnšł w czerep. Ostatnim wysiłkiem zgišł kark, huknšł naprzód głowš dla złapania tchu i trafił zębami na żyły i œcięgna tej łapy, co go dusiła. Chwycił z całej siły i cišł szczękami. Szarpnšł. Rozległ się krzyk. Łapa puœciła. Wtedy co tchu w piersi zaczšł wołać: - Ratunku! Na pomoc! Na pomoc! Dokoła jego piersi, głowy, szyi - ruch ršk,szepty, gwar. Szarpiš go, siepiš, drš pazurami. Coœ sobie wzajem z ręki do ręki podajš, jedna drugiej z chargotem wydziera. Zobaczył sztylet. Chwila ciszy. Sapiš na nimwszystkie ze œwistem. Oto jakaœ jedna rękasunie się od dołu po jego piersiach. Szuka, medytuje... Wstrzymała się nad sercem. Ostrze skierowane wpiera się z lekka w mundur badajšc pulsujšce tętno. Rozwarł przerażone oczy... Krew lodem się œcina. Cudowne nad nim oczy... renica patrzy w Ÿrenicę. Półotwarte usta ciężko, œmiertelnie dyszš. Teraz jš dopiero poznał... Onaż to na nim leży? - Jakże cię kocham... - szepnšł chwytajšc dech w piersi. W tej samej chwili, nie myœlšc o niczym, udŸwignšł głowę, wytężył wszystkie siły i przysunšł usta dogorejšcych warg. Sztylet w ręku cudnej dziewczyny zachwiał się, zakołysał, zawahał. Cedro szarpnšł w owej chwili prawš rękę. Wydarł jš z pazurów babskich,wywlókł palce spomiędzy œrub i haków, zgišł łokieć nadmiernym wysiłkiem i dłoń przycišgnšł ku sobie. Chwilę gotował cios. Zadał go z dołu we wszystek pokład babskiego próchna, które na nim leżało. Za chwilę wsunšł dłoń między swe ciało i ciało dziewczyny, żeby jej z ręki wydrzeć niebezpieczny sztylet. Ale nie sztylet napotkała ręka. Zapomniał o œmierci wiszšcej, o nożu na sercu. Cudna Aragonka rzuciła się do góry najgwałtowniejszym z ruchów dziewiczych. Jakaœ inna, doœwiadczeńsza dłoń porwała w tejże chwili rękojeœć puginału. Ale oto rozległ się trzask wywalonych drzwi. Tupot nóg! Krzyk przeraŸliwy... W mgnieniu oka na dywany posadzki rzygnęła krew. Woltyżerowie wpadali kolejš. Widzšc towarzysza na ziemi i sšdzšc, że jest zamordowany, nie przepuszczali babom. By się długo nie bawić, chwytali stare wiedŸmy, nim zdołały wstać z ziemi, jednšpo drugiej we dwu za łeb, za nogi wprost zprogu drzwi ciskali za poręcz balkonu na podwórze, z drugiego piętra. Cedro leżał doœć jeszcze długo. Nareszcie dŸwignšł się z ziemi jak ciężko pijany. We łbie mu się mšciło, w Ÿrenicach biegały płomyki. Z mozołem zbierał się, prostował, wycišgał ręce, kładł czapkę. Skoro stanšł na nogach i rozejrzał się wokoło, co tchu pobiegł po karabin, który był w sšsiednich pokojach zostawił. Wracajšc z broniš w ręku do towarzyszów ujrzał œlicznš swojš panienkę w raku jednego z piechurów. Zbliżył się wraz do tego wiarusa o krok i rzekł z całej duszy: - Bracie, zaklinam cię - puœć jš! Tamten ani myœlał puszczać. Mrugnšł tylko chytrze na kolegów, żeby ułana odcišgnęli izabrali ze sobš. Ale Cedro położył mu rękę na ramieniu i rzekł prosto w œlepie: - Mówię do ciebie drugi raz - puœć jš! - A żebyœ wiedział, ty czapo, że nie puszczę! Żebyœ wiedział! "Bracie, zaklinam cię..." Komediant z teatru... Miałeœ czas... A teraz moja kolejka! Krzos, weŸ ino na bok tego draba! Cedro wyrwał zza pasa pistolet i w mgnieniu oka postawił mu lufę między oczyma, mówišc od jednego tchu: - No! - To ja ciebie, œlepego, od haniebnej œmierciwybawił, babów za ciebie ze szeœć sztuk bagnetem rozdarł, a ty mi dzieuchy bronisz.! - Bronię! - Chyba ja w pułku jednego kamrata nie mam, jeœli ty dzisiejszego wieczora doczekasz.... - Puœcisz, psubracie?! - Chybaby na œwiecie żadnej sprawiedliwoœci nie było, żeby tobie to na sucho uszło! A i cóż wy, koledzy? Hiszpanka wyœliznęła się z ršk woltyżera. Czepiajšc się drżšcymi dłońmi sprzętów, okien, drzwi, szła dokšdœ. Piechury spojrzały po sobie strasznymi oczyma. Milczeli. - To już chyba chodŸmy... - rzekł wreszcie jeden. - ChodŸmy... - rzekł drugi. Krzysztof obcišgał na sobie kurtkę i zabierał się do wyjœcia. - Słuchaj no, panie jeŸdziec, a tobie z namiwara! Ty idziesz z tela osobno... - Osobno, osobno... - No, żeby zaœ... My sš piechota, a ty co turobisz? - Dobrze, dobrze... - Za rabunkiem z karabinem piechotnym chadzasz po domach? Rycerz! - Idę z rozkazu, jako i wy. - Czego chcesz z nami łazić? - Takiemu, co sam bez komendy łazi - kula w łeb. - A bo i pewnie: kula w łeb! - wrzasnšł drugi. - To strzelaj, gałganie! - zawołał Cedro. - No, żebyœ tylko drugi raz nie komenderował... - ChodŸmy, koledzy. - A tobie wara z nami! - Mójże, kawaler... - JeŸdziec! - Francuski pudel! - Galant! - Hrabia! - Tkliwy kokiet! - Czekaj, szepnie się między lansjery, jak cię to stuletnie baby na podłodze koziorem Ÿgały po żebrach, a tyœ im radeczki dać niemógł... - Byłyby cię ładnie oporzšdziły, żeby nie ja... - Kto wie, co one z nim zrobiły? - Trzech groszy bym nie dał... - Cha, cha... jak mamę kocham!... - Jakże on teraz, towarzysze, przed obliczem swej bogdanki stanie? - Konik polny... - A jakiego to tonu ze siebie dobył, słyszeliœcie? Ruszyli w tę stronę, skšd przyszli. Cedro rzeczywiœcie nie myœlał iœć z nimi. Siadł we framudze okna i bezmyœlnie patrzał na stygnšce trupy starych niewiast, na kałużekrwi i połamane sprzęty. Zdawało mu się, że rozważa w tej chwili, co czynić dalej. W gruncie rzeczy drzemał,był w stanie pół snu, pół jawy. Widział i słyszał coraz niedokładniej... Zbudził go łoskot. Pękały gdzieœ daleko drzwi, waliły się stoły i szafy Zatarasowujšce. Woltyżerowie szli nazad z poœpiechem, wołajšc do Krzysztofa: - Tłum na nas idzie! - Wyłamały drzwi na dole! - Banda! - Idš... Pobiegli wszyscy na ów balkon okalajšcy podwórze. Obszedłszy go do połowy, z drugiej strony dziedzińca napotkali schody szersze od tych, którymi wdarli się do tegodomu. Zaczęli ostrożnie, baczšc na wszystko, schodzić tamtędy w dół. Gdy zstšpili na wysokoœć pierwszego piętra i przechylili się przez balustradę schodów, ujrzeli wšskš sień sklepionš. W końcu tej sieni były kute drzwi zamknięte na sztabę izabarykadowane na głucho workami wełny,wańtuchami piasku, kamieniami, żelastwem i wszelkim rupieciem. Z tamtej strony, za tš bramš, wrzała bitwa. Słuchali chwilę w milczeniu jej obłškanych odgłosów... Zrozumieli, że te drzwi prowadzš wprost na ulicę Engracia. Co tchu zaczęli odkładać na bok kamienie, odcišgać worki za zawitki,odwalać graty. Już mieli oderwać żelaznš sztabę i rozewrzeć bramę, kiedy Krzos rzekł szeptem: - No, wiecie, chłopcy, że teraz albo nasza nagła œmierć, albo nasza głoœna chwała! To wam trza wiedzieć, że za tymi drzwiamijest główna siła Spaniolów. Tak miarkuję, że wyjdziemy w sam œrodeczek, między dwie barykady... Ale już nie ma nam kaj iœć.Za nami idš i za moment tu będš. A jak zobaczš, jakiego to my im ta piwa nawarzyli, co my zrobili jeich ciociom, a jakie kuku kuzynkom... - Odwalać! - Czekajcie, czekajcie, jeszcze moment! - zawołał Cedro zstępujšc za nimi z góry. Gdy szedł po schodach ostatni i z dala od grupy, zobaczył na prawej ręce niewielkie drzwi, prowadzšce do izby na piętrze. Otworzył je i co tchu przywołał towarzyszów. - Czego targ? - wołali. - O co mu idzie? - Jucha, Scypion Afrykański Młodszy... - Stšd dopiero będziecie mogli prażyć!... - wołał Krzysztof. - Co ty tam możesz wiedzieć, skšd prażyć...- Blondyn!... Pobiegli jednak ku niemu. W niewielkim pokoju, do którego weszli, znaleŸli kilkunastu zabitych żołnierzy hiszpańskich. Leżeli na ziemi i na sprzętach. Znoszono tu,widać, z ulicy i rzucano w popłochu ciężko rannych w bitwie ulicznej, a potem w zapale walki zapomniano o nich. Leżeli, rzuceni na wznak i na twarz. Pełzali, widać, w przedœmiertnej agonii na wsze strony jak snšce raki, a wreszcie wygaœli kolejno w dusznej, kamiennej izbie. Teraz, po wypuszczeniu z siebie kałuż skrzepłej krwi, spali bladzi ze straszliwym natchnieniem w zwiedzionych brwiach, w rozwartych ustach, z których krzyk zemstyjeszcze zdawał się lecieć... Jednemu wywaliło się z nozdrzy rozbitego nosa tyle krwi, że z niej powstała na ustach i brodzie skorupa nikiej larwa opuszczona z zadumanego czuła, z oczu we łzach. Drugi miał głowę rozwalonš czerepem granatu, austa skrzywione takim bólem, że widok ich dŸwigał z piersi przemocš westchnienie. Woltyżerowie odgarnęli ich z drogi uderzeniem nóg i przedarli się do dwu wšskich okien, zasłonionych ud wewnštrz drewnianymi okiennicami. Okna te, ze dworuopatrzone w żelazne kosze ze sztab kutych ozdobnie, wychodziły na ulicę Engracia, w miejscu jeszcze nic zdobytym przez następujšce szeregi. Tuż w ulicy była barykada, na której walczyła banda obrońców. Naprzeciwko wznosiły się mury klasztoru Panien Jerozolimskich. Za tymi gmachami, które tworzyły całš dzielnicę, prawie kwadrat opasany czterema przecznicami, widać było przeœliczne ogrody klasztoru, pełne cienników cyprysowych, czarnych mirtowych kwadratów, podobnych z oddalenia do tkaniny przecudnej z bezcennego aksamitu, pełne rozpierzchłych palm i magnoliowych alei. W głębi czerniały budynki gospodarskie i sam konwent, frontem zwrócony do poprzecznej uliczki. Od strony głównej arterii Engracia wznosiłsię posępny czarny koœciół z wyniosłš wiciš. Z tej to wieży waliły w szturmujšcych Francuzów małe armatki, padały ręczne granaty, spadały cegły i lała się wrzšca woda. Woltyżerowie nabili starannie bron, zawarli za sobš drzwi. Raptem, otwarłszy obadwa okna, wydali gromki okrzyk. Zarazem wytknšwszy lufy karabinów zaczęli strzelać w Hiszpanów jak do celu, niechybnie. Dostrzeżono ich zaraz na wieży Panien Jerozolimskich, na barykadzie i w szeregach francusko-polskich. Wzmógł się atak. Zaczęły koło głów trzaskać kule i rypać kamienne obramowania okien. Jedna znich trafiła żołnierza Zielińskiego w skroń.Runšł na wznak, trzepnšł rękoma. Gwałtownie, przez kilka chwil, nogi jego kopały mur. Potem westchnšł i ucichł. Cedro nie miał dostępu do okna. Zaczšł chodzić między trupami nie unikajšc bynajmniej ich widoku, ale ich prawie nie dostrzegajšc. Był już obojętny na barwę krwi, kształt rany i obraz œmierci. Zadawał sobie wcišż pewne pytania. Nieprzezwyciężona nuda wlekła się za nim,uplštywała stopy, jak, kajdany œciskała ręce. Zadawał sobie pytanie, gdzie też jest w danej chwili doncella? W którym jest miejscu? Nie marzył wcale o tym, żeby do niej mówić: ani u tym, żeby jš widzieć... Tylko tę posišœć wiadomoœć, że jest. Nie zdajšc sobie wcale z tego sprawy cišgnšł chceniem do tego tylko, ażeby wszystko razskończyć, ażeby nareszcie do licha usnšć. Runšć na twarz między takich oto - i spoczywać na wieki wieczne. Przeczuwał przecie, że się w pamięci pud żelaznym jej wiekiem palš wszystkie widziane sprawy, że się bez przerwy w miękkich zwojach mózgu, jakby pod nieubłaganym rylcem sztycharza w twardej miedzi, żłobiš wszystkie obrazy. Tyle tylko szczęœcia, że nie ma czasu, więc ich nie widno. Paœć na twarz zgnić jako i ci, którzy leżš. Zgnić tak, żeby razem zgasły i wygniły żyjšce potajemnie, zdradzieckie myœli, myœli tchórzliwe i zrozpaczone, nie żołnierskie, lecz zaiste babskie. dziewczyńskie, chłopięce. Może by ustał ów chytrze niemykierat mózgu! Czemuż nie pchnęła wtedy sztyletem do dna, do gruntu, po rękojeœci poprzecznicę? Czemuż nie pchnęła i nie zabiła po męsku jako on starego księdza? Żeby głuchoniema podłoga zmuszona była oddać głos: -Dokonałeœ! Wzdrygnšł się i rozejrzał. - Ach, umrzeć trzymajšc w ramionach tę siostrę duszy swej, drżšcš i kruchš jak żółty motyl w rubasznš garœć złapany! Umrzeć przy tak czujnym sercu nie uczyniwszy mu krzywdy... Czuć jednš młodšduszę, płomieniste żarzewie życia we dwu innych ciałach... Pchnšć własnš duszę, umierajšc, w te usta... Czemuż ci się, siostro, zatrzęsła miękka ręczyna?... - mamrotał głoœno, słaniajšc się ze szlochaniem wewnętrznym z kšta w kšt, z kšta w kšt... - Trzymaj, te - ułan! - wrzasnšł mu nad uchem woltyżer. - Czego? - Pójdę ja patrzeć, co się dzieje od onego podwórza, bo nas tu zejdš i wyduszš jak gniazdo myszów. A pal celnie, bo ostatnie ładunki nami wychodzš. Krzysztof chwycił z jego ršk nabity karabin i z furiš zaczšł strzelać w tłum. Dało mu to zapomnienie o chwilach poprzednich. Głowę miał pełnš piachu i dymu, w ustach smak jakby centurii. Odrobina, ochłap głupiej umiejętnoœci, jak broń nabijać, jak się składać, celować i cišgnšć za cyngiel, stanowiła wszystek jego rozum. Mierzył celnie i nad wyraz skutecznie. Tymczasem woltyżer Krzos wysunšł się na schody i znikł w ich mroku. Cedro nie dał jeszcze pięciu strzałów, kiedy tamten wleciał na palcach z wiadomoœciš, że na podwórzu stojš Hiszpany. - Na dole... - mówił chwytajšc karabin zabitego towarzysza. - Lećmy! Wyszli wszyscy na paluszkach i wrócili na balkon drugiego piętra. W istocie, na dnie podwórza kłapały abarki, drewniane trepy aragońskie. Kršżyło tam kilku mężczyzn z karabinkami w ręku. Oglšdali z krzykiem jeszcze - 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż+Prc,Â/c-ń-c.+kc/‰9Đ)trupy kobiet wyrzucone za poręcz górnego balkonu. Natychmiast trzech z nich legło natym miejscu od celnych strzałów polskich, reszta w milczeniu pędziła na górę. Słychać było łoskot drewnianych postołówpo schodach. Ukazali się we drzwiach na balkonie drugiego piętra w swych krwawychszmatach na rozczochranych łbach. W skok, tygrysimi susami, oblecieli drewniany balkon drugiego piętra. Wyjšc i gwiżdżšc gnali ku woltyżerom. We drzwiach na główne schody zawrzało. Bratobójczo, pierœ w pierœ się zwarli. Odpadły karabiny. Nagš garœciš! Cedro ujrzał błysk sztyletu toledańskiego. W tej samej chwili Krzos padł jak rażony gromem. Tyłem głowy wyrznšł w kamienny próg i nie drgnšł ani razu. Hiszpanów było trzech. Zginęli prędzej, niż tu przybiegli. Dwaj wyrzuceni zostali za poręcz tak samo jak ich rodaczki, a trzeci,zmiażdżony ciosami karabina w łeb, zmieniłsię po upływie kilku chwil w kupę krwawego mięsa. Wiarusów było teraz tylko pięciu. Ładunków już nie mieli. Na podwórze wchodzili Hiszpanie. - No, teraz, bracia, nie ma co! - Do dzieła! - Drzwi na oœcież! Wielkimi krokami, z pieœniš na ustach rozszalałš zeszli na dół. Poprawili na sobieładownice, pasy, lederwerki. Przekrzywili czapy. Mocno pod brodš złšczyli podpinki. Jeden drugiemu wyprostował czarnš kitę na czapce. - Ułan! chodŸ we œrodek. - Dajcie mi pokój! ja idę osobno, sam! - ChodŸ we œrodek! Ja ci kazuję, ja tu teraz wódz! - rzekł pierwszy z brzegu. - Karabina niezwyczajny i jeszcze, widzisz go, sam! - Broń do ataku! - Marsz! Zerwali ze drzwi wejœciowych od ulicy Engracia żelaznš sztabę. DŸwiękła jak miecz katowski żelazna sztaba padajšc na kamienie. Z trzaskiem rozwarli podwoje. - Niech żyje Cesarz! - wrzasnęli jak jeden, żelaznym krokiem wychodzšc w ludzki tłum.- Na bagnety! Padli w obrońców barykady i rozwalili tłuszczę jak pękajšca bomba. Gdy żółte rabaty zajaœniały na tyłach barykady, wrzask rozpaczy rozległ się na niej. Dosięgli pierwszych worków i sprzętów, tworzšcych stopnie ulicznego szańca. W skokach, wœród piorunowych czynów bagnety i kolby, wstępowali na górę. Chyżo przysiadajšc, skaczšc, kolšc naprzód i w tył, w górę i na dół, młyńcem i .sztychem czynili sobie ulicę. Teraz każdy walczył za siebie i za wszystkich pięciu, i za całe wojsko. Nim Hiszpanie zdšżyli zliczyć ich, wtargnęli przemocš na wierzchołek pozycji. Stršcali stamtšd obrońców lecšc w podskokach, grzbietem szańca, po kołach i łożach armat jak żółty piorun po zrębach skał. Krzyk podjudzonego męstwa na ich widok buchnšł z kolumn szturmujšcych. Bataliony nadwiœlańskie ujrzawszy swoich u mety rzuciły się na barykadę i wpadły na niš wœród zapasów, tratujšc wrogów na œmierć. Tysišc luf nabili tymczasem Hiszpanie i tysišc zmrużonych oczu mierzyło we łby tych pięciu. Runšł też na twarz jeden, zachłysnšł się krwiš i rzygnšł niš w biegu drugi, przyklškł trzecijak kosš podcięty. Cedro, zimnym strachem gnany, z urwanš połowš czapki, skrwawiony w dziesięciu miejscach od kontuzji, œlepy od prochu i uniesienia, złaził z barykady wielkimi kroki po worach, trupach, gratach, razem już ze zdobywcami. Pieœń koło niego straszliwa... Widziała go była na czubie niezdobytej poprzecznicy cała kolumna, Lacoste i Chłopicki... Wskazywali go szpadami, pršc, gniotšc i gonišc Hiszpanów ku następnej baterii u wylotu ulicy Engracia, gdzie się już zaczynał biały od słońca, wydłużony plac Cosso. W miejscu zdobytym ulica Engracia stanowiła wšskš szczelinę. Z prawej stronywznosiły się mury szpitala, z lewej olbrzymie czarne mury klasztoru franciszkanów. Wieża zdawała się zwisać nad ciemnym przesmykiem. Zastęp hiszpański, który bronił barykady, nie cofnšł się jeszcze w to przejœcie, lecz podzielony na dwa oddziały, zajšł w mgnieniu oka klasztory Panien Jerozolimskich i franciszkański. Cedro wraz z tłumem towarzyszów uderzył na pierwszy z tych konwentów. Furty i bramy były zawalone, ale je wnet wyłamano. Hiszpanie zostali wytępieni bagnetem u wejœcia do koœcioła, w jego kruchtach i nawach, w przedsionku i korytarzach klasztornych. Gdy Krzysztof wszedł do głównego budynku, który stanowił mieszkanie zakonnic, już te miejsca były zupełnie opanowane. Długie, niezmierne, kręte korytarze, skšd na prawo i na lewo wchodziło się do cel, były zupełnie już puste. Panowała tam ciemnoœć i nieprzyjemna cisza. Łoskot kroku rozbijał się jak gdyby w studni. Krzysztof był œmiertelnie strudzony. Za jakš bšdŸ cenę pragnšł zasnšć przynajmniej na moment czasu. Myœlał właœnie, żeby w jednym z tych lochów położyć się pod murem i udawać zabitego, gdy wtem o parę kroków od siebie, na załamaniu przejœcia na wyższe piętro usłyszał okrzyk: - Qui vive? Dał hasło. Z głębokiego mroku pod œwiatło półokršgłego okna ze starych przepalonychszyb wyszedł oficer z obnażonš szpadš. Cedru pochylił się ku niemu i poznał go od razu. Ach, to znowu ten jakiœ Wyganowski... Kuzyn... - myœlał z niesmakiem. Kapitan przypatrywał mu się z uœmieszkiemironii, oglšdał go od stóp do głowy. Rzekł wreszcie: - Widziałem waćpana na barykadzie. - Bardzo być może. - Brawo! - Znalazłem się tam przypadkiem, właœciwie wbrew woli. - Coraz lepiej. - Zginęli ci. którzy jš zdobyli. Chwała im wieczna! Oni to mię wcišgnęli... - Co do chwały... No tak. Skromnoœć godna zazdroœci! Ale mówiš głoœniej od słów, napisów na papierze, pergaminie i, dajmy na to, piaskowcu - te chlubne czerwone plamy na portkach i butach. Odznaczasz się waćpan, moœci Cedru, niepomału. Bijesz Celtyberów aż trzeszczy. Daj tylko jeszcze na tysišc mszy u mnichów w Burgos, i będzie z ciebie Cyd jak sto tysięcy diabłów!Podobasz mi się. - Tak, zamordowałem dzisiaj niejednego człowieka... - rzekł Krzysztof, tępo patrzšc mu w żywe oczy. - Bardzo pięknie, młodzieńcze. - Szczególnie jeden, którego zatłukłem własnymi rękoma. - Cha, cha... Od tego jest wojna, żeby każdyprawdziwy człowiek miał sposobnoœć mordowania wrogów ile dusza zapragnie. Nie minie cię nagroda, ja w tym. Strzeż siętylko losu Hamilkara pod Saguntem, bo i to się na wojnie przytrafia. Cedro grubiańsko milczał. - Czemuż dalej nie odznaczasz się na areniewalki? Strzeż się jak œmierci wypuszczenia raz z ręki gałęzi wawrzynu! Inny jš schwyci, a sława nie czeka na opieszałych.Musisz jej w biegu dotrzymywać kroku. Czymoże do kokoszek? Co? Powiedz szczerze... Żołnierz żołnierza rozumie jak baletnica baletnicę. Jest tu, powiem ci na ucho, mniszeczek wybór arcygodny. Sš tak apetyczne, że klękaj kto żyje! Bo to, widzisz, ascetki. Zakaz œmiertelny, marzenie i tęsknota... rozumiesz mię? PannyJerozolimskie... Widziałem na własne oczy. ChodŸ no, pokażę ci cały bukiet. Wybierzesz, co ci serce podyktuje. Jedna tylko przykroœć: blondynki ani jednej. No, żeby na lekarstwo! Wstępowali po schodach z płaskich i ogromnych płyt. Szli długo korytarzem zupełnie ciemnym po drewnianej podłodze, zawrócili w drugi. Doszedł do uszu Krzysztofa gwałtowny łoskot bębna, bijšcyw nie znany mu takt. Wkrótce stanęli przed dębowymi drzwiami wielkiego refektarza. Tu stało kilku grenadierów na warcie. Otwarli drzwi przed kapitanem œmiejšc się szelmowsko. Wyganowski wszedł pierwszy torujšc ułanowi drogę. Gdy się przez tłum,tworzšcy koło, naprzód przedarli, Krzysztof zobaczył kilkadziesišt nagich kobiet, tańczšcych do taktu walenia pogrzebaczem w mosiężne rondle i miednice. Pod razami kolby i bagneta skakały dosyć sprawnie. - Mniszeczki... - szepnšł Wyganowski mlaszczšc ustami. - Nie wszystkie, ale przeważna większoœć. Nie powiem, żeby to im nie sprawiało przykroœci, iż w danej chwili nie potrzebujš habitów, ale z drugiej strony nie widzę w nich œmiesznego uporu dziewic numantyńskich. Wprawdzie sš wyjštki, ale o tym póŸniej... W oczach jego, gdy to mówił, siedziało ponure szyderstwo. Dolna szczęka była wysadzona naprzód, a nozdrza drgały. - Zostaniesz tu waćpan zapewne? - rzekł pieszczotliwie, zaglšdajšc Krzysztofowi w oczy. - Bo ja, uważasz, jestem na służbie: komenderuję, sit venia verbo, tym... klasztorem. Chciałem powiedzieć inny wyraz, ale boję się obrazić twe ucho. - Nie zostanę tutaj - rzekł Cedro z przesadnš wyniosłoœciš. - Czy podobna? - Ale cóż za przyczyna, jeżeli godzien jestem?... - Pragnšłbym przespać się, panie kapitanie.- Przespać... takš uroczystoœć! Oh, c'est triste... - Już bardzo dawno nie spałem. - Ależ to doprawdy rzecz smutna... Więc œpij waćpan! - Czy mogę tu gdziekolwiek, na korytarzu? - Możesz. Cedro oddał mu ukłon wojskowy. - Czekaj, przeprowadzę cię i dam miejsce. Słyszałeœ, że jestem tutaj z polecenia zdobywców komendantem klasztoru i jego okolic, korytarzów, cel, refektarza. Wyszli z hucznej sali i wlekli się ociężałymikroki starców zgrzybiałych po tych samychpłaskich schodach. Znowu się ciemny nastręczył korytarz. - Tu sš cele... - rzekł Wyganowski. - Mógłbyœ w którejkolwiek spoczšć wygodnie, gdyby nie to, że sš chwilowo zajęte. Mniszki goszczš u siebie nieznajomych rycerzy. Dawno im się to nie zdarzało na tym padole. - Sš to żołnierze pana kapitana? - spytał Krzysztof. - Sš moi, sš Francuzi. - Gdyby to ode mnie zależało... - poczšł z trudem bełkotać Cedro dyszšc i nie mogšc słów znaleŸć - gdybym to ja... Kazałbym strzelać we łby tym gałganom, kazałbym!...Na miły Bóg... przecież to... wieszać jak kundlów! - Mów, młodzieńcze, mów œmiało. Zwrócę jednak na jeden szczegół twš uwagę: to jest, proszę cię, wojna, nie manewry na Placu Marsowym, pod okiem narzeczonej w błękitnej przepasce. Jesteœ, pochlebiam sobie, pierwszy raz przy zdobyciu miasta... - Tak. - Właœnie i ja tak przypuszczałem... - Z czegoż to można przypuszczać? - zapytał Cedro wynioœle i z lodowatym uœmiechem na ustach. - Przeżyłem już wiele szturmów forsownych, choć nigdy, wyznam, podobnie wariackiego. Bo to ani w kampaniach włoskich od samego poczštku, ani w austriackich pochodach. Mogę cię na podstawie długoletniej praktyki zapewnić, że gwałcenie masowe przyœpiesza kapitulację daleko bardziej skutecznie niż bombardowanie działobitniami, a ma zarazem tę dobrš stronę, że oszczędza wiele żywotów ludzkich obudwu stronom walczšcym. Wytršca oręż z ręki cichaczem a nieodwołalnie ojcom, mężom, braciom i narzeczonym, kryje żołnierzy przed kartaczami, a zapewnia kapitulację. Przy tym, cóż chcesz? Tym, którzy idš na niewštpliwe mary, na podłš œmierć żołnierskš w rynsztoku, na gnojowisku, w piwnicach i wspólnych dołach, coœ się, u pioruna, za to należy od tych, którzy żyjš! Należy im się ta chwila przed œmierciš... Toteż wolę, gdy tu moje Maćki sš po celach, niż żeby ich darły kartacze, a oni sami mordowali bez pardonu. Ręczę ci, że nastopny dom podda się nam dobrowolnie, gdy wieœć gruchnie między jego dziewoje, coœmy to tutaj czynili. Ale najważniejsze to to, że znaczna częœć ofiar przyjęła tę karę Boskš z pokorš i poddaniem się, rzekłbym nawet, że chętnym a ochotnym sercem... Cedro już prawie spał, ramieniem wsparty o mur. Ledwie słyszał, co prawi wymowny oficer. Tymczasem tamten stanšł przed celš bez drzwi, zajrzał do œrodka i pocišgnšł towarzysza za rękaw. Mówił zmienionym głosem: - A tu mam coœ specjalnie dla twego serduszka. WejdŸ no! ChodŸ no, chodŸ! Odsunšł drzwi wyrwane z muru wraz z zawiasami, przystawione do wejœcia. Wkroczyli do maleńkiej celki, do niskiej jakoby krypty z ceglanš podłogš. Na wšskim tapczaniku leżała młoda zakonnica. Ręce jej były złożone pobożnie na piersiach, dłoń z dłoniš, jak to wyobrażali œredniowieczni rzeŸbiarze na pomnikach zgasłych królewien. Głowa okryta była kornetem. Habit na ciele potargany w strzępy, szmaty... Ale jego łachmanami ktoœtak starannie okrył ciało, że nagoœć nie przeœwiecała nigdzie. Wyganowski zbliżył się do œpišcej z potwornie bolesnym uœmiechem, nachylił się nad niš i rzekł do Cedry: - Patrz! Podniósł lewš rękę umarłej. Krzysztof nachylił się... Zobaczył rękojeœć sztyletu, tkwišcš pod piersiš dziewiczš między żebrami. Bujna fala krwi oblała tę rękojeœć. dokoła niej skrzepła i czarnš lawš zastygła. Ciało już było zimnym truchłem, nogi i ręce już zesztywniały, ale twarz spokojowigrobu i władaniu œmierci jeszcze się nie poddała. Jeszcze wszystka należała do ziemi. Jeszcze spomiędzy zwartych brwi, ze straszliwego skrzywienia ust zionęły dwa płomienic: duma i boleœć. Wyganowski złożył ze czciš ostygłš rękę na dawnym miejscu. Splótł palce lewej dłoni umarłej zpalcami prawej. Czynu to pobieżnie, ze spokojem i ostrożnoœciš, jak gdyby wykonywał przepis obrzšdku. Usta jego były skrzywione zupełnie tak samo jak u zakonnicy... Po chwili wyprostował się, odstšpił dwa kroki w tył, stanšł w pozycji, wydobył szpadę i sprezentował przed umarłš broń. Wyszli stamtšd. Wyganowski maszerował przed siebie dużymi krokami mówišc prędko i obojętnie: - Napadli jš w pięciu czy w szeœciu. Tam, wtamtym załamaniu korytarza. Widziałem... - Nie obroniłeœ, co? - cisnšł mu Cedro w twarz słowo jak rękawicę. Tamten zaprzeczył ruchem głowy. Rzekł pochwili: - Uciekła do swej celki. Zatrzasnęła drzwi. Doœć długo je wyważali... Nareszcie wyrwali zawiasy wraz z odrzwiami. Rzucili się na niš i zdarli suknie. Aliœci nagła przeszkoda... Do diaska! Cha, cha - pod œlicznš piersiš nagła przeszkoda! Wszystko przezwyciężone z wyjštkiem tego jednego drobiazgu! Zupełnie jak Zaragoza: już zdobyta, już wzięta, już na niej łyka. "Teraz cię, krzyczymy, niewolnico, pożyjem!" Cha, cha... Naœci! Cha, cha... Naœci - trupa. Szargaj go, podły lisie, i pożywaj na zdrowie! Stanšł wœród korytarza, sam blady jak trup, i szeptał w zapamiętaniu: - O zakonnico, zakonnico! Gdybym byt pierwszym władcš plemienia, które cię wydało, imieniem twoim nazwałbym miasto,kraj mój, ziemię całš! Z osoby twej uczyniłbym herb narodu i pieczęć państwa. Kazałbym swoim armiom defilować przed twoim trupem z rozwiniętymi sztandarami...Cedro, którego nudziły słowa tego oficera,patrzał na niego sennymi, zgasłymi oczymai ledwie go w półmroku widział. - Czy mogę się tu położyć? - rzekł przerywajšc potok szczodrobliwej wymowykapitana. Wyganowski ocknšł się i powiódł oczyma. Pchnšł rękš drzwi na lewo i wszedł do celki pustej zupełnie i tak samo maleńkiej jak tamta, w której leżała samobójczyni. - KładŸ się, gnojku, i œpij!... - rzekł wskazujšc tapczan. - Pan kapitan nie ma w sobie, ile wnosić mogę, nic z nieprzyjemnej twardoœci Scypiona Afrykańskiego... - rzekł Krzysztofz łagodnš ironiš, zmierzajšc do legowiska. W tej samej chwili przypomniał sobie, że tojego ktoœ dziœ przezywał Scypionem Młodszym. Miał zamiar rzucić Wyganowskiemu prosto w nos inne przezwiska, jak: pudel, jeŸdziec, blondyn - ale już nie był pewny, czy rzeczywiœcie widzi przed sobš kapitana, czy tylko o nim œni. - Ja nie mam w sobie nic ze Scypiona żadnego... Jestem proch i popiół... - To œpij... - mruknšł Cedro. - Nie, ja tu sobie posiedzę. Poczekam na ciebie. Obudzę cię za kwadrans, gdy będę z mojš kompaniš z tego domu wychodził. Krzysztof dopadłszy głowš posłania w tej chwili zachrapał na cały klasztor. Zdawałomu się, że tylko co zamknšł powieki, kiedy już zaczęto burzyć we drzwi, kołatać kolbami i słowem wzywać kapitana Wyganowskiego do dzieła. Cedro obudził siętak samo nagle, jak zasnšł. Słuchał przez chwilę huku wystrzałów, wrzasków bitewnych... Kapitan siedział na krzeœle w tej samej pozycji, twarzš do okna zwrócony. Zdawał się wcale nie słyszeć krzyków wzywajšcych do boju. Zdjšł był czapkę i jeszcze jej nie wdział. Twarz jegoteraz wydawała się daleko mizerniejszš. Był bardzo piękny. Suche, koœciste czoło, œcišgły nos, starannie utrzymany zarost mimo woli pocišgnęły wzrok Krzysztofa. Nieruchome oczy kapitana zasłane były tumanem... Cedro otrzšsnšł się i wstał z tapczana silniejszy i zdrowy na duszy. - Masz dosyć? - spytał Wyganowski nie odwracajšc głowy. - Mam dosyć. - To idziemy. - Jestem gotów. Przed klasztorem, w jego zdeptanych wirydarzach stały kolumny, gotowe do dzieł nowych. Rozwarto bramę. Wojsko żelaznym krokiem weszło w ulicę Engracia. Pod narożnym z prawej strony budynkiem u. Oglšdali z krzykiem jeszcze - 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż0Psc1Ă'c2ę˘c3Œ-xc4=Vujrzeli towarzyszów wywalajšcych drzwi. Nikt nie wiedział, co to za gmach. Bramy miał potężne, zamczyste, okute, ze strasznymi ryglami, mury grube, kraty niezłomne w oknach. Nowo przybyli z klasztoru wsparli oblegajšcych potężnym ramieniem. Przycišgnięto jednš ze zdobytych armat, postawiono paszczę jej o kilkanaœcie kroków od wejœciowych drzwi. Grzmotnęła kula we wrótnie, raz, drugi, trzeci. Kamienne obramowania wierzejów spękały się, wgięły do wewnštrz i wywaliły wreszcie pospołu z wrótniami. Szturmujšcy rzucili się ciałem swym na pochylnię wrót, wpełzli przez górny otwór do ciemnego wnętrza. Ujrzeli przed sobš ogromnš sień z szerokimi w głębi stopniamiz marmuru. Połowa jego zawalona była workami ziemi. Wcisnęli się tam po jednemuizaczęli uprzštać z drogi szykanę. Nikt im wtej pracy nie przeszkadzał wcale. Sšdzili zrazu, że dom ten nie będzie wcale broniony. Ale skoro większy tłum woltyżerów dostał się do przedsionka i postšpił ku schodom, padły między nich ręczne granatki rzucane zza balustrady schodów drugiego piętra, trzasnęły o krawędzie schodów bomby puszczone z wysoka. PrzeraŸliwy ich błysk rozłamał półciemnoœć, trzask czerepów rozbitych o nagie œciany zagłuszył jęki rozszarpanych. Huk wszystko pochłonšł w siebie. Na białych stopniach z kararyjskiego marmurumiotały się ciała drgajšce w spazmach œmiertelnych. Krew strugš, jak pšsowy wšżwijšc się po stopniach, w dół spływała. Idšcy ze dwom mieli w oczach ten widok. Wlecieli też zaraz na schody wœciekłym skokiem, sadzšc przez rannych. Dopadli piętra. Tam już na nich z długiego korytarza czekał wysunięty rzšd luf. Huk strzałów, dym, błyskajšce w nim ognie... Korytarz pierwszego piętra został zdobyty.Został zdobyty, ale zapłacono za niego drogo. Żołnierze zasłali schody i podłogę, ranni konali pod depcšcymi obcasami. W ciemnych kštach, we framugach zakratowanych okien ludzie dusili się rękoma, zarzynali nożem. Nareszcie rozjuszeni napastnicy dosięgli drzwi cel wychodzšcych na prawo i lewo. Obrońcy uciekli na drugie piętro. Sšdzono, że to jestklasztor. Otwarto młotami i wyłamano za pomocš sztab żelaza kilkadziesišt cel. W mgnieniu oka wypadli na korytarz zamknięcitam ludzie. Straszliwy wrzask napełnił wnętrze tego gmachu. Jedni z wypuszczonych byli nadzy, inni mielina ręku kajdany, jeszcze inni odziani byli wgałgany, przeœcieradła, szmatki. Wszyscy mieli ogolone łby. Gdy Wyganowski z Cedrš wchodził na schody pierwszego piętra, ujrzał przed sobš w zwojach i kłębach dymu prochowego dwu ludzi w gałganach, z białymi czaszkami, którzy wzajem pochwycili się za gardła i wżarli w siebie zębami. Runęli właœnie na ziemię. To jeden, to drugi był na wierzchu. Szarpali się paszczękami jak rozjuszone psy. Nagie ich ręce, kolana, lędŸwie, brzuchy, łopatki, ramiona, szyje latały, dygocšc, z miejsca na miejsce. Wyrywali ze siebie nawzajem zębami żywš krew, dusili się kolanami, darliostrzem pazurów, sczepiali się razem tak straszliwie, że zdali się być jednym człowiekiem o dwu głowach, o wielu rękach i nogach. Podwajały się, potrajały, stokroć mnożyły ciosy pięœci. Katowali się bijšc czaszkš w czaszkę z chichotem zawziętoœci. Dawał Się słyszeć trzask koœci i rzężenie, trzask i rzężenie... Nareszcie jeden z nich został na wierzchu dłużej. Drugi charczał pod nim. Tylko jego głowa wcišż się jeszcze dŸwigała, szyja prężyła do ciosu. Ale oprawca już się nie dał zdusić. Krwawa jego wœciekłoœć nie ustała ani na chwilę, nawet wówczas, gdy biała, posiniała czaszka zwyciężonego zwisła bezwładnie w kałużę krwi. Ssał jego broczšce rany, podnosił powieki oczu ipatrzał w nie, zaglšdał do dna; czaił się dłoniš na każdy z ostatnich oddechów i chwytał je w lot, kiedy jeszcze były w tchawicy. Nareszcie wymierzył zabitemu ostatni policzek. Ostatni raz plunšł w bezwładne usta. Wstał. Powiódł dziwym mięsem swych oczu, piekłem swego uœmiechu po szeregu zadumanych żołnierzy.Ujrzał ich teraz. Zaœmiał się, zaskowyczał, załkał, zachichotał... DŸwignšł ramiona i jak radosny lew skocz łz góry w œrodek tłumu. Oficera, idšcego w trzecim szeregu, chwycił za brodę, żołnierza sšsiedniego za gardziel i ryczšc zuszczęœliwienia, z pianš radoœci w wyszczerzonych zębach, skonał na bagnetach. Z korytarza wypadli teraz jak wichrem pędzone liœcie tańczšcy, deklarnatorowie, œpiewacy, mówcy, zamyœleni, obojętni, œlepiz szału, podobizny psów czajšcych się i podobizny drzew œciętych, które jakoby grzyb obojętnoœci porósł i zeżarł, ludzie bez twarz;, a z rozszalałymi oczyma, inni z mordami, w których nie ma oczu, przeraŸliwe chimery w kształtach kobiet, okropne twory ze spojrzeniami wilków i trytonów, z kajdanami na ręku i w kaftanach zwišzanych rękawami w tyle. Tłum ten wyszedł na żołnierzy i zagrodził drogę. Ryk zwierzšt, głosy burzy, jęk wiatru w puszczy leœnej i pieœń zbieganego morza w nocy, na nowiu, krzyk najgłębszejptasiej boleœci i œmiech szczęœcia, wydobyty z nicoœci przez narzędzia muzyczne, płacz nad opustoszałš kołyskš ieuforyczna pieœń duszy patrzšcej w rozchylone niebiosa-wszystko to buchnęło w przychodniów z tego tłumu. Ze œrodka jego wyszedł wielki starzec w krwawej płachcie, głowš przerastajšcy wszystkich,nagi, z olbrzymiš na głowie wiechš z jednejgałęzi cyprysa, z wycišgnionymi rękoma. Nie widział nikogo. Œpiewał rozpaczliwie jakšœ pieœń głuchš, której słowa ginęły doszczętnie w chaosie dymu, w huku strzałów i głosach konania. Zstępował na dół jak geniusz, władca czy prorok ze swym krzykiem na ustach... W tej samej chwili czarny, mały, zwinny małpoczłowiek, w zgrzebnych portczętach a bez koszuli, przelazł chyłkiem przez balustradę, mrugnšł na wszystkich i z rzegotem œmiechu takiej chytroœci, takiego szczęœcia, jakby w tej chwili oszukał nareszcie ród ludzki, gwizdnšł przecišgle i skoczył golonš czaszkš na dół. Nim zdołano dojrzeć, jak się tam roztrzaskał i rozprysnšł w krwawš fontannę u drzwi wejœciowych, już inny zajšł uwagę idšcych widzów. Oto człowiek muskularny i na pozór zupełnie zdrowy, czajšc się pod œcianš, dopadł żołnierza, zabitego przed chwilš, chwycił lewš rękš karabin i w mgnieniu oka rzucił się w kupę obłškanych.Poczšł ich przebijać piorunowymi ciosami, .miażdżyć kolbš golone łby. Na dany znak żołnierze wzięli go na cel. Gdy zginšł podarty kulami, roztršcili wariatów i pomknęli na drugie piętro - w poœcigu za zdrowymi. Byli na platformie załamania się schodów z marmuru, kiedy z korytarza drugiego piętra dał się słyszeć chór stokroć bardziej niż na pierwszym żywy. Żołnierze stanęli. Hiszpanie chcšc widocznie między sobš a zdobywcami utworzyć nowš przeszkodę, otwarli na drugim piętrze separatki obłškanych kobiet. Ukazał się z czarnej czeluœci skłębiony wał potworów. Na przedzie szła megiera z siwymi i starganymi kudłami łba, z wywalonymi na wierzch oczyma, z zakrzepłym w gardzieli krzykiem na widok młodych żołnierzy. Skrzywione palce jej koœlawych ršk lazły po murze. Bezzębna gęba była otwarta, wstrętne nagie piersi szybko dychały. Wał,toczšcy się za niš, kipiał. Szept w nim, klaskanie w ręce, podrygi, rżenie, poszczekiwanie jakoby psie, kwik jakoby kobył zhasanych w błoniu, œpiew radoœci, krzyk przeszywajšcy, sto na raz słów. Œmiech w tłumie tym, œmiech, co włosy najeża, straszniejszy niż widzenie œmierci. Żołnierze zlękli się i umknęli. Zajšwszy pozycję obronnš na pierwszym piętrze, czekali. Kobiety pełzły na dół chyłkiem, cichaczem. Jedne z nich wrzeszczšc skoczyły jak hieny ku wyjœciu ze szpitala, inne rzuciły się w korytarz pierwszego piętra. Odtršcone bagnetem przez żołnierski szyk, zażywały rozkoszy z wariatami. Kapitan Wyganowski skorzystał z chwili ustšpienia tego hufca z górnych schodów, rzucił się powtórnie ze swojš kompaniš na górę. W korytarzu drugiego piętra straszliwa zawrzała walka. Hiszpanie zamknęli się w celkach kobiecych, w szałówkach furiatek, dopiero co wypuszczonych na wolnoœć. Przez okienka we drzwiach kutych i zaopatrzonych w zamki doskonałe - razili napastników niechybnymi strzałami. Siedzieli jak w fortecy. Żołnierze francuscy, którzy przyszli z dołu na pomoc Polakom, z wœciekłoœci bezsilnej, zdawało się, mur gryŸć pocznš zębami. Nadaremnie strzelali przez okienka we drzwiach: żołnierz hiszpański krył się tuż pode drzwiami. Nabijał spokojnie karabin, wychylał lufę i celował niewidzialny. PrzydŸwigano z dołu żelazne sztaby, legary, wyciory od armat, belki i dršgi. Zaczęto bić kolejš w niezdobyte drzwi taranami. Żołnierze przemienili się w oszalałe katapulty. Drzwi jęczały, szły w drzazgi i wióry, a padał zza nich nieubłagany strzał. Oblężeni Hiszpanie zdobyci zostali wreszcie jeden po drugim, żywcem. Wyrywano ich sobie i podawano z ršk do ršk. Wykłuci zostali, zatłuczeni kolbami, wytraceni w tych norach, co do nogi. Trupy ich rozszarpano bagnetami, twarze zmiażdżono, piersi złamano obcasami. Wišzani byli we własne pasy za gardła. Zaczepiano pasy u krat okiennych i duszono,tłumem cišgnšc za nogi w kierunku drzwi. Twardych w karku, opornych, dumnych, wrzeszczšcych swoje: "Niech żyje Ferdynand siódmy!" - dodławiano nagimi dłońmi. Reszta obrońców, trwożliwszej natury, przebiegła była bocznymi schodami na strychy szpitala. Tam podłożono ogień. Kupysłomy zapalono na schodach prowadzšcych na poddasze. Kiedy ogień zaczšł się szerzyć, reszta Hiszpanów wyskakiwała z płomieni na bagnetu albo znalazło œmierć wogniu. Opanowawszy w ten sposób górnš częœć gmachu stłumiono ogień i wojsko szło ku wyjœciu. Wariatów i wariatki co posłuszniejsze zganiano na kupę, żeby ich wypędzić z miasta i zamknšć w gmachach Monte Torrero. Ów tłum rozpierzchał się na wsze strony. Jedni nie chcieli opuszczać swych szałówek, inni walczyli z żołnierzami jak najlepsi, najmężniejsi żołnierze. Potworna walka z wœciekłymi babami do rozpaczy doprowadziła eskortujšcych żołnierzy. Wœród tego zgiełku, wœród potwornych scen, wœród mordów i bezeceństw, miedzy rozszalałš tłuszczš przesuwał się Cedro zstępujšc zeSchodów. Stanšł wreszcie u drzwi na dole ispojrzał w górę. Szukał oczyma kapitana Wyganowskicgo. W owej chwili za bandš mężczyzn i kobiet pędzonych bagnetem szedł wysoki człowiekw ogromnym wieńcu z cyprysowej gałęzi. Oczy jego, wzniesione do góry, i teraz nie widziały nic zgoła. Ani jednego zjawiska... Bose nogi brodziły do kostek we krwi skrzepłej na schodach, œlizgajšc się deptały ciała zabite i zimne. Gołe ręce spod płachty krwiš utłuszczonej wycišgałysię do góry. W twarzy okrutnej i tak dalekiej od ludzkiego wyrazu, jak dalekš jest fizjonomia kamienia, w straszliwej, zimnej masce odbijała się tylko jedna jedyna, niezmierna, wewnętrzna żšdza. Krzywda żłobiła jš! latami, a tak pracowicie, jak bezsenna praca wulkanu urabia formę krateru. opiewał, a raczej wzywał z głębi ducha, ze wszechwładzy serca, z całej piersi wołał w przestwór słowami psalmu: "Quis dabit mihi pennas, sicut columbae?... Et volabo et requiescam..". Był to okrzyk tak niewymowny, że słuchajšcemu zdało się być niepodobieństwem, by na to wołanie nie odezwała się natychmiast odpowiedŸ. Znowuten głos: "Quis dabit mihi pennas, sicut columbare?..."Przeszedł. Nie widzšc drogi, murów, ulicy,œwiata, ludzi, którzy go kłuli popędzajšc bagnetami i kijami, poszedł wyniosły starzec w czeluœć ulicy Engracia i znikł pospołu z towarzyszami. Z dala, z ciemnoœci zawalonej trupami i zawleczonej dymem prochowym, dolatywał jego nadludzki œpiew: - "Et volabo et requiescam... " Zeszedł wreszcie na dół Wyganowski. Kiedyspotkali się u drzwi, Cedro wzišł go za rękę. Przycisnšł jš do piersi nie wiedzšc, że to uczynił. Kapitan spojrzał na niego spod oka, nieufnie, półszyderczo, jak to było w lego zwyczaju. Nagle zaszlochał bez uronienia łzy, krótko i skrycie. Pokrył to sztucznym a głoœnym i forsownym kaszlem. Zdarzało mu się to, widać, często, gdyż natychmiast się opanował. Powiedział coœ pieprznie kawalerskiego... Zniesiono trupy i rannych na wirydarz klasztorny i kolumna odeszła ze szpitala. Skierowała się teraz ku wylotowi ulicy Engracia, na Calle del Cosso. Z dala już widać było, że to miejsce pełne jest szykan. Ale ludzie odetchnęli. Bić się na powietrzu! Iœć przed siebie i walczyć z żołnierzem! Za rowami i przedpierœniem z bruku, ziemi i worków czatowali obrońcy. Migały tam ich okršgłe, czerwone czapki, z kształtu podobne do uciętego stożka. Na œrodku placu widać było baterię z dział wałowych, wzniesionš wysoko, paszczami zwróconš w czarny wylot ulicy. Pierwszy pułk polski pod Chłopickim utworzył kolumna zbitš niby lity tłok i niezdobytym krokiem wyruszył. W' jego tropy szedł czternasty pułk francuski pod pułkownikiem Henriotem. Obadwa te tarany wbiły się w Cosso masš swojš jak dwa dršgi katapulty. Uderzyły we wzniesionš baterię i zmiażdżyły jej kanonierów. Bateria zamilkła. Ale wówczas ze wszystkich stron, ze wszystkich okien i. niedostrzegalnych dziur w olbrzymich domach wydłużonego placu sypnęły się na nich pociski. Stały tu posępne, wielkoœcienne gmachy, jak teatr, urzędy municypalne, a nade wszystko sšd i mieszkanie niegdyœ, od czternastego wieku,najwyższego sędziego justizy, stróża swobód unii narodowej Kastylian i Aragonówprzeciwko władzy Piotrów Okrutnych. Naprzeciwko ulicy Engracia, wylot w wylot,znajdowała się œlepa i wšska uliczka Arco de Cineja. O kilkanaœcie kroków na prawo szła główna arteria miejska po drugiej stronie Cosso-ulica Œwiętego Giliusza. Prowadziła ona obok koœcioła tegoż imienia, obok klasztoru Œwiętego Piotra, zostawiała na prawej ręce katedrę del Seo,na lewej koœciół Nuestra Senora del Pilar i wylot w wylot trafiała na most. Pułkownik Chłopicki sformował swojš poszarpanš kolumnę pod strzałami całego Cosso i, złudzony położeniem ulicy Arco de Cineja, rzucił się w niš; zamiast w ulicę Œwiętego Giliusza. I w tym zaułku, tak samo jak w całym mieœcie, domy zamienione były na niezdobyte warownie. Żołnierze ginęli na rozdrożu Cosso, u wejœcia w uliczkę i w jej œlepej głębinie. Waliły się na nich œciany, umyœlnie z góry wyważone i stršcone z czwartego piętra, belki opalone, dymišce się jak głownie, fortepiany i szafarnie, skrzynie i ręczne granaty. Sam Chłopicki ciężko raniony padł na placu. Wynieœli go żołnierze z pobojowiska. Noc wtedy spadała na wrzšce miasto. Klasztor franciszkanów, zdobyty szturmem przez oddział polski, z wyjštkiem wieży, gdzie usadowieni Hiszpanie razili wcišż granatami przechodzšce wojsko, służyć miał za punkt zborny, za szpital i miejsce spoczynku. Na zdobytej ulicy Sant Engracia palono ogień przy ogniu od samego zmierzchu. Warty stanęły gęsto i opasywały wszystkie punkty zdobyte. Cedruznalazł się pod kolumnadš klasztoru, która wychodziła na ogrody. Stały tu pod œcianami długie i szerokie ławy z ciosanegokamienia. Żołnierze powycišgali się na tych miejscach sjesty mniszej... Miasto kipiało wcišż jeszcze. W dzielnicy nadrzecznej, za placem Cosso, we wschodniej częœci około Uniwersytetu i na zachodzie w okolicach Pałacu Inkwizycji œwiętej, słychać było łomot pracy, szczękmłotów, szarpanie ziemi i odwiecznych murów. Ale żołnierze francuscy i polscy słyszšc ten nocny rozgwar zbrojenia się miasta Fenicjan - Salduby, miasta Rzymian -Caesaraugusty, miasta Arabów - Zaragozy, miasta Aragonów i wreszcie zjednoczonych we wspólnš ojczyznę Hiszpanów - nie zwracali już uwagi. Byli pewni, że wczeœniej czy póŸniej zdepcš i stratujš, cokolwiek by stworzyła zrozpaczona praca.Teraz pożšdali snu i spoczynku. W starym tumie franciszkanów płonęły ognie. Skwarzyło się mięso na rożnach. Stare, rumiane wino, rozkosz mnichów, kršżyło w złotych, koœcielnych kielichach. Pieœń sławišca siłę i przemoc, pieœń nakazujšca popchnšć i zdeptać to, co upadabez sił, rozlegała się w ciemnych korytarzach, pustych celach i pod kopułš koœcioła. Około północy ostatnie echo rozmowy ucichło w klasztorze. Żołnierze, otuleni w płaszcze, spali leżšc w poprzek galerii portyku pokotem. Był to sen twardy i zaistekamienny. Cedru leżał między innymi w szeregu, ale nie spał wcale. . Oglšdali z krzykiem jeszcze - 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż5P c6[c7ë| b8g,Äc€9+;GNa końcu galerii, u wejœcia do ogrodu, paliło się duże ognisko. Długie smugi ruchliwego ognia rzucały w ogród niepewneblaski. Chrapanie cielsk w całej galerii, w przestrzeni kilkudziesięciu kroków, było niedo zniesienia. Zdawało się Krzysztofowi, skoro tylko oddalał się myœlami od tego miejsca, że trupy niedorznięte koło niego charczš. Wzdrygał się i z wœciekłym gniewem zawijał w płaszcz. Ale chociaż zasłonił oczy, nie mógł zasłonić płynšcychmyœli. DŸwignš się jutro z tego potwornego snu do dzieła mordowania albo na wieki legnš po kanałach i rynsztokach miasta. Jaki też sen œni się temu leżšcemu motłochowi? I oto ujrzał sen tłuszczy, sen idšcy nad nimi w ciemnych załamaniachsufitu. Widział trzeŸwymi oczyma ogniste, kręte zwoje boleœci, wlokšce się po wšskich schodach, którędy œcieka krew... Wszczepił mu we włosy koœlawe ręce swoje krzyk obijajšcy się o ponure mury zaklęsłych dziedzińców, korytarzów, cel... Starzec, starzec w krwawym łachmanie! Oczy jego, oczy patrzš, wznosi się uschła ręka... Wskazuje, wskazuje... Boże miłosierny! - wskazuje rękš... Ogarnšł go nieprzełamany wstręt. Ciała spitych morderców, stapianych we krwi, œmierdzšcych potem pracy od całodziennych siepań, owa bezwładnoœć i nicoœć silnych gnatów, które się teraz podlewiły i kurczyły pod ciężarem widziadeł cennych, ohydne profile pysków, rozwarte usta, porozrzucane ręce i nogi, w trwodze i męczarni charczšce gardziele i nosy - wzdrygnieniem go zimnym smagały. Nie byłzdolny pozostać teraz na chwilę sam ze sobš. Wnet myœli jego pędził i œcigał przestrach. Korpus cielesny wcišż musiał być w ruchu, w trudzie, w pierwszorzędnym zmaganiu się, wcišż musiał coœkolwiek œcigać forsownie. W każdej chwili spokoju zaczynały płynšć w poprzek logicznych myœli- wichry spłoszonych obrazów, haniebnych widoków,czynów spełnionych. I teraz oto uczuł się zmuszonym do ruchu. Pogadam z szyldwachem... -- myœlał wyłażšc z szeregu leżšcych. Ale zanim stanšł na nogach, już zmienił projekt. Czuł, że rozmowa go nie zaspokoi. Wiedział, że musi szukać niebezpieczeństwa, jeœli chce w sobie zagłuszyć paroksyzmy dawnej duszy. Cóż ja mam ze sobš teraz robić? - myœlał bezradni, siedzšc w kucki na miejscu i wodzšc oczyma po ogrodzie i murach. Wieszał mu się na ramionach płaszcz bezsennego sumienia. Obojętne wiedzenie dawało znać, że wypadnie chyba przesadzićmur ogrodowy i pójœć samemu między szańce hiszpańskie na niedostępne zaułki Calle del Cosso... Forsy, mocy, wytężenia sił! Walki z przemagajšcš liczbš! Oczy badajšce, którędy mur przeskoczyć, zabrnęły w pomrok zaroœli bluszczu, miedzy zaciszne uliczki strzyżonego bukszpanu, w kšty, gdzie gaje wyniosłych kamelii dokoła siebierozpraszały białe i czerwone kwiaty. Z głębiny ciemnej wytrysnšł przed oczyma ponad szarzejšcy mur-czarny, strzelisty kształt wonnego cyprysa. Bliżej nikło bielały przerywajšc nieugiętoœć mroku krzaki różane. Żarzyły się w ciemnych wnękach czarnej nocy, jakoby œwiatła żałosne, zwisłe girlandy przedziwnych róż indyjskich, wiecznie kwitnšcych róż z Bengalu, kwiatów rodzšcej się Afrodyty i kwiatów królowej Flandrii. Przezwyciężały tam noc barwy ich œnieżnobiałe i bladożółte, koloru ciała kobiety i koloru porannej zorzy. Zwartym kuszczem stały nad wydršżeniem starej cysterny, zawsze szemrzšcej. Zapach ich dŸwigał się z ciemnoœci, powstawał ze smutku szmerów lecšcej wody. Krzysztof uczuł go niespodzianie. Usłyszał mowę wiec-mš szmeru strumienia.Ze szczęœliwym zdumieniem westchnšł wcišgajšc nozdrzami błędny zapach. W owej chwili, jakby spomiędzy kapišcych w ciemnoœć polœnięć kęp różanych, spomiędzy białych jak œnieg skupień, wyjawiła się twarz blada, z oczyma rozwartymi szerokood dumy, od pogardy, od straszliwego uniesienia. Usta półotwarte i włosy wzburzone niby chmura burzy wiosennej nad białym czołem... Widać w chropawej ramie okna ze sczerniałego marmuru tę głowę niewysłowionej pięknoœci, oblicze boskie, kształt córy Diosa, Pallady Ateny. Ale wraz uwydatni się z ciemnoœci inny kształt i wyraz, gdy zbielała i martwa na obraz œniegu zamyka oczy przed ohydnym widokiem. Kropli krwi nie ma w jej ustach. Œwiatło uciekło ze Ÿrenic. Padajš powieki na zranione oczy jak drzwi bez zawias... Krzysztof nie mógł już teraz przypomnieć sobie tego oblicza. Stała się jak gdyby widmo we œnie widziane. Stała się czymœ tak niedokładnym jak wspomnienie starca i tak wštpliwego istnienia jak widziadlany obraz cielistych róż w mroku nocnym. Żołnierz wstał ze swego miejsca po cichu. Wysoko przytroczył szablę. Ręce miał wycišgnięte, żeby zwiewny obraz zatrzymać... Na palcach zeszedł ku cysternie. Oto miał przed sobš uœpione krzaki różane. Wiotki zapach wzdychał ku niemu z ciemnoœci. Zdało się idšcemu, że togłowa niewidzialna spoczęła na jego piersiach, że wonne ręce oplatajš mu szyję.Łkały przed nim w nocy te bezsenne białe róże. Same jego ręce zanurzyły się w krzew mokry, między pręty kolczaste, we włosy zimnych liœci. Kaleczšc sobie, dršc i przebijajšc palce, łamał gałšzki obarczonekwiatami. Zerwał ich bukiet tak duży, że ledwo go dłoniš skrwawionš mógł objšć. Wolno, kryjšc za sobš pęk zerwany, poszedł ku ognisku. Szyldwach nastawił ku niemu bagnet i mruknšł, jak niedŸwiedŸ, o hasło. Krzysztof rzucił mu je nie patrzšc iwyszedł na ulicę. Cała teraz pełgała od ogniów strażniczych, rozpalonych co kilkanaœcie kroków poœród ulicy Sant' Engracia. Szyldwachy kołatały się między jednym a drugim ogniskiem jak wahadła. Żołnierze pilnujšcy ogniów znosili z domów meble i sprzęty drewniane. Ciskali je bez przerwy w płomienie. Buchały jasnym ogniem poręcze, boki i gzymsy mebli rzeŸbionych z drzewa mahoniu, hebanu i czarnego dębu, może w czasach szałów i gwałtu na lšdach i morzu zdobyte... Trzeszczały pryskajšc iskrami bezcenne szkatułki, pełne papierów, pamištek, œwiętoœci rodzinnych. Tliły się smrodliwie stare palimpsesty, pergaminy i foliały bibliotek klasztornych. Drzwi wejœciowe od ulicy były powyrywane z zawias, czarne sienie stały otworem i broczyły głębiš ciemnoœci jak rany œwieżo zadane. Idšc od ogniska do ogniska Krzysztof wypowiadał jednym głosem hasło i przeciskał się co prędzej, co tchu za muryklasztoru franciszkańskiego. Minšł wylot bocznej uliczki, dwie czy trzy sienie, i oto stanšł u wejœcia do domu, który poprzedniego dnia zdobywał w gronie woltyżerów. I tu brama była wyrwana z zawias. Dawno już spłonęła w ogniu ulicznym. W sieni jakiœ piechur pracowicie ršbał siekierš szafy, stoły i stołki. Cedro wyminšł go szybko i wbiegł na piętro po znajomych, szerokich schodach. Znalazł się tam w zupełnej ciemnoœci. Łoskot siekiery słychać było jako głuchy, natrętny stuk w œcianę. Wycišgnięte ręce dotykały murów œliskich jak lód. Oto drzwi prowadzšce na wewnętrzny, podwórzowy ganek drugiego piętra. Znalazł je omackiem.Wyszukawszy rękš rygiel starego zamka podważył go końcem pochwy pałasza i wnet stanšł na balkonie. Chlusnęło mu w oczy œwiatło w oknach... Œwiatło w tamtychoknach! Jacyœ tam ludzie... Cicho jak zmora szedł dookoła po deskach ganku, a zanim którš nadepnšł, sto razy próbował stopš, czy nie zaskrzypi. Szedł nieskończenie długo... Sšdził, że nie dowlecze się nigdy do œwietlistych okien... Ale nie skrzypnęła pod jego nogš podłoga, nie zaszeleœcił pałasz. Przywlókł się nareszcie. Pierwsze, półotwarte okno założone było na hak œrodkowy. Zajrzał przez szerokš szczelinę do wnętrza. Znał dobrze tę salę. Na dywanie pod szafš leżeli zamordowani. Starcy... Oto jego własny ksišdz... Siwa czupryna, niebieskawy podbródek. Sutanna nowa. Do pioruna! sutanna nowa... Ani œladu... Zmiażdżone trupy bab obok niego. Wielka, woskowa gromnica w rogu pokoju. Dwie żywe przy trupach istoty. Zakonnik, franciszkanin, stary jak grzyb, z łysš, zżółkłš czaszkš, nagš jak kolano, tyłem dookna zwrócony, klęczał przed zmarłymi i półgłosem mamrotał modlitwy. Bliżej okna, w głębokim starym krzeœle z szerokimi poręczami, spała doncella. Zasnęła, widać, niedawno. Głowa jej upadła bez sił na tylnš poręcz. Włosy rozpierzchły się; rozwišzały i klinem, na podobieństwo czarnego cyprysa wierzchołkiem zwróconego ku ziemi, zwisły ze spracowanej głowy. Bezwładne ręce leżały na kolanach. Można było mniemać, że i ta kobieta nie należy już do œwiata żywych. Tylko jeszcze tchnienie uroczych piersi pod czarnš szatš œwiadczyło o życiu. Krzysztof wsunšł dłoń między połowy okienne i odrzucił zamknięcie tak cicho, że nie wywołał najlżejszego szelestu. Roztworzył połowice okienne. Ujrzał teraz w całej prawdzie i pełni tę salę, którš miał w mózgu jak widziadło. Ogarnšł wzrokiem wszystko. Nie umiałby wyznać, jak długo tam stał pogršżony w dumanie. Najlżejszy szelest nie przerwał ciszy. Prysnšł kiedy niekiedy knot gromnicy... Zadrzemał, widać, stary zakonnik zwiesiwszy głowę na ręce wsparte o klęcznik... Ocknšł się Krzysztof z głębokiego zachwytu. Wydobyła się jego dusza z wišzań całunów, z pęt zamyœlenia. Wzišł przed się bukiet róż, rozdzielał troskliwie gałšzki sczepione liœćmi i kolcami. Rzucił nakolana œpišcej pierwszy kwiat tak wyœmienicie, że korona upadła między dłonie splecione palcami. Rzucił potem drugš gałšzkę, osypanš nie rozwiniętymi jeszcze kłobuczkami, trzeciš cudnie rozkwitłš, czwartš i pištš. Wszystkie aż do ostatniej. Wtedy przymknšłokno tak samo, jak było. Sam został na swym miejscu. Oczy miał utkwione. w twarzy œpišcej. Dusza jego spływała na powieki zawarte; na usta, na lica białe, na włosy czarnym płomieniem zwisajšce. Ostry chłód nocy aragońskiej œcisnšł mu ramiona i żebra. Pierwszy brzask przerzedzał już ciemnoœć. Widać było występujšce z mroków posępne mury, studziennš czeluœć podwórza, czarne okna idrzwi. Jakże to wszystko okrutnym przemówiło teras wyrazem! Te straszne nieme sienie, te straszne okna i drzwi wychodziły na spotkanie oczu jak kształt piekła duszy widzialny z bliska. Wtem jak piorun rozległ się łoskot armatniego strzału. Jakoby wrzask tysišca odpowiedziała mu salwa karabinów. Cedro uczuł taki ból, jakby to jego te wszystkie strzały przeszyły. Œpišca dŸwignęła głowę, otwarła szeroko oczy. Powiodła nimi po trupach. Chwilę słuchała strzałów z głowš wtulonš w ramiona, blada i struchlała. Ręka jej dotknęła się mokrych i kolšcych róż. Bezmierne zdumienie usta rozchyliło do krzyku. Zniżyła głowę gwałtownym ruchem nad tymi kwiatami. Zatopiła w nich oczy i siedziała tak nieruchoma, jakby w tej chwili i jš strzały armat o œmierć duszy przyprawiły. Zatrzęsły się wštłe okna od ponownego huku. Głucho zadrgały mury, jękły sienie i izby, korytarze i klatki schodowe... Zawahały się ramiona dziewczęce. Białe, liliane dłonie trwożliwie a namiętnymruchem zgarnęły, objęły, schwyciły róże wszystkie bez wyboru, przycisnęły je do łona wstrzšœniętego od łkań. Wstała dzieweczka ze swego miejsca, jak gdyby z tym zamiarem, że dokšdœ pójdzie. Ale nie postšpiła ani kroku. Znieruchomiała na miejscu. Z zamkniętymi oczyma, z ustami pełnymi żałosnych słów, cisnęła coraz bardziej do serca kwiaty. Rozdzierała białe palce o ostre kolki, raniła miękkie dłonie... Krzysztof na palcach pobiegł balkonem dokoła podwórza, zdšżajšc na swoje miejsce między walczšcymi. Rozdział 4 POTYCZKA W nocy z 14 na 15 sierpnia generał Verdierodstšpił od oblężenia Saragossy. Nie było sposobu zdobyć jej wstępnym bojem. Krzysztof Cedro już od dnia 6 sierpnia znajdował się w Monte Torrero. W dniu 5 sierpnia został na ulicy Cosso raniony w udo odłamkiem granatu, wskutek czego nie mógł uczestniczyć w dalszych działaniach. Leżał w baraku szpitalnym aż do chwili wymarszu wojsk francuskich w górę rzeki Ebro, a w stronę Tudeli. Pod koniec tygodniaswego wypoczynku należał zresztš do lżejszych robót minierów przy zakładaniu prochów. Trzeci szwadron lansjerów polskich wyszedł ostatni z Monte Torrero z improwizowanš artyleriš Hupeta. Nie dochodzšc do rzeki Xalon wojska francuskiezatrzymały się w oczekiwaniu na wybuch min. Cedro był jeszcze znużony chorobš. Szczególna w tym czasie zaszła w nim zmiana: uspokoił się i wzmocnił. Stał się jak gdyby dojrzały, stary, nieprzebłagany inieugięty w swej obojętnoœci. Znalazł bezwiednie w tym nastroju duszy wyjœcie zlabiryntu moralnych drgań i niepokojów. Oto nadeszła chwila długiej niepewnoœci, naprężonego oczekiwania w milczeniu. Słychać było tylko huk rzeki Xalon. Kapitan minierów, który był prochy zakładał i zapaleniem lontów kierował, wydobył z olstrów pistolet, żeby w łeb sobie strzelić,jeœli wybuch wcale nie nastšpi. Dla Cedry była ta chwila daleko bardziej obojętna niż dla starych wyjadaczów, dla wytrawnych łazęgów włoskich i młodych wisusów a zbójców z temperamentu. Takš ciszę i spokojnoœć wewnętrznš przeżywał we Francji czasu wielkich marszów pułkowych.Czekał teraz na wybuch, jak w teatrze oczekuje się na oœwietlenie ogniem bengalskim efektownej grupy dziewic. Jeżelidoœwiadczał jakiej przykroœci, to było niš zwštpienie o tym wybuchu. Ale oto, na szczęœcie dla kapitana minierów,głucho jęknęła i zatrzęsła się ziemia, a łoskot oddały góry Aragonii. Słupy ognia, fontanny dymu, gejzery kamienia i chmury gruzu buchnęły w niebo. W nich ludzie magali kozły w powietrzu jak zastrzelone w lot ptaki. Ruszono w marsz dawnš drogš przez Alagon, Mallen ku Tudeli wœród nieustajšcych napastowań chłopów, zorganizowanych w bandy powstańcze zwane guerrillas. Wojska regularne Don José Palafoxa y Melcy szły w te tropy. Pułk lansjerów stanšł wreszcie obozem w budach drewnianych kleconych naprędce, nad samš rzekš Ebro. Był wysunięty w stronę nieprzyjaciela i nie miał chwili spoczynku. Konie stały w błocie i glinie rozmiękłej, toteż dostawały grudy i ochwatu. Szczury wodne nie dawały żołnierzom spać po nocach. A noce były jużnadzwyczajnie zimne. Zaczęły bić deszcze jesienne. Toteż rozkoszš niemal była dla żołnierza każda wyprawa. Krzysztof uwolnił się z artylerii, wrócił do szwadronu i lancy. Robił niš już od dawna i œwietnie wszystkie maniements, wolty i piruety. Wykazał w potyczkach sprawnoœć zupełnš. Kiedy poprzednio w górach otaczajšcych Saragossę wyuczył się przedewszystkim przebijać ordynarnych chłopów w ognistym natarciu, teraz ćwiczył się w sposobach walki z regularnš konnicš. Był tedy już niezwalczony w zwykłym, wysadzajšcym z siodła "broń do ataku!" - w szarżach en-avant-pointez!- w parowaniu w lewo czy w prawo, w zdradzieckich, wœciekłych a niezwalczonych ciosach w tyłiw bok. Uczył się tylko jeszcze pod Tudelš od mistrza Gajkosia najtrudniejszych napaœci par le moulinet, zadawanych z wysoka, sponad głowy, kiedy się lancę trzyma lekko między palcami, a cała moc cielesna i siła ciosu spoczywa w palcu wskazujšcym. Były to piorunowe, a lekkie pociski w twarz, między oczy, w gardło wroga, a raczej wrogów. Gaj koœ miał możnoœć codziennie pokazywać uczniowi, jak te "prztyki" rozdawać w obskoczeniu. Rzucali się tedy dla nauki, praktyki i przykładu w gęstwinę hiszpańskiej konnicy,guerrilleros, lub regularnej piechoty samowtór czy samotrzeć w moment po salwie strzałów, zanim tamci mogli broń nabić. Skokiem, co siły w bachmacie, wpadali w tłum. Byli niedosięgli ani dla bagnetu, ani dla szabli. Sztuka walki z przemagajšcym stokroć tłumem polegała na tym, że grot lancy niweczył opar nieprzyjaciela w odległoœci szeœciu łokci odpiersi ułana. Żołnierz hiszpański, pragnšc cios zadać, musiał zbliżać się o dwa i trzy kroki. Furkot choršgiewki i błysk ostrza tworzył wnet wolne koła. Wokół trzech jeŸdŸców na koniach powstawały trzy place, a pierwsza luka stanowiła dla nich jakoby wyłom w murze fortecy. Widziano też nieraz pod Tudelš iœcie Fenomenalne zjawiska. Bataliony piechoty i szwadrony jazdy hiszpańskiej rozsypywały się i pierzchały w pole jak zgraja dzieci przed byle garsteczkš ułańskš pędzšcš z kopyta. Długo trwały te codzienne lekcje i korepetycje nad rzekš Ebro, bo aż do wielkiej i sławnej bitwy pod Tudelš w dniu 23 listopada. Po tej bitwie, gdzie bataliony piesze legii, pierwszy pułkownika Kšsinowskiego i drugi, w którym walczył jeszcze - 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż:Píc;= c<Hœ5=ä$Łc€>‡3Ô Pkapitan Wyganowski - wsławiły się męstwem nieustraszonym, zlały krwiš ziemię i przyczyniły się przeważnie do wielkiego pogromu Hiszpanów - Krzysztof Cedo po szarży w te j bitwie został oficerem. Zaliczono mu służbę w przykopach pod Hupetem jako pierwsze awanse na brygadiera i na stopień maréchalde logis. Zakwitł teraz w swoim szwadroniejako pan lieutenant en seconde. Musiał się wkupić do koła, nabyć od kolegów okucie srebrne do daszka, łańcuszek do podpinania, szlify i hafty munduru, czapraka, akselbanty przerzucić na prawe ramię, rzemienie wszystkie safianem podszyć... Sprawiło mu to niemałš radoœć, że nareszcie dosłużył się stopnia. Oficerowie powitali go życzliwie, znali go już bowiem dobrze, wiedzieli, co zacz jest na koniu, w ręce, w polu i pod dachem. Niejednemu z prostszej sfery pochlebiało nawet koleżeństwo z tym austriackim "hrabiš". Ujrzał się też "hrabia" otoczony przyjaciółmi co się nazywa. Duszę gotowi byli za niego położyć... Wina nie brakowało w tych miejscach-można się było nim na œmierć zapić wyznajšc sobie wzajem braterskie uczucia. Były jeszcze i uboczne powody tak serdecznego przyjęcia nowego porucznika. Oto z pułku szwoleżerów gwardii przysłano w tym czasie do zajęcia miejsc oficerskich szeœciu jeŸdŸców. Byli topanowie: Stadnicki, Dominik Runowski, Sawicki, Adam Radłowski, Józefat Kadłubiński i Teofil Mikułowski. Sztab ułański, a nade wszystko młodzież bez stopnia, czyhajšca na odznaczenie, z wielkšnięchęciš przyjęła gwardiaków. Ci przybysze zagradzali drogę do awansu istotnie zasłużonym, a nadto przybywajšc od boku Cesarza i z wielkiego œwiata mieli na obliczach marsa wyniosłoœci i protekcjonalne uœmieszki. Cedro, którego widziano, jak pracowicie dostawiał do obozu ciołki i owce, jak harował w rowachpod Saragossš i darł się z karabinem na barykadę, zyskiwał tym większš, na złoœć frantom szwoleżerskim okazywanš sympatię. W przeciwieństwie do szyku żołnierskiego, w którym żył dotychczas, składajšcego sięze starych wilków, lwów, hien i dzików-pojedynków, w przeciwieństwie do surowych służalców, do nieubłaganych kondotierów i srogich a œlepych żołdaków -znalazł się teraz w otoczeniu delikatniejszym, młodszym i bardziej ludzkim. Czuł to, że sam przewyższa kompanię oficerskš zimnš czerstwoœciš, którš był nasiškł w tłumie wiary. Męstwo w gronie, które powiększył, nie było jeszcze owš kamiennš dzikoœciš, sława tu œwieciła na ostrzach szabel, honor był dŸwigniš i miłoœć dalekiej ziemi zakonem dusz. Nie wszystkich zresztš... Cedro stał się oficerem całš gębš, przyjšł ryczałtemwszystkie zalety i wady tego stanu z pokorš a bez zastrzeżeń, jak prozelita œwieżo nawrócony przyjmuje nie tylko rytuał, ale i zwišzany z nim w życiu całkowity modus vivendi. Już po upływie kilku dni w stanie nowego dostojeństwa spostrzegł, że przewyższš wielu kolegów wiedzš wojskowš i doœwiadczeniem. Rzadko który z młodszych był tak długo jak on właœnie prostym żołnierzem. Rzadko który walczył tak jak on w Saragossie i pod Tudelš... Spod Tudeli, w œlad za cofajšcym się w popłochu dowódcš Hiszpanów Pena, który zajšł miejsce Castanosa, marszałek Ney pocišgnšł do Tarazona, a stamtšd górami, drogš równoległš do doliny rzeki Ebro, aż do Placencji. Z Placencji wzdłuż rzeki Xaloncišgniono ku południowi na Muela, El Almunia, Morata - starorzymskim szlakiem wojennym, odwiecznš drogš z Caesaraugusty do Mantui Carpetanorum, czyli Madrytu, na Bilbilis... Wiedziano już w wojsku, że Napoleon jest na ziemi hiszpańskiej i że równolegle zdšżado Madrytu na Burgos. Sto koni jazdy polskiej pod grosmajorem Kuckim poszło z marszałkami Moncey i Lannesem znowu podSaragossę, w œlad za Palafoxem, który szedł zamknšć się w straszliwym mieœcie, ażeby wypełnić nieœmiertelne dzieło drugiejobrony... Generał Lefebvre Desnouettes dowodził jazdš korpusu szóstego, który szedł przodem dla połšczenia się z głównš armiš.Pierwszy raz na własne oczy ujrzawszy tak olbrzymiš porażkę oœmdziesięciu tysięcyhiszpańskiego ludu pod Tudelš przez armie marszałków Lannesa, Neya i Victora, Cedronabrał pewnoœci siebie i œlepej wiary w szablę ułańskš. Były cišgłe deszcze i srożyły się wichry, gdy armia francuska szła górskimi drogamiAragonii w stronę Calatayud. Żołnierz polskiodznaczał się czerstwoœciš zdrowia i wytrzymałoœciš na zimno. Więc kiedy Francuzów tłumy wleczono w furgonach, kawaleria nadwiœlańska szła wcišż, zdrowajak rydz, w przednim szyku. We dwa dni popogromie tudelskim podjazdy ułanów zbliżały się do Calatayud. Armia była dosyć daleko. Wœród deszczu i przelatujšcych chamer œnieżycy widziano przednie straże jazdy hiszpańskiej. Kiedy szwadron trzeci zbliżył się do tawerny zwanej Burviedro i wstšpił na górskš płaszczyznę otaczajšcš to miejsce, dały się słyszeć z gór otaczajšcych strzały armatnie. Szwadron stanšł na drodze i sformował się w kolumnę w oczekiwaniu na nadejœcie siły głównej. Deszcz bił ulewny. Gdy nieco œcichła nawałnica, ruszono kolumnš w kierunku, gdzie widziano siły nieprzyjacielskie. Cedro miał na sobie granatowy płaszcz z białym kołnierzem, ale go nie zapinał pod szyję i nie otulał nim ciała. Zuchowi międzylansjery nie mogło być zimno. Na czapkę włożył przejrzysty, ceratowy futerał, żeby jš od deszczu uchronić, ale końców nie zawišzywał pod brodš. Nie używał również srebrnej podpinki. Czynišc zadoœć kanonowi mody, ustalonemu wœród oficerskiej tężyzny, utrzymywał czapkę zsuniętš na prawe ucho bez niczego, "sposobem głowy", Gišł wiatr czaplš kitę, ale czapka nie drgnęła. Oczy ułana, przezroczyste jak jasne morze, nurzały się we mgłę, opar i zawieję. Konie wolno idšce dymiły się i grzały pod czaprakami i oponami z płaszczów rzuconych poza siodła. Wtem jak pistoletowy strzał rozległsię głos komendy: - Za broń! Jak jedno machnęły prawe skrzydła płaszczów na ramię odrzuconych. We mgle ukazała się jakoby gęsta, czarna, po ziemi idšca chmura. - Broń do ataku! Krzysztof wyrwał szablę. Wzišł konia we władzę kolanami, lewš dłoniš, spięciem ostróg. Furknšł młyniec choršgiewek, podobny do przeszywajšcego pisku jastrzębia... - Flankiery naprzód! - Szwadron do ataku! - Plutonami - marsz! - Marsz! Zrazu wolno, miarowym kłusem, szedł szwadron równinš, dopóki na oko nie dojrzał nieprzyjacielskich jeŸdŸcow. Wtedy Cedro za innymi krzyknšł w uniesieniu: - Skróć cugle! Grenadierski pluton flankierów na spiętych koniach ruszył cwałem. Jazda Hiszpanów zbliżała się miarowo. Przypuœciwszy pędzšcy hufiec flankierów na strzał, dała ognia z karabinków. W mig po strzale, rozdzieliwszy się we dwa skrzydła, pierzchnęła równinš w prawo i lewo. Konie pod Polakami szły już chyżo. Cedru, widzšc przed sobš umykajšcych na prawo, zakomenderował: - Pędem! W tej samej chwili jeŸdŸcy ujrzeli jasny piorun lecšcy po ziemi. Był to strzał linii piechoty ukrytej w rowach, w tyle za jazdš. Tam i sam w rugu Krzysztofa, obok niego i za nim jęknšł człowiek. Dzwonišc zbrojš, z krzykiem walił się na ziemię. Chrapały straszliwie osierociałe konie. Jedne bez kawalerzystów pędziły w skok, nie wychodzšc z szeregów ani o cal, inne, samotne w polu, latały rżšc po kamienistej równinie. - Bij, zabij! - wołał szef szwadronu, pewny, że teraz, po strzale, roztršci piechotę i zmasakruje, ilekolwiek by jej było. Puszczono bieguny w przecwał œcigania. - Bij, zabij! - krzyknšł Krzysztof uszczęœliwiony, że idzie na czele. Czuł w dłoni pałasz, pałasz swój złoty, ukochany,potężny, mocniejszy od błysku tysišca zdradzieckich karabinów. Leciał coraz dla siebie wspanialszy, ogromniejszy, niezmierny, jak anioł gromy ciskajšcy. Znowu złotożółty błysk. Błysk długi, migotliwy, pędzšcy falš zygzakowatš... Ze szczęœcia, z uczuć mocy - tchu aż brak... Już, już - karabinierowie! O sto kroków! Widać ich twarze namarszczone, czapy... Nabijajš co tchu broń... Tchu brak! W oczach płaty... Płaty krwawe i czarne. Dymy... Krzyże, migotliwe koła, szkarłat i błękit... Ognie koliste buzujš się wszędzie, bijšc fontannami czerwonych iskier. Mocny Boże! Gdzie pałasz? gdzie pałasz? Spada jasny pałasz z bezwładnej ręki w ciepły dół... Głowa dokšdœ leci jak góra kamienna... Cóż to tak w piersiach zawadza?Co się w piersiach złamało i klekoce?... Tchu brak! Mocny Boże, co się to dzieje? Ziemia przed oczyma w ogniach, ziemia kamienista, ziemia zryta kopytami, skopana od skoków, zdeptana... Ziemia w ustach, pełna gęba krwi. Ziemia ucieka... Głowa trzaska w kamienie i w mokre bryły... Z garœci konwulsjš œciœniętych uciekajš kolczaste kaktusy i niskie tarniny...Aż oto pierwsza, przeraŸliwa myœl: Noga mi została w strzemieniu. Trupa mojego zbiegany włóczy koń... Wtem cisza, spokojnoœć, błogoœć. Mokra ziemia naokół. Mrok gęsty. Konie skšdœ lecš. Rżš i kwiczš. Brzuchy końskie w płatach piany, wierzgajšce ponad ziemiš kopyta. Tętent! Grzmišcy tętent dudni po ziemi... Jakież to konie rżš? Stadnina w Stokłosach, czy co? Któż to mi spłoszył Ÿrebce? - Paniczu! - ryczy Gajkoœ. Łka. DŸwiga ostrożnie z ziemi grubymi ręcami omdlałš głowę. Niesie, niesie na szlochajšcych piersiach, na sercu rozhukanym. - Panicza numa zabili! - ryczy na cały szwadron. - Panicza zabili! Naœci, psiakrew,zwycięstwo! Bodaj was jasne pierony zapaliły!... Zwiotczałe poszeptujš wargi: - Pałasz mój, złoty mój pałasz... Rozdział 5 WIDZIADŁA Noc była zimna. Przejmujšcy powiew cišgnšł równinami od strony sterczšcych skał Guadarramy i Somosierry, które jak posępny, ciemny pas zostały na północy horyzontu. Armaty, furgony, wozy z prochem toczšc się po goœcińcu huczały i dudniły. Krzysztof leżałna wznak z oczyma utkwionymi w chmurne niebo. Słyszał wcišż trzaskanie bata, dziwaczne krzyki i pogwizdy mulnika, monotonny klangor dzwonków, chrzęst żelastwa w zaprzęgu furgonu, łoskot miarowy kół:.. Materac, zawieszony na żelaznych hakach, chwierutał się do taktu zgrzytliwie, a przecie melodyjnie, tak samozgoła jak pewna okiennica w narożniku dworskim w Stokłosach. O okiennicy tej kršżyła blisko i daleko wieœć, że przepowiada niepogodę. Jeżeli tylko w najcudniejsze susze czerwca, w najcichszeczasy lipcowe zaczynała pozgrzytywać, jakby pokasływać od niechcenia, stękać na strzykanie w zawiasach i chrzypieć na łamanie w zasuwach, ludzie przyœpieszali roboty, na łeb na szyję grabili w kopki siano schnšce na pokosach, rozwalonš koniczynę czy wišzali w snopy zboże i żywozwozili ku stertom. Z odległej nieraz wioskizachodził, bywało, pode dwór karbowy albo włódarz posłuchać na odwieczerz, czyokiennica złego nie wróży. Krzysztof słyszał teraz zgrzytanie haków,ale nie bardzo wiedział, gdzie jest. Ciemnoœć nieprzyjazna, ciemnoœć-klęska, ciemnoœć-krzywda leżała na nim. Otaczał go lodowy obwód z szarymi wyrwami, skšd wypełzały cišgle korowody figur. Całkowite ich kształty, które myœl czy oko chwycić usiłuje, wydostajš się z szaroœci nie jak obrazy malowane na płótnie, nie jakrzeŸby z marmuru, lecz tak jakoby maszkary sztucznie ożywione... Jedne sš z chropawego filcu, o włókienkach lœnišcych pod sennym, smutnym, gorzkim œwiatłem... Rzęsy majš z włóczki przędzonej, z grubejfrędzli, brwi na dwa palce wystajšce, włosy druciane. Oczy ich nieruchome prostow płonšcy mózg zadajš cios sukiennego spojrzenia i ginš w tajemnicy i znikomoœci, w otchłani szlochów... Zaledwie jedna zniknie, wypływa inna i czuwa nad znużonymi myœlami. Żadna nie da się odpędzić aktami woli... Głowa jest jako puste, rozległe, bezgraniczne niebo, po którym wlokš się wielokształtne obłoki, niesione od skrytych wiatrów. A jak wysokie chmury przypomnš nieraz kształt -niemi i dumajš nad nim niejako, taksamo myœli nieszczęsne niekiedy. wspomnš rzeczywistš ziemię. Widzš z daleka te myœlisamowładne i bujne niby w dalekiej przeszłoœci, jak to w piersi tworzy się nagle a niespodziewanie przepaœć rany. Ruchoma stamtšd bije pienista fala na obrazŸródła wyrwanego spod gliny. Serce szalonymi ciosy, serce-młot bije raz w razw głębie miękkich, klekocšcych fal! Płuca zrywajš się, siepiš i mocujš w nadmiernym trudzie. Miecš ze siebie ogromne, galaretowate skrzepy i strugi cichej, słonej, płynnej krwi. Senne, znużone, spłakane widzenia zmierzchajš, cichnš i topiš się z wolna w ciszy. Szare opony rozprzęgły się, znicestwiały i pierzchły. Nie słychać nic, nie słychać nawet krzyku poganiacza mułów ani dzwonków, ani zgrzytu haków. Wszystko jest ciszš. Ciało zmartwiało, serce zamiera i bezwładnie leży na obraz skrzypiec rzuconych. Nędzneż to deski! Struny żywe, struny wszystkograjšce nie zabrzmiš już! Skonała na zawsze melodia wasza, skrzypki lipowe... Dym ciężki błšdzi przed oczyma, wlecze się po piasku, gdzie w zamyœleniu błšdziła stopa, po ile czerwonym, po siwych opoczystych caliznach... Sprzymierza się i łšczy dym ze skibami i wnętrzem brył, dotyka ze drżeniem ostrych kantów, ziarnistych wydęć kamienia. - Tyżeœ to jest, przeznaczenie moje? - skarżš się wargi. - Przyjacielu, przyjacielu... Tyż to obejmiesz piersi moje, kamieniu? Tyż to ostatnia ucałujesz me usta, żółta bryło? Nareszcie głębokie westchnienie. Cóż to jest wokoło? Zeszły się dokoła głowy, obległy nozdrza, napłynęły ku piersiom dymy z kwietnika przed domem w Olszynie. O, błogosławione a niewypowiedziane szczęœcie obcowania z kwiatami w dniu ucisku œmierci! - Tyżeœ to jest ze mnš - szeptajš usta - siostrzyczko-rezedo? Tyżeœ to przyszła na martwe ugory mej œmierci? Bógże ci zapłać... Jesteœ zapach mojej młodoœci... Tak jak ty pachnie szczęœcie dzieciństwa. Zapachu mój, otocz mię i przygarnij do życia... WeŸ mię z ucisku gliny i kamieni... Otwiera się przed oczyma cudne dziwactwo,widziane jakoby pierwszy raz, wypukłych, całobrzegich, strzępiastych goŸdzików. Fiołkowymi powłóczeniami całujš przekrwienia oczu bratki jesienne... Bladofioletowa lewkonia leży na piersiach, na płucach dziurawych, a dobrotliwy jej zapach chłodnym a częstotliwym chuchaniem sšczy się w jaskinię rany. Wtemsłychać, słychać... Słychać, co się dzieje w uszach i głowie. Bijš tam w dŸwięczne kowadła małe, pracowite, zawzięte kowaliki. Małe to musi być jak polne œwierszcze... Szybko, szybko,z ramienia łupiš młotami majsterkowie: raz-raz - raz-raz! A potem jeden przed drugim, na wyprzódki! Aż tchu brak. Tworzy się z ciosów cišgliwy szum, unosi się w pustynię głowy huk jak w głębokim, starodrzewnym boru-lesie... Dech zamiera. Serce się zrywa i łomoce skrzydłami w gałęzie niby złapany sieciš dziki orzeł-zyz. Głowa bezwładna chwieje się w prawo i w lewo po ruchomym materacu, palce ršk błšdzš, chodzš, wędrujš. Nogi coœ ciska w różne strony, jak drwal w złoœci ciska bierwionami... Mózg się żywym płomieniem pali. W nim płonš pióra myœli. Spalone na węgiel wargi szeptajš: - Trepka... Szczepan... dajże mi pić, dajże mi pić... Już my dzisiaj z tego strasznego lasu nie wyjedziemy... Œwięty jeleń z krzyżem między rogami spotkał nas w lesie... Rafał do niego strzelił... Szczepan... dajże mi pić, dajże mi pić... Wolno nasuwa się, sztorcem nastawia jak grot lancy złowrogie pytanie: Skšdże tu, u Boga, ma być Trepka? Gdzie? Wracajš trzeŸwe i spokojne myœli, przypływa jasna œwiadomoœć: Œniło mi się, widać, o Trepce... I znowu niby ogromy chmur pędzš myœli innego porzšdku, wychodzš skšdinšd sylogizmy namiętne, pytania natarczywe, odpowiedzi ršcze i dowcipne, całe kompletygenialnych widzeń, odkryć istotnych, wynalazków w dziedzinie myœli ludzkiej. Œmiech dobrotliwy otacza je niby mgła... Nie jesteœ tak znowu głupi, Szczepanku, jak sšdziłem... Nie, doprawdy nie! Jest w tym sens pewien, jest treœć w twoich ględzeniach. Więcej znaczy nowy rów przerznięty w odwiecznych bajorach nad Wisłokš niż wygrana potyczka... Czy tak? Niż potyczka pod Burviedro, pod Calatayud?Więcej znaczy jeden przytułek, jeden szpital w twojej, prawi, dziedzinie niż zdobycie sztandaru... Czy tak? To rzeczy zgoła różne, braciszku miły... Toż przecie jasno widać... Głowa się pali, głowa kipi i wre. Jako snopy ognia latajš w niej zdarzenia, obrazy, dowody, przykłady. Snujš się łańcuchy myœli: ugi, w którym walczył jeszcze - 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż?P´ c@PcAT.:B‚#Ź c€C.1C`Zabawnyœ ty, stary, zabawnyœ ty ze swojš przyziemnš, chlebożernš filozofiš! Poczciwajest twoja głęboka, wymyœlona głupota, łzy mi gorzkie wyciska z oczu. Wyrzekłeœ się bohaterstwa nie tylko za siebie, ale za cyny i wnuki, odpinasz na zawsze pióra od przyłbicy i miecz rzucasz rycerski. Pracy się nędznej poœlubiłeœ, żeby odkupić pradziady i prawnuki... Zabawnyœ ty, stary, zabawny... Mówisz, że nam to sšdziły dzieje... Nie to nam sšdziły dzieje, co gorsze albo lepsze, jeno to, co najpodlejsze, co nogami zdeptane, co na samym dnie leży. Sšdziły nam dzieje uciekać, jak psom zerzniętym batami, spod Krupczyc, spod Kobyłki, a po bohatersku wchodzić na Calle del Cosso... Tak nam sšdzono... Alboż to prawda?... - œmieje się w ucho Trepka czy diabeł z obrazu w bocznej nawie koœcioła Œwiętego Jakuba w Saragossie. - Alboż to prawda? Nikomu nic nie sšdzono. Każdy czyni, co chce, wola jego i rozkazanie. Chce żyć, to żyje, a chceumierać, tak jak ty głupio i po zwierzęcemu, to umiera... W piersiach wyważa się coœ jak stawidło trzymajšce przemocš wody zdławione. A wywala się i bucha nie woda, lecz ogień. Huczy krew. Lodowaty strach błšdzi po piersiach. Nogi ma z soplów, lekkie jak zimny dech. Gdzie stanie, tam przeraŸliwy dreszcz lata. Schyla się i szepce: Siadłbyœ rankiem w saneczki, w jednego konia... Kopna, nieprzetarta droga. Pierwszyœnieg. Skoczyłbyœ cwałem zobaczyć, co teżtam w Olszynie słychać. Czy też zdrowi, czy ojciec... czy Mery... Bijš w swe kowadełka kowaliki: raz-raz - raz-raza.. Wszystko urwało się i zapadło wziemię. Szum i trzask. Wstręt... Ktoœ pozywana sšd za owo wino w œwiętym kielichu... Smak w ustach wina i goryczy centurii. Piasku i rozpalonego popiołu pełne oczy. Wtem natarczywy głos poruszy półmartwe ciało: - Panie podporuczniku, panie podporuczniku!... - Któż tam? - odpowie z trudem. - Ady ja... - Kto taki? - Ja... adiutant podoficer, Pruski. - Nie wiem. - Nie poznajecie mię to, panie podporuczniku? - O niczym nie wiem. - Przecie na mnie patrzycie? - Patrzę. - No, my razem pod Burviedro zranieni. Mnie łapę oberwało, a was durch przeszło. Razem nas wieżš. Gajkosia pamiętacie? - Pewnie, pewnie. - Zaprzysišgłem mu, że was odchowam. Wiecie?... - A co to za miejsce? - Napijcież się tego bulonu, napijcież sir; duszkiem. Sam Hupka go warzył. Pijcież całš gębš, bo dobry! - A gdzie to my jesteœmy? - Już my minęli miasto. - A jak się nazywało? - Nazywało się Alcala de Henares. Droga sięnam wykręciła na zachód. Wiatr ustał. Powiadajš, że wielkš stolicę Madryt będzie zaraz widać, jak. się tylko dzień dobry zrobi. Trzy mile niespełna do tej stolicy. Tam nas złożš w szpitalu, jak Cesarz stolicę zdobędzie... Zišb szelma podły... Krupy z deszczem biły, a teraz jakoœ nacichło. - A skšd to my jedziemy? - O, la Boga œwiętego!... Przecie już tydzień czasu jedziemy od Burviedro. - Już tydzień... - Nic to nie pamiętacie? - Może i pamiętam, ale opowiedz... - W Calatayud przełożyli nas na ten wóz z materacami. Pamiętacie? Jeszczeœcie, paniepodporuczniku, gadali ze mnš, jakeœmy jechali przez Ateca, przez Alhama, przez Sisamon, przez Medinaceli. W Medinaceli rozdzieliły się drogi. Prawa poszła na jakšœ Sigüenzę, a lewa wprost na południe do Guadalaxara. Z Guadalaxara jedziemy już całe popołudnie i całš noc do Alcala... Cedro przechylił do ust garnuszek, zanurzył wargi w płyn i pił chciwie, nienasycenie. Potem zaraz w moment usnšł,nim mu Pruski lewš rękš zdołał wyjšć zgięte palce z ucha garnuszka. Nie ocknšł się aż póŸno w dzień. Œwieciło wielkie, złotolite, oœlepiajšce słońce. Uczuł, że go ludzie na ruchomym materacu niosš dokšdœ w pole, w równš, bezdrzewnšprzestrzeń. Kołysał się na swym posłaniu,nie mogšc pochwycić taktu ich kroków. Mrużył powieki przed olœniewajšcym œwiatłem i ledwie-ledwie myœlał: Co też ze mnš myœlš zrobić? Dokšd mię też zaniosš? Wtem postawiono ruchome łóżko na ziemi. Krzysztof rozejrzał się na wsze strony i zrozumiał, że jest w szeregach rannych, którzy leżeli na ziemi pokotem, jedni na materacach, inni na łóżkach polowych, na płaszczach i derach wełnianych. Wodził po nich sennym, obojętnym wzrokiem. Ziewajšcmyœlał ospale, że pewnie tu wszyscy pomršz zimna na tej wyziewajšcej chłód i wilgoć,na przemokłej i ohydnej ziemi. Bez przykroœci zagłębiał się w Tyczenie, wwiadywał w pożšdanie, żeby już spoczšć na zawsze. Byle głęboko! Nie będzie się ruszał, trzšsł, drżał... Spać tęgo, bez łajdackiego budzenia przez byle durnia... Tylko żeby choć samemu! Wœród trupów obcych żołdaków gnić we wspólnym dole i œmierdzieć pospołu z motłochem... Wnet cicha, daleka muzyka onych skrzypiec... Anielski ich głos przepływa w duszę jako struga wonnoœci... Wtem krzyk potężny, łoskot jednolity z męskich, zdrowych żołnierskich piersi grzmi niby dŸwięczny strzał stu armat: - Vive l'Empereur! Za chwilę drugi: - Wiwat Cesarz! Chwila cicho... Oto znowu bucha ten szalejšcy orkan radoœci, ten uniesiony hymn, w jedno słowo zawarte Atlantyckie Morze: - Wiwat Cesarz! Dreszcz odmienny przebiegł ciało. Znikł, a z nim razem myœl o tym, co znaczyć może ten wszechpotężny okrzyk. Cisza nastała. Zjawił się w uliczce między rannymi, ułożonymi szeregiem, oficer wielkiego wzrostu i czytał manifest cesarski głosemdonoœnym, wyraŸnym, potężnym. Manifest głosił wszem wobec - zdrowym i konajšcym żołnierzom, pracowitemu ludowiibogaczom, księżom i œwieckim, Francuzom iHiszpanom, wszystkim zgoła, kto oddycha na Półwyspie Iberyjskim, że w chwili tej cesarz Francuzów na wieki wieczne znosi i niweczy Inkwizycję œwiętš, wypuszcza jej więŸniów, umarza sprawy, że liczbę zakonów i klasztorów zmniejsza o dwie trzecie, że na zawsze odmienia i kasuje odwieczne prawa feudalne panów, że znosi i niweczy wszelkie przywileje... Cedro słyszał wszystko dokładnie i wszystko zrozumiał. - Teraz już wiesz, Szczepanku - mamrotał œmiejšc się i ziewajšc - dlaczego łamaliœmystarš Saragossę, kartel Aljaferiš z jej więŸniami, czemuœmy broczyli lance pod Tudelš we krwi ciemnego motłochu. Naszš to krwiš pisana twoja konstytucja, więŸniu hiszpański!... Przechylił głowę na bok i patrzał w słonecznš przestrzeń. Patrzał na kamienisty grunt około swego posłania, na zmokłš w nocy i obsychajšcš dopiero glinę,rozciapanš od licznych butów. Czuł, że klei mu oczy prędki, goršczkowy sen, powieki chodzš jak po piasku, jak po pacynach zeschłego wapna. Jeszcze jedno senne wokół spojrzenie... Któż to się zbliża? Któż to idzie ku niemu? Zna przecież tego człowieka... Widział go, na żywy Bóg! Twarz blada i tajemnicza nikiej księżyc ukryty w chmurach. Oczy w niej zagmatwane latajš, latajš, to znowu w cienie swe cofnš się, żeby czyhać jak lwy w zasadzce... Z barłogów, sienników, materaców, der, z nagiej ziemi dŸwigajš się porwane szczštki,potrzaskane głowy, wspierajš się na łokciach przeszyte, bezsilne tułowia - i zeschłe gardła, uszczęœliwione usta miotajš krzyk: - Wiwat Cesarz! Krzysztof podniósł się z legowiska. Coœ w nim od tego ruchu złamało się, jak gdyby chrupnęło bez dŸwięku. Siadł na posłaniu straszliwie blady, zlany potem, z gębš pełnš krwi. Oczy jego jak kły werznęły sięw nadchodzšcego. Zatrzymały go w miejscu. Stanšł. - Sire!-wymówiłCedro. Ciemne, wojenne oczy wodza uderzyły w spojrzenie Krzysztofa. Spokojna twarz, jakby wykuta, z niewiadomego metalu, była ku niemu wyczekujšco i groŸnie zwrócona. - Jakie jest twoje życzenie? - spytał głuchym i zimnym głosem. - Jeœli umrę... - poczšł mówić Cedro w języku francuskim, spokojnie i groŸnie, z dumš i odwagš patrzšc mu w oczy. - Jakiej jesteœ broni? - przerwał. - Lansjer polski. - Spod Tudeli? - Tak. - Nazwisko? - Poszedłem z domu mego ojca... Wierzyłem, że mojš ziemię... A teraz... na obcej:.. Wyrzecz, że nienadaremnie, że dla mojej ziemi... Cesarzu, Cesarzu! Nieme i głuche oczy zagłębiły się i weszływ oszalałe ze œmiertelnej miłoœci spojrzenie rannego. Nieruchomy, zadumany stał Napoleon. Któż wie? Może w tych natchnionych oczach ujrzał duszę swš młodš. Może rumiane œniegi skał Monte Oro, pinie na cyplach Monte Rotundo, może kamienisty brzeg wyspy w pianach rozhukanego morza zobaczył. Może swojš korsykańskš miłoœć wolnoœci ważył przez chwilę na szali z koronš władcy nad obcymimu ludami i berłem Karola Wielkiego. Może wzdychał w utrapieniu za tym, co już w duszy jego uschło, skruszyło się i od wiatrów rozwiane zostało jak badyl umarłego kwiatu, za pochłonięciem młodš, sprawiedliwš i dumnš duszš - niedoli ojczyzny. - Vive la Pologne! - usiłował krzyknšć Cedry padajšc bez sił w swój barłog. Ale nie krzyknšł już, tylko te wyrazy wyjęczałprze-z. fale krwi broczšcej z ust. Cesarz stał jeszcze nad nim długš chwilę. Kamiennym wzrokiem patrzał w jego twarz.Wreszcie podniósł rękę do kapelusza i rzekł: - Soit. Oddalił się wolnym, miarowym, zimnym krokiem. Za nim gromada generałów. Znikł między kolumnami wojsk pieszych, w tłumach konnicy... Rozdział 6 VAL DE PENAS Wieczór się robił, kiedy Krzysztof docierałnareszcie do wsi Val de Penas, gdzie mu przepowiadano obecnoœć pułku. W oczach miał jeszcze otaczajšce tę wieœ faliste łany winnic o srebrnoszarym liœciu, porysowane w nieskończone linie od białychpalików. Gasły w łagodnym zamgleniu wiosennym wzgórza i szczyty Sierra-Moreny. W Ciudad-Real, Infantes, Almagro, Manzanares, Toboso i innych zakštkach Manszy stały siły francuskie, toteż Cedro czuł bezpieczeństwo dokoła siebie i towarzyszów, z którymi ze szpitalaw Madrycie wyruszył po przyjœciu do zdrowia na poszukiwanie macierzystego pułku. Cieszyła go ziemia sucha i widok wiosennego nieba. Jakże się radował obrazem piaszczystych osypisk, w których brzeg urwisty pinie wszczepiajš krzywe korzenie swoje, a poczwarne łopaty kaktusa, najeżone kolcami, kołacš od wiatru. Gwizdał i poœpiewywał witajšc olbrzymie szare krzewiny ostu, co tworzš bezpańskie, a nawet bezptasie gaje. Nareszcie wjechał w ulicę wiejskš. Witał się oczyma z niewysokimi domami, twardo ubitymi z mułu i chrustu. Dziwne wrażenie sprawiał obok tych niemal polskich chat ze słomianymi strzechy widok dziedzińców zasadzonych pomarańczami, sadów wygrodzonych żywopłatem z kamelii, róż i bukszpanu. Okna domostw były zakratowanei pospuszczane w nich zasłony. Zaraz w jednym z pierwszych siedlisk Cedru zobaczył stojšcego pode drzwiami lansjera.Ujrzawszy oficerka, o którym sšdzono, że dawno ziemię gryzie, wiarus wyjšł z ust fajkę i przypadł do strzemienia. Na krzyk jego z sšsiednich domów wybiegli koledzy, i wnet Krzysztof jechał jak tryumfator wœród pieszego tłumu. - Witajcie, los infernos!-wołał. - Pan podporucznik niech żyje! - Teraz dopiero będziemy brygantów łupać! - Na oficerski dwór... Setki pytań, opowieœci i setki odpowiedzi zasypały Krzysztofa. To o jakichœ haniebnych przejœciach w górach Juvenes, to o zgubieniu sztandarów, o marszu nad rzekš Gwadiana, o bezprzykładnym boju pod Ciudad-Real, o poœcigu na Miguelturra, Ałmagro, Santa-Cruz... - A pan pułkownik tu z wami? - zdołał dopytać się Cedro. - Pan pułkownik Konopka? Gdzie! Już we Francji nasz pan pułkownik. - Patrzajcież! A szefowie? - Pan szef Routier do francuskich strzelców konnych na pułkownika fortragowany... - To któż wami dowodzi? - Sam jeno pan Hupet został nad nami. - Do jego idziem kwatery... W jednym z największych domostw wsi Val de Penas mieœciła się kwatera pana Hupeta.Był już zmierzch, kiedy gromada eskortujšca Krzysztofa wwaliła się w podwórze domu. Na jej spotkanie wychyliłysię ze drzwi i okien figury wiarusów w porozpinanych mundurach i koszulach tylko. - Kto idzie? - wołano. - Daj hasło! - Moje hasło: Saragossa i Burviedro... Wnet wcišgnięty do wnętrza obszernego domu zwrzaskliwymi oznakami czci, Krzysztof posadzony został przy długim stole. Z poczštku wodził po tłumie oczyma nie przyzwyczajonymi do blasku. Spostrzegał dokoła siebie znajome twarze,srogie gęby lansjerskie z wšsem do góry zadartym albo posępnie zwieszonym, oczy wilcze i sępie. Poœrodku siedział w koszuli tylko i hajdawerach Niezabitowski z głowš przez pół obwišzanš chustkš. Obok niego ponury Prendowski, dalej Górecki, Jan Nestorowicz, Szarski. Na widok przybysza Niezabitowski krzyknšł: - Widzieliœcie, przecie ten œwiszczypała żyje! Galicyjski hrabio, bywaj! Siedzšcy za stołem zerwali się z miejsc swoich. - Witajże, witaj! - wołali. - Wina! - Oto goœć!... Jakby spod ziemi wylazł... - Wódki mu dawajcie na otrzeŸwienie! - Gorzałš go częstujcie ojczystš! - Nie wiesz nawet, bracie, nie przeczuwasz, jakš tu gorzałkę Majewski z wina pędzi. Gorzelnię, mówię ci, założył... Podoficerowie, a nawet żołnierze, napełniliizbę. Cedro witał się z nimi radoœnie. Rozglšdajšc się wkoło spostrzegł w rogu izby wysoko na gwoŸdziach zawieszone dwamundury oficerskie z czarnymi na plastronach znakami. - Co to jest? - krzyknšł. - To jest mundur Pęczkowskiego z czwartego pułku piechoty. Zamordowany w Consuegra, a tamto, bracie, mundur Czyńskiego, porucznika z dziewištego pułku. Ksišdz go w Herencia zdradš zabił. - Chowacie je na pamištkę? - Chowamy je na pamištkę. Muzeum tu nasze fundujemy w tym przybytku. W Manzanares piechury œpiš, a my tu za nich na szpicu czuwamy dzień i noc. - Te kandelabry to także muzealne?-pytał Cedro, ciekawie oglšdajšc srebrnolite, wieloramienne œwieczniki, których kilka w różnych miejscach długi stół obcišżało. Wielkie, żółte œwiece koœcielne z wyciskanymi ozdobami rozmaitych kolorów płonęły pryskajšc iskrami. Cienkie obrusy haftowane, œcišgnięte z ołtarzów, okrywały stół. Œciana oddzielajšca tę dużš izbę od następnej była na pół wywalona i przez okršgły w niej wyłom cišgnšł się stół do drugiej izby. Stamtšd zawracał podkštem i biegł dalej w głšb domu. Cały zawalony był srebrem najkosztowniejszym.Roztruchany do wina, wszelkiego kształtu i rozmiarów, kute i cyzelowane przez mistrzów, pyszne złote kielichy, dzbany i nalewki z dršżonego kryształu w kształcie łabędziów, pawic i krogulców, w kształcie dziwnych kwiatowych kielichów albo gryfów, rarogów i chimer; wielkie patery na owoce z malachitu i żółtego marmuru Sieny, bezcenne talerze porcelanowe z Limoges i czary półgarncowe do wina ze rzniętymi w czeskim szkle herbami grandówhiszpańskich; pamištkowe kubki i kielichy z kokosowego orzecha, rogu bizona i żółwiej szkarłupiny, dokonane przed wiekami przeznieznanych artystów Ameryki, wydarte przez konkwistadorów, zdobiły teraz, na nowo zrabowane, biesiadniczy stół lansjerów. Czarne, ciężkie, szumišce wino Val de Penas napełniało konwie, roztruchany i kielichy. Setki butelek stały pod œcianami w koszach. Na srebrnych półmiskach i drogocennych talerzach dymiły się ogromne porcje kiełbasy, ze słodkim sosem, po polsku przyrzšdzonej; wdziwacznych naczyniach starożytnych żołnierze roznosili kiszkę podgarlanš na goršco, tłuste salcesony na zimno, pekeflejsze i szynki z chrzanem. - Ależ to wy tu wielkanocne œwięta, widzę, obchodzicie! - wołał zachwycony Cedro. - A ty coœ myœlał! Wprawdzie bab nie ma żadnych, ani takich, ani owakich, ale za to kiełbasy Skarzyński takie porobił, że cały pułk drugi już tydzień smakuje i nie może się odjeœć. - Skšdżeœcie œwiń nabrali? - A to się tam Skarzyńskiego pytaj... - Myœlisz, że to już wszystko! Pełne ma chlewy œwiń, karmi je tak, że się ani jednaruszyć nie może, a rznie tylko najtłuœciejsze. - Jedno ma tylko zmartwienie - pokpiwał stary Szulc - że, mili bracia, choć częœci tego œwiństwa nie może pognać na jarmarkdo Wšwolnicy albo Baranowa... Toby zbił kabzę! - Dalejże, dławikufle! Pijmy zdrowie młokosa Cedry!... zawołał Prendowski. - Skoroœ się, wiesz, z tego postrzału wylizał, toœ chwat. Kozła magnšłeœ jak pajac w cyrku, a farbowałeœ, bracie, jak rogacz trafiony pod pište żebro... - mruczał Niezabitowski. - Chociażeœ z nami w podłych górach Juvenes nie był, aleœ lansjer chrzczony. Pijmy za niego! - Kołem za niego pijmy! - krzyknęli. Wstał cały półpijany stół. Cedro powiódł po nich okiem i zakipiał cały od żołnierskiego wzruszenia. Gotów by był jeszcze - 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żDP cES ťF?c€GM cHY-›cIô;gumrzeć za tych ludzi, dšłby się w sztuki poršbać za honor, jaki mu wyœwiadczyli pijšc zań i zowišc go lansjerem. Chciał im powiedzieć, że widział Napoleona. Podniósł kielich... - Wołać tu Dysa! - krzyczał Prendowski - niech jucha œpiewa, bo markotno... œmierć w oczy zaglšda... - Dysa wołać!... Wszedł zaraz żołnierz stary, niewielkiego wzrostu, z włosami bielusieńkimi jak œnieg i z białym przystrzyżonym wšsikiem, ale czerstwy i czerwony jak ćwik. - Stary! Œpiewaj!... - wołano. - Tylko nie z tych nowych pieœni... - Stare nam œpiewaj! co najstarsze! - Według rozkazu... - rzekł wyprostowany Dys. Usunšł się zaraz pod œcianę, odkaszlnšł i powiódł rękš po wšsach. Za chwilę wzniósłdłoń uroczyœcie, jakby dyrygował orkiestrš, i niespodziewanie zaczšł œpiewaćgłosem tak szczerym, silnym i cudnym, że w całej kompanii nastała grobowa cisza: Ocknij się, Lechu, przerwij sen twardy, Czuwa na twój kark bisurman hardy... Czas przetrzeć Ÿrenice, a toczyć krynice Łez gorzkich! W głosie tym brzmiała najszczersza prawda, tryskały krynice łez gorzkich. Już pod armatš ziemia przyklęka, Już Ukraina pod Turkiem stęka, Już braniec spętany, już brzęka kajdany, A ty œpisz! Cały tłum oficerów chórem, w uniesieniu, powtarzał ostatnie wyrazy. Prendowski napełnił sobie kielich i dolewał do niego łez gorzkich. Orle Sarmacki! Gdzie sš pierony, Gdzie sš ogniste grady Bellony? Gdzie dziarska ochota? Gdzie pradziadów cnota? Gdzie męstwo? Jeszcze brzmiała ta pieœń, kiedy dał się słyszeć gwałtowny tętent, zgiełk i krzyki. Tłum żołnierzy rozstšpił się we drzwiach ido biesiadnej izby wwaliło się kilku olbrzymich lansjerów w czapach i pełnym uzbrojeniu, dŸwigajšcych kogoœ na rękach. Wszyscy byli pokrwawieni, w potarganym odzieniu, z twarzami zdziczałymi i czarnymi od prochu. - Kto to? - krzyczał Niezabitowski. - Pana Stokowskiego niesiemy... - Kapitan! - wołali oficerowie. - Żyje? - Zršbany, ale tchnie. - Na górę z nim, do pokoiku. - Chirurga! - Stokowskiego zdrowie! Tuż za żołnierzami wkroczył do izby porucznik Mikułowski. - Widzieliœcie go! - zawołał Szulc. - Całoœ wyszedł? - Bogu dziękować. - Jakże to było? Gadajże, nie stój! - Boisz się, żeby we mnie przypadkiem słowa nie pogniły jak w nieboszczyku Sanszo Pansy... Jeœć mi się chce. Siadł do stołu i przygarnšł ku sobie pierwszy z brzega półmisek. - Gdzież to było? Mikułowski ruchem pełnym niewinnoœci przyjšł z ršk kaprala kopiastš paterę wieprzowego mięsiwa, popchnšł kęsy kielichem Val de Penas i rzekł między jednym haustem a drugim: - A no, w Mora. - Cóż to za Mora? - zapytał Cedro. Mikułowski spojrzał na niego z ukosa i rzekł: - To acan żyjesz? Mora to taki zamek jak wChęcinach abo i większy. Postawili nas tam ze Stokowskim na straconš pocztę. Straszy,do diabła, w tym zamczysku... Okopaliœmy się odgrzebaliœmy fosy, co je podobno Maurowie z Andaluzji przeciw królom Kastylii w skale pokopali... - Co ty bredzisz o Kastyliach? Gadaj o rzeczy! - No, tak. Napadli na nas jeszcze wczoraj, o północy, ze wszystkich stron. Było tego bydła z tysišc ludzi, a nas pięćdziesięciu, zamkniętych w starych basztach. Broniliœmysię strzelaninš, póki nam prochu starczyło.Potem kamieniami. Ale roni rozebrali mur, wybili dziurę w baszcie narożnej i podpalili schody. - Jakżeœcie wyszli? - Czy ja wiem? Szliœmy przez ogień. Pałaszami... Stokowski, jucha, wojował! Bodaj to! - Któż zginšł? - po długim milczeniu, w czasie którego Mikułowski jadł zawzięcie, zapytano z tłumu. - Czy ja wiem? Poginęli... Niejeden zleciał na łeb w ogień. Jak my dopadli koni, to się tam jeszcze kotłowało. No, ja się już najadł - jadę! - My z tobš! - wrzasnęli oficerowie. Cedro roztršcił tłum biegnšc do swego konia. Gdy się znalazł na siodle przed domem, płonęły już smolne pochodnie, oficerom podprowadzano konie, w stajniachsłychać było rżenie i wrzawę. Za chwilę tršbiono wsiadanego. - Chłopcy! dziœ nie dawać brygantom pardonu! - słychać było w ciemnoœci głos Niezabitowskiego. Rozdział 7 NAD BRZEGIEM RAWKI Druga kompania pierwszego szwadronu ułanów pułku Dziewanowskiego wczesnym rankiem wyruszyła na patrol główny. Deszcz lał przez całš noc. Nade dniem dopiero ustał. Obwisłe chmury dŸwigały sięz równin mazowieckich, ukazujšc w oddali leœny widnokršg. Kompania miała rozkaz przebyć błota rzeczki Rawki poniżej trzech stawów w Michałowicach i od pierwszego skrzydła, zmiejsca, gdzie stała ostatnia wedeta, wejœć w lasy, w różnych kierunkach je przejrzeć i złšczyć się ze swym szóstym pułkiem oraz z brygadš konnicy Biegańskiego. Stu siedmdziesięciu jeŸdŸców z kapitanem, porucznikiem i dwoma podporucznikami żwawo oddalało się od warszawskiego traktu. Zrazu co kilkaset kroków próbowali miejsca dobrego do przebycia, ale wszędzie na próżno: Po roztopie wiosennym i po deszczach nizina Rawki stała pod płytkim zalewiskiem,które podchodziło aż pod suche pola. Zaraz pod Puchałami zaczynały się torfowiska, wktórych koń od samego brzegu po tybinki zapadał. Jedyne miejsce twardsze, z mostem, pod ogrodami folwarku w Michałowicach, mieli rozkaz ominšć. Szli tedy dalej. Pomiędzy ich szlakiem a Pęcicamistało bagno-głębia, bezgruncie paskudne, zawleczone wodš i szerokie blisko na wiorstę. Długie rudawiska cišgnęły się stamtšd aż po wieœ Tworki i Pruszków. Ogromny park, drzewa dzikie, rozrosłe w las nad stawami Pęcic; ginęły jeszcze w œniadych tumanach. Kiedy niekiedy wynurzały się z nich wielkie zastępy drzewi kryły znowu w tajemnicze półmroki. Tylkoaleje starych lip na piaszczystych wzniesieniach, prowadzšce w stronę Komorowa, stały już w błękitnym przestworzu. Już œwieża trawka puszczała się wszędy, gdzie tylko grunt zetknšł się z falami, a jasne pędy tataraku tryskały szeregiem, odspodu, jak żarzewie ognia buchajšce z głębin ziemi. Olchy po nadrzeczu, w błotach rozrosłe w kępy i laski, czarne były jeszcze, jakby wœród młodocianego œwiata schorzałe i opuchłe, ale już i na nich żółtawe bazie tam i sam omgliły wierzchołek. Rowami i głębiš skib z szelestem i szemraniem waliła w nizinę wiosenna i œwieżo spadła woda. Nad długimi szyjami i gardzielami torfowia, które warzyło się w cieple wstajšcego dnia i kurzyło od oparów; œmigały wcišż wesołe pokrzyki i radosne loty czajek. Żołnierze z cicha naœladowali ich głosy rodzime, niektórzy tak wybornie, że kompania œmiała się jak jeden człowiek. Nawet marsowaty i straszny kapitan, Franciszek Katerla, szybko awansujšcy jakonajlepszy jeŸdziec w armii, nie mógł skryć pod bujnym wšsem uœmiechu. Srogo chrzškał i oglšdał się jak zwierz gotowy do skoku, lecz ludzie dobrze wiedzieli, że wiosenkę ma takš samš w sercu jako i wszyscy. Podporucznik Rafał Olbromski wesoły był tego ranka. Koń pod nim zdrowiem parskał i niósł go miłoœciwie. Każde czajki zawołanie przypominało coœ miłego, jakowšœ dawnš, a już, widziało się, na zawsze obcš i zapomnianš radoœć. Na płaskich wyniesieniach gruntu, po prawej stronie Rawki, kret wyrył kilkadziesišt œwieżych, czarnych kretowisk.- Będzie pogoda... - szeptali żołnierze. - Ten saper nie będzie ci wywalał ziemi przed deszczami, dopiero jak wiosny pewny, cabas za łopatę i sypie. - Takiego wzišć, zaraz by za koœciołem, pod Opaczš, okop wywalił na sto łokci. - Będzie ta i bez niego, nie bój się... Ziemia już na tych przypiaskowych góreczkach pachniała ostrym, przenikliwymczadem wiosny. Jeszcze, prawda, pańskie role nietknięte szarzały daleko, w stronę Warszawy, a piaski po drugiej stronie rzeczki szczerzyły się nagimi spłachciami, ale już ozime żyta płonęły gdzieniegdzie zieleniš. Zbliżywszy się do wioski Reguł żołnierze spotkali chłopów orzšcych swe niwy. Mokreskiby, œwieżo odwrócone, lœniły jak wypolerowane żelazo. Chwilami powiew wiatru z południowej strony przyniósł odórnawozu, odór, co uderzał i natychmiast ginšł w czystoœci powietrza. Kompania wyszła na twardszy grunt i sadziła ugorami. Kopyta końskie zapadały się jeszcze po pęciny i, wyrywane z tężejšcej ziemi, pojękiwały do taktu. Pod wioskš Pruszkowem przebyto w bród Utratę, piachami ruszono na południe w lasy komorowskie i helenowskie. Zaraz za rzeczkš kapitan Katerla zatrzymał oddział iuformował go do patrolowania. Dwadzieœciapięć koni dał na awangardę z porucznikiem na czele. Z tych dziesięciu miało patrolować, a piętnastu iœć w kupie o dwa tysišce kroków przed oddziałem głównym. Dwudziestu jeŸdŸców z pierwszym podporucznikiem zostawił w ariergardzie o dwa tysišce kroków za oddziałem głównym.W takim tedy porzšdku wszedł w lasy. Suche, na pół liœciaste bory ciche były i nieme. Podszewka leœna- grabina, dębczaki, kuszcze leszczynowe ledwie-ledwie dawała znak życia. Zeschły i truchlejšcy liœć pod końskimi kopytami szeleœciał... Wšskš dróżkš od Nowej Wsi w stronę Nadarzyna przeciskała się straż przednia. Oddział œrodkowy szedł kupš, majšc po boku wachmistrza starszego, czterech wachmistrzów, furiera, kapralów i trębaczów. Szeregowi cišgnęli równo lasem.Milczeli głucho i dawali baczenie. Słońce już wyszło i nagi las tak jakby przecišgał się i dŸwigał ze snu. Tu i owdzieotwierało się pole jak zatoka werznięta w las, i oko biegło w pustš, milowš, mazowieckš równinę. W jednej z takich ostoi bydliła samotna wioska. Kilkanaœcie bielonych chałup pod słomianymi strzechami. Siedliska mieœciły się po obudwu stronach piaszczystej drogi. Nad strzechami górowały nagie lipy i rosochate wierzby. Pustka i cisza... Na szczycie najwyższego z drzew bociek klekotał. Pierwszego spotkanego chłopa, tak jak stał, wzięto między konie i kazano prowadzić oddział najbliższš drogš pod Nadarzyn. Kupa dzieci w koszulinach wybiegła patrzeć na jasne wojsko i szła zanim długo, długo z wlepionymi oczyma. Psy szczekały bez końca, gdy już oddział dawno w lesie utonšł. Rafał wywiódł konia z koleiny i puœcił go lasem na skraju szeregu żołnierzy. Słuchałz luboœciš, jak podkowy końskie rozmiatajšbrunatne, zgorzałe zwłoki zeszłorocznych liœci bukowych i łamiš zeschłe gałšzki. Myœli biegły w dal, podobne do spojrzenia przebijajšcego gęsty las. Niby na jawie, niby trzeŸwymi oczyma ujrzał ojca... Nigdy prawie o nim nie myœlał, ani razu chyba w życiu nie wspominał go sobie z tęsknotš. Skšdże teraz?... Idzie staruszek zgarbiony, jakoby pleœniš żółtawš obrosły, kijkiem przed sobš œcieżynę maca. Czapczysko na nim, bekiesza, buty wytarte, jak zawsze. Stary sknera, Olbromski z Tarnin. Cóż za dziwny, cóż za cudaczny, niezgruntowany żal! Ach, bił go ten ojciec zawsze, od najpierwszego dzieciństwa, znieważał zawsze, nękał, dokuczał, poniewierał, zdradzał. Z domu, spod dachu, na deszcz i słotę wygnał. A brata, brata! Na wieki wypędził z dziedziny... Na wieki, na wieki wieków... Serce mu nie zabiło, nie drgnęło,gdy się brat terał po œwiecie, w marszach,po leżach, w obozowiskach. Nie przeczuło, gdy zestrzelany kulami na polu leżał półumarły, nie pękło z żalu, gdy umarł niezjednany, bez uœcisku. Gnije teraz daleko, daleko... Skšdże to ten dziwaczny, niezgruntowany żal? Zda mu się, że to nie on myœli o ojcu, lecz że sam jest starcem zgrzybiałym z Tarnin,że wszystkie myœli tamtego, najgłębsze korzenie myœli, najcieńsze nitki wiedzeń, uczuwań ma w sobie. Czuje, jak drżš, jak się rojš i cierpiš. To nie jemu żal, och, nie! To starca nęka ów ciemny, niepowrotny, niezgłębiony ruch czucia. Wiosna nowa nadeszła, nowy jar tršcił i zesnu obudził każdšgrudkę ziemi, ciepły wiater powiał zza Wisły na sandomierskš równinę. Wszędy, jak oczy daleko zasięgnš,życie się rodzi. Tyle już lat to samo życie się rodzi... Tylko już Piotr nie wróci. Już go nie ma. Stał się oto skibš gliny, kopkš nawozu, szczyptš popiołu. Koœć ta już jedna z niego nie została. Żeby choć to wiedzieć, ile z niego jeszcze tego próchna ocalało! żeby to choć rękš pomacać! Gdyby był leżał na cmentarzu, co go w polu widać, poszedłby teraz ku niemu, jak nikt nie widzi, i gadałby mu w mogiłę ojcowskš swojš wolę i rozkaz. A tak... Jakaż to straszna rzecz przeżyć dziecko! Serce starca kurczy się, zwija i œciska w sobie, ale już ani jednej łzy wydać nie może. Powiódł oczyma po polach. Naokół... Przystanšł. Patrzy w dal. Nie ma i drugiego. Któż wie, czy i ten wróci? Kiedyż wróci? Zimne i twarde myœli odtršcajš te trwogi. Wiatr wiosenny osuszył samotnš kroplę na obwisłej dolnej powiece. Twarda wola wegnała w kluby wzruszenie. Idzie znów starzec szybko, szybko kijkiem swymsię podpiera. Zaczyna ważyć w głowie pospolite, codzienne, folwarczne myœli. Co będzie siał na tej niwie? co na tamtej? czy jeszcze zawlec tę podorywkę? czy orać tamte uwrocia? I oto znowu wypełza z niepostrzeżonej szczelinki dawna wola, zawzięta na œmierć irozcinajšca na dwoje, jakoby płytka damasceńska stal. Nie, nie daruje, nigdy nie przebaczy! Niech ginie! niech przepada! Choćby jak kundel wygnany przyszedł i przyszwy buta lizał, nie pogłaszcze go rękš. Szpadkę z pochwy na ojca dobywać? Cha, cha!... Niechże na wieki przepada, kiedy tak! Skiby ziemi sztorcem się nasuwajš przed ogniste, czerwone oczy. Zgadnij, w którš też zmienił się teraz... Zgaduj, zgadula... Coœ w Rafale rozcišga stawy duszy i głęboki ból, zaklęty ból leżšcy między ojcem a synem, ból, któremurównego na œwiecie nie ma, wykrzywił mu twarz. Żal mu tego starca, cierpi za niego iw nim, a żal ów rznie się wœród poczucia krzywdy, zniewagi, wskroœ wstrętu i gniewu. Zdumionym okiem powiódł dokoła. Słońce jaœniało. Złotobiałe połyski szły wzabłškaniu po lesie. Spoczęły na brzozach nagich i żałoœnie uroczych, jakoby przeœliczne niewiasty zhańbione i obdarte zszat przez brutalnš moc:.. Spoczęły, zmierzchły, odleciały. Weszły między zielone gaje sosen i pod zgniłymi liœćmi, pod uschłymi igłami szukały pracowicie, zdyszanych od trudu, kłów ziół wiosennych. Wtem przed oczyma zamglonymi dumaniem błękit szeroki zajaœniał. Otwarło się pole idšce milami w południowš stronę. Daleko wpiaskach szarzały stodoły Nadarzyna i połyskiwał duży, miedziany dach koœcioła oraz niewysoka jego wieżyczka. Rafał obojętnie patrzał w piaszczyste ugory œledzšc ledwie widoczne koleiny suchej już drogi, gdy raptem usłyszał chrapliwy, przyduszony głos kapitana: - Stój! Konie na ten głos, nim ręka jeŸdŸców przykróciła cugli, stanęły jak wryte. Złotogniade pokryły się ciemnymi łatami. Dymiły parš wszystkie. Na niektórych pianasię już zamydliła. - Bacznoœć - do zsiadania!Olbromski z zadowoleniem cielesnym przerzucił cugle na prawš stronę, okręcił grzywę około palców lewej ręki i z lekka wysunšł prawš stopę ze strzemienia: Wsparłszy lewš rękę na kuli marzył jeszcze: U nas się tam już zazieleniły niwy. Rankiem po parowach mgły buzujš... - Z koni! - wyrzucił kapitan. Sam, jako niedoœcigły wzór, przeniósł genialnie prawš nogę, palcami w dół, ostrogš do góry, przez swego cudnego wałacha. Jak jeden człowiek stanęła kompania na ziemi w pozyturze aż do komendy: - W miejscu - spocznij. Rafał zostawił swego tresowanego Bratka samopas, z zarzuconymi na siodło wodzami, i wyszedł z szeregu, żeby rozprostować kolana. Ale kapitan nie dla samego wypoczynku tu stanšł. Przeszedł przed awangardš mamroczšc do siebie niezupełnie salonowe wyrazy, wybrał jednego z żołnierzy, Mazura jak œwieca, i skinšł nań; żeby wyszedł. Wybrał drugiegoi skinšł znowu. Kazał im odpišć pałasze, złożyć na ziemi lance, zdjšć Czapki i włazić ostrożnie na najwyższe dwie sosny stojšce na skraju leœnym. Obaj poskoczyli i, jak wiewiórki, idšc według rozkazu z północnej strony pniów od sęka do sęka, dostali się na wierzchołki.- Co widać? - pytał kapitan z cicha. Milczeli.- Patrz jeden z drugim, gawronie! Wielki. goœciniec widzisz, jak z lasu idzie do Nadarzyna? - Widzę, panie kapitanie! - Za Nadarzynem trakt widać jeszcze, czy nie? - Widać, panie kapitanie. - Pola wszystkie oglšdaj, dokoła... Patrzysz? - Patrzę, panie kapitanie. - Puste? - Pu... Nagle obadwaj żołnierze jak na komendę zaczęli zsuwać się z drzew dzwonišc ostrogami, œpiesznie odczepiajšc z sęków akselbanty. - Czego? - zgrzytnšł na nich kapitan. szenia. Gotów by był jeszcze - 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żJPú cKJcL[îcMI,ĘcN;TObadwaj skoczyli na ziemię z wysoka. Biegli do koni chwytajšc swe czapki i lance z szeptem: - Konnica, konnica! Kapitan rzucił się w kierunku, który wskazywali. Nic z poczštku nie dojrzał. Pola porznięte były kępami brzozowych i sosnowych gajów. Od strony wielkiego lasu zwanego Dębakiem, przez œrodek pól szedł miarowy, chrzęstliwy, dzwonny pogłos. Serce Rafałowe zabiło gwałtownie i z wolna się uciszało. - Duch-duch, duch-duch... Płonęły rozpierzchłe myœli: Sarny z Łysicy idš, czy co? - Bacznoœć - do wsiadania! - zakomenderował kapitan cicho, sekretnie. - Na koń! Rafał bezwiednie, z oczyma utkwionymi w dal, przeniósł nogę przez grzbiet koński, wsunšł stopę w strzemię do kostki wielkiego palca, rzucił końce cuglów na lewš stronę. Poprawił się w siedzeniu, zmocował w sobie, wrósł w siodło i stanšł jak wryty. Bratek pochrapywał nozdrzami i strzygł uszyma. Daleka muzyka kopyt końskich po mokrej, miękkiej ziemi głucho, głucho przepływałapolami. Oczy oficerów, wachmistrzów, kapralów, trębaczów, żołnierzy, jak cięciwa do ostatniego krańca nacišgnięta, wytężyły się w tę stronę, skšd szedł daleki takt. I oto w odległoœci co najmniej wiorsty, zza lasku, z wolna, płynnie, powabnie grajšc w słońcu kolorami wysunšł się hufiec cesarskich huzarów. Kapitan stał na swym koniu zupełnie skamieniały. Twarz jego była jak gdyby z marmuru wykuta. Wszystek był w oczach. Patrol austriacki szedł w stronę nadarzyńskiego traktu, wracajšc widoczniez rekonesansu. Ukoœnie miał przecišć pole przed frontem polskiego oddziału. Gdy caływyszedł na plac i widać było całš jego siłę, daleko od polskiej znaczniejszš, z ust kapitana padła jak strzał komenda: - Lance do ataku! Prędzej, niż słowo rzec, prawe ręce zsunęły się po drzewcach kopii aż do miejsca, którego mogły dosięgnšć bez pochylenia korpusu ciała. Tam je chwyciły sękate garœcie mazurskie. Tylca lanc wyjęli z rzemiennych u strzemienia tulejek. Pierwszy szereg schylił lance grotem w piersi wroga, drzewca na pół łokcia od końca wzišł pod pachę; przycisnšł do żeber. Drugi szereg ujšł drzewca - i czekał. Kapitan się zasiadł mocno, rękę położył nagłówni pałasza. Toż oficerowie. Wielki dechw piersi... Œwisnęły oficerskie szable, wyrwane z pochew jak jedna. - Przykróć cugle! Powiódł po ludziach okiem żelaznym. - Naprzód! - Marsz, marsz! Ostrogi worały się w boki końskie. Hufiec drgnšł i wypadł spomiędzy drzew. Zrazu szedł nierównymi skokami, jak gdyby szukał swego taktu, wspólnego dla wszystkiej siły. W jednym momencie go schwycił. Wtedy ludzie i konie stali się jak masa jednolita, jak zlepienie w bryłę olbrzymiš, jak skała oderwana z czuba łańcucha gór i lecšca w doły przepaœci. Żołnierze pierwszego cugu schylali się ku szyjom końskim w miarę wzrastania przecwału. Zafurczały choršgiewki: Bryły miękkiej roli, frygnięte końskimi kopyty, grały w powietrzu. - Nacieraj! Rafał czuł wœciekłš rozkosz w tym wichrowym pędzie. W zmrużonych oczach miał błękitnš i błyszczšcš smugę. Usłyszawszy ostatni krzyk kapitana rozwarł oczy. Był o jakie oœmdziesišt kroków od linii nieprzyjaciół. W półszwadronie kajzerhuzarów, jednym z szeœciu w przedniej straży generała feldmarszałka von Schauroth idšcych, od dawna spostrzeżono podjazd. Sformowany patrol leciał na spotkanie co koń skoczy. Oficerowie gnali z krzykiem na skrzydłach jeŸdŸców, wycišgniętymi szablami dajšc kierunek napaœci. Gdy pierwsze dwa szeregipolskiej kompanii naciœnięte zostały przez następne tak, że łby końskie wrzynały się między jeŸdŸców, a piersi rumaków naparły w galopie na kłęby i wciskały się między uda koni pierwszoszeregowych, szyk huzarski, lecšcy pod kštem, stršcił się z polskim. Ułani werznęli się w półszwadron jak pocisk. Na wsze strony rozpierzchł się pierwszy zbity cug. Kilkunastu zepchniętych z kulbak lancami wrzeszczało wœród kopyt końskich. Ale drugie i trzecie linie natarły w mig z żelaznš siłš i ršbały się szablš, z konia. Podporucznik Olbromski wciesał się w ten zwarty, żołnierski tłum. Miał szablę wœródœwistu szabel i poczšł w nie siec z furiš i rozkoszš. Oczy wkoło niego przywarte, brwi zwiedzione, nozdrza dyszš. Białe zębypołyskujš. Œwiszcze i praska brzeszczot w brzeszczot. Strzały się rozlegajš i dziki wokoło wrzask. Przemógłszy skutki pierwszej, lancami, napaœci, siła huzarska rzuciła się teraz wszystka z szablami. Rafał czuł to doskonale, jak roztršcone przed chwilš skrzydła Austriaków wcišż się zestępujš i łšczš, jak stary, ćwiczony i zwinny żołnierz palatyński dosięga nowo zaciężnego ułana kordem na brusie toczonym i œcina go z wprawš i zemstš. Toteż ujrzawszy przed sobš miejsce i starego rębacza w boju, rzucił się na niegoco duchu. Cišł stojšc w strzemionach raz i drugi z błyskawicznš prędkoœciš. Żołnierz ów odparował ciosy i pozornie umknšł. Drugi najechał na jego miejsce jak sobowtór tamtego. Zwarli się końmi pierœ wpierœ, wršbali w siebie nawzajem, aż stal ztrzaskiem zgrzytała. Rafał pochwycił moment, wparł stopy w strzemię, stanšł i płatnšł na amen. Nagle tamten drugi, pozornie dezerterujšcy, zdarłszy konia wędzidłem tak wysoko, że z rozwartym pyskiem stanšł dęba i rzucił się naprzód z impetem runšł w junaka. - Wawrzek! A bijże! A bijże tę psiokrew! - wrzasnšł gdzieœ z boku skrzydłowy wachmistrz. Rafał czuł się na siłach i odwalił wszystkie cięcia z pewnoœciš siebie. Pałaszjego miotał się błyskawicš, strzelał wokoło i krzesał ogień. W pewnej chwili zgišł się na bok pod strasznym ciężarem. Przetršcił mi ramię... - tyle zdšżył pomyœleć. Pałasz wylatywał mu z garœci, spomiędzy zmarzłych palców... Chwycił go jeszcze razz całej mocy, z całej siły, z całej duszy iwzniósł zdrętwiałš i ciężkš rękę, ale nie mógł już zadać ciosu. Mrówki; mrowisko wdłoni, w łokciu, w ramieniu... Huzar odsadził się na siodle i pchnšł go wtedy sztychem w piersi. Ostrze zaorało po koœci i ognistym jęzorem wżarło się w bok. JeŸdziec austriacki szarpnšł się w tyłizleciał z siodła na bok, zajechany szabliskiem przez skrzydłowego wachmistrza. Za chwilę siedział w kucki na zagonie, obiema rękami trzymajše rozwalonš szczękę. Straszne jego, siwe oczy patrzały w próżnię, z gardła wydobywał się bydlęcy ryk. Olbromski sekretnym ruchem wycišgnšł z olstrów pistolet i strzelił mu w łeb z góry, prosto w te obłškane œlepie. Uczyniwszy to rzucił.okiem na swe spodnie i ze zdumieniem i złoœciš zobaczył, że lewa noga, kolano, butaż do stopy zalane sš krwiš. Któż to, u stu diabłów, tak mię spaprał? - myœlał jak przez sen. Spostrzegł, że pole całe żółknie i że płomyki zielonawe wypadajš z niego rzędami. Puœcił wodze i lewš rękš zaczšł przecierać sobie oczy. Z krzykiem i tętentem, robišc lancami, strzelajšc i tnšc się w szable, otoczyła go kupa bezładna ułanów i zagarnęła w œrodek. Słyszał w tym tłumie nieustajšcy krzyk kapitana, porucznika i kolegi podporucznika: "Stój! równaj się!" Jak oszalały wywrzaskiwał to samo wachmistrz starszy. Cofali się ku lasowi odpychajšc ze wszech sił nacisk huzarski. Pojedynczo jeŸdŸcy ganiali się jeszcze tam isam, w polu. Patrol, który wreszcie zaczšłraliować się pod lasem, uprowadzał ze sobš kilkunastu wziętych w niewolę. Rafał nie rozumiał teraz dokładnie tego, co się dzieje. Było mu nieprzyjemnie, mdło i głupio. Dał się jak tchórz poršbać... Gdy wrzawa bitwy, szczęk szabel i okrzyki ucichać poczęły, rozproszeni ułani dopadalico chwila w skok do tego miejsca. Byli zgrzani, na obłškanych i spienionych koniach. Ten i ów prowadził rumaka węgierskiego, ten i ów wlókł rannego czy potłuczonego huzara. Spostrzeżono wreszcie, że podporucznik Olbromski jest coœ zanadto krwiš oblany. Bronił się i udawał zucha. Ale œcišgnięto goz konia. Gdy mu starszy wachmistrz na rozkaz kapitana odpišł rozwalony mundur, krew bujnš falš broczyć zaczęła z zanadrza. Bielizna była we krwi, mundur przemókł niš do cna. Położono wojaka na ziemi, œcišgnięto garderobę i opatrzono ranę naprędce. Była w piersi i w boku. Szłaz dołu pod pachę. Sam kapitan zaczšł jš wymacywać szorstkimi palcami, szukajšc kuli. Gdy go ranny zapewnił, że to rana nie z postrzału, przemyto rozdarcie gorzałkš izawišzano szmatami. Obandażowany tak mocno, jakby był wtłoczony w gorset, podsadzony na koń, zasiadł w kulbace nikiej w krzeœle. Kompania majšc poœrodku swych rannych i jeńców z wolna posuwała się brzegiem komorowskich lasów w stronętraktu. W dali, pod Nadarzynem, tłumnie pieniły się wojska austriackie. Konnica wysuwała się naprzód. Dolatywał daleki gwar i œpiżowy dŸwięk. Szmat jeszcze drogi zostawał do goœcińca,kiedy w kierunku lasu wysunęła się równa, szeroka linia kawalerii austriackiej i ostryma wzmagajšcym się kłusem szła wzdłuż drogi. Ujrzawszy ten ruch kapitan wcišgnšłswojš kompanijkę w lasy, a sam z oficerami przypatrywał się z otwartego miejsca. Koń Rafała stał w płytkiej wodzie leœnej i niecierpliwie kopytem rozpryskiwał jš wkoło. Oczy jeŸdŸca z przelotnym smutkiemtaczały się po wybrzeżach wiosennego smugowia. Dusza wspominała sobie wiosenny swój sen: drogę do Wygnanki. Tak żywe było widzenie tamtejszej chwili, tak oczywisty był przed okiem tamten kraj, że teraŸniejszoœć prawie znikła. Jak przeszkoda w uczuwaniu swych własnych rzeczy nastręczały się okrzyki żołnierzy i mimowiedny, wbrew zakazowi, szczęk szabel, ostróg, lanc, uprzęży. Tłum drgnšł i podał się ku leœnemu wybrzeżu. I Rafał podniósł oczy. Na spotkanie huzarów od dawna wypadł był z lasu drugi pułk ułanów, pod komendšTadeusza Tyszkiewicza. Po deszczach nie było w powietrzu jednej drobinki pyłu, toteż cały ów pułk widać było jak na dłoni. Zrazu szedł równo, sporš ryœciš. Aleoto w oczach poczšł się zrastać, skupiać, jakby się w siebie wcišgał. Konie zlały się z końmi, ludzie z ludŸmi. Barwa jeno została, lecšca w polu. Oto poszli co pary w koniach... Kapitan Katerla nie wytrzymał. Zdarł konia,nawrócił nim w miejscu i stanšwszy przed swym oddziałkiem prędkie wydał rozkazy. Starszy wachmistrz z trzema dziesištkami szeregowych poprowadzi jeńców i rannych w poprzek lasu, wprost do placówek pod Sękocinem i do kwatery główne j. Reszta wpole. W moment wydzielono konwój, a zmniejszony półszwadron wyszedł z lasu. Uszykował się na roli i z kopyta poleciał w bój. Te sto kilkanaœcie koni, lecšc z ukosa do drogi, wsparły znakomicie szarżę głównš i przyczyniły się do złamania austriackiego szeregu oraz uprowadzenia dwu setek niewolnika. Rafał już tego sukcesu nie widział. Otoczony przez swych żołnierzy jechał leœnš drogš. Ułani szeptali, z nadzwyczajnšciekawoœciš przypatrujšc się jeńcom, oglšdajšc i taksujšc pojmane konie i zdobycz. Starszy wachmistrz œmiał się pod wšsem, ale wobec Rafała nie ważył ust otworzyć. Wreszcie, liczšc oczywiœcie na niemoc podporucznika, nie wytrzymał i zagadał do najbliższego Niemca: - A nie masz znowu czego tak hergotać, bo cię tu na rożnie nie piekš. Szable toœcie sobie potoczyli na brusach, żeby nas œcinaćbez miłosierdzia, psubraty! Huzar podniósł na niego oczy przekrwione ipokazał swš rozpłatanš głowę. W istocie, skorupa krwi zwiększała się cišgle na skudłanych włosach. - A to tak gadaj! - rzekł wachmistrz. - Boli cię? Żołnierz coœ wymamrotał po węgiersku czy po rumuńsku. Rafał domyœlał się, o co chodzi żołnierzowi, ale milczał. Widok krwi tego chłopa budził w nim zimny, niezłomny gniew. Żeby się odczepić od błagalnych spojrzeń, rzekł oschle: - Wachmistrz, zawišzać mu ranę i wzišć gow tył, żeby mi na oczy nie lazł. - Według rozkazu! Zsiadł wachmistrz z konia i zwrócił się do huzara: - Masz jakš chustkę? Hy? Ranny wzruszeniem ramion pokazywał, że nie rozumie. - Nawet gadać żadnš gwarš nie umiesz, kapcanie! Gibnij chustkę, to ci łeb zdrutuję,fersztanden? Odgibam ci tę szmato;. nie bójsię, jak łeb naprawię. Żołnierz powtórnie wskazywał, jako nie wie, czego chcš od niego. Wtedy jeden z ułanów wydobył z mantelzrka czystš szmatę i uroczyœcie podał jš wachmistrzowi. Ten wprędce, nic zatrzymujšc pochodu, obmył wódkš i zawišzał głowę Austriarka. Gwarzył mu wcišż w oczy: - Szable sobie wyostrzyli ,jak brzytwy! A jaci i bez toczenia na brusie łeb od zamachu zetnę, wiesz ty o tym? Jak cię ułan w pazury weŸmie, mów pacierz, i to prędki! Tylko że ty i o pacierzu pierwszy raz pewno słyszysz, niemiecki sługo. O, juchy! Na Polaków idziecie, psubraty jedne? Cóż wam to zawinili? Skrzywdzili was kiedy? Diabli cię wiedzš, coœ za jeden, a możeœ i Węgier... Ja zaœ ci powiem, żeœ wcale nie Węgier, tylko węgrowata œwinia, kiedy na nas z Niemcami sypiesz! Żebym tak nie był miętkiego serca, tobym cię wzišł i tu na tym miejscu dorznšł. Wiesz teraz? Szli ostro, z ciekawoœciš, z przyjaŸniš i pewnym specjalnym uszanowaniem obserwujšc swych jeńców. Rafał nie czuł się dobrze. Było mu wcišż głupio i mdło. Nieprzyjemna sennoœć ogarniała go jak po bezmyœlnej pijatyce. Głowę miał ciężkš, a w rękach i nogach ogień. Było już nieco po południu, kiedy wyszli z lasu i skierowali się na Sękocin. Trafili w wir wojska. Zza piaszczystych wzgórków około Lesznowoli i Łazów pokazywały się wlot i ginęły z oczu przednie straże brygady generała Spetha. Okršżajšc las przebiegałynawet Mokršwolę. Brygada generała Rożnieckiego z czterema działami stała nieruchomo pod Janczewicami, przy karczmie zwanej Wygoda, na drodze z Falent do Lesznowoli. Lasy falenckie jęczały jak rozkołysany dzwon od huku bitwy, od strzałów ręcznej broni i okrzyków Tyszkiewiczowskiej jazdy. Cały trakt warszawski przed Falentami zajęty był przez najrozmaitsze rodzaje broni. Szedł tamtędy w kolumnach, brnšc w tęgimbłocie po kolana, trzeci pułk fizylierów w kierunku Michałowie, inne wracały spod Komorowa czy Pęcie do Puchał. Latali do jazdy Rożnieckiego zbryzgani po czuby kit adiutanci. Co koń skoczy przeleciał jakiœ podoficer w kierunku Jaworowa. Wszystkie wojska ustępowały przed idšcym powoli konwojem. Całe bataliony spędzano w rowy z goœcińca. Oficerowie, nawet wyższej rangi, salutowali. Pierwszy to raz w życiu Rafał uczuł, co jest sława. Dreszcz uniesienia nie znanego mu dotšd przeszedł po nim jak lew po puszczy. Oczy zaćmiły się od szczęœcia i dumy. Dałby się w sztuki poršbać, żywcem spalić, włóczyć końmi za ów tryumf, jakiego doznał na dwuwiorstowej przestrzeni miedzy Sękocinem a Falentami. Sama wioska Falenty wolna była zupełnie od wojska. Las olszowy za niš i okolica zrujnowanego pałacu, grobla i droga prowadzšca do Raszyna - również. Dopiero około koœcioła w Raszynie, w domach jego z prawej strony goœcińca, a osobliwie za koœciołem, gdzie kilkuset chłopów sypało szaniec, było tak pełno, że ledwie się zdołali przecisnšć. Ustepowano i tu, ile można. Piechota wycišgała szyje, żeby zobaczyć niewolnika, jazda podsuwała się, oficerowie zachodzili drogę. Wszyscy biegli w nadziei, że zobaczš pieszych pandurów z zaplatanymi warkoczykami koło uszu. Wszystko tu było w ruchu. Nie wiedziano, czy mała armia wyruszy dalej, na spotkanie nieprzyjaciela, czy zostanie w tym miejscu. Nikt nie umiał powiedzieć, gdzie umieœcić rannych. W samym Raszynie miejsca nie starczyło, o Falentach nie mogło być mowy. Nawinšł się wreszcie chirurg i wzišł Rafała w obroty. Jako pierwszym z oficerów rannym w tej okazji - zajšł się wszczególny sposób. Wywiózł go o dwie wiorsty za Raszyn, w kierunku Warszawy, do Opaczy. Wachmistrz tymczasem zabrał jeńców i powiódł do komendy swego pułku, żeby zdać raport generałowi, wręczyć mu raport i usłyszeć rozkazy. Olbromski byt znużony, widocznie wskutek dużej utraty krwi. Obojętnie spoglšdał na dwór w Opaczy, który mu chirurg wskazywał, i obojętnie słuchał zapewnień,że tu będzie mu stokroć lepiej niż w szpitalu przewoŸnym, założonym w oberży raszyńskiej. Dwór w Opaczy stał w niewielkim, pustym ogrodzie. Od strony drogi warszawskiej i pola otoczony był parkanem. Rafał zapamiętał sobie ten na pół rozwalony parkan, który tu i ówdzie spróchniał i runšł. Zarazem łšczkę... Było mu lepiej i weselej na widok bielonego dworu. Coœ jakby rodzinne gniazdo stanęło przed oczyma. Muœlinowe firanki wisiały w w by był jeszcze - 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żOPtcPÄcQâů cRŰ+ă cSž9Ť(oknach "na drugiej stronie", gdzie zapewnemusiała być rzadko otwierana bawialnia. Z podwórza wychylał się gołębnik. Widać było w głębi gumno, obdarte zabudowania ikupy nawozu, œwieżo wyrzuconego i dymišcego jak jałowcowe ognisko. Wejœcie do domu stało zamknięte. Na błotnistym goœcińcu cišgnęły się linie bagażów i kotłowały wozy amunicyjne. Chirurg zsadził swego pacjenta z konia, pobiegł w podwórze i hukał tam, kogoœ szukajšc. Rafał przez ten czas siedział na ganku i dumał. Polami przecišgały kolumny wojska. Daleko pod Jaworowem, w stronie Piaseczna, rysowały się we mgle wiosennejruchome linie batalionów idšcych pod komendš Jana Kamieńskiego. Nareszcie klucz zgrzytnšł w zamku i rannywprowadzony został do sieni. Chirurg z wrzaskiem wymyœlał na jakiegoœ człeczynę, ekonoma czy podstaroœciego, który spode łba, z odrazš przypatrywał się Rafałowi wcišż pomlaskujšc wargami. Gdy mu kazano otwierać drzwi do najlepszego pokoju "na drugiej stronie", ocišgał się dopóty, aż go chirurg porwał za kołnierz. W saloniku dziwnie pustym, jakby z niego dopiero co wywieziono sprzęty, było powietrze mocno stęchłe. Za pierwszym pokojem stała otworem stancyjka wygodniej urzšdzona. Znalazło się tam łóżko z poœcielš zupełnie czystš, z atłasowš kołdrš, miękkimi piernatami i stosem haftowanych poduszek. - O, to włoœnic! 'Tego nam brakowało! _ ucieszył się lekarz. - Tu podporucznikowi będzie lepiej... - Ja tu nikogo nic puszczę! - zgrzytnšł ów burgrabia. - Nie puœcisz, wasan? - Nie puszczę. To jest łóżko samej pani dziedziczki. - Mam rozkaz strictissime zaraz to łóżko wywieŸć. - To ja strictissime kasuję tamten rozkaz. - Ehe... - Rwij mi acan po goršcš wodę na dużej, czystej misce. Żeby mi za dwa pacierze była w tym miejscu! - wypalił dobroczyńcaRafała, chwytajšc tamtego za ramię po razwtóry i otwierajšc nim drzwi na oœcież. Z sieni dał się słyszeć głos bynajmniej nie pokorny: - Ja idę, ale wy, młokosy, popamiętacie! - Konia odwišż od płotu! ZaprowadŸ go do stajni! Owsa mu daj pełny żłób! Słyszałeœ?... - A jakże, słyszałem... - mruknšł tamten wkšcie sieni. Wkrótce Rafał został opatrzony przez chirurga. Nacierpiał się niemało przy sondowaniu i myciu rany, ale się i pocieszył, gdy go lekarz zapewnił, że ostrze huzarskiej broni niezbyt wiele przecięło więzów. Zeœliznęło się jakoby po koœciach i naszarpało tylko niemało mięsa na boku i pod pachš. Obandażowany i spokojny ułan legł w puchu. Chirurg nakazał spokój i przy pożegnaniu obiecał odwiedziny swe nazajutrz rano. Dzień z wolna rozproszył się i w nocy utonšł. Nikt nie przyszedł, żeby zapalić œwiatło. Rafał nie miał o to pretensji: prawdziwie wypoczywał w zacisznej alkowie. Było mu dobrze nad wszelki wyraz. Myœli przyjemne i wesołe schodziły się do niego ibawiły u wezgłowia, niby goœcie pożšdani, niby kształty ulubione i najprzyjemniejsze, niby zapachy znajomych kwiatów z dawnychlat, z rodzonych okolic. Najtrudniejszych spraw swego życia, najbardziej przykrych wypadków pierwszy raz od tylu czasów zażšdał wolš ku sobie i oglšdał je wszystkie w promieniach radosnego spokojuducha. Oœmielił się wejœć bez trwogi w Tatry, przebyć znane drogi, z uœmiechem półlitoœci a półdrwiny kroczyć na skalne zręby. Zajrzał w przezroczyste, błękitne i litworowe jeziora. Usłyszał z luboœciš szum potoku napełniajšcy doliny aż do szczytu zbójeckich okien krzesanicy. Ogarnšł go łagodny œmiech i pobłażliwa litoœć nad wszystkim. Nawet dŸwięk tamtego imienia nie przerażał już duszy. Melodyjne sylaby, nie, raczej krople cichych łez, jedna złšczona z drugš, z trzeciš... Patrzš z ciemnoœci tej izby modreŸrenice... Ale nic już nie ujrzš, nic a nic. Co mnie i tobie, niewiasto'? - pyta się jej z dobrotliwš mšdroœciš życie. - Tyœ już jest popiół, nie tylko jako ciało i krew, nie tylko jako pięknoœć, nie tylko jako wspomnienie żywe pięknoœci, ale popiół jako uczucie, a jam jest młodoœć, siła i żšdza. Nic nie trwa wiecznie. Ostatni jeszcze przyjdzie wiatr i ostatniš garstkę popiołu uczuć w nicoœć rozwieje. Odsunšł się od tych myœli jak od znajomych, którymi się już nacieszył do woli. Przeszedł do innych. Ach, to on, mistrz de With! Ujrzał wyraŸnie wielkš figurę, korpus, głowę, oczy... Wspomniał sobie wkroczenie do Gdańska i ó w blokhauzniezdobyty... Wspomniał wywalone podkopami mury, wyrwane okienka i wejœcie, a wreszcie ostatniš w ruinach walkę. "Major de With, pruski oficer piechoty"... - czyta z listy oficer, kiedy rannych z fortu wynoszš. Rafał widzi jeszcze twarz bladš; masę krwi w skudłanych, krętych włosach,przygasłe oczy. Oczy te patrzš weń, gdy rannego dowódcę blokhauzu niosš na tragach. Patrzš weń uważnie, patrzš z dołu do góry. Spokojne, zimne, mężne oczy!Ale oto skrzywienie odrazy maluje się w ustach i wielka głowa z niechęciš odwraca się na widok "brata". Przymykajš się powieki, żeby nie widzieć twarzy "ucznia". Mrok tej alkowy w Opaczy szeptać się zdaje: Ciebie to poznał wtedy... Zraniona duma szarpie się w piersi Rafała. Buchajš niczym niezatamowane wyrzuty. Nie, nie, o tym jeszcze z uœmiechem marzyć nie sposób - marzy ranny odsuwajšc od siebie widok trupa Mistrza katedry, taki, jak go ujrzał w kostnicy nazajutrz po wzięciu Gdańska. Pali go terazspokój tego trupa, uršga mu nieruchoma głowa i dumnie zaciœnięte usta... Zbudził go z tych marzeń niezwykły hałas.Ktoœ chodził po sieni ze œwiatłem, głoœno klšł, gadał, wreszcie wkroczył do sšsiedniej izby. Tu obejrzał z fukaniem wszystkie sprzęty, szturchał je i rzucał z miejsca na miejsce. Zbliżył się wielkim krokiem do łóżka. Rafał z wœciekłoœciš patrzał na tego natręta i miał właœnie zamiar wygnać go stšd, gdy oto spostrzegłjego odzienie i zamilkł. Ów oficer miał na sobie krótki, granatowy traczek ułański z generalskim na rabatach haftem, długie, amarantowe spodnie. Zdjšł był rogatš czapko; z wysokim, czarnym piórem, suto galonowanš i trzymał jš w ręce. Wznoszšc wysoko łojowš œwieczkę w blaszanym lichtarzu schylił się sapišc nad pierzynami. - Diabli cię tu przynieœli... -- mruknšł przez zęby. Była to twarz długa, wygolona, o kolorze zrudziałego piaskowca. Zimne jak lód, wypukłe oczy, obwieszone torbami powiek, patrzały z pogardš i rozumem. Zaciœnięte usta wšskie i surowe, zdało się, przemocš zatrzymujš za zębami wyrazy znieważajšce. Ranny widział był już nieraz tę głowę z nosem grubym i długim, porzniętš fałdami idšcymi wzdłuż twarzy, ale teraz przypatrywał się jej w dwójnasób ciekawie. Generał stał nad nim ze œwiecš przez czas pewien i badał go przeszywajšcym wzrokiem. Potem raptownie odwrócił się i wyszedł do pierwszego pokoju. Tam, szurgajšc stołkami i stolikiem, zasiadł nareszcie. Na jedynym stoliczku, jaki pozostał, rozłożył wielkš mapę i podparłszy głowę pięœciami utonšł w padaniu czy rachunkach. Chwilami coœ do siebie mruczał, to znowu coœ zapisywał na kartkach pugilaresu. Rafał nie mógł już myœleć o spaniu. Miał przed oczyma pełgajšcy kršg œwiatła, czarnš, zwichrzonš, kędzierzawš czuprynę generała i olbrzymi cień jego głowy na przeciwległej œcianie. Był pewien, że lada chwila wyrzucš go z tych piernatów. Wcale go nie martwiła ta pewnoœć, był bowiem doœć wypoczęty i wesół. Rana nie sprawiała mu wielkiej przykroœci, a ogólna ociężałoœć zupełnie przeszła. Generał studiował swojš mapę więcej niż godzinę. Ukończywszy, widać, jakieœ obliczenia, mapę złożył, zamknšł notes, rozparł się na stoliku łokciami, złożył głowę na ręku... Drzemał tak przez czas pewien, ale gdy sen na dobre morzyć go zaczšł, wstał i ociężałymi ruchy zaczšł szukać miejsca, gdzie by się mógł wycišgnšć. Nie było gdzie, chyba na ziemi. Zsunšł dwakrzywe krzesełka, ale nie zdołał zmieœcić się na nich. Raptem odwrócił głowę i patrzał w ciemny pokoik Rafałów. Po chwiliwszedł tam. Omackiem znalazł chorego, odsunšł go do samej œciany i położył się na połowie łóżka. Rafał z uszanowaniem odsunšł się do œciany i ustępował kołdry. - Nie potrzeba! - mruknšł Sokolnicki. - Leż,wasan, kiedy ci dobrze. Mówił mi chirurg, że cię ranili. Gdzie to? - Mam ranę w boku. - Pytam się: w jakiej potrzebie? Chirurg niech się pieœci twojš ranš, nie ja! - Pod Nadarzynem. To jest... - Co jest? - To jest pod lasem helenowskim. - Więc gdzież ostatecznie? Bo Nadarzyn to mieœcina, a las to las. - Pod lasem, panie generale. - Godnoœć wasana? - mruknšł już przez sen. Rafał wymienił swe nazwisko. - Był kadet Olbromski w Rycerskiej Szkole, a potem oficer za Rzeczypospolitej. - Brat mój starszy. - Aha!... - ziewnšł generał. W tej samej chwili zachrapał na cały dwór.Głowa jego leżała na brzegu poduszki, ogromna, długa, kudłata. Olbromski nie spuszczał z niej oka - i w tak dziwnej pozycji przeleżał, a właœciwie przesiedziałze dwie godziny. Œwieczka, zostawiona w pierwszym pokoju, dopaliła się i zgasła. Twarda jeszcze była noc, kiedy dał się słyszeć głuchy tętent kilku koni. Słychać było kroki osób niecierpliwie chodzšcych dookoła œcian dworu i głoœnš rozmowę. Dobijano się do okien, szukano drzwi. Na pewien czas wszystko ucichło, a kiedy Rafał sšdził, że przybysze już się oddalili, drzwi do pierwszego pokoju otwarły się i ktoœ na cały głos zawołał: - Monsieur le général Sokolnicki! Œpišcy generał ani drgnšł. Olbromski zaczšł go potrzšsać. zrazu ostrożnie, potem coraz mocniej, aż wreszcie Sokolnicki zgrzytnšł: - Kto? Czego? Atakujš? - Generał Sokolnicki! - wołał głos z ciemnoœci. - Vite, vite! Nareszcie, rozespany, porwał się na nogi. Zatoczył koło, przecišgnšł się, aż w nim, zda się, wszystkie koœci zatrzeszczały, i skrzesał ognia. Zapalono nowš łojówkę i nędzny jej blask oœwietlił kilka postaci wchodzšcych do pierwszej stancji. Byli to starsi oficerowie, zachlastani do ramion ciepłych płaszczów i utytłani w błocie do kolan. Jednemu z nich podano krzesło. Gdy usiadł za œwiecš, twarzš naprzeciwko Rafała, rozłożono przed nim mapę, i ten sam głos, który wołał na Sokolnickiego, ozwał się znowu. Generał siedzšcy zwracał na mówcę ciekawe i uważne spojrzenie. Kiedy niekiedysekretnie ziewał. Był to wysoki mężczyzna lat czterdziestu pięciu, szeœciu, z twarzš tłustš, okršgłš i jeszcze pięknš, choć już rozlanš i w policzkach obwisłš. Osobliwie piękne miał oczy: aksamitne, płomienne, pod szerokimi łukami brwi. Co chwila, pragnšc ukryć ziewanie, muskał pieszczotliwie małego wšsika. Pelletier wcišż wykładał po francusku swój poglšd. - Co do mnie- rzekł ksišżę Józef zwracajšcsię do Sokolnickiego - nie przestanę żałować, żem nie poszedł wprost i gdzieœ za Nadarzynem nie rzuciłem się na nich z całš siłš, jaka jest. Nic przestanę żałować! 'Tylko chodkiewiczowski atak mógłby nam dać szansę zwycięstwa. Sokolnicki ukłonił się z obłudnš zgodš na tesłowa, z udanym współubolewaniem. Po chwili, rysujšc palcem na mapie długš linię,mówił: - Chociaż z drugiej strony te błota i rudawiska nie sš do pogardzenia. Idš tak długim pasem i tak znakomicie nas broni! odosaczenia. Żaden szaniec nie oddałby tylu usług... - Ach, dajże pokój! - Proszę tylko spojrzeć. Za Jaworowem, niemal od Piaseczna, zaczyna się nieprzebyta gać błotna, a idzie aż Bóg wie dokšd. Człowiek nie przebrnie tych moczarów, z wyjštkiem Raszyna i Michałowie, koń nie zgruntuje, chyba za Pruszkowem .i pod Piasecznem. Ku Piasecznu nie pójdš z obawy przyparcia do Wisły. W Raszynie mamy szaniec, w Michałowicach... - Ach, dajże pokój! Stać nad tym rynsztokiem i czekać na los kraju, rozmyœlajšc, w którym też miejscu nas obejdš i obskoczš... - Mamy sumiennie rozstawione brygady konne aż do Błonia, do Woli i do Piaseczna. Obejœć nas... - Co to znaczy! Te brygady mogš nam tylko zwiastować, w którym miejscu przebyto bajora. Młody, trzydziestoletni Francuz chwytał uchem obce mu dŸwięki. SnadŸ coœ rozumiał, bo kiedy niekiedy raptownie potakiwał. W pewnej chwili zaczšł mówić prawie to samo co Sokolnicki. Wywodził takbez przerwy aż do przybycia nowej osoby. Był to Fiszer. Na jego widok ksišżę wstał ze swego miejsca i goršczkowo, wycišgajšcrękę, mówił: - Wcišż mię namawiajš do oczekiwania w tej obmierzłej pozycji. Nawet Sokolnicki, którego zawsze trzeba tenir par la basque,żeby zbyt daleko nie poszedł. Co powiesz nowego, generale? - Wracam z Michałowie. Zmarzłem... - rzekł mały generał zacierajšc siarczyœcie ręce. Po chwili dodał: - Trafił mi się tam pewien fygas Samios... - No, no? - zapytali słuchacze. - Pewien Polaczek galicyjski zemknšł ku nam fasami na Komorów, na Janki, Wolicę. Przyszedł o północku do Michałowie w ubraniu chłopa, tak zaciapany, że ledwie gobyło widać. Wzišłem go na dobre spytki, bom podejrzewał, czy to czasem nie jaki znawca, ale nie! - dobre człeczysko. Powiadał mi detale. Fiszer zbliżył się o kilka kroków do stoliczka i mapy. Zimnym i jakby martwym okiem patrzał na niš. Wreszcie rzekł niby do siebie: - Mało nas, bardzo mało. Wiecie wy, moœcipanowie? - Jeden na czterech. - To niemożliwe! - krzyknšł Sokolnicki. - Jeden na czterech! - powtórzył Fiszer. - Dziewiećdziesišt cztery dział wyszło już z Nadarzyna. To znaczy: trzy działa na naszejedno. - Mówiłem, że iœć naprzód... -zaczšł ksišżęJózef ze zmarszczonym czołem i zduszonš w głosie rozpaczš. Po chwili zwrócił się do Fiszem z kategorycznym pytaniem: - Co mówisz? - No, teraz już iœć za póŸno. Trzeba było nie puœcić ich za Pilicę; napaœć od Inowłodza czy Czerwonej Karczmy. Teraz nie ma już o czym... - Tylem zyskał; że mi Gartenberg rozpędziłmilicjš w Kawie, zabrał kasę i magazyny. Mam raport. Zapasy w Nowym Mieœcie... Zrabowane wszystko w Sadkowicach, w Białej... - Już teraz za Kawkę się nie wydalimy, boby nas w niš wegnali i utopili. Nawet Rożniecki musi się pilnować i ustępujšc iœć na zachód, ku Komorowu, ku Helenowu, piaskami. A tu, moœci ksišżę, miejsce jest dobre. Pocišgnšł suchš rękš po wychudłej twarzy,przetarł blade oczy i mówił spokojnie: - Gdyby tak na mnie, to stanšłbym w tym miejscu i biłbym się aż do œmierci. Pelletier usłyszawszy z ust Sokolnickiego wytłumaczenie słów szefa sztabu machnšłrękš z zadowoleniem i zaczšł w tekę swojšzbierać papiery. Ksišżę siedział zamyœlony ipatrzał w płomień œwiecy. Fiszer mówił zatopiony w sobie: - Gdyby tak na mnie... Wyszedłbym za groblę z przedniš strażš. Austriaki miejsca tego nie znajš. Raszyn wyglšda od Nadarzyna jakoby wzgórek na tamtej równinie. Biliby w Falenty i w Puchały nie przeczuwajšc, że w celu zdobycia Raszyna trzeba przede wszyskim zdobyć topiele Kawki. Topiele okryte olszynš tak szczelnie,że dopiero konajšcy przekona się, jak to tam zdradnie a głęboko. Falenty sš jak szpic. Chałupy tej wsi stanowiš najdalsze angles saillants całej naszej pozycji. Trzeba tę wieœ zajšć, mocno obsadzić, utwierdzić się w niej, no i bić się na œmierć. Grobla - to będzie drugi etap, a Raszyn trzeci. Armaty nasze z szańca za koœciołem raszyńskim panujš już nad groblš i mogš bić w olszynę. Ksišżę Poniatowski ocknšł się i rzekł z uœmiechem: - Panie generale brygady, zdaje mi się, że to do ciebie pito mówišc o walce w Falentach... - Jestem gotów... - odpowiedział Sokolnicki z ukłonem: - Tak, tak, on zawsze gotów, kiedy mowa, żeby lecieć naprzód... - mówił Fiszer. - A więc - decydował Poniatowski - generałBiegański z trzecim pułkiem piechoty i czterema armatami stoi w Michałowicach i broni tamtejszych suchych przejœć pode dworem, między trzema stawami. Kamieńskistoi w Jaworowie z dworna batalionami ósmego i drugim batalionem pierwszego pułku. Ma 6 armat. Pan generał dziœ jeszcze o œwicie zajmiesz Falenty Małe i Duże, pałac, las olszowy, drogi i groblę. Wszak znasz te miejsca? - Znam. - Jakież wypadłoby wzišć bataliony? -zwrócił się ksišżę do szefa sztabu. Fiszer wydobył z portfelu spisy i obadwaj z Pelletierem zagłębili się w dociekanie. Wkrótce szef czytał: - Pierwszy batalion pierwszego pułku piechoty, pierwszy batalion ósmego pułku, œwieżo przybyły z Modlina pod wodzš Godebskiego, jeden batalion szóstego pułku.Bateria młodego Sołtyka. Sokolnicki słuchał wyprostowany. Ksišżę liczył na palcach, kiedy Fiszer wyczytywał by był jeszcze - 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żTPR cU˘ Ó cVu˝cW2*¸cXę8‹,z papieru. - Masz tedy, panie generale, czternaœcie kompanii fizylierskich, dwie grenadierów, dwie woltyżerów. Razem dwa tysišce pięćset chłopa. Szeœć armat. Możesz się tęgo bronić. - Osobliwie, że będę miał staw i bagna za sobš, a do ustšpienia w razie porażki groblę... - mówił Sokolnicki z ironicznš przechwałkš. - Więcej dać nie można... -mruczał Fiszer. -Gdybyœcie byli otoczeni i wzięci w niewolę, Raszyn zostałby bez obrony. - No, do bitwy tak zaraz nie przyjdzie. Austriacy nie decydujš się zbyt szybko... - mówił ksišżę. - Znam ich przecie. Co do grobli... to zapewne... Ale będziemy was wspierali. My tymczasem jeszcze podsypiemy nasz zakop raszyński. Chciałbym go przecišgnšć za drogę warszawskš ku Michałowicom i nad staw raszyński, w drugš stronę. Ufortyfikujemy koœciół, mur koœcielny i domostwa żydowskie, skoro już tu koniecznie bronić się mamy. Sokolnicki usiadł przy stole i za dyktandem Fiszem oraz Pelletiera pisał rozkaz dzienny.Ksišżę podpisał go i zaraz wyszedł, prędkożegnajšc obecnych. Za nim Pelletier. Fiszer zebrał swoje papiery, nacišgnšł płaszcz na ramiona i miał się również ku wyjœciu. Już we drzwiach stojšc zwrócił się do generała brygady ze słowem: - Szczęœć Boże! - Daj Panie Boże! - odrzekł brygadier. Po wyjœciu generałów zawrócił co tchu do łóżka, na którym Rafał siedział w kucki, słuchajšc wszystkiego. - Nie œpisz wasan? - mruknšł Sokolnicki. - Nie œpię, panie generale. - I nie masz zamiaru umierać? - Ani myœlę. - A jakże się ma twoja tkliwa rana? - Wcale dobrze. - Teraz będziesz spał czy nie? - Nie będę spał, panie generale. - Na pewno? - Na pewno, panie generale. - Słuchajże, rycerzu. Rozkazy do marszu wyda szef sztabu, a ja się zdrzemnę jeszcze do œwitu. Pojmujesz, co mówię? Zdrzemnę się do œwitu. Jak tylko zacznie szarzeć, obudzisz mię. Obudzisz? - Obudzę, panie generale. Namyœl się. Bo gdybyœ miał zasnšć... - Obudzę, panie generale! Sokolnicki rzucił się na łóżko, Rafał postanowił korzystać ze sposobnoœci i robić karierę. Rzekł tedy œmiało: - Panie generale, racz mię wysłuchać. - Tylko prędzej, prędzej! - Pozwól mi towarzyszyć sobie w tej ekspedycji. - W charakterze? - W charakterze... w charakterze... - Prędzej! - W charakterze... po prostu podporucznika ŕ la suite. - Nie mam do tego prawa i nie znam takiej rangi. Jestem tylko generałem brygady, a ty rannym oficerkiem. Jak zostanę naczelnym wodzem in partibus infidelium, nie zapomnę, żeœmy spali pod jednš kołdrš.- Jestem już zdrów, a nie wiem, gdzie jest mój szwadron. Pono za Rawkš. Pozwoli mi pan generał być w tej batalii przy sobie bez żadnej rangi aż do chwili, kiedy znajdę swojš komendę. - Dobrze. ObudŸ skoro œwit, a teraz milcz złaski swojej i... niech cię wszyscy diabli! Za chwilę chrapał. Skoro tylko ciemne rano dało widzieć szybyokienka w dużym pokoju, Rafał przelazł przez œpišcego snem kamiennym i jak umiał, jak mógł najprędzej, wdział swój uniform. Munduru nie zdołał zapišć żadnš miarš wskutek grubych powijaków bandaża,którym miał opasane żebra. Zaczšł targać generała za ramię. - Kto? Czego? - wœciekał się rozespany. - Generale, dnieje! - IdŸ, bo ubiję! - Generale, nie dam już spać ani chwili. Dnieje! Widzšc, że słowami nie poradzi, użył siły. Sokolnicki rozwarł wreszcie ogromne powieki i klšł na czym œwiat stoi. Jeszcze niezupełnie rozbudzony pytał: - Czy atakujš? - Atakujš, atakujš! Ocknšł się wreszcie i siadł na łóżku. Za chwilę otrzšsnšł się i porwał na nogi. - No, chwałaż Bogu i za tę kruszynkę snu! U kaduka! Ja się już nigdy w życiu porzšdnie nie wyœpię. A no! Zaczynamy! - Pan generał raczy mi pozwolić, żebym mutowarzyszył? - Prawda, coœ mi wasan w tej materii gadałeœ. Cóż ja mam z tobš zrobić? - Jako zwyczajny widz... - Nie ma widzów w bitwach. A ja ci powiemsub rosa, że my nie na bal paré idziemy za tę grobelkę. Gdzie twój pułk stoi? - Właœnie tego nie wiem. - To się dowiedz i kwita! - Panie generale! - Zaraz... Umiesz po niemiecku? - Umiem. - Ale czy na pewno? - Umiem, panie generale. - No dobrze. Będziesz mi potrzebny jako tłumacz... w razie pojmania, uważasz, niewolnika. Ale czegóż łazisz rozpięty jak mamka? - Bandaż. - Bandaż... Pokaż no się. To szósty pułk. Z pierwszej formacji. Pod Tczewem byłeœ? - Byłem. - Pod Gdańskiem? - Byłem, panie generale. - Jako "widz"? - Właœciwie... - Rozumiem! To wiedz, że ja cię kurować nie będę. Możesz przy mnie być i rób, jak ci się podoba. Olbromski. Pamiętam tamtego!Zacny był oficjerek, choć mazgaj i sentymentalista. No, w drogę! Wyszli na œwiat. Ciemne były jeszcze pola. Płaskš otchłaniš słały się na wschód i na zachód. W stronie Jaworowa, na wodach szeroko rozlanych, na stawach niecił się słaby brzask. Przejmujšce zimno szło z nizin Rawki od strony południowej. Rafał skoczył w podwórze i po chwili gwałtownego kołatania wynalazł ludzi, a cimu w mig podali osiodłanego Bratka. Generał kazał dla siebie zaprzšc szkapę domałej bryczulki. Wkrótce jechał do Raszyna, powożony przez brudnego parobka. Olbromski konno towarzyszył mu zboku. Z dala już, na goœcińcu i w obrębie szańca,przed koœciołem raszyńskim, spostrzegli równe linie wojska stojšcego w szyku. Rogate, czarne czapki z orłami i jednakie pompony, krótkie kurtki z białymi plastronami, białe spodnie, kamasze i ciżmytworzyły długie rysy w ciemnoœci. Tabor armat i wozów formował za plebaniš, nad stawem, u jego niskiego wybrzeża, ciemne ichropawe wzgórze. Na prawo i na lewo od drogi, w polu, między Opaczš a Raszynem, bielały namioty. Gdzieniegdzie wałęsał się jeszcze dym gasnšcego ogniska. Przy drodze, wzdłuż doliny, stały na koniach pikiety ułańskie z choršgiewkami w futerałach, z pistoletem na pogotowiu, nieruchome, błękitne we mgle i ciszy. Rafała ogarnšł dawno nie uczuwany lęk i smutek wœród tego snu wojska. Czekał z niecierpliwoœciš na alarm, wystrzał... Ale cisza była nieprzerwana. Mgły nad stawem kłębić się poczęły i błškać. Czarnezamajaczyły w nich olchy, wierzby... Sokolnicki siedział w wózeczku i bardziej do siebie niż do słuchacza mówił: - Toż to bateria artylerii konnej, Sołtyka... Nieprawdaż? Cztery armaty oœmiofuntowe, dwa granatniki szeœciocalowe. Szeœć wozówdo tej baterii, sto koni, powiedzmy, sto cztery konie. Na prawo cóż to tam œpi w tych wœciekle białych namiotach? - Sasi, panie generale. - Masz słusznoœć, Sasi. Trzy bataliony, 150huzarów. Dwanaœcie armat. A tamte ku Michałowicom działa... Widzisz? To kompania młodych frantów, Ostrowskiego i Włodzia Potockiego. Wózek wolno brnšł w kałużach i koleinach bagnistej drogi warszawskiej. Nie dojeżdżajšc do szańca Sokolnicki zlazł z bryczki. Trzy bataliony ujrzawszy go uformowały się. Wypadli z szeregów adiutanci i salutujšc okršżyli generała. Pułkownicy - Godebski, Małachowski, Sierawski, dowódcy tych batalionów na ten dzień 19 kwietnia, dosiedli koni i zajęli swe miejsca. Zabrzmiałrozkaz, trzykroć powtórzony. Mignęły oficerskie szpady jak jedna. Linia bojowa wraz sprezentowała broń. Sokolnicki wyprostował się. Twardym krokiem szedł zwolna przed wycišgniętym frontem. Mijajšcpułkownika Godebskiego, który szlachetnymmęstwem, krwiš, ranami zdobył swe szlifywe włoskich i niemieckich wojnach, pozdrowił go rycerskim spojrzeniem i ukłonem wodza. Mijajšc pułkownika Małachowskiego, który dowodził braćmi weWłoszech, na oceanie, na wyspie, który widział wszystko od poczštku do końca i z San Domingo powrócił, pozdrowił go ukłonem wodza, który był razem ukłonem czci. Mijajšc pułkownika Sierawskiego, który przebył, podobnie jak tamci dwaj, wszystkš z żołnierzem dolę-niedolę, pozdrowił go rycerskim spojrzeniem i ukłonem wodza. Przyprowadzono mu konia. Siadł nań ciężko. W milczeniu przez chwil kilka patrzał w głšb batalionów. Już zorza ze słońca, wstajšcego daleko, spływała na wody stawu Raszyna. Granatowe fale lelejały się cudnie i melodyjnie chlupajšc tańczyły dokoła badylów suchych trzcin. Żywym płomieniem z głębin przezroczystej wody wybiegły jasne pędy tataraku. Było tak cicho, że wojsko usłyszało daleki szelest suchych zeszłorocznych szuwarów. Gorzko, żałobnie, smutno szumiały. Ich jasnożółte, złotawe liœcie dotykajšc się wzajem szerzyły w pustce ni to skrzeczenie, ni to œpiew. Chwiały się ostre kity nad głębiami. Mnóstwo z nich wiatr jużobił, wicher obdarł, a granatowa fala przyniosła aż do grobli i ułożyła na jej krawędzi w równe, zygzakowate mogiły. Z gšszczów oczeretu raz w raz wypływałydzikie kaczki, kołysały się na modrych falach. Kurki wodne pokrzykiwały w gęstwinie. Nad dalekimi błotami Jaworowa tuman stał gęsty. Po drugiej stronie grobli wyłaniało się z mroku bajoro, jeszcze nie okryte trawš. Zeschły chwast błotny, rude chrusty rokicin i ciemnobrunatne olchy z czerwonymi dziuplami zaœciełały niski rozdół przerznięty przez strumień, który sšczył się z upustu w przeciwległym końcugrobli, od strony Falent. Grobowy, zimny wyziew wstawał z tego podziemia jakoby widmo. Wycišgniętymi rękoma, które w siebie wchodzš i wychodzš, obejmował stojšce rycerstwo. Schylał ku nim potwornš głowę i mroŸne usta przyciskał do czerstwych policzków młodoœci. Sokolnicki noga za nogš podjechał do batalionu prowadzonego przez pułkownika Godebskiego. Rzucił półgłoœny rozkaz: - Przez groblę - naprzód! Szefowie dwu batalionów obocznych po prawej i lewej stronie kazali zajœć półplutonami, batalionowi na prawej stroniew lewo, a batalionowi na lewej stronie - w prawo. Jednoczeœnie batalion Godebskiego zaszedł półplutonami w lewo i w prawo. Dwa półplutony, stojšce na drodze między koœciołem a murowanymi domami, gdzie mieœcił się sztab główny, ruszyły naprzód na podwójny odstęp półplutonu. Ujrzawszy, że przewodni zajęli swe miejsca na prawymi lewym skrzydle półplutonów w pierwszymich szeregu, generał Sokolnicki zakomenderował do uskutecznienia: - Kolumna - naprzód! Szefowie powtórzyli rozkaz. Sokolnicki zwrócił konia z rozkazem: - Marsz! Gdy powtórzony gruchnšł ten rozkaz, półplutony, stojšce u wejœcia na groblę, pomaszerowały naprzód krokiem taktowym.Kiedy ostatni z nich wszedł między dwa rzędy drzew, Roman Sołtyk, kapitan komendant parku artylerii, przeznanego do przedniej straży, rzucił rozkaz: - Bacznoœć! Na prawo do boju. Przewodni na prawo. Marsz! Jezdni kanonierowie puœcili konie. Ciężko zahuczał œpiż. Głowy, wyloty, czopy, pustekomory, zielone łoża, przodkary i koła dudniły potwornie w ciszy porankowej. Jęknęła do głębi pod kopytami wstrzšœniętaziemia. Pnie i konary drzew dzikich, z jednej i drugiej strony obrastajšce groblę, zadrżały, jakoby w ciemnoœć bojaŸni wtršcone. Sokolnicki noga za nogš jechał z dala od wszystkich, sam. Przed oczyma jego po prawej i lewej ręce rozwierały się dwie niziny: staw i błota za groblš. W uszach muszumiał przykry szelest trzcin. Spokojnie spod nasuniętych powiek patrzały kamienneoczy. Na wargi wyszedł jad wrodzonego œmiechu. Przymknšł wtedy oczy i myœlał: Ja to was wiodę w to miejsce zgniłe, ja to was wiodę... Ja to waszymi trupami zapełnię te niziny... Rozkazuj, wodzu! Słucha twój podkomendny.Nie było cię, wodzu, przy dalekich sprawach nad rzekš Padus, nad rzekš Tyber, nad rzekš Ren, nad jeziorami Włoch,w wšwozach Tyrolu, w czeluœciach Szwajcar. Spałeœ w puchu za onych dni, wodzu nasz. Żegnajcie, żegnajcie, młode moje lata! Ty, stary szwedzki okopie pod Grodnem, gdziem młodymi trudami zwišzał pięć tysięcy faszyn, trzy tysišce uplótł koszów, dwa tysišce płotów - na darmo. - Gdzie moje kwatermistrzostwo ramię w ramię z Sułkowskim... BšdŸ pozdrowiony, cieniu... Zwiesił głowę. Ręce oparł na kuli. Mgły snujš się w oczach, cienie snujš się w myœlach. Warszawa... Pod Toruniem, pod Sochaczewem, pod Drzewicš, pod Radoszycami... Samotna, długa noc. Cisza. I widok w Kownie przysięgi! Kiedyż to ja cię wyršbię, ziemio! Kiedyż ty przyjdziesz, dniu mojej władzy, poczštku mojej pozgonnej chwały? Ale, o Boże mój, upokórz serce... Daj mi w tym dniu rozkaz poczęty w mšdroœci, żebym jego szańcem zasłonił braciš. Daj mi radę w najgorszej chwili. Dajmi męstwo ostatniej godziny, kiedy popłochrozpędza żołnierzy jak zgraję dzieci. Odwróć ode mnie œmierć... Zmiłuj się, Panie!Któryœ mię wywiódł spod Offenbach. i Bergen, spod gradu kul pod Hohenlinden, spod paszcz u Salzburga, spomiędzy bagnetów nad Innem, nad Aachem, któryœ mię ratował pod Stolpš, pod Heyburz, w dziele frydlandzkim... Ty, coœ mię krzepił w przejœciu alpejskim, kiedym był sam jeden niezłomny wódz, kiedy odeszli wszyscy okrom Fiszem, kiedy tysišc wiernych żołnierzy szło bez butów, dwa tysišce na poły boso, połowa legii nie miała koszul, a dwa tysišce były bez ubrania. Dałeœ mi łaskę walki na tych zagonach... Zachowaj ramię me, wspomóż serce! Ale, o Wszechmogšcy, jeœli Twa wola... Daj mi œmierć Żółkiewskiego... Który widzisz duszę mojš w tej minucie aż do samego dna... Druga kompania artyleryjska konna przebyła całš długoœć grobli, minęła upusti zstšpiła w płaszczyznę. Rafał dał wówczas koniowi ostrogę i ruszył spod Raszyna naprzód, wymijajšc zagroblš całe wojsko. Podjechał do dowódcy. Sokolnicki w przelocie rzucił nań okiem i nie patrzšc wydał rozkaz: . .: ; : - JedŸ waćpan do wsi Falent Wielkich, o półwiorsty za folwarkiem leżšcych przy drodze nadarzyńskiej. Idzie w twe tropy kompania piesza. Każesz babom i dzieciom wynieœć się ze wsi co tchu. Każda może zabrać ze sobš wszystek żywy dobytek. Chłopów co do jednego zatrzymasz. Żeby miżaden nie uszedł. Za cztery pacierze spalę wieœ ze szczętem. To im powiedz. Wszystkomasz wykonać natychmiast. Odkomenderowana kompania grenadierów w bermycach z białymi kordonami, o szlifie czerwonej z włóczkowš torsadš ruszyła błotnistš drogš za pałac falencki. Wyszła zbagnisk porosłych olchami i znalazła się u wylotu wioski. Dwadzieœcia siedlisk stało tupo obudwu stronach odwiecznej, grzšskiej drogi, prostš liniš cišgnšc się w kierunku lasów i najbliższej wsi - Laski. We mgle widać było drzewa następnej - Janczewic. Rafał wypuœcił konia. Za chwilę był w œrodku wsi. Ludnoœć Falent; obudzona ze snu, wyległa zchat. Były to wszystko domostwa drewniane, mazurskie, bielone, pod słomianymi strzechy. Od dwu blisko lat posiadajšc prawo "przenieœć się w obrębie Księstwa Warszawskiego tam, gdzie jego dobra wola będzie" - wieœniak falencki pozostał przecie na miejscu. Zza płotów, zza węgłów, z ciemnych sionek wyglšdał teraz na wojsko maszerujšce. Olbromski donoœnym krzykiem poczšł zwoływać chłopów do siebie. Zbliżali się lękliwie, niechętnie, noga za nogš. Kiedy ich zawiadomił w formie jak najbardziej stanowczej, ordynarnej i rozstrzygajšcej, że baby i dzieci majš co duchu uciekać ze wsi, rozległ się straszny popłoch, jęk, płacz, zawodzenie. Jak spod ziemi wyrosłe, zjawiły się u jego strzemion kudłate, na pół odziane w wełniaki, brudne wiedŸmy, dzieci z kołtuniastymi czuprynami, wstrętni, schorzali starcy. Wszystko to skamlało jednym głosem: - Zmiłuj się!... Wyrwał pałasz, precz ich nim odegnał i ukazał schylone bagnety kompanii pieszej. - Która teraz, we dwa pacierze, nie wywiedzie dobytku, nie wypędzi gadziny, to już straci na zawsze. Za cztery pacierze wieœ będzie podpalona ze czterech rogów i pójdzie z dymem. Rzucili się wszyscy do obór, do stajenek, do chlewów. W mgnieniu oka napełniła się ulica. Ryczały krowy, rżały konie, kwiczały œwinie, gdakały kury, gęgały gęsi. Wœród przekleństw i okrutnych wyklinań chłopskich, przeraŸliwych jak sama chłopska tylowieczna niewola, wœród modlitw, zaklęć, próœb, cišgniono na powrózkach krowiny-żywicielki, pędzono prosięta z pieczołowitoœciš, jakoby dziecištka rodzone, zaganiano ze szlochem koguty, kaczęta, gęsi. Rafał patrzał w ten obraz przygasłym okiem. Oto kobiecina z najbliższej chaty, zawišzawszy w płachtę na plecy jedno dziecko płaczšce, drugie dŸwiga w kołysce. Łka, zanosi się od chłopskiej, od zwierzęcej rozpaczy. Pojechał œrodkiem wsi i obnażonym pałaszem dawał na prawo i na lewo znaki poœpiechu. Widział w pierwszym na prawo siedlisku silnego chłopa, jak w portkach i zcze - 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żYP*cZzc[‘Ąc\2-ó c]%:T'koszuli, wprost ze snu, z paŸdziorami słomy w kosmatym łbie, wyrzucał przeze drzwi graty, statek, ławy, kosy, widły, garnki, sczerniałe od dymu i brudu œwięte obrazy, jak wyrywał rozpaczliwie ze œciany zabitš głucho gwoŸdziami ramę pełnš przepalonych szybek i niósł jš dokšdœ w pole niby najdroższy skarb. Ujrzał w drugiej chacie bose dziecko wyrzucone pode drzwi. Chore było na jakieœ krosty. Wyrwane z legowiska, drżałooparłszy się plecami o zmurszały słupek płotu. Przyciskajšc kolano do kolana przestępowało z nogi na nogę w fioletowymbłocie gnojówki. Zamglony, zadymiony od goršczki wzrok jego skierował się na Rafała. Spalone usta wydawały nieznoœny dŸwięk. Na progu innej chaty stare babsko z nieustannym jękiem pakowało pierze w rozdartš pierzynę, co chwila chwytajšc się oburšcz za ogłupiałš głowę. Tam chłop biegał w dyrdy za wioskę, wynoszšc swe bety, tam wytaczano beczułki z kapustš, wynoszono worki, zdzierano co nowsze poszycia ze strzech i wišzano je w snopki. Kiedy wypędzono już sprzężaj i gadzinę, wyniesiono z chałup, co tylko się dało, chłopi zaczęli rozgradzać płoty, wyrywać kołki, wrzecišdze, zawiasy... Kompania piesza przeszła wzdłuż ulicę wioski. Oficer prowadzšcy jš zabronił chłopom ruszać się z miejsca. Każdemu polecono mieć w ręce rydel, łopatę, widły,siekierę. Uszykowani w szereg, czekali. Tłum bab, dzieci, zwierzšt i ptactwa eskortował odrębny patrol, wydzielony z kompanii, w kierunku Falent Małych, przy drodze ku Piasecznu. Był już dzień jasny, kiedy szlochajšcy gwar oddalać się zaczšł i wolno zacichł. Na drodze, w kałużach rozmazanych przez wojska, leżały resztki gratów, włóczyły się korowody pierza. Tam i sam wędrowała zdziwiona, osierociała kura. Połamane płotki przed chatami odkryły lechy ugracowane już i zasiane w ogródkach. Rafał przeleciał jeszcze raz wzdłuż całej wsi, zajrzał to tu, to tam i w skok wrócił do dowódcy. Sokolnicki tymczasem rozmieœcił już był swe siły. W lesie olszowym, który długim smugiem cišgnšł się od Falent Małych, zasłaniał dwór i folwark, przedzielał go od Falent Dużych i sięgał aż do wsi Puchały, postawił batalion fizylierów Godebskiego. Częœć tego batalionu przeznaczył do zajęcia Falent Dużych, czyliWielkich, wsi sztorcem wysuniętej w pole. Między wsiš Falenty Małe a przecinajšcš jedrogš do Piaseczna oraz wsiš Falenty Duże,na czele folwarku a jakoby u podstawy opustoszałej wioski, postawił batalion szóstego pułku pod Sierawskim i batalion Kazimierza Małachowskiego. Batalionowi pierwszej linii, bronišcej lasu z pola, od strony Nadarzyna i bliższego Sękocina, przydał dwie haubice i dwa wozy z konnymikanonierami, czyli trzeciš sekcję siły artyleryjskiej. Cztery działa Sołtyka umieœcił obok drogi raszyńsko-falenckiej między dwoma ramionami wojsk swoich, na suchym wzgórku, a w taki sposób, że miałyprzed wylotami otwarte pole i dostęp do wsi. Za armatami miał twardy dostęp do grobli i schodzšce się w tym miejscu drogi do Piaseczna, do Janczewic i do Nadarzyna.Dwie armaty mogły być w każdej chwili przyłšczone do któregokolwiek z batalionów. Wozy dostatkowe stały w pobliżu, o dwieœcie kilkadziesišt kroków, pod zasłonš drzew. Bliżej, o jakie sto kroków, były na drodze wozy prochowe, a o trzydzieœci kroków - zabudowania folwarku. - Wypędzeni? - zapytał generał z daleka jadšcego ułana. - Według rozkazu. Sokolnicki na czele kilku plutonów udał się sam do wioski. Skoro tylko piechota weszław jej ulicę, otrzymała rozkaz złożenia broni w kozły i zabrania się do roboty. Pod kierunkiem oficerów żołnierze, a pod kierunkiem żołnierzy chłopi zdzierali co tchu słomiane strzechy i kłoć obdartš wynosili z dala za wioskę. Tam jš układali rzędem na polu dla przysypania ziemiš i utworzenia przedpiersia. Kiedy krokwie wszystkich chat były ze słomy ogołocone, kazano chłopom nosić na pułapy nawóz przygotowany na rolę, obficie zlewać go wodš i krowieńcem z gnojówek. Po upływiegodziny usilnej pracy wszystkie polepy 't powały grubo okryte zostały grzšskim nawozem. Wówczas wnoszono tam wyrwanedrzwi, szafy, ławy, beczki i tworzono z nich schrony i kryjówki dla strzelców. Jednoczeœnie rozgrodzono wszystkie płoty tworzšce przede wsiš zwarte opłotki i wycięto drzewa, które mogłyby nieprzyjacielowi służyć za osłonę w polu. Na południowym krańcu wsi, a jeszcze w jej obrębie, chłopi pod bagnetem kopali co tchu dwa szerokie a głębokie doły na całš rozległoœć drogi. Wysypanš z nich glinš okrywano ułożonš słomę i tworzono naprędce przykopę ziemnš. W owe doły wprowadzono po osie drabiniaste wozy naładowane kamieniami, graciwem, gnojem i dobrze zasypane ziemiš. Œcięte grube sokory zza wioski, zbite na krzyż klocami, wkopywano w ziemię w miejsca próżne. Przestrzeń między nimi gorliwie zapełniano faszynš, ziemiš, gnojem, opłotkami wyrwanymi sprzed chat wewnštrz wioski, żeby przejœći poœpiesznego ruchu nie tamowały. W przejœciach między jednš chatš a drugš, pomiędzy gęsto zabudowanymi stodołami, sypano również fosy, wybierano rowy, stawiano za nimi podwójne palisady, wkopywano zasieki z przyciesi i belek. Niektóre chałupy zostały rozebrane zupełnie z tego względu, że stały nieco na osobnoœci i nie mogły być włšczone do umocnionego obszaru. Kiedy koniec południowy wsi z pola był już nieco oszańcowany, Sokolnicki użył dziesięciu kompanii żołnierskich do zniszczenia drogi w kierunku Nadarzyna. Zrównano precz w polach rowy, przykopy, płoty, œcięto wszystkie drzewa. Pozostałe oœm kompanii zapędzone zostały do innej roboty. Ponieważ od zatkania wejœć, a osobliwie południowego, do wsi zostało jeszcze nieco dylów, belek i wyrwanych wrótni, kazano je opierać o œciany wysuniętych chałup i okładać z zewnštrz bardzo grubo mokrym nawozem. Rozbieranowcišż jeszcze niektóre stodoły, umacniano miejsca co słabsze, podpierano z zewnštrzzasieki i sypano, sypano ziemię bez końca. Batalion pułku szóstego pod komendš legionisty Sierawskiego, stojšcy najbliżej Małych Falent i grobli, okryty był lasem najszczelniej, toteż ten batalion pracował najciężej około umocnienia wioski. Było już popołudnie, kiedy przygotowania do odporu zostały jako tako uskutecznione. Żołnierze od dŸwigania ziemi, nawozu na chłopskich noszach, belek i ciężarów byli zbłoceni, zgrzani, brudni, a nade wszystko zgłodniali. Dano sygnał na spoczynek. Pozwolono zjeœć posiłek. Właœnie wiara siadła na ziemi i zabrała się do mantelzaków i manierek, kiedy polem, po głęboko miękkich zagonach, przypadł w galopie oficer z jazdy Rożnieckiego. Szybki zdał raport dowódcy i co koń skoczy pognał na Puchały ku Michałowicom. Sokolnicki spokojnie posilał się kromkš chleba i kawałkiem zimnego mięsiwa. Poszukał Olbromskiego oczyma i rzekł do niego: - JedŸ waćpan brzegiem olszyny i bajorów aż ku Puchałom. Będzie tam droga prowadzšca na cmentarz. ObjedŸ cmentarz z tamtej strony i wysuń się ile tylko możnanajdalej w szczere pola, na owe nieznacznewzgórki na prost Raszyna. Patrz stamtšd pilnie na wsze strony, a osobliwie w kierunku na Laski, na Janczewice, Lesznowolę. Skoro coœ ciekawego zobaczysz, leć ku mnie z raportem. Rafał puœcił konia we wskazanym kierunku i wkrótce był za cmentarzem. Grunt tam był lżejszy, przypiaskowy. Rola nie lgnęła już, lecz nawet z lekka pyliła. Koń szedł poniej ostrš ryœciš, a w jeŸdŸcu biła, jak œpiżowy, przepotężny dzwon na trwogę, rozkosz życia. Siły w nim wszystkie wzmogły się i podniosły. Czuł w sobie owš rozkosz szczególnš, podnieconš aż do najwyższej kresy, rozkosz niebezpieczeństwa i zniszczenia, jak na widok pożaru w ciemnš noc, który obejmie drewnianš wieœ, słomiane, zwarte jej strzechy i oszalałychludzi. Niby to jest żal, strach, boleœć, a w rzeczy radoœć niesłychana. Jęk ludzki podaje duszy skrzydła, krzyk rozpaczy podjudza jš jak wicher ptaka, a widok wysokich, krwistych kłębów dymu szelmowsko jš zaspokaja. Pod karczmš zwanš Wygoda, na drodze do Janczewic, tak samo jak i dnia poprzedzajšcego stała konnica Rożnieckiego. Częœć jej można było jeszczedostrzec pod lasem nadarzyńskim, za Sękocinem. Nie widzšc żadnego w tej jeŸdzie ruchu i wyczekawszy sporš chwilę Rafał posunšł się dalej, żeby z płaskiego wzniesienia szerzej okiem sięgnšć. W tej samej chwili konnica polska zaczęła wolno, wolno rozsuwać się szwadronami i cofać wkierunku Sokołowa, Komorowa, Pęcic. Dalekie barwy grały w cudnym słońcu kwietniowym, w gęstym oparze wysychajšcych ról. Raptem dymišce się słupy drgnęły, jakoby wpół nożem przecięte. Ogromny, błękitny kłšb wypadł znad szwadronów uchodzšcych i wraz po nim cudnodŸwięczny huk przeleciał nad okolicš niby drżšcy okrzyk. Rafał rozeœmiał się wesoło. Zawołał prawie z rozkoszš: - Aha! Nareszcie! Drugi huk, trzeci. Potem dwa prawie jednoczeœnie. - No! No! - wyzywał je kawaler. - Bij, bij! Jak na zawołanie runęły: raz, dwa, trzy, cztery! Chwila ciszy - i znowu, a coraz częœciej. Słupy błękitnego dymu i cudnie okršgłe albo wydłużone jego obręcze wzniosły się ociężale w stronę Lesznowoli. Linie jazdy polskiej łamały się szybko, łšczyły ze sobš i wcišż ustępujšc szły miarowo w kierunku Pęcic. Olbromski ujrzałWygodę opuszczonš, w płaskich polach. Wytężył w tamtš stronę wzrok i w dalekichoparach ujrzał szarawe, ruchome chmury. Zupełnie jakby bardzo daleki las; porznięty w poręby, zbliżał się polami. - Idš... - wyszeptał. Serce w nim zadygotało na widok nieprzejrzanych mas. Brzmienie słów bez sensu i zwišzku pływało koło uszu. Oczy nie mogły się doœć napatrzyć. Nogi zdrętwiały tak dalece, że nie mógł tršcić konia ostrogš. Pozostał na tym polu dopóty, aż konnica Rożnieckiego oddaliła się i stała w oczach także wędrownym, szarym lasem. Strzały armatnie ucichły. Tylko owe linie stawały się coraz bardziej jawnymi. Widział już dokładnie płonšce liniš migotliwš rzędy bagnetów, ruchy nóg, barwy... JeŸdŸcy wysunęli się naprzód spomiędzy kolumn. Zrazu można było rozpoznać jedynie maœć koni, wkrótce ukazały się barwy huzarów palatyńskich z kompaniami pandurów, z dwoma skrzydłamikajzerhuzarów pod wodzš generała Schaurotha, a wreszcie brygada generała Spetha. Wszystka jazda ostrym' cwałem sunęła ku Wygodzie. Rafał spišł Bratka ostrogami i co koń skoczy poleciał prosto ku olszynie. Zdumionymi oczyma szukał batalionów. Nie widział ich nigdzie. Dopiero przed samymi zaroœlami ujrzał wyprostowane linie poœróddrzew... W Falentach również filie było nikogo. Całe miejsce spało w pustce i ciszy. Ani jednego człowieka... Dziwnie bolesny żal tknšł jeŸdŸca... Koń jego leciał po stratowanej, dziurawej od kopyt roli, dokolan zapadajšc w glinę. Na drodze błotnistej między drzewami, w pobliżu pałacu i rezerwy Sierawskiego, stał na koniu Sokolnicki. Trzymał przy oczach perspektywę polowš. Nie zwrócił na Olbromskiego uwagi, gdy ten stanšł przed nim, z mistrzostwem i potężnš siłš osadziwszy konia. Koń ów chwytał dech ze œwistem, a oficer był w pocie. Czuł, że rana pod pachš i na boku krwawi, że krew idzie w bandaż obficie. Był tak szczęœliwy...Obok odprzodkowanych armat stali kanonierowie i pomocnicy, twarzami zwróceni do swych dział. Pierwsi dwaj pomocnicy równo z wylotem, drudzy dwaj równo z osiš, kanonierowie na prost grona,trzecia para pomocników równo z osiš przodkary, czwarta para o krok dalej w stronę dyszla i pišta o krok dalej. Jedenasty pomocnik stał z prawej strony przy samym końcu dyszla. Nieruchome konie od armat i wozów, zwrócone w kierunku Raszyna, strzygły uszami. Zapalone powrozy lontów tliły się w ręku kanonierów żywymi, mocnymi, kończystymi stożkami. - Widziałeœ waćpan naszš konnicę? - zapytał Sokolnicki głosem grubym, bezczelnym w tej ciszy i oczekiwaniu. - Widziałem, generale. - W którym miejscu? - Około karczmy, w miejscu rozstania się dróg, póŸniej w polu, gdy uchodziła na Sokołów... - Wszystka odstšpiła? - Tak jest, panie generale. Sokolnicki przesunšł lunetę w innym kierunku. Po chwili przytrzymał jš silniej, wreszcie odjšł od oczu i złożył. Twarz jego była zamazana, jakby przemarzła. Cmoknšł ustami... Oczy leniwie wlokły się po dziwacznej karykaturze wioski Falent, po rowach, zasiekach, wilczych dołach, naprędce tu i ówdzie w ziemi wydartych i zarzuconych chrustem... Przeszły na zaczajonych w lasku żołnierzy ósmego pułku, pierwszy raz do boju wiedzionych, szły po linii starych, pruskich karabinów z rozkołatanymi skałkami... Jak grom runšł w ciszę strzał armatni. Za pierwszym huknęło ich z dziesięć od razu. Drzewa zatrzęsły się całymi pniami aż do korzeni, zadygotały ich nagie gałęzie i delikatne bazie jakoby pišstki wylękłego dziecka. Z Raszyna wybuchła naraz kanonada wszystkich dwunastu dział saskich Dyherrna, szwadronu artylerii Antoniego Ostrowskiego i kompanii Włodzimierza Potockiego. Sokolnicki skinšł brwiami na Rafała i obadwaj ruszyli œrodkiem drogi ku Falentom. W linii międzydrzewnej, idšcej przez groblę wprost na Raszyn, widzieli tyralierów polskich czyhajšcych na samym wybrzeżu bagna. Dym z Raszyna wywalał się już nad jasne wody stawu i ciężkim cielskiem wpełzał między trzciny. - Spróbujš teraz leŸć wprost przez błoto na Raszyn, z pola... Nie znajš drogi... - mówił Sokolnicki otrzepujšc szpicrutš bryzgi błota ze spodni i ciżmów. - Przekonajš się, że nie przelezš, bo to głęboko, a wtedy runš na nas w Falenty. Cóż ty w tej zabawie myœlisz robić, moœci ułanie? Skończyła się już twoja rola... Pomimo straszliwego huku Rafał słyszał tewesoło drwišce słowa. Nogi pod nim drżały jak wczoraj, kiedy to osłabł w lesie nadarzyńskim. Serce waliło z niepowstrzymanš siłš... Tchu nie mógł złapać..: Błysnęły białe zęby generała. - Boisz się, kiedy strzelajš nie do ciebie. Nie lubisz tego? Cóż to będzie, jeœli zapolujš na twoje łydy? - Nie boję się, generale! - krzyknšł dumnie i hardo. - A widzę. Trzaskajšcy łoskot karabinowy wyrywał się spomiędzy grzmotu armat; huczał corazbliżej i bliżej, wzmagał się i potężniał tuż w dymie. Sokolnicki dŸwignšł się na strzemionach, przecišgnšł ramiona... W tej samej chwili na zakręcie drogi ukazałsię adiutant i, salutujšc w biegu, ukazywał pole przed wioskš. Generał nie czekajšc na jego słowo polecił:- Plutonami! Zjechali obaj z drogi wolno, noga za nogš. zbliżyli się do batalionu Godebskiego. Wnet usłyszeli komendę: - Dwoma szeregami! - Pluton! - Tuj! - Cel! - Pal! Runęły pociski batalionowe. Za chwilę dokoła jeŸdŸców warknęły kule austriackie z daleka idšce, œcinajšc gałęzieolch i gwiżdżšc przecišgle po wodach. Sokolnicki wjechał w szeregi fizylierów i wesoło, głoœno zaczšł sam komenderować trzaskajšc w powietrzu szpicrutš. - Nabij! - Do ładunku! - OdgryŸ ładunek! - W rurę! - Za stempel! - Przybij! - Stempel na miejsce! - Plutonami! - Cel! Pal! Wrzynał się swym koniem coraz głębiej między szeregi rogatych czapek aż ku przodowi batalionu i pobrzeżu lasku. Rafał, zostawszy w tyle, widział go owianego błękitnym dymem i pomimo strzałów huczšcych słyszał wcišż skróconš komendę: - Nabij! - Dwa! - Trzy! - Cztery! - Cel! Pal! Rafał był w stanie niesłychanego podniecenia, ale już nie drżał tak całym ciałem jak przed chwilš. Mordowała go tylko jedna myœl: czemu nie ma w ręku karabina? Mieć karabin! Brać go do nogi, nabijać, wznosić, na oko - i znowu, znowu, bez końca. Stać w szeregu! Słyszeć rozkaztego jaœnie wielmożnego głosu jak gdyby rozkaz rodzonego ojca: dwa, trzy, cztery!...Wtem jedno z drzew w lasku olszowym zaskrzypiało, jakby je niewidzialna siła zacięła do rdzenia u ziemi toporem. W tej samej chwili w rzadkie bagno palnšł ciężar kuli działowej, rozdarł je i wyrzucił w górę dwiema bryzgajšcymi skibami jakoby dwie potworne wargi. Tuż w pobliżu Rafała przeleciał potężny ziew powietrza i pocisk z jękiem grzmotnšł w groblę wywalajšc w niej dziurę. Koń ułana trwożnie zadreptał na miejscu, stulił uszy i zatargał łbem. W dymie, daleko w polach, przez które niedawno leciał jego koń, Rafał ujrzał na prost siebie zionšce ognie i wybuchy kłębów dymu. Ognie poziome i dymy, ognie idymy. Po każdym ogniu - słyszał huk tłukšcy tępo w ziemię, jakby w niš waliła - 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż^P c_g c`w˙cav+ňcbh:ü#olbrzymia stępa. Chaos otoczył mu głowę. Huk ze wszech stron... Zbliża się, zbliża. Widziało się, że za otaczajšcym go laskiem ziemia raz w raz pęka i że z jej głębokiej calizny wywala sięogień i dym. Serce uspokoiło się i miejsce trwogi zajęłozdumienie. Ciekawoœć: co też z tego może wyniknšć? co się jeszcze stać może? zagłuszyła wszystko. Naokół waliły się w bagno olchy œcięte kulami. Niewidzialne siły ciskały konary, gałęzie, odszczepy, a nawet całe drzewa. W szeregach cišgle rozlegał się jęk tak straszliwy, jakby kogoœ zarzynano nożem. Dym zasłaniał linie piechoty. Rafał chcšc wszystko lepiej widzieć tknšł konia ostrogši podjechał do armat. Kapitan komendant leniwym krokiem przechadzał się od działa do działa, które były ustawione o oœmnaœcie kroków jedno od drugiego. Naczelnicy sekcjów stali przy przodkarach między jednš armatš a drugš. Oficer od wozów i ogniomistrze czekali na skinienie kapitana komendanta. W oddali stały osiodłane konie kanonierów i naczelników sekcyjnych. Z dymu wyjechał niespodziewanie Sokolnicki. Wyszukał oczyma Sołtyka i dał mu rozkaz: - Ognia! Sołtyk grzmišcym głosem zawołał na swoich:. - Bacznoœć! Każdy drugi pomocnik lewy uderzył lont w lewe ramię dla strzšœnięcia ostrza popiołu,przeniósł go w wycišgniętej ręce o cztery cale przy końcu œladu prochowego... - Pal! Dotknęli lontami podsypki-i cofnęli się w swoje luki. Cztery działa wstrzęsły się i skoczyły w tył. Dym osłonił ich chmurš. Rafał słyszał tylko wokoło siebie komendy:- Nabij! - Za wycior! - Przytkaj zapał! - Po nabój! I znowu: - Wytrzyj! - Za stempel! I znowu: - Przybij! - Pocisk w działo! Młody jakiœ oficerek z twarzš surowš i natchnionš, z okiem zimnym, schylał się nad dioptrš. - Na cel! - Pal! Migały w dymie wyciory, głowy kanonieróww rogatych czapkach, obsługujšcych działa, złote hafty i akselbanty oficerów wzielonych mundurach, dršgi, uzbrojenia - i ognie. W to miejsce zaraŸ skierowały się kule austriackie dwunastu armat przedniej straży generała Mohra. Od huku (gdyż i dwa granatniki polskie przy batalionie Godebskiego bić zaczęły) nastał w uszach jednostajny dŸwięk -- jakby człowiek latał w rozkołysanym dzwonie. Bałwany dymu gęstniały wcišż, stały się z niebieskich bure, pełne sadzy prochowej, która dusiła i wyżerała oczy. Znieruchomiały jeŸdziec nie poruszał ani rękš, ani nogš. Słyszał wokoło wołania i krzyki straszne. Nic jednak, nic nie mogło zepchnšć go z miejsca. Z nagła jakiœ żołnierz w bermycy z białymikordonami znalazł się u jego strzemienia i wzniósł na niego oczy przeraŸliwe, tak dziko wywrócone, że Rafał ocknšł się jak ze snu. Tamten pchnšł go kolbš karabinu i wegnał między konie artylerii. Jeden z artylerzystów w rozpiętym mundurze, spodktórego ukazywała się skrwawiona aksamitna kamizelka, wrzasnšł na niego, inny podniósł szablę. Rafał zdarł swego konia i stępa pojechał na prawo, ale tuż o kilka kroków koń jego potknšł się na leżšcych ludziach. Olbromski schylił się, żeby przez mrok dymu zobaczyć, co to za jedni, gdy wtem koń jego skoczył, cisnšł się całym korpusem, jakby przerażony okropnoœciš widoku. Chrapnšł jak ongi zdychajšca Baœka, wspišł się dęba i z wysoka runšł naprzednie kolana. Rafał wyrwał nogi ze strzemion i zlazł na ziemię. Koń jego drżałcały. Kłęby jego kurczyły się, skóra wytężała na nich. Pyskiem chwytał ziemię, a jęzorem lizał naokół przestwór. Wtedy dopiero Rafał zobaczył, że ze zwierzęcia wypływajš wnętrznoœci i krew się wali. Odszedł stamtšd i nie wiedzšc zgoła, w jakim posuwa się kierunku, brnšł przed siebie. Za chwilę znalazł się w szeregach woltyżerów. Uderzyły jego oczy znane mu barwy: żółte kołnierze, żółto-zielone szlifyi zielone piórka na czapkach. Stali w bagnie prawie po kolana. Nabijali bez komendy. Strzelali. Rafał potykał się nakępach, pniakach, gałęziach, właził na ciała zabitych i gnany siłš ciekawoœci przeciskał się naprzód. Twarzy niczyjej niewidział. Tak doszedł do plutonów, które biły się prawie na oko. Działo się to o kilkadziesišt kroków przed nim. Dym nie pozwalał nic widzieć. Przy każdym tęższymdrzewie czaił się człowiek, nabijał, strzelał, nabijał, strzelał. Rafał chwycił karabin leżšcy na ziemi i stanšł w szeregu. - Równaj się! - krzyczał wcišż młody oficerek usiłujšc sformować tu kolumnę i ruszyć z niš naprzód. Starania jego szły na marne. Ludzie walili się co chwila. Kule rznęły jak grad. Spomiędzy drzew wynurzyli się żołnierze o twarzach bladych, z wystraszonymi oczyma. Były to bataliony Wukasowicza pod dowództwem pułkownika barona Pabelkovena. Zwartym szeregiem, ile było można wœród drzew, walili naprzód. Rafał w osłupieniu patrzał na ich wysokie czapy iskrzyżowane na piersiach białe pasy. Toż, u pioruna, oni... - tyle zdołał pomyœleć. Na widok wrogów żołnierze batalionu Godebskiego chwycili broń i rzucili się naprzód. Rafał ogarnięty szałem szedł z nimi. Napadli na piechotę Wukasowicza z chłopskš furiš. Kłuli bez sztuki wojennej, po chamsku, bagnetem, bili kolbami... Rafał,nie umiejšcy robić broniš, chwycił starš pruskš landarę za koniec lufy i zaczšł praćco siły w ramionach. Za nim to samo uczynili inni. Widzšc koło siebie kupę jšł niekomenderować, lecz przewodzić, jako szlachcic chłopom na pożarze: A bijże! A dyć to Niemcy! A nie dajta się! - Wbijali się w szeregi najeżone skrwawionymi bagnetami, rzucali się na lufy ociekajšce krwiš. Krótko trwało ich męstwo. Za chwilę musieli ustšpić. Żolnierz austriacki szedł nanich z wyniosłoœci w nizinę, szedł kolumnš liczšcš trzy tysišce chłopa, zwartš i grubš.Były to bataliony Weidenfelda, batalion Dawidowicza i pułk siedmiogrodzko-wołoski.Woltyżerowie uchodzili brnšc coraz głębiej w bajora, odbijajšc się, odstrzeliwujšc, trupami zaœciełajšc pole. Austriacy wbijali się w lasek olszowy potężnš masš i zagarniali cały. Fizylier polskie szły w tył coraz bezładnej. Panika padała na nich z wolna jak rzęsisty a stale wzmagajšcy się deszcz. Darmo szablami oficerowie pędzili do boju. Nadaremnie z gołš szpadš w ręce parł ich swym koniem Godebski... Rafał znalazł się w truchlejšcym tłoku, zbitym w masę, gniotšcym człek człeka. W pas brnęli w rudawicy ku grobli stawu, swarzšc się już między sobš. Kiedy wydostał się na twardsze .miejsce i przetarł oczy, ujrzał przed sobš szlak ku grobli, na którym stał niedawno z generałem. Teraz walił się nań zdemoralizowany batalion. Wprędce napełnilite miejsca chargoczšc, gadajšc, w kupę zbici. Armaty huczały przed nimi. Kule bluzgały po wodach stawu i kosiły żółte trzciny. Wtem od strony Raszyna pędem nadcišgnšł hufiec jezdny. Przewodził mu ksišżę Józef.Za nim jechał Pelletier i kilkunastu adiutantów. Rafał poznał ich wszystkich oczyma, nie myœlšc wcale o tym, kogo widzi. Baczył tylko na to, żeby nie być zepchniętym do stawu. Anizetka, Szpilka... - myœlał przypatrujšc się im przez małš chwilę. Ksišżę mierzył rozgromiony batalion ognistymi oczyma. Żołnierze widzšc go poczęli się opamiętywać, jako tako formować i zwracać ku olszynie. Wódz zsiadł z konia i nie wyjmujšc z ust krótkiejfajeczki brűle-gueule stanšł poœród żołnierzy. Od pierwszego z brzegu wzišł z ršk karabin i zawołał: - Za mnš, bracia! Żołnierze wydarli się masš z gęstego błotairuszyli jak jeden. Wpadli na piechurów austriackich z furiš, z wœciekłoœciš, z szaleństwem, tak nagle, jakby wyroœli z ziemi czy wypadli z zasadzki. Ksišżę szedł w szeregu, walczšc jak prosty żołnierz. Nigdy furia bojowa nie była wœcieklejsza. Pierwsze szeregi austriackie wgniotły się w następujšce i wdeptywały je w bagno. Nie było miejsca na bitwę. Kto był na placu, musiał zginšć. Sami oficerowie austriaccy, żeby zyskać miejsce, musieli wydać tylnym szeregom kolumny rozkaz odstšpienia. W kilka chwil lasek olszowy został zdobyty aż do wioski. Tam także wrzała straszna walka. Austriacy wdzieralisię na oszańcowane chałupy, zdobywali każdš piędŸ ziemi, każdy rów, zasiek. Z góry, z pułapów, zza desek, zza węgłów, z dziur, szczelin raził ich nieustanny grad kul. Ale już z trzech stron, od Puchał, z pola i od strony Jaworowa, wioska była osaczona. Cały drugi pułk piechoty szedł na niš głębokim szykiem. Rwano już deski rękoma, rujnowano zasieki, wycišgano dyle. Ksišżę Józef wezwał przez adiutanta Krasińskiego pierwszy batalion pierwszego pułku, który pospołu z artyleriš strzelał bez przerwy i dwunastu kompaniami natarł na oblegajšcych wioskę. Szedł w pierwszym szeregu porucznik Skrzynecki. W cišgu kilkuminut oblegajšcy zostali wypędzeni bagnetem i wyrzuceni w pole. Zarazem trzylekkie armaty, przyprowadzone do Falent z Raszyna, wzmogły ogień artyleryjski. Fizyliery zamknięte w wiosce, którymi kierował sam Sokolnicki, pozdrowiły księcia okrzykami chwały. On siadł na koń i otoczony swym sztabem przejeżdżał wœród szeregów. Teraz rezerwa wysunęła się naprzód, dziewięć dział stanęło razem i poczęły spod dworu w Falentach bić nieszczędnie. Ksišżę cofnšł się do głównego swego stanowiska w Raszynie. Gdy z wolna jechał przez groblę, kule œwistały koło niego jak grad. Sokolnicki polecił umocnić pod ogniem nieprzyjacielskim zburzone oszańcowanie Falent i formował znowu swoje trzy bataliony, żeby, w myœl tej samej co rano zasady, szczędzić żołnierza. Ale kiedy to spełnił i kiedy infanteria austriacka cofnęła się w pola, sypnšł się na jego piechotę i artylerię grad kul szeœciofuntowych. To nadchodzšcy korpus armii austriackiej, amianowicie pierwsza jego brygada pod generałem von Civalard i Pflacher wzmocniła przednie straże Mohra. Waliły teraz dwadzieœcia i cztery armaty, szeœć nowych batalionów przyłšczyło swój ogień do dawnych pięciu. Odpowiadało im dziewięćtylko armat. Rafał był w ich pobliżu. Słyszał hurgot taczajšcych się, spracowanych dział. Cała bateria wiła się teraz w kurczach œmiertelnej pracy, miotała jak skorpion w œrodku ognia. Ułan drżał nie jak na poczštku bitwy, ale jak wówczas, gdy szukał zabitej Heleny. Wrzaski rannych, jęki, wołania o pomoc, płacz i skomlenie zabiły jego duszę. Œciskajšc sobie głowę słaniał się z miejscana miejsce. Ktoœ z artylerzystów kazał mu nosić wiadrem wodę, więc jš przydŸwigał kilkakroć. Kiedy po raz trzeci biegł do zalewiska w olszynie, tuż o kilkanaœcie kroków od niego wyleciał w powietrze kieson prochowy. Słup ognia porwał w góręi roztrzaskał o ziemię zielone złomy, zabite konie, rozrzucił koła, postronki, chomšta. W ogniu ludzie poparzeni jęczeli. Jeszcze Olbromski nie zdšżył nabrać wody w wiadro, kiedy wybuchnšł drugi wóz. Za chwilę trzeci... Jakiœ kanonier w dymie krzyczał: - Granatnik zbity na ziemię! Straszny trzask granatów rozlegał się w tym miejscu. Wyrwana ziemia, lecšc w wybuchu powietrza, grzmotnęła Rafała w plecy i rzuciła w błoto stratowanej drogi. W głuchym półomdleniu leżał wcišgajšc w płuca wolniejsze od dymu przy samej ziemipowietrze. Coraz bliższe wybuchy dymu z kilku i kilkunastu naraz strzałów odtršciły bataliony polskie. I oto z nagła ucichły. Lecz w tejże samej chwili wyszły z kłębówburej sadzy nieprzejrzane szeregi piechoty.Lasek od strony Puchał znowu dostał się wich posiadanie. W pobliżu drogi wrzała walka na bagnety. Sokolnicki, w cišgu całej bitwy kryjšcy żołnierza za lichymi osłonami, i teraz połowę swej siły wtłoczył do zabarykadowanej wioski. Rezerwę krył między niš a dworem, a batalion Godebskiego w lesie. Artylerię trzymał wcišż na drodze i całš bacznoœć zwrócił na obronę i bezpieczne posiadanie odwrotu przez groblę. Cały teraz nacisk artylerii austriackiej wywarł się na wioskę. Kiedy piechota Mohra powtórnie wdzierała się do głębi lasku, targajšc bagnetami piechurów Godebskiego, armaty austriackie poza plecami tej piechoty zwrócone zostały paszczami na wschód, prostopadle do Wielkich Falent, i poczęły bić w resztki siedlisk wieœniaczych. Rafał trafił tam właœnie pospołu z kolumnami zostajšcymi pod wodzš Sierawskiego. Gruchnęła w tłumie wieœć, że Godebski usunięty został z pola z ranš œmiertelnš i że go cnotliwy Fiszer zastšpił. Nie wiedzieć kiedy, wraz z tłumem znalazłsię ułan między stodołami. Odetchnšł. Nie było tu takiej ulewy pocisków. Do czasu... Na powałach chat, w stodołach, za wyrwanymi wrótniami siedzieli, stali, klęczeli i leżeli żołnierze, odpierajšc strzałami szturm infanterii austriackiej uderzajšcej na wioskę z południa. Jeszcze starczyło na pewien czas ładunków. Każdy żołnierz wypalił ich po szeœćdziesišt. Gdy kule armatnie rozwaliły którš stodołę, powycišgały z węgłów jej belki, wyważyłyprzyciesi, wyrwały z ziemi słupy, żołnierze przenosili się kupš do drugiej, dotrzeciej, włazili na wierzch obdartych chatibili znowu. Sokolnicki formował sam partie.Był wcišż na œrodku drogi wioskowej i dyrygował obronš. Widział stamtšd przez tylne, północne, odsłonione przejœcie swš œwieżo złożonš rezerwę, do czego znowu powrócił, i artylerię. Pewna partia żołnierzy nosiła wcišż wodę w konwiach, wiadrach, lusofach i zalewała wzniecone pożary. To tu, to tam buchał ogień. Gdy artyleria wystawiona na ogień cofać się zaczęła za pałac, ku grobli, cała siła dwudziestu czterech armat napastniczych buchnęła w Falenty. Piekielny zaczšł się ogień. Belki, krokwie, łaty trzeszczały i łamały się, darły na szczapy i wióry. Œciany wyginały się i waliły na ziemię jak długie. Od pożaru ratował mokry gnój i ziemia... Tworzyła się kupa ruin drewnianych, zlanych krowieńcem, stos spiętrzony wywróconych domostw. Za nim stawali wnetżołnierze i razili jeszcze wroga stojšcego w polu i sunšcego wcišż naprzód z południai wschodu. Rafał podjšł karabin zabitego grenadiera, przypasał jego ładownicę i zachyliwszy siępod sterczšcš œcianę zaczšł nabijać i walić.Dzika żšdza w nim biła jak ten nabój w rozpalonej lufie. Zapomniał, gdzie jest i co się z nim przytrafia. Chwilami mu się zdało, że bije w kufę wilka w œnieżnym parowie i ma wszczepione w piersi jego pazury. Słyszał głos Sokolnickiego zachrypły: - Podsypuj, bracie, podsypuj! Ładunków nie gub! Mocno przybij! Nie żałuj! A zasie, pludry! Tuœ to przywędrował, niemiecki ryju! Twoja tu ziemia, złodzieju? Bij, braciszku, jeden z drugim, nie żałuj! To tu, to tam wzmagał się wrzask niebezpieczeństwa, okrzyk rozpaczy. Zaczęły padać w wioskę, a raczej w zdruzgotane jej gnaty, płonšce bomby moŸdzierzowe. Bomby te w chwili pęknięcia na ziemi albo w powietrzu miotały ogień wewszystkich kierunkach. Były to wielkie wydršżone kule z żelaza, napełnione prochem. Miały w sobie otwory zabite czopami, długimi blisko na ćwierć łokcia, wktórych mieœciły się tuleje napełnione materiami palnymi. Ogień obejmował stosy drzewa, mundury żywych i zabitych. Zalewano goi duszono nawozem, ale bomby zaprawne sztucznymi ogniami szły coraz gęœciej jakoby stada ognistych ptaków. Zapalała się i gasła wioska Falenty w stu naraz miejscach. Szerokie żagle płomienia widać było na przodzie i w tyle, ponad głowami i u stóp. Kule oœmiofumowe łamały resztki rumowia.Sokolnicki wyjšł okršgły zegarek, rozejrzał się wokoło. Wytarł pięœciami oczy pełne piachu, dymu, sadzy. Odsapnšł z głębi piersi. Strzepnšł palcami. Była blisko godzina pišta po południu. Najbliższemu z oficerów rzekł z cicha, nad uchem: - Batalion w tył... prawym skrzydłem... Marsz... Woltyżerowie wynurzyli się z ognia i dymów. Byli czarni, okopceni, z tlšcymi się mundurami. Przez północne wyjœcie z wioski tłoczyli się na drogę pod pałacem. Ztrudem formowali oficerowie sekcje i pancerzowe roty z boku armat. Sołtyk otrzymawszy rozkaz wołał w dymieochrypłym głosem: - Bacznoœć! Ognia w odwodzie! Półbateriami!Marsz! Wozy dostatkowe weszły na groblę pod osłonš dwu batalionów, zbitych w kupę i wypartych z olszowego lasu. Bataliony te wcišż szarpały się z nieprzyjacielem. Pierwsza pótbateria, złożona z trzech armat i granatnika, wyszła z dymnej jaskini i przez zawady rannych, przez kupyzabitych cofała się w tył, aż do linii wozów. Tam stanšwszy przysposobiła się do dawania ognia. Druga półbateria, złożona z trzech dział (gdy dwa zdemontowane i rozbite zostały na placu), jakby w niš waliła - 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żcPÚcd*žečâ c€fĘ cgę.ž ch¨<¸z poœpiechem dšżyła do pierwszej. Huknęły jeszcze strzały... Armaty kolejno wchodziły na groblę. Za sprychy, za osie i grona cišgnęli je żołnierze piechoty pospołu z rannymi końmi. Większoœć kanonierów czynnych upadła pod kulami silnego nieprzyjaciela. Czerwone akselbanty zarumieniły drogę falenckš. Zielone kurtki zasłały jš jako wiosenna murawa. Z koni ledwie połowa została. Sokolnicki, uwiadomiony, że i Fiszer z ranami wyniesiony został za groblę, sformował zdziesištkowany Godebskiego batalion. Stanšł w szeregu i, niezłomnš piersiš zatarasowawszy dostęp, osłaniał odwrót armat. Żołnierze jego szli nie tylko przez groblę, ale i obok niej, wskroœ bagien, po pas zanurzeni. Nieprzyjaciel walił się za nimi krok w krok, szedł w ich tropy tym samym bajorem. Tu, wœród pniaków, suchych chrustów, w zeszłorocznych kępach trzcin, zaczšł się bój na œmierć i na życie. Ci, którzy szli groblš, wspierali walczšcych. Cały zastęp był skrwawiony, mokry i rudy od błota. Rafał z innymi osłaniał armaty. Ziemia waliła się ogromnymi skibami z rozgniecionej grobli. Drzewa wjeżdżały w bagno Kawki, gdy koła armat wytłoczyły z grobli ich korzenie. Trzeba było co chwila wywlekać te koła z rozpadlin gruntu i z jam nagle powstałych, pchać i dŸwigać œpiże co tchu w piersi a siły w ramionach. Po wielkim trudzie dosięgli nareszcie twardego wybrzeża przed kuŸniš raszyńskš. Stamtšd same już konie pocišgnęły dalej działa. Spychajšc piechurów austriackich wbagno, łamišc się z nimi oko za oko, zšb zazšb, wychodziła na suszę piechota i dšżyłapod koœciołek. Nieprzyjaciel przedzierał się tš samš drogš. Ale teraz wszystkie siły polskie miałprzeciwko sobie. Dwanaœcie dział baterii saskiej, armaty Włodzimierza Potockiego i trzynasta kompania artylerii pieszej Ostrowskiego stanęły na szańcu za koœciołem, na polu od strony Michałowie i nad stawem od strony Jaworowa: Wszystkiepaszczami zwróciły się na groblę. Żołnierz austriacki musiał przebyć jej wšski przesmyk. Toteż najcięższa tutaj wywišzała się walka. Armatom polskim bardzo niewiele szkodziły baterie Mohra, Civalarda i innych, ustawione w nizinie falenekiej, za groblš. Tymczasem każdy pocisk polski, rzucony wzdłuż grobli z raszyńskiego wzgórka, wyrywał istne jaskinie w zwartych szeregach idšcej piechoty. Koœciołek, otoczony czworobokiem muru, i domostwa z cegły przy placu koœcielnym służyły za doskonałe schrony dla piechoty polskiej. Na grobli z wolna wyrastały wzgórza rzuconych œmiertelnym pokotem polskich chłopów zza Pilicy, Rusinów, Czechów, Słowaków, Węgrów, Cyganów, Wołochów... Wodzowie polscy stanęli przy armatach. Ksišżę Poniatowski chodził od jednej do drugiej, pracowicie, zimno i umiejętnie celujšc. Co chwila słał adiutantów w stronęMichałowie i w stronę Jaworowa, gdyż na obudwu tych punktach działa tęgo grzmiały.Wieœci wcišż były pomyœlne, nigdzie nieprzyjaciel błota nie przebył. Już się wczesny, wiosenny wieczór nachylał, kiedy infanteria Wukasowicza przez wzgórza zabitych na grobli wtargnęła na brzeg raszyński. Ale potężne natarcie batalionów Sokolnickiego, wypoczywajšcych za koœciołem, zepchnęło jš znowu z grobli i wzgórza. Z podwójnš mocš zaczęły pracować armaty, dym zasłonił wodę jasnego stawu, groblę, drzewa i biednš przydrożnš osadę. Noc zapadała, a wcišż jeszcze wyziewały œmierć zdyszane i rozpalone œpiże. Dopiero gdy ciemnoœć nastała zupełna, wolno, wolno przestały szczekać. Dogasała łuna nad zgliszczami Falent. Jęki wieczorny powiew niósł z grobli, z bagien, z wybrzeża. Mgła biała; pełznšc powoli znad suchych trzcin, powłóczyła te głosy œmierci niby całun dobrotliwy. Na grobli trupem legły dwa tysišce Austriaków, a tysišc z górš naszych skonało w falenckiej olszynie. Noc już była głębokš, gdy Rafał wydostał się z walczšcych glidów - w potarganym mundurze, bez czapki, mokry aż do ramion.Szedł na oœlep przez zorane pola w stronę Oparzy. Zdawało mu się, że tam jeszcze znajdzie swe wczorajsze legowisko. W Raszynie nie było gdzie postawić nóg, nie tylko przytulić głowy. Widział odchodzšc, jak do koœcioła i domostw znoszono rannych. Na polach przy drodze pokotem składano trupy. Olbromski cały był w ogniu. Szarpała go wczorajsza rana. Teraz dopiero czuł stłuczenia od pchnięć bagneta.Płomienie miał w oczach i w głowie, a jednak zimno go trzęsło. Wlókł w sobie œmiertelne cierpienie, dŸwigał w zamkniętych oczach widok całego tego pola,miał w ramionach ruchome kupy ciał na grobli... Rozdział 8 W WARSZAWIE Po nocy, spędzonej w pustej szopie na żydowskim przedmieœciu Warszawy - a w pobliżu szubienicy miejskiej, Rafał ocknšł się nade dniem. Szopa stała z dala od drogi,usłyszał jednak szczęk i turkot idšcych armat, taborów, piechoty. Wylazł ze swegolegowiska i dopytał się u idšcych piechurów, że to nasi odstępujš na całej linii. Ogarnęło go tępe zdumienie. Kiedy na poczštku tej nocy odchodził z Raszyna, cała armia kipiała od dumy z odniesionego zwycięstwa. Teraz ze wszystkš swojš siłš uchodziła z placu! Jakże straszliwie dudniłyarmaty na tej nocnej drodze odwrotu! Jakże ciężki, znużony i grobowy był krok ustępujšcego żołnierza! - Sasi uszli! - tłumaczono Rafałowi z szeregów. - Niemiec Niemcu brat! - Podłe psy saskie! ze œrodka bitwy w tył poszły... - Tysišc dwieœcie głów, stu pięćdziesięciu huzarów, dwanaœcie armat, wszystkie swoje trzy bataliony zebrali w kupę i uszli...Rafał wmieszał się w szeregi i pocišgnšł znimi. Po drodze rozpytywał się wcišż o brygadę Sokolnickiego. Dopiero rankiem powzišł wiadomoœć, że ten generał mianowany został naczelnikiem lewego skrzydła i że osłania niziny Powiœla od strony Wilanowa za Czerniakowskimi i Mokotowskimi rogatkami. Olbromski z małym oddziałem piechoty, który brnšł samopas, powlókł się za okopami w tamtymkierunku. O œwicie dał się słyszeć daleki ogień tyralierski. Przemknšł w rannej mgle jakiœ oddziałek konny i zjechał w nizinę wilanowskš. Na wzgórzu w okolicach Mokotowa zaczepiła Rafała straż gwardii obywatelskiej i z wielkimi ceremoniami powiodła do oficera komenderujšcego wartš. Stary ów wiarus na pytania Rafała ogenerała Sokolnickiego nic pewnego powiedzieć nie chciał i kazał mu czekać w obozie gwardii na skraju Łazienkowskiego parku. Wyrosło tam istne miasteczko, wzniesione poprzedniego wieczora. Ze stołów, drzwi, okiennic, ławek i stołków pobudowali obrońcy. miasta rodzaj chatek, szałasów, namiotów, a przede wszystkim kuczek. Spali w tych schroniskach nie tylko sarni, ale i ich rodziny, które przyniosły imzapasy i napoje. W chwili gdy Rafał nadszedł, gwardia już była wstała, przebudzona nadzwyczaj niedelikatnie przezpułkownika Łubieńskiego i jego adiutanta Rokickiego. Dowódcy ustawiali w szyku bojowym rozespanych mieszczan, gdyż od strony Piaseczna słychać było coraz bliżej strzały karabinowe. Rafał zatrzymał się wjednym z przygodnych szałasów, usiadł tam w kucki pod nakryciem drzwi wyrwanych skšdœ z zawiasami i zapadł w stan drzemania. Po dniu wczorajszym miał wcišż jeszcze huk w głowie. Z krótkiego snu wyrwało go silne targnięcie za ramię. Jakiœ nie znany mu oficer budził go i wołałdo generała. Sokolnicki stał niedaleko na koniu. Był schlastany bryłami gliny do galonów i kity na czapce. Ciżmów i amarantowych spodni nie widać było pod błotem. Twarz miał czarnš i posępnš od znużenia. Koń jego cały był w pianach. Para szła z niego. Gdy Rafał przybiegł do strzemienia z ukłonem, generał zażartował: - Tak to się sprawiasz, panie adiutancie? Poszałasach tej babskiej piechoty muszę cię szukać! Co za czapkę masz na głowie? - Panie generale... czapka spadła na grobli, gdyœmy dygowali armaty. Podjšłem pierwszš z brzegu na szosie, w nocy. A konia mi zabito koło Falent. Jestem niezdrów... - Ech, piecuchy! czy dostałeœ co nowego w lasku? - Zdaje mi się, że mię szturchano, ale dokładnie nie wiem, gdzie i kiedy... - Cóż myœlisz robić? - Muszę poszukać schronienia, bo mi trudnostać na nogach. - No, radŸ sobie, jak umiesz. - Panie generale... - Czegoż jeszcze! - Czy, gdybym wyzdrowiał, mogę mieć nadzieję służby pod jego rozkazami? Sokolnicki pomyœlał przez chwilę, obejrzał go od stóp do głowy i rzekł niechętnie: - Możesz zgłosić się do mnie. Tylko nie piechotš. Pomyœl o dobrym koniu i lepszym uniformie. Może się znajdzie dla ciebie miejsce adiutanta. Rafał podziękował mu ukłonem i spojrzeniem. Generał w tłumie. oficerów popędził w kierunku Mokotowa. Olbromski ze zdziwieniem dowiedział się, że to już popołudnie. Mówiono w szeregach gwardii ozawieszeniu broni. Nie majšc tu co czynić, strudzony ułan poszedł wprost przez park Łazienkowski ku miastu. Minšł noga za nogšdolne aleje, wszedł na górnš i obok drewnianych domków brnšł po błocie. Często przystawał, opierał się o drzewa. Kiedy wszedł w miasto, był tak osłabiony, że wcišż przysiadał na ziemi. Wspominał sobie to głód, to pragnienie, ale przede wszystkim miał w oczach i myœli wczorajsze pole. Blisko trzy dni nie jadł. Kiedy ostatni raz dŸwignšł się z ziemi i podniósł oczy, ujrzał przed sobš żelaznš kratę ogrodu, przerzucone przez niš suche jeszcze, poplštane badyle dzikiego wina, a w głębi ogrodu front pałacyku i balkon. Stanęły naprzeciwko jego oczu drzwi zamknięte, okna z zapuszczonymi firankami, kamienne schody z lewej strony balkonu, byliny zeszłorocznych kwiatów na klombach... Wsparł się piersiami i ramieniem na tępych grotach żelaznej balustrady ogrodzenia i patrzał uważnie w to miejsce. Tu za lustrzanymi drzwiami rozlegał się szelest sukni Heleny de With. Tu szemrały pod atłasowymi stopy małe ziarenka piasku, zaniesione przez wiatr na gładkie skrzyżalez marmuru, gdy' zstępowała cicho jak duch. Prawdaż to, o mocny Boże, że już jejnie ma?... Serce tłukło się o żelazne kraty,przy których biło niegdyœ w oczekiwaniu. Żelazne szczeble okryła ruda rdza. Rygiel furtki był zasunięty, na œcieżce leżały badyle i czarne liœcie. Na szybach, na stopniach ganku, za nieruchomymi firankamigniło niezbłagane i niezłomne milczenie. Ulicami cišgnęły podwody chłopskie, zwożšce do Warszawy w gnojnicach i drabinkach rannych spod Raszyna i spod Piaseczna. Gdy szpitale były już przepełnione, mieszkańcy zabierali do swoich domów nieszczęœliwych, odstawionych częstokroć bez żadnego opatrzenia, w opłakanym stanie. Jakiœ oddziałek gwardii spostrzegł Rafała przytulonego do kraty ogrodu i zabrał go ze sobš. Ranny poszedł bez oporu. Na pytanie, czy nie ma w Warszawie rodziny, krewnych, znajomych, nie umiał odpowiedzieć, przytłoczony mocš ostatniego wzruszenia. Ale wreszcie przypomniał sobie dom księcia Gintułta i prosił, żeby go tam odprowadzono. Brama pałacowa była otwarta, a na podwórzu stało kilkanaœcie chłopskich furmanek. Chude konięta chrupały obrok w tobach i siano w półkoszkach tuż pod oknami. Główne wejœcie, dawniej szczelnie zawsze zamknięte, teraz rozwarte było na œcieżaj. Rozmaici ubodzy ludkowie wchodzili i wychodzili tamtędy. Kiedy dwaj gwardziœciwprowadzili Rafała do przedsionka, na ich spotkanie wyszedł stary kamerdyner z Grudna. Nie poznał wcale Rafała i zajšł sięnim z ledwie ukrywanš niechęciš. W salonach dolnych i w przepysznej bibliotece stały teraz łóżka, łóżka i łóżka,jak w szpitalu, a na nich stękali ranni. Ciche, wykwintne pokoiki, zamienione na sale operacyjne, zalane były kałużami krwi, pełne straszliwych krzyków ludzi operowanych na trzeŸwo, wijšcych się w konwulsjach pod piłkš i lancetem. W innych dogasali z jękiem konajšcy. Kilku młodych chirurgów w 'krwawych koszulach uwijało się między łóżkami. Za nimi nosił wodę w miskach, ręczniki, gšbki, przyrzšdy operacyjne stary, na pół oœlepły Andrzej. Rafał widział to wszystko jakby we œnie. Posadzony na krzeœle w jednym z przyległych pokojów, oparł głowę o œcianęi œnił na jawie o pustym domu Heleny de With. Wiosenne słońce płonęło. Potok œwiatła wlewał się do ogrodu. Długa uliczka wysychała w tym blasku i dymiła się od wiosennego, przedwieczornego czadu. - Oto jeszcze jeden ranny... - wyszeptał jakiœ głos we drzwiach pokoju. Rafał dŸwignšł ciężkš głowę i skierował oczy w to miejsce. We drzwiach stał ksišżęGintułt. Ranny poznał go bardziej po wzruszeniu całego swego ciała, po drżeniuserca, po dreszczu ršk i nóg niż zamglonymwzrokiem. Ksišżę zmienił się prawie do niepoznania. Ciemnoszara twarz porznięta była bruzdami, oczy skryły się pod osłonš powiek. Zęby powypadały, a ostatni z nich sterczał zabawnie na przodzie. Ksišżę Gintułt zbliżył się do Rafała i długo patrzał nań z odcieniem zdumienia. - Przecie to jest Rafuœ Olbromski... - rzekł wreszcie z cicha do swego starego sługi. Andrzej chwilę łypał oczyma, zanim zdołałwykrztusić: - Ale co też to ksišżę pan!... Przecież to jakiœ oficer. Rafał dŸwignšł się ze swego miejsca i wycišgnšł do księcia rękę. - Rafuœ! na miły Bóg... Więc i ty między wojaki? No, chwałaż Bogu, żeœ żywy i żeœ się pod ten dach dostał. Andrzejku! Żywo, żywo, dajcież mu osobny pokój, ten, w którym mieszkał swego czasu. Ranny znalazł się wkrótce w dawnym swymłóżku. Chirurg opatrzył jego starš ranę na nowo, przemył, oczyœcił i zalepił œwieżo otrzymane pchnięcia, kazał mu dać posiłek i ułożyć do snu. Rafał ocknšł się dopiero nazajutrz rano. Okna były już półuchylone. Stary Andrzej wswych pantoflach z żółtej skóry bezdŸwięcznie sprzštał w pokoju. Rafał czuł się daleko lepiej. Miał wprawdzie jeszcze ból głowy, ale już ani œladu wczorajszego ucisku. Andrzej patrzałna niego uważnymi oczyma i zginał sztywnykark w łaskawym ukłonie. Wkrótce nadszedł ksišżę z chirurgiem. Kiedy ostatni opatrywał rany, Gintułt siadł w nogach Rafałowego posłania i przypatrywał się obojętnie tym czynnoœciom. Chirurg wnet wyszedł oznajmujšc, że chory za dwa, trzy dni będzie mógł wstać z łóżka. - Cieszę się - rzekł Gintułt - że nie jesteœ ciężej chory, gdyż w takim razie musielibyœmy się zaraz rozstać. Rafał nie zrozumiał. - Będę zmuszony wyjechać z Warszawy - cišgnšł ksišżę - a chciałbym mieć w tobie towarzysza podróży. - Niestety, jestem teraz skrępowany służbš żołnierskš. Skoro tylko wyzdrowieję, muszę się udać do obozu. - Tam właœnie i ja podšżę. - Ksišżę pan wstępuje do wojska? - Aha. - Jakże się cieszę! - Nie masz czego... Ja nie z chęci walczeniaz Austriakami idę do obozu. Powinien byœ mnie rozumieć. Idę spełnić powinnoœć... Niewiem, czy z tobš mogę mówić jeszcze jak dawniej. Postšpiłeœ ze mnš tak dziwnie... wyjechałeœ bez słowa oznajmienia. Olbromski posępnie milczał. - Przyszedłem tutaj nie po to, żeby ci robićjakiekolwiek wymówki. Bóg z tobš. Rad jestem, że wracasz do zdrowia. - Nie mogę wypowiedzieć w tej chwili wszystkiego, co mię skłoniło wówczas do nagłego wyjazdu - to tylko wyznać jestem zdolny... - Nie trudŸ się. - Ojciec mię wezwał... Gintułt uœmiechnšł się pobłażliwie. - Ojciec pisał tu do mnie po twym wyjeŸdzie, zasięgajšc wiadomoœci, gdzie jesteœ. Rafał zamilkł. I ksišżę siedział w milczeniu. Po jakimœ dopiero czasie rzekł: - Nieraz wspominaliœmy cię z Mistrzem katedry... - Czy przebywa tutaj major de With? - spytał bezczelnie Olbromski. Ksišżę podniósł na niego blade oczy i rzuciłwzgardliwe słówko: - Nie. - Gdzież jest? - Przed Bogiem. Mistrz katedry zginšł. - Walczšc z nami! - Jeżeli wiedziałeœ o tym, to dlaczegoż trudzisz mnie i siebie niskim kłamstwem? - W jakim celu ksišżę pan udaje się do obozu? -wykrętnie spytał Rafał. - W celu przypatrywania się, jak to mam zwyczaj, biegowi rzeczy ludzkich. - Dziwny cel... W chwili nieszczęœcia kraju...- mówił Rafał ze spuszczonymi oczyma. - Tak sšdzisz? - Wczoraj byłem w bitwie. Widziałem, że tam nie ma miejsca na badania rzeczy ludzkich. - Nie ma? - Można tam przynieœć duszę swš i ciało z wiarš w skutecznoœć boju. Wtedy się jest potrzebnym. Kto by szedł po to, żeby patrzeć, jak inni umierajš... - Jeœli mię pamięć nie myli, można dostrzecjeszcze jedno miejsce w bitwie, właœnie dla siebie. - Nie rozumiem. - Bo też złym byłeœ uczniem, twardego byłeœ karku i zmysłowych oczu. - Dziœ jestem żołnierzem i za jedynš cnotę ), jakby w niš waliła - 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żiP9jkqc €kÜčc lÄ$"c mć2€ V uznaję i wyznaję niezłomne męstwo. - Mówisz też jak żołdak. - Każdy dziœ człowiek na tej ziemi powinienbyć żołnierzem. Widziałem, jak generał Sokolnicki po żołniersku stał piersiš całš naprzeciwko wroga. - Widzisz, bracie, ja jestem ten, który o wszystkim i o tym męstwie Sokolnickiego chce mieć swój własny sšd, wyważony z sumienia. - Nie pora na to. - Mnie zawsze pora. - Nie! Teraz pora iœć na wały! Kto żyje! Czynić, co każš. Ksišżę spochmurniał. Zaćmiła się jego twarz. Rzekł wstajšc ze swego miejsca: - Nie pora już na to, co tak ordynarnie zalecasz mi, mój rycerzu, ale tylko z tego względu, że podpisano konwencję: Warszawa będzie ustšpiona Austriakom. - Kto podpisał?! - krzyknšł Rafał wyskakujšc z łóżka. - Leż spokojnie. - Za krew, co bluznęła z tysišca kilkuset piersi na drodze raszyńskiej - ustšpienie! - Leż spokojnie. Już wojska nasze idš na Pragę. - Więc jestem jeniec?! - Ranni w potrzebie raszyńskiej majš prawo po wyleczeniu się iœć do swych brygad. Gdy się wyliżesz, pójdziemy obadwaj. A po drodze jeszcze ze sobš porozmawiamy. Teraz masz jeszcze goršczkowe w gębie i może dlatego brutalnesłowa, a ja tego nie znoszę. - Raczy ksišżę przebaczyć... - Nie jestem wcale obrażony, aczkolwiek lubię prowadzić roztrzšsania bez krzyku. - Kiedyż stšd wyjdziemy? - Jak tylko ty i twoi kamraci, a przynajmniej pewna ich garstka, będziecie mogli stać na nogach. - Czy nie wiadomo księciu, gdzie się obraca generał Sokolnicki? - Poszedł już na Pragę. - Czy Austriacy sš już w mieœcie? - Nie, jeszcze ich nie ma. Zapewne w tych dniach wejdš. Konwencja jest zaszczytna i, ile ja wnosić mogę słabym rozumem ze wszystkiego, nadzwyczajnie dla nas zyskowna. - Jakże to? - Masa wojska cesarskiego uwięziona zostanie w stolicy, a nasz żołnierz wyruszy w pole... Rozdział 9 RADA Nim upłynęło zawieszenie broni, rankiem dnia dwudziestego trzeciego kwietnia ksišżęGintułt schodził ze wzgórz Dynasowskich wtowarzystwie Rafała dla przeprawienia się za Wisłę. Ulice, przez które dšżyli, były puste, a okna pozamykane okiennicami. Już most na pontonach naprzeciwko ulicy Bednarskiej był zwinięty, a i same krypy z materiałem wojskowym wyprawione w dół rzeki. Mieli tedy przebyć Wisłę łodziš. Gintułt zatrzymał się u stóp wzgórza i wodził okiem po swym pałacu, który zostawiał na łasce obcego rzšdu i kilku starych lokajów,pełen chorych oficerów i żołnierzy. Nie było tam już miejsca dla niego, gdyż liczba rannych trzystu dochodziła. - Zdaje się - rzekł z cicha do Rafała - że już więcej nie zobaczę tego domu. Praga niejest objęta konwencjš. Łatwo przewidzieć, że nastšpi bombardowanie Warszawy przez Pragę i Pragi przez Warszawę. Urodziłem się pod tym dachem, tam jest moja biblioteka, zbiory, pamištki... Żegnaj, stara chato... Rafał usiłował skleić coœ pocieszajšcego, ale ksišżę machnšł rękš. Zeszli ku rzece i zdšżali jej wybrzeżem, pustkami ulicy Dobrej aż do rogu Bednarskiej. Obmurowanykanał wodny, sięgajšcy od Wisły w głšb ulicy Dobrej, dziwacznie teraz wyglšdał po zdjęciu pontonów. Tłukły się w nim łodzie przewoŸników, wrzaskliwie zapraszajšcychdo jazdy za wodę. Ksišżę i Rafał siedli w jednš z nich i wkrótce stanęli na tamtym brzegu. W okopach pełno było wojska. Rewidowano i sprawdzano tożsamoœć osób przybyszów zza Wisły, cišgniono ich do jakichœ władz na ulicy Olszowej, które nie mogły sobie dać rady i nie wiedziały, jak się właœciwie zachowywać. Po załatwieniu formalnoœci wyszli z dusznych izdebek w drewnianych barakach, gdzie ludzie dusili się czekajšc na swojš kolej, i poczęli szukać wyjœcia z obrębu okopów. Szli tedy w ulicę Brukowanš, prostopadłš do Wisły, ale trzeba było stamtšd cofnšć się, gdyż zabrnęli w kšt narożnikowy trzeciej lunety. Żołnierz-wartownik wskazał im właœciwš drogę, która prowadziła między dwoma skrzydłami koszar wojskowych, zdšżała doszyi drugiego biretu, stamtšd szła na prawo i wychodziła w stronę ratusza oraz rogatek Bródzieńskich. Wydostawszy się z obrębu szańca przedmostowego Gintułt przystanšł na przecięciu dróg i patrzał na fortyfikacje. Zrazu twarz jego była senna ibezsłoneczna, znudzona i skrzepła w smutku. Ale oto wzrok mu się ożywił. - A wiesz ty - rzekł szeptem, jakby się bał, że ich ktoœ może podsłuchać - że to jest wcale godny szańczyk! Na miły Bóg... Widzisz ty tamten biret œrodkowy, ostrzem zwrócony w rogatkę Zšbkowskš? To tęga sztuka. Albo i tamta luneta zwrócona ku rogatkom Golędzinowskim i drodze do Nowego Dworu. Właœciwie to ona jedna, sierota, i ku Warszawie się zwraca. Któż bypomyœlał, że taki los ci padnie, niebożę, przeciwko matce Warszawie dziób swój i pazury nastawiać... Zawrócił się na lewo w kierunku trzeciej reduty, zamykajšcej dostęp od ulicy Sprzecznej i rogatek Grochowskich. Z ożywieniem poœpieszył wielkimi krokami w stronę Saskiej Kępy i rozpatrywał szaniec nad łachš obok drogi, okop na samej Kępie za promem łachy tuż nad Wisłš, a obok drogi do młyna wodnego. Oglšdał teraz uważnie i szczegółowo skarpy nasypów idšcych ponad Wisłš od szańca przedmostowego aż do zagięcia łachy. Wrócił potem na drogę i szedł w zamyœleniu, kierujšc się ku klasztorowi bernardynów. W pewnej chwili zapytał: - Czy nic wiesz czasem, jakie sš szańce zarogatkš Grochowskš? - Nie wiem. - Pamiętam z dawnych czasów... Szedł tam nasyp od Kamionek, przecinał drogę okuniewskš i w pobliżu traktu do Radzyminakończył się tęgim barkanem. - Nie wiem tego. - Szkoda, że nie możemy zobaczyć na własne oczy, czy sš jakie dzieła w tamtej stronie, na prost Targówka. Ale nie ma już czasu. Œpieszmy się! Wielkimi kroki minęli klasztor bernardyński i weszli w ulicę Szerokš. Tłoczyło się tu mnóstwo furmanek, bud przekupniów, brnęła lekka piechota woltyżerska. Ksišżę najšł furmankę nie pytajšc się o cenę. Wsiedli i przez rogatki Golędzinowskie wyjechali pod szaniec przedrogatkowy. Droga okršżała go kołem z prawej strony, toteż ksišżę mógł dobrze obejrzeć nasypy, równie jak głębokš fosę wodnš, która szłaod szańca do Wisły. - Tęga księża rogatywka... - mówił na pół do siebie. - Niczego... Nie myœlałem, żeby tutaj takich prac dokonano... Chłopiec! - zawołał na woŸnicę - jedŸ no mi żywo, œpiesz się... Wózek potoczył się traktem do Nowego Dworu. Na prawo widać było przed rogatkšZšbkowskš jeszcze dwa w polu szańce, oddzielnie jeden od drugiego, rzucone na prost żydowskiego cmentarza. Mgła jeszcze stała nad nizinami, nad łachami, szła z wód, z zalewisk, z szeroko wycišgniętych ramion Wisły. Wózek szybko pomykał za wojskiem, którego straż przednia zostawała pod rozkazami Sokolnickiego. Dopędzili wojska o jakie dwie mile od Pragi, na połowie drogi z Warszawydo Modlina. Bagaże szły przodem pod eskortš trzystu ludzi. Piechota miała żywnoœci na dni cztery, po szeœćdziesišt ostrych ładunków i po dwie skałki. Żołnierze wyszli z okopów Pragi o ciemnej nocy. Teraz w marszu, prowadzšcym w trójkšt między Wisłę, Bug i ujœcie Narwi, bez wiadomoœci dokšd i po co idš, sarkali omal nie głoœno. Brygada Sokolnickiego składała się z trzechregimentów: dwunastego, ósmego, szóstego.Generał Kamieniecki na czele regimentów: pierwszego, drugiego i trzeciego dawał straż odwodowš. Artyleria, przywišzana do batalionów, szła w szyku bojowym, każda sztuka za swym batalionem. Awangarda i ariergarda szły o pięćset kroków tylko oddalone od kolumny. Co kwadrans dawano wojsku krótki spoczynek i uprowadzano je dalej a dalej forsownym krokiem. Bagaże miały rozkaz nie wkraczać do fortyfikacji Modlina, lecz wyjœć poza nie od strony Płocka i tam zatrzymać się w jednej linii. Furmanka wiozšca księcia Gintułta dostała się między markietanów, z których każdy miał numer dajšcy mu prawo do dwu wozów. Wnet piesi i jadšcy markietanie oraz markietanki zaczęli sarkać i odwoływać się do dywizyjnego wagenmajstra, ażeby usunšł nowš podwodęza kolumnę wojska. Po rekomendacji udało się przecie Rafałowi i księciu pozostać w kolumnie i zawišzać rozmowę z oficerami. Nikt z nich nie rozumiał celu tego marszu. Przewidywali tylko, że zamknšć się przyjdzie w fortecy. Zniechęcenie było ogólne. Po południu czoło kolumny zbliżyło się do Modlina, ale bryczka ksišżęca długo musiała pozostać na miejscu. Generał brygady Biegański odłamywał z kolumny swojej jeden batalion dla pilnowania mostu, który właœnie z łyżew warszawskich przytwierdzono kotwicami i zaœciełano pomostem. Rafał powzišł wiadomoœć, że generał Sokolnicki wskazujebrygadom miejsce ich w obozie, cała bowiem piechota otrzymała rozkaz obozowania militarnie z zachowaniem wszelkich ostrożnoœci wojennych. Po długiej przerwie otwarła się wreszcie droga i ksišżę Gintułt powzišł wiadomoœć omiejscu pobytu sztabu. Tam kazał jechać. Zbliżajšc się traktem do Starego Modlina spotkali jadšcego w gronie kilku oficerów różnego stopnia generała Niemojewskiego. Stary legionista przypatrzył się dobrze księciu i zagadnšł go z konia: - Jakim to prawem, moœci ksišżę, na moje podwórko? - Tak-że to szerokie zatoczyło płoty? Aż poModlin? - Tak jest! Musicie z waszych Galicjów chodzić do nas w Wielkopolskę, chcšcy wytchnšć. Do kogo ksišżę? - Mam interes do kogoœ z naczelników. - Może aż do samego wodza? - A pewnie, że i do niego przyjdzie dotrzeć.- Nie wiem, czy się to uda, bo właœnie zdšżam na radę wojennš. - Och, to nie mam po co się œpieszyć... - Osobliwie, jeœli sprawa prywatnej natury. - Prywatnej nie prywatnej, ale osobista. Chcę dać, co mam ze sobš, na formację szpitalów wojskowych, lepiej urzšdzonych, niżem to widział w Warszawie po akcji raszyńskiej. A nadto... - Jeœlibym mógł pomóc... Generał podjechał bliżej do bryczki. Rafał wysiadł z niej i szedł œcieżkš nad rowem. Ksišżę z generałem rozmawiali z cicha: - Mam tu za Œwidrem, w Galicji - mówił ksišżę - parę wiosek. Byłoby tam łatwo utworzyć jaki batalion, a może i pułk nie najgorszy, gdyby tylko jakiœ oddział przekradł się za kordon i zwołał lud młody. Chciałem właœnie rady zasięgnšć... - Brawo, panie bracie! Ho-ho... Idziemy z tym do wodza. Tak-że nam gadajcie, Galicjanie! - Dobrze waćpanu dworować sobie z naszejgalicyjskiej niedoli, gdy masz dom i wioskę pod bokiem. Wkrótce wjechali w opłotki wsi i zatrzymalisię przed murowanš oberżš: Zaledwie Niemojewski otwarł drzwi, posłyszeli w sšsiedniej stancji gwar żywej rozmowy. Ksišżę chciał zatrzymać się w pierwszej izbie, ale Niemojewski pocišgnšł go ze sobši przedstawił zgromadzonym. Mało kto zwrócił na to uwagę. Widać było od rzutu oka, że na tym posiedzeniu musi być powzięta decyzja zasadnicza. Wszystkie twarze były pełne niepokoju, skupienia i ciekawoœci dochodzšcej aż do granic trwogi. Ksišżę Poniatowski, wtłoczony na małš kanapkę za okršgłym stołem, zwijał i rozkręcał dłoniš arkusz papieru. Obok wysoko zasłanego łóżka stał Zajšczek, z przesadnš, umyœlnie podkreœlanš służbistoœciš nie zajmujšc miejsca, nie oœmielajšc się usišœć. W kšcie pokoju od œciany do œciany chodził olbrzymi Dšbrowski. Wielka twarz jego, długi, mięsisty, pałkowaty nos, wygolone wargi grubych ust, każdy muskuł drgał i kurczył się od wewnętrznych wzruszeń. Wielka ręka niecierpliwie wichrzyła i tak już nastroszone włosy. Sapał, przystawał, oglšdał zebranych oczyma i znowu zaczynał chodzić w swoim kšcie. Pod œcianšstał ze skrzyżowanymi na piersiach rękomaSokolnicki, Biegański, dalej Kamiński, Kamieniecki, Fiszer, Piotrowski, Hebdowski,Grabowski, Woyczyński, Izydor Krasiński, Rożniecki, Hauke. Kiedy Niemojewski z Gintułtem wszedł do pokoju, Dšbrowski przypatrzył się goœciowii rzekł półgłosem: - Gdzie ja go widziałem?... Ksišżę ukłonił mu się z dala. Stary generałpokiwał ku niemu głowš i mruczał do siebie: - Aha, już wiem... Zestarzeliœmy się, moœci panie, od tamtych czasów w Weronie, kiedyœ to mię tradował o szkapy AleksandraMacedończyka... Wszyscy zwrócili na przybyszów spojrzenia, w których malowała się myœl nie o tym wcale, na co patrzš. - Moœci ksišżę! - rzekł Niemojewski do naczelnego wodza - idšc tutaj spotkałem księcia Gintułta. Ma on zamiar ufundować pułk jazdy na swój koszt wyłšcznie. Sšdziłem, że wasza ksišżęca moœć raczy przyjšć... - Cieszę się niewymownie z ofiarnoœci obywatelskiej waćpana. Ale czas nie po temu... Po chwili, jakby dla naprawienia tego, co powiedział, dorzucił: - Służyliœmy pod dawnymi znakami, nieprawdaż? Przypominam sobie... Gintułt skłonił się z dala. - Racz, moœci ksišżę, zajšć miejsce. Mamy tu radzić o dalszych naszych krokach. Możenam podasz myœl szczęœliwš... Gintułt zatrzymał się u drzwi i głębokim spojrzeniem, pełnym miłoœci i żalu, oglšdałtych ludzi. - Tak tedy - rzekł wódz naczelny - raczcie,waćpanowie, dać radę, co dalej czynimy. To mówišc podniósł spłoszone oczy przede wszystkim na Zajšczka. Wyraz antypatii, dochodzšcej do najwyższych granic, wyrywał się z tych oczu. Wyraz dumy i wzgardy drgał w każdej sylabie słów: - Proszę przede wszystkim o zdanie ichmoœć panów generałów dywizji. Zaległo milczenie. - To, co przedstawiłem, nie jest moim własnym widzimisię - cišgnšł jeszcze ksišżę Józef. -Ja osobiœcie gotów jestem nawszystko. Kazałem Hornowskiemu walić przede wszystkim mój dom "Pod Blachš", jeœli przyjdzie do bombardowania Warszawy. Wyraz jadowitego szyderstwa przewinšł się po wšskich wargach Zajšczka. - Sšdzę-rzekł ten naczelnik dywizji-że nie przyjdzie aż do takiej klęski ostatecznej... - Jak bombardowanie Warszawy... -wtršcił Fiszer pragnšc, widocznie, złagodzić sens słów starego zawistnika. - Jak zburzenie pałacu "Pod Blachš"... - wyršbał Zajšczek zwracajšc się ku Fiszerowi z tym samym uœmiechem, zmazanym w jadowitej złoœci. Wódz zniósł to spokojnie. Blady z ran Fiszer rzekł dalej: - Dlaczego sšdzisz, generale, że nie przyjdzie do tego? - Tak sšdzę. Strzały z Pragi na Warszawę wegnałyby Austriaków w biedę nie lepszš od pamiętnej sprzed lat piętnastu. Toteż niezacznš oni strzelać na Pragę. Ale cóż mi z tego, że zatrzymamy tę fortecę i skraweczek ziemi? Gdzież się tu podziać? Z czego wyżywić żołnierza? Prusaki nad karkiem, tych trzydzieœci tysięcy z górš, miasto zajęte, popłoch, a Cesarz o setki mil, Jesteœmy jak łacha przed przypływem.- To wiemy, ale jakiż wniosek? - rzekł oschle ksišżę Poniatowski. - Moje zdanie jest takie: zebrać wszystkie siły co do nogi w hufiec, przejœć Wisłę i forsownym marszem dšżyć przez Œlšsk Cieszyński do Saksonii. Złšczyć się z Cesarzem i czynić, co rozkaże. Oto wszystko. - Księstwa tak porzucić nie mamy prawa! - wtršcił Fiszer porywczo. - Cóż pomyœli sobie mieszkaniec? Po jednej bitwie, po odstšpieniu Warszawy precz uchodzimy z kraju!... - Mnie przede wszystkim wcale nie obchodzizdanie mieszkańca - odrzekł Zajšczek - tylko moje zdanie, to znaczy racja wojskowa. Jestem generałem Cesarza, nie mam prawa zmarnować wojska, które mi powierzył, a tu mogę je tylko zmarnować. Szmer niechęci wionšł po zgromadzeniu. - Tak, tak, tak! Ja powtarzam tę samš myœl: jestem generałem cesarskim i tylko cesarskim... - A waćpan co radzisz czynić? - zwrócił sięksišżę Józef do Fiszera, widocznie pragnšcprzerwać potok słów Zajšczka. - Prędzej bym wolał zamknšć się w fortecach i czekać. Jest Modlin, Głogowa, Gdańsk, Kistrzyń. W każdej z tych fortec jest garœć naszego żołnierza. Możemy się bronić miesišcami. - O głodzie - wtršcił Zajšczek zapisujšc coœ w swoim notesie. - Wolałbym bronić się o głodzie niż ujœć z kraju. Ja znam się z głodem, więc wiem, co mówię! - Toteż waćpan możesz się głodzić do woli,ale nie masz prawa głodzić żołnierza. Kiedymówię o wyjœciu z kraju, to w tej chwili żywię nadzieję powrotu majšc Cesarza na czele armii. Nie ucieczkę doradzam, tylko wyjœcie z pułapki, manewr wojenny. Sami tu nic nie zbudujemy. Stracimy tylko tę garstkę naszych rekrutów, działka i na tymnasz haniebny koniec. - Widzieliœmy wszyscy tych rekrutów w boju... - zaczšł ksišżę Józef. - Cokolwiek ksišżę pan raczy powiedzieć na pochwałę tych, powtarzam, kantonistów, totylko powinno zachęcać do wykonania mego planu. Złożymy ich tu kupami znowu w jakim Raszynie i znowu zawrzemy akby w niš waliła - 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żnP]c o­ś pcüc €q_ćc rE.€c sĹ<™ zaszczytny akt złożenia na kupę pruskich karabinów. Powtarzam: to nie nasz żołnierz, tylko posiłkowy, więc cesarski. Ksišżę był blady jak papier, który trzymał w ręce. Generałowie milczeli, ale znać było, że większoœć podziela zdanie Zajšczka albo nie ma żadnego. Po długiej i ciężkiej ciszy mówca rzekł łagodniej: - Ja tu zresztš słyszałem, oprócz swego jedno tylko zdanie, Fiszera. Rad bym wysłuchać innych opinii. - Sšdziłbym - zaczšł mówić generał Kamieniecki - że moglibyœmy posunšć się ku granicom litewskim i czekać tam sprzymierzeńca. - Słyszymy o obywatelach galicyjskich, gotowych złożyć nowe pułki... - wtršcił Sokolnicki. - To ostatnie jest szczególnie pocieszajšcš nowinš. Nieprzyjaciel rozsiadł się w naszejstolicy, a my werbujemy pułki za jego kordonem, w jego kraju, pod jego okiem. Toprzynajmniej po polsku! -szydził Zajšczek. - Rzeczywiœcie, że to po polsku! - ozwał sięz kšta Dšbrowski grubym, chrapliwym głosem. - Tak robił stary Czarniecki: Ty, Rakoczeńku, do mnie, na moje œmiecie, to ja, Rakoczeńku, do ciebie! A tu jeszcze nie na cudze, mospanku, tylko na swoje własne. Wszyscy spojrzeli ku starcowi i wlepili oczyw jego oblicze. - "Ja" - to znaczy ów pułk jeszcze nie sformowany za cudzš granicš...Czarniecki!... - mruknšł Zajšczek, bokiem zwrócony do antagonisty i nie patrzšc na niego. - "Ja" - to znaczy my wszyscy, żołnierze, jak tu jesteœmy! - Zbyt to dla mnie enigmatyczne. - To jasne jak słońce. Waćpan widzisz ten plan od czterech dni, bo œlepy by go nie widział, ale po zwyczaju z pychy mšcisz w głowach i w sumieniach... - Moœci panie! -zapienił się Zajšczek szarpišc rękš szpadę. - Żebyœmy nie zapomnieli, żeœ między nami rangš najstarszy - cišgnšł Dšbrowski. - Pamiętamy. - Jestem rangš najstarszy, to niewštpliwa. Nie dlatego jednak podałem zdrowš i jedynš radę, tylko dla pospolitego dobra. Niech ksišżę Ferdynand pójdzie na ziemie pruskie i pobudzi Wszechniemce - co wtedy?Kto będzie bronił ludu, o którego mniemaniatak wam chodzi? Rozdepcš go wtedy i w obcy nam naród obrócš. - To samo mogliby zrobić bez chodzenia we Wszechniemce, gdybyœmy, stosownie do rady waœcinej, szli marszem... w tropy Dyherrna. - Jam już wszystko powiedział. Teraz słucham rozkazów. Dšbrowski przez chwilę milczał. Potem ciężkimi kroki bezwiednie wyszedł ku œrodkowi izby. Olbrzymie jego ciało ledwie się mieœciło w ciasnym wojskowym uniformie. Ciężko westchnšł. Obejrzał płomieniami oczu twarze generałów i rzekł: - Moja rada jest taka: nie ustšpić! Ani piędzi. Owszem napaœć! - Dobra rada... - Ÿgnšł go szyderstwem Zajšczek. - Napaœć co tchu, nim przekroczš Wisłę. Jeszcze jej nigdzie nie przeszli. Mostu nie majš. Jeœli tedy jš przejdš, to w bród albo na krypach, to znaczy garstkš. Tę zgnieœć napaœciš. Nim most zbudujš, przejœć Œwider i całš siłš zagarniać Galicję po prawej stronie Wisły aż do jej Ÿródła. Możemy po drodze zetknšć się z Cesarzem iksięcia Ferdynanda wzišć we dwie kluby. Całš Galicję skrzyknšć i podnieœć. Nasza toziemia rodzona. Od wieków... Na głos twoich kroków, wodzu, cała się zatrzęsie po szczyt karpacki. Z tym żołnierzem, który stał nad błotem raszyńskim... Mocny Boże! Widziałem przecie tymi starymi oczyma, co już nie na jedno patrzały... IdŸ w kraj nie jako oficer, lecz jako zwiastun! - Prawdę powiedział! - jak jeden krzyknęli generałowie. Poniatowski po tych słowach wstał i oczy jego zaszkliły się łzami rycerskiego uniesienia. Wszyscy zbliżyli się ku Dšbrowskiemu. Twarze ogniem gorzały. - Za wygranš bitwę obstoi takie słowo! - rzekł twardo Sokolnicki. - Pójdziesz z nami, generale! - mówił wycišgajšc rękę wódz naczelny. - Nie - odpowiedział twórca legionów. - Szczerze wyznam, co w sercu: stary jestem i do słuchania rozkazu ciężki. Rogata dusza - to darmo. Co robię, to robię sam ze siebie i wtedy dopiero z ramienia. Takim już warchoł. Na tym mi życie zeszło. Oto, moœci ksišżę, daj mi rozkaz. Tego usłucham. Każ wsišœć na bryczkę i jechać w Poznańskie. Moja to dziedzina. Nim dojdziesz do Krakowa, ja ci znad Gopłatłum Mazura przywiodę... Rozdział 10 SZANIEC Drobny deszcz siał bez przerwy na zielonš już nizinę Wisły. Sosnowe lasy zapachniały wiosennym obarem. Brzoza miękkš i lotnš mgiełkš się zdała między soœniami Mazowsza. Bataliony dwunastego pułku piechoty pod wodzš pułkownika Weyssenhoffa, drugi pułk jazdy i dwa działa artylerii konnej, wszystko pod władzš naczelnš Sokolnickiego, chyłkiem a lekko dybały spod okopów Pragi nad Œwider.Kolumna ta, która bagnetem pułku Weyssenhoffa zdobyła wioskę Grochów najeżonš austriackimi działami, wyszedłszyz Radzymina 29 kwietnia, prawie bez przerwy szła forsownym marszem wzdłużWisły, starodawnš drogš na Gocław, Lasy, Zerzeń, Miedzeszyn, Falenicę i Œwidry Dalsze. Lasy były puste, piaski zdeptane przez ustępujšcego Austriaka, porznięte od kół armatnich. Nikt nie wiedział, jakš siłę nieprzyjaciel przerzucił na prawy brzeg Wisły, czy miał gotowy most, czy tylko przewiózł częœć wojska na krypach. Chłopiz Falenicy nie umieli nic powiedzieć. Po wiórach œwieżych, gęsto w rzece płynšcych, rybacy nadbrzeżni wnosili, że most chyba gdzieœ w górze budujš. Jeden z przewoŸników, któremu udało się dotrzeć do tamtego brzegu, przywiózł wiadomoœć, że Niemcy zabrali z Warszawy cieœlów, ilu znaleŸli, i wszystkich pognali do Góry Kalwarii. Wspominał także, jakoby pewien zdrajca Prusak wydał skład drzewa obrobionego na Szulcu, ale te wiadomoœci były mętne i tršciły plotkš. Na równych i jałowych piaskach, których jeszcze trawa nie okryła, w pobliżu ZagoŸdzia, strwożeni wieœniacy zeznawali, że Niemce dopiero co przeszły w stronę Œwidrów i że coœ musiały spalić po drodze, bo dym walił spomiędzy drzew. Ile na to pozwalały siły koni cišgnšcych w piachu armaty, Sokolnickipoœpieszał w marszu. Z rana 1 maja ujrzeli wynurzajšce się z jednolitych sosnowych borów olbrzymie sokory Nadœwidrza, dalekie piaski, wody Wisły, zamglone smugi drzew tamtego brzegu, pod Zawadami, Kępš Oborskš i dalejaż pod Oborkami, Jeziornš, Łęgiem, po Gassy i Czernidło, tonšce w oddaleniu. Wkrótce stanęli nad brzegiem Œwidra. Po wiosennym roztopie jeszcze woda nie opadła. Wartko bulgotała między pniami olch, w cieniu kilkusetletnich sosen wrastajšcych w wydmy piasków i w cieniu topoli nadwiœlańskich. Stanšwszy już nad rzekš w pobliżu jej ujœcia do Wisły, naprzeciwko wioski Œwidry Małe, która leży po tamtej już stronie, a więc w ówczesnej Galicji, zobaczyli przed sobš most dopiero co spalony. pale jego były jeszcze czerwonymi głowniami i kurzyły się obficie. Wieœniacy ze Œwidrów stali na wzgórku obok swoich chat ze słomianymi strzechy i przypatrywali się w milczeniu. Ani jeden się nie ruszył, pomimo że ich wzywano znakami i krzykiem. Na błoniu z tamtej strony rzeki zieleniły się już pędy wierzbowe i pastuch doglšdajšcy krów wesoło wygrywał na fujarce. Przywołano go nad brzeg, żeby pokazał, gdzie tu woda najpłytsza. Pršd leciał wartko, lecz widać było piasek na dnie. Żołnierze zzuwali wesoło ciżmy, kamasze i zawinšwszy pantalony szli w bród za przewodem pastucha. Ciężko było z przeprawš armat, ale je przecišgnięto bez szwanku i wywleczono z wody. Za mostem droga szła wcišż lasem w stronę Karczewia. Kolumna wytchnęła w Œwidrach oraz na okolicznych wydmuchach litego piasku. Radoœć była powszechna z tego tytułu, że stare wierzby już zieleniejš, że się włamano w granice Galicji i że pastuch tak po swojsku wycina na ligawce. Chłopi miejscowi rozpowiedzieli dowódcy całš historię spalenia mostu i przemarszu Austriaków do Karczewia, nie potrafili tylko objaœnić, gdzie istnieje. przewóz na Wiœle. Około południa Sokolnicki ruszył w pochód. Żołnierze szli raŸno. Pikiety nie dawały żadnego znaku alarmujšcego. Wyszedłszy z lasu na piaski wyniesione ponad Wisłę, które otaczajš Karczew zanurzony w tym sypkim morzu, nie dostrzegali nigdzie nieprzyjaciela. Gdyby nie zbyt wyraŸne œlady armat, konnicy i piechoty, Sokolnicki skłonny by był do przypuszczenia, że nieprzyjaciel czyha w zasadzce, gdzieœ w lasach otwockich, daleko, szeroko, jak oko sięgnšć zdoła, rozcišgniętych. Dopiero zbliżywszy się pod same domy Karczewia i zajšwszy pozycję na piaszczystych wzniesieniach poza Kępš Nadbrzeskš, spostrzegli wojska austriackie przeprawiajšce się za Wisłę na krypach. Chłopi wezwani z Nadbrzezia i Kępy zeznali, że cała siła austriacka, która przyszła była zza Œwidra, teraz przeprawiała się właœnie. Sokolnicki odłamał od swej kolumny szwadron jazdy, dwie kompanie piechoty i rzucił się w nizinęwiœlanš. Główna siła jego wojska zajmowała Karczew. Łęgi nadwiœlańskie, okryte już runiš wiosennš, cudowny wystawiały widok. Kwiat jary je ubarwił. Iwina przydrożna wypuœciła z pniów jasne rózgi. Rozlana struga Jagodna tworzyła modre jeziorka i pasmugi œwietliste, po których wiosenny wietrzyk chwiał i przeganiał œliczne fale. Gdy wojsko weszłow wieœ, nadziwić się nie mogło jej krasie. Jakże ta Kępa odmienna była od swoich siostrzyc na płaskowyżu piaszczystym, które stały o wiorstę! Tłusta ziemia, przesiškła wilgociš, czarowała tu nieobliczalnym mnóstwem roœlin i pachniała kwiatami. Z urodzajnej nad miarę gleby strzelały w niebo drzewa jak z baœni, rozrastały się sady owocowe tworzšc jeden ogród tak zwarty, że œród niego ledwo się mogła przecisnšć wioskowa ulica.Obfitoœć wikliny podała wieœniakom sposób wygrodzenia dróg, œcieżek, ogródków, gumien i sadów. Każde siedlisko było jak œwiat odrębny. Bielone chaty œwieciły się między rozkwitajšcymi drzewami. Zamożnoœć, chłopskie bogactwo wiało z każdego kšta, dobytek przewalał się przez próg i płot. Po zapłociu stali parobcy jak dęby, dziewczęta jak łanie, lud oswojony z hukiem wylewów Wisły, z grozš i niebezpieczeństwem. Dopiero tędy przeszły Niemce. Koła ich armat i wozów rznęły się po osie w glinie bezdennej a rozmokłej na żur. Jeszcze leżały w poprzek żerdzie, koły, dršgi, pawęzy, którymi podważali z bajora swe statki. Jeszcze ciekły bryzgi błota rozpierzchłego po œcianach domostw. Kiedy Rafał, jako adiutant generała brygady, wyjechał przy jego boku w ciemnš ulicę utworzonš przez rozrosłe rózgi i pławmy wierzb, cały oddział idšcy przed nimi huknšł z nagła pieœń. Jak łoskoty piorunu rozlegała się między œcianami chat: Fortuna się do nas œmieje, Głosi szczęœcie i nadzieję, A w wyraŸnym objawieniu Pobłyskuje promień w cieniu. Już zasłona spada z góry, Niebo jasne, znikły chmury, Widać na wielkiej przestrzeni, Iż się ziemia znów zieleni... Ulica zawróciła w dół, ku Wiœle. Znać tu było jeszcze œlady wiosennego wylewu. Na gałšzkach œliwin i grusz dyndały kłaki zeschłego szuwaru. Na przyŸbach i przyciesiach znać było œlady iłowatych fal.Opar szedł z rozkopanych (ech, gdzie już tkwiły czarne listki rozsady. Wkrótce z ciemnej i pogiętej uliczki wydostali się jeŸdŸcy dwójkami na zbocze wału wysypanego przez nadbrzezian. W dole tańczšcymi baniami mknęła Wisła. Ziemia była zdeptana, brzeg poobrywany od statków, które niedawno spychano z mokrego wału. Chłopi zbiegli się i pokazywali miejsce ku Dębowej, przez które przewiozła się piechota. Dalej za wsiš, na prost Czernidła leżšcego z przeciwnej strony, wskazywano płaskie miejsce, z którego wsiadła konnica i wtoczono szeœć dział. Sokolnicki nastawił perspektywę i długo patrzał w górę rzeki. Nie było na niej widać mostu aż do miejsca, gdzie się zaczynało kolano rzeczne pod Czerskiem, wklęsłe z lewej strony. We mgle błękitniały drzewa StaregoOtwocka i baszty marszałkowskiego zamku wynurzajšce się z koron. Generał pozdrowił chłopów na pożegnanie i chyżo wyjechał z Nadbrzezia na wzgórek od strony pastwisk i Zagórnego Otwocka. W skok powracano z innej strony do Karczewia. W tym samym czasie nadchodziły z północnej strony roty piesze i konne. Była to kolumna generała Dšbrowskiego nadcišgajšca z Okuniewa. Stary wódz prowadził trzy bataliony pułku Sierawskiego i trzy szwadrony ułańskie Dziewanowskiego. Rafał z dala poznał swe barwy. Na błotnistym rynku zjechali się dowódcy. Wszystkie ulice mieœciny, wszystkie jej domki drewniane zajęło wojsko. Nie było tu obszerniejszego budynku, gdzie by się większa kompania oficerów pomieœcić mogła. Ruszono na plebanię. Dšbrowski niedługo wypoczywał. Komendę nad przyprowadzonš kolumnš oddał Sokolnickiemu, a sam kazał przysposobić sobie konie do odjazdu w Poznańskie. Pułkownicy i szefowie z żalem go żegnali. Posiliwszy się, czym było można, Dšbrowski kazał wystšpić wszystkiej sile żołnierskiej i przemówił kilka wyrazów na czeœć dowódcy Sokolnickiego. Wojsko odpowiedziało mu pieœniš na jego czeœć i wiecznš chwałę. Stary wódz zdjšł czapkę i słuchał z pochylonš głowš. Zaraz potem odjechał. Noc się zbliżała. Konnicy kazano zostać w Karczewiu. Częœć piechoty stanęła obozem w Otwocku Zagórnym, a częœć w Otwocku Wielkim. Obozy obstawiono pilnie placówkami. Od placówek wykomenderowano wedety, a między nimi wystawiono podsłuchy. Starszyzna rozlokowała się w pałacu i zabudowaniach otwockich. Rafał znalazł pomieszczenie w sšsiedztwie swego dowódcy. Miał spać w maleńkim narożnym pokoiku na górze, którego okno wychodziło wprost w korony lip. Œciany tam były malowane przez niepoœledniego artystę, sprzęty wykwintne. Pałac, od lat nie zamieszkany, miał w sobie coœ z rozpusty saskiej, wszystek się w niej poczšł i do niej należał. Rafał nie mógł usnšć. Wstał w nocy i na palcach poszedł do parku. Drobny deszcz szemrał po liœciach. Ulice parku, wšskie, dzikie, na pół zarosłe, pełne były mgieł, które chodziły z miejscana miejsce. To wstawały jak widma, to nagle przed idšcym nikły jak cienie trwożliwe. Słowik daleko œwistał swe pierwsze, krótkie, niewymowne pieœnie. Młody szedł za jego 'głosem i w którškolwiek zmierzał stronę, zawsze dochodził do głębokich i szerokich wód. Stanšł w jednym miejscu nad płaszczyznš wodnš zastępujšcš drogę. Drzewa olbrzymimi konarami ginęły w mrokach i słabo odbijały się w toni. Z dala, zza Wisły, kiedy niekiedy nadlatywały krzyki pikiet austriackich, rozcišgajšcych się od Warszawy aż do Góry. I oto gdy natężonym uchem wojaka wsłuchiwał się w te zdradzieckie echa i wcišgał je wilczymi nozdrzami do mœciwej piersi, rzuciła się nań wspomnienie. Œcisnęło mu serce boleœciš nie do zniesienia, jakoby pišstka dziecka. Coœ poczęło się czołgać za nim... Szło-zaczajone za drzewami, wycišgajšc ręce. Przez krótkie chwile mniemał, że jest w Grudnie i że wałęsa się w tamtejszym parku. Ale te płochliwe złudzenia znikały zupełnie jak mgły nocne. Ani już œladu dawnych, czynnych wzruszeń, co rozpychały serce... Wszystko przesiškło ociężałš mšdroœciš, każde wzruszenie z nieznoœnym trudem przedostawało się przez igielne ucho rozsšdku. Szedł zadumany nad sprawami życia, zatopiony w sobie, poœród mokrych mgieł, między wilgotnymi krzewy, poœród gšszczów szeleszczšcych z cicha od drobnego deszczu. Zrobiło się tak ciemno, że bliskoœć wody rozpoznawał jedynie nozdrzami, a pałacu nie mógł przed sobš dojrzeć. Pobłšdziwszy w ciemnoœci, wyszedł za most, między zabudowania folwarku. Niespodzianie tuż obok niego rozległ się w mroku natarczywy głos: - Kto idzie? Stój! Daj hasło! Była to pierwsza pikieta obozowa. Dał hasło, parol - i został przepuszczony. Senny i nieswój szedł jeszcze drogš czas jakiœ, gdy wtem posłyszał tętent i zgiełkliwe głosy od strony placówek. Nastawił ciekawie ucha. W tym rozstroju nocnym z chęciš usłyszałby zapowiedŸ jakiejkolwiek awantury. Zawiodły go jednaknadzieje: był to konny goniec z pismem do generała od pułkownika pištego pułku jazdy. Trafił on na wysuniętš wedetę i był prowadzony z ostrożnoœciami po groblach i około upustu przez żołnierzy podsłuchu dooficera komenderujšcego placówkš. Rafał poszedł za nimi z dala i słyszał całš sprawę. Kiedy goniec zlazł z konia w pianach, dymišcego, schlastanego błotem, i ledwie wyprostował gnaty, dano znać do kwatery. Za chwilę wołano już do generała. Rafał wsunšł się do pałacowego przedsionka, gdzie Sokolnicki w płaszczu czekał przy wrzemy akby w niš waliła - 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żtP+c u{˜c v c w°* c xş8ž/ œwieczce łojowej, przylepionej do krawędzimozaikowego stoliczka. Skoro tylko oficer wszedł i wycišgnšł się przed dowódcš, generał zażšdał pisma. Przeczytał je od rzutu oka t zagadnšł oddawcę: - Czy byłeœ waćpan pod Ostrówkiem? - Tak jest, panie generale. - Wczoraj? - Wczoraj nad wieczorem. - Z której strony: z naszej, czy z góry rzeki? - Poszliœmy podjazdem w poprzek traktu z Pogorzeli ku Kępie Warszewickiej, w górę rzeki. Z dala postrzegliœmy łyżwy wolno cišgnione przez flisów linami na naszym brzegu. Kapitan mojego szwadronu dał rozkazy. Zaczailiœmy się w kępach łozy i gdy chłopi ku nam podeszli, wzięliœmy ich żywcem. Musieli wywlec łyżwy na brzeg. Każda z nich miała po pięciu ludzi obsługi. - Ile ich było? - Cztery. Miały długoœci po 18 stóp, a po 5 stóp szerokoœci. Były drewniane, obite blachš. - Tak. Co zrobiliœcie z nimi? - Zršbaliœmy na drzazgi. - Co dalej? - Żołnierze i dwaj oficerowie, którzy na krypach konwojowali te mostołodzie, dali do nas kilka strzałów, ale: zobaczywszy siłę rzucili się ku tamtemu brzegowi i po piaskach wyszli na suszę. - Czy nic udało się wam widzieć mostu? - Mostu - nie. Szaniec widziałem. - Widziałeœ waćpan? Kiedy i jakim sposobem? - Nad samym wieczorem wykonaliœmy rekonesans zarówno od strony Kosumców, jak i od Kępy Glinieckiej. - Więc most budujš naprzeciw Góry? - Tak jest. Między Górš a Ostrówkiem. - Ten Ostrówek leży w samej nizinie Wisły?- W nizinie, ale na brzegu doœć wysokim. - Ten brzeg wysoki daleko być może od szyiszańca? - Trudno mi powiedzieć... - Czy nie wiesz waćpan, bo tego w liœcie nieznajduję, jaki może być relief przedpiersia tego szańca? - Co do mnie... Nie mogę odpowiedzieć, panie generale... - Czy to jest rédan, barkan, czy bonnet de prętre? Oficer, nowo zaciężny szlachcic, tęgi, widać, jeŸdziec i szermierz, ale nowicjusz w rzeczy wojskowej, poczšł wykreœlać rękš na powietrzu jakieœ figury. Niewiele ztego można było zrozumieć. Sokolnicki siadłprzy stoliku i zaczšł poœpiesznie pisać list do naczelnego wodza. Przerywał często pisanie i wolnymi kroki chodził tam i z powrotem. W pewnej chwili kazał Rafałowi z ułańskiego pułku wybrać kuriera, który by natychmiast gnał do Okuniewa. Ledwie list skończył i dołšczył do niego raport Turny, goniec był już gotów. Generał wyszedł do niego, sam obejrzał konia i broń. Za chwilę ułan z kopyta ruszył w drogę. Ciemno jeszcze było na dworze, mgła gęsta nad całš nizinš otwockš, ale œniady brzask rozniecał się już nad lasami. Z obozu słychać było komendy i pieœni. Wnet piechota wycišgnęła starym traktem na Ostrowiec, Sobiekursk, Kępę Glinieckš kuDziecinowu. Szedł naprzód pluton saperów, dwie kompanie woltyżerskie Weyssenhoffa idwa szwadrony szóstego pułku jazdy. Ten oddział tworzył czoło kolumny. Dalej maszerowały kompanie fizylierskie dwunastego pułku z artyleriš do niego przywišzanš. Dwie kompanie grenadierów i szwadron jazdy zamykały kolumnę. Pišty pułk strzelców konnych pod dowództwem Kazimierza Turny, już poprzedniego dnia szerokš sieciš rozcišgnięty, przeniknšł lasy w kierunku dróg na Tabor, Podbiel, dotarł do Osiecka, Pogorzeli i Warszewic. Œlady tego przejœcia malowały się w opowiadaniach pastuchów chodzšcych za bydłem. Mówiono wcišż o jakimœ wojsku, które lasami powędrowało ku rzece. Na odwieczerz mała armia œcišgnęła do Dziecinowa i stanęła obozem militarnym, zajmujšc trzydzieœci kilka domów i błonie za wsiš. Z dala widać było wieżyczkę drewnianego koœciołka w Ostrówku i kępy drzew otaczajšce kilkanaœcie chat tej wioski. Za niš, od strony Kępy Glinieckiej, w niewielkiej odległoœci od brzegu rzecznego rudziały surowe linie szańca. Sokolnicki wzišwszy zesobš kilku oficerów wyjechał ze wsi i puœcił się na oględziny miejsca. - Jeszcze go nie zdšżyli darniš odziać... To dobra wróżba...- mruknšł do siebie. Jechał z wolna, trzymajšc lunetę przy oczach. Kiedy na chwilę odjšł szkła, rzekł do towarzyszów: - Miał Turno rację. Nie widię palisad przy skarpie. Chybaby je bili przy przeciwskarpach, żeby nam utrudnić wyršbanie. Może zresztš biorš teraz wilczedoły w rowach i w nie pale bijš. Zobaczymy... Ruszyli cwałem po błoniu zasłanym cudnš trawš. Wieœ Ostrówek oddaliła im się w oczach od Wisły i szaniec ostrym dziobem wysunšł się w pole ku Glinkom. Generał powstrzymał swego konia i gołym okiem mierzył przedpiersia. Szyja mu się wtedy wycišgnęła, nos zaostrzył, œcięły usta, a oczy miotały ogień. Miał w sobie coœ z drapieżnego ptaka. - Barkanik... - szepnšł z szyderskim uœmiechem. Zamilkł i znowu rył nasypy ziemi pociskamikrwawych oczu. Długo to trwało. Oficerowie, wyprostowani na swych siodłach, bez ruchu czekali. Rzekł odwracajšc się do nich: - Mogš mieć wewnštrz naprędce zrobiony blokhauz. W tedy trzeba będzie kłaœć się pod nim stosami trupów, jak w 1807 roku pod Gdańskiem... Rafał słyszšc te słowa ujrzał blokhauz pod Gdańskiem i twarz majora de With, ale z takš obojętnoœciš, jakby mu się wspomniał sztych kolorowany, wyobrażajšcy tę scenę. - Oni tymczasem-cišgnšł generał-mogliby most kończyć. Zwrócił znowu szkła na szaniec i gwarzył do siebie: - Kšt narożnikowy ma z dziewięćdziesišt stopni. Czoła długie, barki mocno kryjš. Musimy ten szaniec im wydrzeć i most zniszczyć, chociażby nas to miało diablo kosztować. Jeœli tego dziœ nie zrobimy, jutro most skończš, przejdš na naszš stronę, otoczš nas i rozdepcš na miazgę. Rów nie broniony, bez palisad, stoki bez darni. Jak wiadomo, wycinki przed narożnikiem frontowym i przed narożnikamiramiennymi ogołocone sš z ognia. Powinno nam ludzi wystarczyć. Jeœli most nie jest skończony, to nie może być w tym barkaniewięcej nad jeden pułk. Dziœ mamy drugi maja. Życie musimy postawić na kartę, żebydzień jutrzejszy œwięcić na szczycie tego szańca. - Dziœ tedy w nocy... - rzekł ktoœ z boku. - Proszę o milczenie aż do chwili rozkazu... -rzeki dowódca nie odwracajšc głowy. - Sšdziłem, że ujrzymy przed sobš linijkę dwuramników albo biret. Mieli przecie czas i ludzi, w swoim sš państwie... Zwrócił konia i pomknšł z towarzyszami kuGlinkom, a nawet ku Kępie Glinieckiej. Zmrokzapadał. Krwawa łuna œwieciła na wodzie Wisły, widocznej z dala. W tym œwietle jak na dłoni widać było setki ludzi pracujšcychokoło szańca z taczkami, wycinajšcych rzezakami darninę, zatrudnionych przy okolceniu spadków i jak białe mrówki rojšcych się w fosach. Przez chwilę wszyscy w milczeniu przypatrywali się temu obrazowi i odczuwali œciœnienie serca na widok tego ludu, który nastawiał rodzinnš ziemię przeciwko rodakom. Powracajšc do obozu generał powzišł wiadomoœć, że ujęto kilkadziesišt wozów z konwojem służby leœnej, wiozšcych z porębobrobione pale, dyle, deski, żerdzie. Byli to chłopi z Kępy Glinieckiej. Z niemałš radoœciš otrzymali pozwolenie składania łupu na stos i umykali do domów ze sprzężajem. Sokolnicki kazał zatrzymać forsterów i gajowych i polecił badać ich w kwestii szańca. Niewiele powzišł wiadomoœci ponad to, co sam wiedział, gdyż furmanki zatrzymywały się przed krytymi drogami szańca i tam składały budulec. Miał siadać w chłopskiej chacie do wieczerzy, a wojsko już jš spożywało, kiedy od wart dano znać, że nadjeżdża wyższy oficer z kwatery głównej. Sokolnicki wyszedł naprzeciw i spostrzegł Pelletiera. Francuz był stłuczony na siodle,gdyż bez odpoczynku pędził z kompaniš jazdy wprost z Okuniewa, ale jeszcze stopynie postawił na ziemi, a już pytał: - Czy zaczynamy? - Naturalnie. - A szaniec? - Widziałem. To luneta. - A most? - Mam wszelkie szanse, że nie jest skończony. - No, to dawajcie co do jedzenia. Mam rozkaz wodza... - Trzymania mię za poły... - Rozumie się. - Ale my idziemy razem? - Rozumie się. Pelletier rzucił się na koguta, wychudłego na przednówku w kštach pańszczyŸnianego podwórka, którego upitrasił naprędce kucharz generała brygady. W trakcie łamania gnatów kura zębami rzucał półrady, półpytania: - Posłać by parlamentarza z żšdaniem poddania szańca? - Po co? na co? - Żeby zobaczył, czy most skończony. - Jakże on to zobaczy? - Może zmiarkować z byle czego. Musimy działać ostrożnie. Wódz miał wiadomoœć z Warszawy, że dwanaœcie tysięcy Austriaków gdzieœ przeszło Wisłę. - Jeżeli jš przeszli, to tak daleko, że dziœ mię we dwa ognie nie wezmš. - Most, most! - Cztery pontony wzięte. - Posłałbym parlamentarza... Nic na tym nie stracimy, jeœli się akcja o godzinę opóŸni. Sokolnicki rozmyœlał przez chwilę, a póŸniej kazał wezwać do siebie kapitana Siemištkowskiego. Gdy ten stanšł przed nim, ujšł go pod rękę i zaczšł w ciemnoœcichodzić po drodze tam i z powrotem, o czymœ go pouczajšc. Wkrótce kapitan znikł w mroku. Upłynšł odtej chwili może kwadrans czasu, kiedy w nizinie Powiœla dał się słyszeć głos dwu bębnów bijšcych bez przerwy. Głos ten leciał do obozu po rosie, ale się szybko od niego oddalał. Pelletier kończył właœnie swš ucztę, gdy usłyszał takt pierwszy. Podniósł tedy głowę, skinšł oczyma i rzekł: - Dziękuję. PóŸniej zapatrzył się w płomień œwiecy. Sokolnicki wyszedł z izby, gdzie mieszkał, iwkroczył między szeregi. Żołnierze spoczywali jeszcze, ale słyszšc łoskot bębnów bijšcych w ciemnoœci, czuli, że to ich do boju wzywa ten srogi głos. Milczenie legło na obóz jak ciemna noc. Każdy człowiek spojrzał przez ciemnoœć i przez milczenie w życie swoje, w dalekie miejsce rodzinne. Głuchy żal i ciężki smutekwszystkie ku ziemi nachylił głowy. Generałszedł między szeregi tak samo milczšcy jakoni wszyscy, tak samo ze zwieszonš głowš.I w jego sercu odbił się łoskot bębnów jakdŸwięk brył ziemi lecšcych na trumnę. Coraz ciszej, coraz ciszej, coraz ciszej... Wtem od jednego razu łoskot zamilkł. Sokolnicki obrócił się twarzš w stronę Ostrówka. Patrzał w mrok i czekał. Tak samo dŸwignšł głowę naród wojska. Krew odpłynęła od serc i na swój posterunek wróciło codzienne męstwo. We wszystkich wsiach okolicznych było ciemno. Ani jednego œwiatełka! Dopiero nieskończenie daleko, gdzieœ za Wisłš, tliłysię œwiatła zamglone i długimi iglicami odbijały w wodzie. Około godziny dziesištejdały się słyszeć głosy nadcišgajšcego pułku Sierawskiego. Pułk ten stanšł obozem, ale pod broniš. Wykomenderowane były straże i łańcuch podsłuchów wycišgnięty. Każda kompania wyznaczyła czwartš częœć swoich ludzi do wsi okolicznych po drzewo, słomę i wodę, ale tymczasem wstrzymywano ich wyjœcie. Całkowite trzy bataliony musiały spoczšć zbroniš w ręku. Za pułkiem œcišgnęły dwie podwody zajęte pod medykamenty i chirurgi.Lekkich armat Sołtyka, zapowiedzianych przez generała Pelletiera, nie było widać. Minęła godzina dziesišta, kwadrans, pół godziny, trzy kwadranse, wreszcie jedenasta. Sokolnicki chodził jak szyldwach,na końcu wsi. Gdy przy œwietle zatlonej hubki zobaczył godzinę na zegarku, raptownie zmobilizował swš małš armię. Przybyły pułk Sierawskiego wysunšł za wieœ i rozdzielił na trzy częœci. Batalion Bogusławskiego, pierwszy, postawił na lewym skrzydle; batalion drugi pod Sierawskim wyprawił w stronę Glinek, a poœrodku umieœcił batalion Blumera za wsišOstrówek. Miała to być pierwsza linia. W drugiej uszykował się pułk Weyssenhoffa zczterema armatami polowymi. Pišty pułk strzelców konnych, œcišgnięty sztafetami na miejsce, rozpostarł się jak włok i miał postępować za infanteriš dla obsaczenia szańca. Te przygotowania zajęły z górš godzinę czasu. Było po północy, kiedy nareszcie rozległy się daleko głosy bębnów. Zrazu zdawało się, że bijš wcišż w tym samym miejscu, ale wkrótce wojsko rozróżniło zbliżanie się ich dwugłosu. Było tak ciemno, że wracajšcy kapitan Siemištkowski wpadł na pierwsze sekcje Bogusławskiego. Natychmiast stawiono go przed generałami. - A więc? - zapytał Sokolnicki po francusku, macajšc rękš w ciemnoœci szlifę parlamentarza. - Zażšdałem, generale, w twoim imieniu poddania szańca bez zwłoki. - Odmowa? - Tak jest. - Z kim mówiłeœ? - Z dowódcš pułku imienia Latour-Baitlet, pułkownikiem Czerwinkiem. - Jakiœ Czech-pobratymiec? - Zapewne. Mówiłem z nim po francusku. - Opowiedz ze szczegółami. - Kiedy zbliżyliœmy się do szańca, na głos naszych bębnów wyszedł i otoczył nas oddział pieszy. Doboszów zostawiono w polupod silnš strażš, a mnie oficer dowodzšcy zawišzał oczy i pod strażš zaprowadził w przykopy. - Jakie było wejœcie? czy po stoku kurtyny? - Nie. Ile wnosić mogę, szedłem przez otwór w przedpiersiu, zastawiony z wnętrza poprzecznicš. Rękoma dotknšłem bariery. Szyldwach nas przepuszczał. - Cóż dalej? - Prowadzono mię umyœlnie to tu, to tam, żeby mi w głowie zamšcić. Wyprowadzony zostałem z przeciwnej strony. - Tak samo przez otwór, czy może przechodziłeœ waćpan ławę dla działa? - Nie. - Dalej. - Skoro rozwišzano mi oczy, byłem w namiocie. Stał przede mnš tęgi, starszy oficer. Był to właœnie pułkownik Czerwinek. Wyłożyłem mu twoje, generale,zlecenie po francusku, a kiedy zaczšł do mnie mówić po niemiecku, odparłem, że nierozumiem ani jednego wyrazu. Kilkakroć usiłował zagadnšć jeszcze po niemiecku, ale robiłem wówczas jak najgłupszš minę ipowtarzałem z naciskiem, że nie rozumiem.Wtedy zaczšł łamanš francuszczyznš podrwiwać sobie z naszego żšdania, mówił mi o nadzwyczajnej wielkoœci szańca, o jego budowie, nie znanej nam wcale. Słyszałem nieustajšcy huk siekier i młotów. Kończš, widać, most z nadzwyczajnš forsš. W pewnej chwili pułkownik rzekł nieznacznie do podkomendnego oficera po niemiecku, żeby między krypami wybrać łódkę niewielkš dla pięciu żołnierzy i oficera, który powiezie raport do Góry. Wtedy już wiedziałem, że mostu całego nie ma, skoro muszš do Kalwarii przeprawiać się łodziš. Sokolnicki œcisnšł mówišcego za ramię i coœmruknšł na jego pochwałę. - Pojechali tedy do Góry łódkš, a ja siedziałem w owym namiocie. Pułkownik bawił mię rozmowš. Chwalił Warszawę... Wkrótce patem przyszło do tego namiotu kilkunastu oficerów. Wszyscy mówili po francusku nie tylko ze mnš, ale i między sobš. Ze zdziwieniem spostrzegłem, że i zezwierzchnikami swoimi również po francusku się porozumiewajš, a po niemiecku wcale nie umiejš. Sš to ludzie wykwintni, robiš wrażenie panów przebranych za oficerów. Wdali się ze mnš w rozmowę. Skoro tylko zaczšłem się przysłuchiwać głosom pracy w szańcu, podnosili umyœlnie rozmaite kwestie i tworzyli hałas, żeby zmšcić moje wrażenia.Słyszałem jednak, że w szańcu i za jego szyjš wre robota ciesielska. Po jedenastej dopiero posłany oficer wrócił z rozkazem na piœmie. Pułkownik Czerwinek przeczytał je i rzekł mi, że powierzonego posterunku potrafi bronić do ostatka. Grono owych oficerów, których mam za jakichœ cudzoziemców, przyjęło jego decyzję okrzykami. Œmiali się szyderczo, kiedy mię wyprowadzano. Znalazłem się znowu międzymymi doboszami. Warta nas odprowadziła ojakie dwa tysišce kroków. - Dzielnieœ się waćpan sprawił... - rzekł poœpiesznie Sokolnicki. Zaraz wykręcił się i wezwał do siebie pułkownika Sierawskiego. Za chwilę szef lewego, czyli pierwszego batalionu cicho zakomenderował: - Pierwszy batalion - naprzód, do boju! Marsz! - Drugi batalion! - Trzeci batalion! - brzmiały komendy w ciemnoœci. Pułk ruszył w nizinę z trzech stron wsi Ostrówka i bez szelestu prawie, podwójnymkrokiem zdšżał w mroku. O kilkadziesišt kroków za kolumnš Sierawskiego jechał na koniu Sokolnicki. Rafał widział przed sobš jego czarnš, pochylonš figurę, ledwo wynurzajšcš się z nocy. Za sobš słyszał jękliwy, szelestny w płytkich wodach krok koni, œwist kół armatnich, rznšcych mokrš ziemię. Gdzieœ w głębi miał za sobš pochód pułku Weyssenhoffa. W pewnej chwili generał skierował swego konia na prawo i wraz z Raf cłem po jechał za prawym skrzydłem batalionu prawego, który wciskał się w przestrzeń między Kępš Glinieckš a Ostrówkiem. Chłód powiał od bliskiej rzeki. Usłyszeli w ciemnoœci wyraŸny łoskot siekier i młotów na rzece. Wparłszy w mrok oczy ujrzeli poprzez łozy ostre płomyki œwiatła lœnišcena wodzie. Generał wstrzymał konia i szepnšł do Rafała: - Czy widzisz szaniec? Olbromski rozpoznawał go już od dawna na przy wrzemy akby w niš waliła - 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żyP6c z†- {†Ë c €|Q",c }}0‚c ~˙>w tle bardzo słabej łuny œwiatła wychodzšcej zza przedpiersiów i ramion barkanu. Wskazał wodzowi linię na horyzoncie. Natarli końmi na szeregi żołnierzy i w najgłębszej ciszy, powstrzymujšc oddech, skradali się dalej. Wkrótce szaniec poczšł czarnš liniš wyrastać przed nimi. Jeszcze chwila i dał się słyszeć szmer, zbiorowe słowo, podobne do szumu wiatru: - Rowy... Sokolnicki zatrzymał konia i rzekł do Rafała: - Stój przy mnie. Słychać było, jak wiatr szeleszcze w zaroœlach nadwodnych, dalekie echa rozmów ludzi pracujšcych na moœcie... Rafał był znużony poprzedniš bezsennš nocš i całodziennym marszem. Miał słuch bardzo wyczulony i pewien w sobie obmierzły niepokój. Zdawało mu się chwilami, że jeszcze błšdzi w parku otwockim i marzy o zmarłych. Ale nie wiedział prawie, o kim myœli i kogo wspomina. Oto z dala, z dala, zza Wisły doleciał wrzask austriackich placówek: Werda! Głos ten wiał nad wodš, znikał w nocy,tonšł w sercu œcierpłym, pełnym gniewu i zemsty: Och, żeby prędzej! Szeleszczš łozy, œwiszczš na wietrze jakoby badyle na dawnym cmentarzu w rodzinnych stronach. Wargi nie wiedzšc poszeptujš: - Wieczny odpoczynek... Wtem z przeraŸliwym łoskotem runšł werbel doboszów całego pułku, zgromadzonych przy trzecim batalionie, który przedostawszy się przez wieœ Ostrówek stanšł już pod kštem narożnikowym szańca. - Hura! - ryknšł batalion Blumera. - Na szaniec! - zakomenderował Sokolnicki. Sam zsiadł z konia i prowadzšc go za uzdę doszedł aż do rowu. Wojsko zginęło im z oczu. Słyszeli salwy strzałów z narożnikówi czół szańca, bijšce w napastniczy batalion tyralierski, który wcišż krzyczał, bił w bębny i strzelał. Jak ciemna fala nadpłynęła z tyłu częœć pułku Weyssenhoffa. Sokolnicki zatrzymał jednego żołnierza z linii i kazał mu pilnować swego konia. Sam stanšł w szeregu między żołnierzami i ruszył naprzód. Olbromski dotrzymywał mu kroku. Wpadli po ciemku w przedrów, na szeœć stóp głęboki, walili się w doły, grzęŸli w rozmiękłych kupach ziemi, która wraz z nimi zjeżdżała w jakieœ dziury najeżone palami, w trójgran zaciosanymi. - Co tchu naprzód! - wołał ktoœ w ciemnoœci. -Tu mogš być pozakładane fugasy, miny prochowe... Żołnierze czołgali się po glinie i zarabiali wniej do pasa. W pewnym miejscu leżały wkopane w stok szańca zasieki z drzew, œciętych u samego odziemka i wszystkimi gałęziami w dół zwrócone. Były to jakby potworne łapy i pazury, spychajšce w jamyna dole, włażšce między żebra, gotowe do chwytania za gardziel. Kiedy zdeptali gałęzie i wdarli się nad nie, uderzyli piersiami w krótkie kołki ostro zaciosane. Ale nareszcie pokonali i te szykany. Usłyszeli przed sobš wrzawę, łoskot broni,przeraŸliwe krzyki, klštwy i jęki. W pewnejchwili Olbromski znalazł się wraz z innymi na wierzchołku szańca. W słabym œwietle latarni płonšcych niżej ujrzał œmiertelny bój. Bagnety w siwym blasku migotały. Ludzie skłębili się w bezkształtnš masę. Obadwa bataliony Sierawskiego walczyły jużw głębi szańca. Austriacy stali oparci o jakšœ niskš, drewnianš budowlę. Przebiegajšc obok ławowego działa stojšcego na barbecie, ujrzano kanoniera austriackiego, jak młotem wbijał ogromny bretnal w zapał, a za chwilę poczšł bić stemplem wewnštrz kanału w celu zagięcia szpica bretnala i zagwożdżenia działa. Rafałowi wydała się tak podłš ta jego czynnoœć, że skoczył ku niemu ze szpadš. Tamten podniósł głowę i w œwietle latarni Olbromski ujrzał twarz jakby natchnionš, pełnš œwiętej grozy i uniesienia. Szpada jego rozszarpała mundur Austriaka. W tej samej chwili tłum nadbiegajšcych piechurów Weyssenhoffa roztrzšsł kanoniera na bagnetach, rozwalił mu głowę, przebił piersi, brzuch, boki, plecy...Rafał poskoczył ku miejscu bitwy pod barakami. Zwarty, podwójny, a za chwilę potrójny szereg Ÿgał Austriaków bagnetem.Bronili się po bohatersku. Formujšc trójkšt oparty o budynek podstawš, działali z szalonš furiš. Natarcia niewprawnych rekrutów polskich niweczyli potężnš sztukš i kładli ich pokotem, wałem jak szaniec między sobš a nowymi szeregami napastujšcych. Żołnierze polscy patrzšc na ów trójkšt niezwalczony poczęli stronić od tego miejsca. Właœnie zjawił się w szańcu generał Pelletier. Długo stał bezczynnie wpatrujšc się w walczšcych. Sokolnicki spostrzegł, że częœć pułku Sierawskiego cofa się ku szyi szańca. Zwołał tedy ludzi ibiegł z nimi na tamtych. Pelletier poskoczyłku niemu i rzekł wskazujšc na mężnych: - WeŸ ich żywcem, generale... - Czemuż to żywcem? - To moi rodacy, emigranci, nieprzejednani... - Cóż oni tu robiš? - Protestujš przeciwko straceniu ostatniegoKapeta. Szary przedœwit rozniecił się i dał widzieć obraz morderczej bitwy. Klin arystokratów francuskich topniał pod bagnetami Maćków polskich, ale i ostatni z walczšcych zachowali zimnš krew i niezłomne bohaterstwo. Jakiœ ich oficer ze wzgardš wskrzywionych ustach komenderował po francusku, dopóki nie runšł pod ciosami. Zalany krwiš, zawalony umierajšcymi szaniec został zdobyty. Dwa tysišce jeńca złożyły broń. Generał Schauroth umknšł na krypie do Góry, żeby stamtšd bić ze wszystkich armat w zdobywców pod Ostrówkiem. Rozdział 11 W STARYM DWORZE Kiedy w pierwszych dniach czerwca generał Schauroth przeszedł z lewego na prawy brzeg Wisły pod Połańcem oraz pod Niekuszš, Rafał Olbromski znajdował się przypadkowo w tłumie oficerów sztabu księcia Poniatowskiego. Był wysłany przez generała Sokolnickiego ze szczegółowym raportem o wyprawie kawaleryjskiej pod Rożki, o działaniach w polu na północ od Sandomierza pod folwarkiem Kruków i pod Mškoszynem. Dnia dziewištego czerwca nastšpiła potyczka pod Mielcem. Wojska księcia Józefa musiały cofnšć się wobec przemagajšcych sił Austriaków i przekroczyć Wisłokę. Rzeka, tak dobrze Rafałowi znana, wyschła była teraz zupełnie i nie mogła stanowić przeszkody w przeprawie nieprzyjaciela. Rzucano też poœpiesznie wydłużonš smugę jej piachu i kamieni. Było południe chmurnego dnia, kiedy tłum elegantów sztabowych, w którym znajdował się Rafał, wyjechał z lasów nadbrzeżnych, w półkršg otaczajšcych Stokłosy. Dalekie krajobrazy leœne już niebieœciały pod pogodę, choć pasma najbliższe wcišż jeszcze nasycone były wilgotnym, granatowym tumanem. Cała ziemia, odziana we zboża, stała się mokra imišższu od fali. W bruzdach lœniła jeszcze zmulona woda. Wšskie, polne drogi, które innego dnia ledwie by oko wytropić zdołało między łanami zbóż, srebrzyły się teraz odpasmugów zlewnej wody. Deszcz ustał. Obłoki bure, pełne w sobie białych jam i dołów, ciężko zwisajšc wlokły się stronami. Głębokie, stubarwne, przemokłe trawy łšk zaniosły się po tym deszczu od kwiatów. Gromadka oficerska jechała gwarzšc o wypadkach dnia. Rafał, niewiele tutaj znajšcy osób i nie majšcy udziału w akcji ani żadnego okreœlonego charakteru po załatwieniu zlecenia, kłusował obojętnie z boku drogi. Ujrzał z dala Stokłosy... Ponieważ tam być nie mógł, przepatrywał jeno zmiany w zasiewach pól, w koronach drzew, w barwach płotów i dachów. Na zakręcie drogi, pod wzgórkiem, zdało mu się rzucić okiem na prawo - i oto ujrzał tuituż samego, we własnej osobie Szczepana Trepkę. "Pan poseł" jechał na koniu polnš drożynš-miedzš ku goœcińcowi. Koń pod nimstał właœciwie na miejscu, o tyle tylko przebierajšc nogami, żeby się wydawało, jako jeŸdziec nie patrzy bezczynnie, jako za swojš dšży sprawš. Rafał znał doskonale ów wyraz twarzy zobojętniały, pół smutny, pół szyderczy i owo niby to tępe gapiostwo prostaka... Serce w nim uderzyło na widok zgarbionej figury w zgrzebnym kitlu, w grubych butach, na widok twarzy szarej, zestarzałej, suroweji smutnej. Nie wytrzymał. Pchnšł konia ostrogami przez szeroki rów w młode zboże, pod wzgórek. Sadzšc skokami zaœpiewał przejmujšco, z serca: Ledwie twoje spotkam oczy, Nim postrzegę, żem widziany, Już się na bok wzrok twój toczy I martwe przebiega œciany... Trepka wsadził głowę jeszcze bardziej w ramiona i wstrzymał konia. Patrzał spode łba. Nawet poznawszy już w oficerze towarzysza, nie zmienił wyrazu twarzy. Ukłonił mu się kapelusinš z wyrazem pokornej a chytrej grzecznoœci. - Pan poseł nie poznaje, widzę, starych przyjaciół!... - Ale gdzież tam... ale gdzież tam... - mamrotał Trepka z uprzejmym, z uniżonympochlebstwem. - Przecie to widać... - Krótki mam wzrok, nie mogę dojrzeć od razu. - Na wzwiady pan poseł wyjeżdżasz, siły narodowe zza żyta lustrujesz... Kto cię wie?... Z nieprzyjacielem może trzymasz... - Cicho no, cicho, moœci Olbromski... kapitanie... - Czemuż to cicho ma być porucznik Olbromski? - Głoœno krzykniesz, poruczniku, i pojedziesz na bystrym koniu... A mnie tu mogš powiesić... W tropy twoje przyjdzie natę samš miedzę jużci ten nieprzyjaciel. Ja zaœ nie mogę od niego uciec na bystrym koniu. Muszę, widzisz, pozostać. - A przyjdzie ten nieprzyjaciel do ciebie, przyjdzie i to niezadługo. - Widzisz - ha! Przyjdzie... - Ależ cię przecie nie zjedzš! - Zjeœć nie zjedzš, ale z dymem puœcić mogš dwór, gumno, chałupy... - Wiecznie się strachasz o to, co być może... - Wiecznie się stracham... - Istne się z ciebie strachajło zrobiło, panie poœle! - Bardzo mię za młodu, widzisz, straszyli, toteż na staroœć jakby znalazł. Niejednegom stracha za życia widział, piękny wojaku... I taki teraz tchórz ze mnie. - A toż nie doda ci ducha? Stary przyjacielu, patrzaj no! Z lasu wszystkimi, zda się, jego międzydrzewnymi przestworami wypływać poczęło wojsko siły odwodowej księcia. Piechota szła szybko, sfornym marszem w bród trawami łšk, w pas zbożami pól. Szerokš drogš migotliwie sunšł wšż konnicy. Grały na słońcu barwy wielorakie, a splótłszy się z kolorami pól tworzyły obraz zachwycajšcy.Trepka stał na koniu prawie na szczycie. wzgórka i patrzał w owo cudnobarwne zdarzenie. Rafał na mocy starego przyzwyczajenia nie ważył się przerywać jego zadumy. Wspomniał sobie, jak to jesieniš przed laty patrzali na inny pochód. Chciał wcisnšć między myœli przyjaciela słowo przypomnienia o tamtej chwili, słowo żywišcej otuchy. Trepka przeczuł niejako jego zamiar. Uœmiechnšł się gorzko,gorzko, gorzko. Pokiwał głowš... Zapytał nagle: - To i Sandomierz oddacie, czy jak? - Jak to oddamy?! - wrzasnšł na niego grubiańsko młody. - Żeby kije z nieba leciały, żeby w kupę gruzów miało się zapaœć całe miasto! Jednej cegły nie da im darmo Sokolnicki! Aby on nie da! Wzišł garœciš swojš, zdobył i garœciš zatrzyma! - Pewnie, że należałoby trzymać toto aż doskutku... Miejsce bogate. "Bram cztery ułomki, klasztorów dziewięć i gdzieniegdziedomki..." Rafała przeszył do szpiku koœci gniew. Teraz poczuł, jak innym już jest człowiekiem, jak się wyzwolił z libertyńskich formułek myœlenia tego dziwaka. Czuł, że ma wyobrażenie całoœci, kiedy ten wcišż się zajmuje ulubionym sobieułamkiem. Walki widziane pod murami Sandomierza, szturm, bombardowanie własnymi armatami starych koœciołów, prace ziemne po zdobyciu miasta - wszystko to jak wielki skarb duszy ukazałomu się od razu. Zamilkł i razem z Trepkš ruszył cwałem za oficerskim orszakiem, który zmierzał w stronę Olszyny. - Czyż to do Olszyny jedziemy? - spytał po drodze. - Pono. Spotkałem tu w polu konnego, któryleciał do miasteczka po sprawunki. We dworze, u starego Cedry, ksišżę dowódca stanšł kwaterš... No, chwilowo, bo periculum in mora. Obiad stary Cedro wydaje dla sztabu. Aby jeno między pieczystym a leguminš diabli Schaurotha nie nadali w czarnożółtym sosie! Powinieneœ być na tej uczcie, moœci poruczniku. Po pańsku występuje stary. Chce się pokazać, choć łydki pod nim pewnie drżš, choć gruboryzykuje... - Jedziesz tam przecie? - Jadę jako domowy jegomoœci pana Cedry...Spojrzał dawnymi, drwišcymi oczyma, zaœmiał się w głos rubasznie: - Na miły Bóg! - oficer z ciebie najsroższego kalibru, Olbromski Rafale! Co za koń! co za statura! Wyglancowali cię, wyszwarcowali... Nie byłeœ dawniej taki szczwany... Daleko zajedziesz! No, to i dobrze. - A cóż waszmoœć myœlisz? Obadwaj my z Krzysztofem na ludzi wyszli. Œwiatem rzšdzimy! zamiast tu z wami wœród kup nawozu rzšdy sprawować... Ledwie imię Krzysztofa padło, stary Trepkazmarszczył się i zmarniał w sobie. Stał sięz niego w krótkiej chwili zgrzybiały safanduła. Jechał na swym wierzchowcu zgarbiony, z obwisłymi rękoma. - Krzysztofa, powiadasz?... Machnšł prętem w powietrzu raz, drugi. Wskazał nim coœ w polu. Potem w drugiej stronie, a gdy odwrócił się ku towarzyszowi, ukazał mu twarz niemal zdziecinniałš. - Nie ma Krzysia... -wypowiedział z cicha jak gdyby sekret żałosny. - No, tu go nie ma, bo jest we œwiecie. Wojuje. - Wojuje... - Mieliœcie też od niego jakie wieœci? - Pisał z Paryża listek jeden, a potem nic już, ani słowa. Przysłali tu gazetę francuskš z wiadomoœciš, że pułk jego w Hiszpanii. I tyle wiemy... Wjechali w szerokš brzozowš aleję prowadzšcš do dworu. Stare pnie, spodem czarne, wyżej œnieżnobiałe, pręgowane jakmarmur, nasunęły się przed oczy niby wierzeje goœcinnie rozwarte, niby sienie. Prawie niepochwytny szum zwieszonych liœci wieœcił dumę o tym, czego nic nie wyjawi krom niego, o uczuciach minionych. Ujechali już kilkaset kroków tš alejš w milczeniu. Rafał obejrzał się poza siebie... Miał złudzenie, półzłudzenie, niejasnš sensację cielesnš, że z dala ktoœ jeszcze pędzi na koniu w cwał... Nie chciałby tego przed sobš wyznać, że ma na myœli Krzysztofa. Było mu przykro i obmierŸle tym się zajmować. Wylot alei, jakoby okno półokršgłe u góry, otwierał sil w pola rozległe. Ciemniejšca w łanach wielkim płatem pszenica tworzyła tam obraz niezrównany. Zaczęli chcšc nie chcšc przebškiwać o zbożu, o urodzajach, o deszczach i rozprawiajšc jak dwaj hreczkosieje sšsiadujšcy o miedzę, którychnic zgoła oprócz urodzaju wsianego zboża nie obchodzi, wjechali na dziedziniec dworski. Jakże się zmienił! Pełen był koni pod siodłem wojennym, z lekka tylko odpopręgowanych, pełen żołnierzy, obiadujšcych po kštach z poœpiechem, pełenżołdackiego krzyku. Okna we dworze pootwierane, drzwi na ganek szeroko rozwarte... Słychać było muzykę, œpiew, oklaski. Służba lokajska i żołnierze ordynansowi wbiegali i wybiegali ze dworu. Obiad, naprędce podany dla księcia i jego œwity, już się był skończył. Wódz z kilku generałami był w ogrodowej altanie, gdzie toczono jakšœ naradę. Młodzi oficerowie napełnili wielki salon i przyległe pokoiki. Kiedy Trepka prowadzšc pod rękę Rafała wchodził na ganek, ozwały się znowu tony starego pantaleonu. Pan poseł puœcił towarzysza do salonu, a sam na palcach przeszedł sionkami w poprzek dworu na taras, z którego zstępowało się do ogrodu.Odchodzšc z poœpiechem, wskazywał gestami swój kostium arcygospodarski i srodze zachlapane buty. Rafał wsunšł się do salonu. Powiódł oczyma po zgromadzonych. Jeden z młodszych oficerków grał. Panna Mery stała obok instrumentu. To samo pochylenie głowy, ten sam wyraz twarzy. Oczy przymknięte... Podniosła głowę i zaczęła œpiewać: La nuit tomboit dans la prairie, L'Echos dormoit dans le vallon, Prčs du ruisseau chantoit Amélie... Nie było to œpiewanie podlotka, które był słyszał przed laty, lecz piękny głos młodej, zażywnej i silnej kobiety. Powiodłauroczymi oczyma po zgromadzeniu mężczyzn. Widać było radoœć życia, siłę serca i żšdzę szczęœcia we wzroku tym, słychać jš było w œpiewie. Ta pieœń skarżyła się przed całym pokrewnym œwiatem młodoœci jakoby przed sšdem przenikliwym, znajšcym istotę rzeczy i pełnym sprawiedliwoœci, na pustkę i smutektego domu, na gorycz lat młodych a samotnych. Skarżyła się nie słowem, lecz dŸwiękiem samym, szeregiem przedziwnych, muzyckich akcentów, a całe grono młodzieńcze słuchało jej w skupieniu ducha. Ani jeden ze słuchaczów nie został obojętny na te przejmujšce skargi, na te samotne głosy i okrzyki. Ale oto coœ zadrżało w melodii tej piosenki, zakołysały się tony od najwyższego uniesienia... Rafał podniósł oczy i ujrzał wbite w siebie dwie brylantowe strzały oczu panny Mery. Uczuł z rozkoszš, że to jego właœnie wita i pozdrawia dawna piosenka tym najwyższym uniesieniem... a - 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPżc €łB Â¨c €‚j&1c ƒ›5Ď > Uœmiech radoœci, woniejšcy blask szczęœciakwitł na ustach œpiewaczki. W chwilę potem zdarzyło się Rafałowi spojrzeć na prawo. Tam, wœród kilku najwykwintniejszych socjuszów księcia, siedział stary pan Cedro. Nie zmieniły go prawie lata ubiegłe. Ta sama piękna, starcza twarz, ten sam wykwintny ruch głowy, ułożenie ršk i nóg. Siedział w fotelu z wdziękiem lekkiego dandysa, uœmiechał się tkliwie lub łaskawie, sztywnie i foremnie trzymał korpus i nogi. Spojrzenie, zarazem pobłażliwe i wyniosłe,padało na goœci z pańskich oczu. Ale oto przy dŸwiękach radosnych piosenki, gdy wszystkie westchnienia młodoœci jej szlakiem uleciały, stare wargi zaczęły się rozcišgać wszerz jak guma rozdartej piłki,nos zetknšł się prawie ze œpiczastš brodš, powieki zwisły i nabiegły krwiš. Nie drgnęły ręce, ozdobnie złożone na poręczach, nie poruszyły się skrzyżowane nogi, tylko spod powiek zaczęły kapać na kolana łzy piołunowe, wielkie krople żałoœci. Nikt na nie uwagi nie zwrócił prócz Rafała. Po skończeniu œpiewu rozległy się frenetyczne oklaski i proœby o nowš piosenkę. Kiedy panna Mery na pozór wzdragajšc się i wymawiajšc szukała nut w tece, stary pan Cedro wysunšł się z tłumu. Szedł omackiem, grzecznie uœmiechnięty, nikogo nie widzšc. Przemknšł się wœród zgromadzonych z ukłonami na prawo i lewo, nie wiedzieć do kogo skierowanymi, i wyszedł na taras ogrodowy. Tam zatoczył się bezwładnie na ławkę. Podniósł oczy i spostrzegł siedzšcego Trepkę. - Ach, to waćpan!... - wysyczał ze wœciekłoœciš, z nienawiœciš, przebijajšcš jak pchnięcie nożem w serce. - Jużci ja... - Dziecko mi zabrałeœ! Zgubiłeœ mi mędrkowaniem syna! - Uspokój się, panie, uspokój. - Tylu ich tu przyjechało, tylu naszło! Pełen dom... Zdrowi, rumiani, weseli. A jegonie masz! Krzysia llie ma... Kazałem ich wszystkich godnie przyjšć na jego czeœć, ale cóż mi z tego?... Krzysia nie ma... - Przyjedzie i on. Starzec podniósł oczy spłakane. Pokorne pytanie, jakoby ubogiego chłopa, który się doprasza łaski, słowa-odpowiedzi od możnego dziedzica, od jaœnie pana, wypełzło z warg: - Kiedyż przyjedzie? - Przyjdzie taki czas, nadejdzie taki dzień, schyli się ku nam taka błogosławiona godzina, że przyjedzie niespodziewanie czerstwy i wesół. - Skšdże to wiesz? - Tylu ich idzie na wojnę i tylu wraca... Czemużby on, najlepszy spomiędzy wszystkich, nie miał powrócić? - Tyle wiesz! Jużem to sobie tysišc tysięcy razy mówił i przegadywał po nocach, jużem w siebie stokroć wmawiał to wszystko. Czekam i czekam... Słyszšc, że ktoœ z pokojów nadchodzi, zeszli z balkonu na ulicę ogrodowš i wlekli się obaj, ramieniem o ramię oparci. Tuż za szpalerem i płotem z tarniny kołysał się ów łan pszeniczny, bardzo rozległy; wiatr już po nim ciemne smugi przeganiał, a po gałęziach brzóz wzdychał i smutne szumy przecišgał. Wypłukana od zlewy gliniasta ulica ogrodu była twarda i niemal sucha. Nogi obudwu idšcych stukały po niej jak podeskach. Przyszedłszy do końca szpaleru stary Cedro powiódł oczyma i rękš po widzialnych obszarach zboża, po drzewach sadu, których gałęzie gięły się już od owocowych zawišzków, i poczšł bezsilnie narzekać: - Wszystko to jego, wszystko to miał... Dla niego roœnie to zboże, dla niego dojrzewajšowoce, pachnš kwiaty... Jego ta glina, ten wiatr, ten szum... Cała tu ziemia na niego czeka, dziedzina pradziadowska... Czegoż jeszcze chciał? Czego poleciał szukać?... - Pojechał szukać - mówił Trepka z uœmiechem dobrotliwym i nauczajšcym - ziemi innej, nie mojej ani twojej, tylko naszej, gminnej, gromadzkiej. Młodemu œni się ta wielka ziemia, która do nikogo nie należy, staremu œni się mała, która należy tylko do niego... Choćby też najmniejsza, byle do niego tylko... Aż przyjdzie taki wiek w życiu człowieka, że go już żadna nie nęci. - Tyœ to go wywiódł z mojego domu tymi przemšdrzałymi głupstwami! tyœ go podmówił do buntu! - na nowo zaczšł użalać się Cedro. - Nie jam go podmawiał, tylko ocknienie, przebudzenie, siła żywota. Jam winien, żemgo nie wstrzymał, to prawda. Alem go nie wstrzymywał, to wyznaję. - Wiedziałem, żeœ to ty sprawił! Ty, nie ktoinny! Czemuœ go nie zwišzał słowami, skoro taki wpływ na niego sobie wyrobiłes? Gdybyż choć bił się tutaj jak ci oto, którzy mój dom napełnili weselem... Alegdzież on jest? co czyni? - Nie wstrzymywałem - mówił Trepka cicho, na poły do słuchacza, a właœciwie do siebie - bom nie mógł. Straciłem wiadomoœć rzeczy. Nic już teraz nie wiem...Nic nie wiem! Zawiodły mię wszystkie lekarstwa, wszystkie nadzieje rozbiły się i oszukały duszę. Widziałem spodlenie wszystkich instynktów, powolne znikanie zmysłu plemiennego bytu. Poczucie hańby zżarło mię całego. Wspomnij, jak z pruskich banków brali pienišdze na ziemię, wiedzšc, że jš zaprzedajš na wieki. Niemiec drwił z nas czynami, instytucjami,pobudzaniem do rozpusty. Za pięćdziesišt latnogi by polskiej w tych Prusiech Południowych nie było: chłopów by zniemczyli szkołami, kulturš, szlachtę wysadzili z ziemi licytacjami, miasta zalali przemysłem i handlem. Młodzież złajdaczała, gałgaństwo i głupota padły na cały naród jak morowe powietrze... - zaczšł szeptać staremu do ucha tak, żeby nikt nie słyszał. - Co mi ty bajesz! co opowiadasz! Kłamstwato twoje... - A w tej Galicji... - Przestań! - Trzeba było ratować. Honor plemienny za jakš bšdŸ cenę musiał się obudzić. Wolałbym, żeby zamiast uprowadzenia Krzysztofa ucięto mi tę rękę, tę nogę, ale musiałem, przyjacielu, podmawiać, żeby szedł. Zstępowali w dół, w najniższš częœć ogrodu, ramieniem o ramię oparci, ze zwieszonymi głowami, szepcšc do siebie wcišż starcze pogawędki-pociechy, zgrzybiali obadwaj, starzy i bezsilni od smutku. - Na cóż mi się to wszystko zda w mojej niedoli?... - mamrotał Cedro. - Musiało co lepsze ocknšć się i rzucić w krwawš kšpiel. Mógłże to on spać w domu iwładać kawałkiem ziemi? Przypomnij sobie jego duszę... On, Krzysztof! Pomyœlże tylko... On, Krzysztof! Rozdział 12 SANDOMIERZ Rafał Olbromski zdołał dnia 9 czerwca w sam czas dotrzeć do Nadbrzezia i przeprawić się przez pokład na mostołodziach do Sandomierza. Nazajutrz rano cały most sprzštnięto, a baterię szańca przedmostowego ku Trzeœni zburzono ze szczętem. Z natury swego stanowiska, jako adiutant trzeci generała Sokolnickiego, Rafał musiał cišgle przebiegać Sandomierz i jego cały obwód uzbrojony w najrozmaitszych kierunkach. Stary Sandomierz!... Znał go przecie od lat dziecinnych równie dobrze, równie szczegółowo jak ogród i gumno w Tarninach. Gnał tedy konno to na Góry Pieprzowe, gdzie przy sypaniu okopów wyrzucano z ziemi urny staropogańskie ze słowiańskiego zgliszcza, to na pola folwarku kapitulnego Kamienia; za chwilę cokoń skoczy pędził z rozkazami w stronę zachodniš, do fortalicjów zamku, i dalej w stronę Rajeckiego folwarku na Krakówce, wstronę Chwałek i Strochcic, to znowu ku Lenarczycom i Kobiernikom, by wkrótce rzucić pocztowemu cugle konia i na piechotęzdšżać już to ku baszcie nad Rybitwami, jużku posterunkom umocnionym za klasztorem œw. Jakuba, za koœciołem œw. Pawła, œw. Józefa i œw. Michała, czyli klasztorem benedyktynek. Ów trójkšt, który tworzyły powyżej wymienione koœcioły, złšczony z miastem przepaœcistymi wšwozami, stanowił punkt najbardziej umacniany. Nad ostatecznym ufortyfikowaniem tych miejsc pracował pod rozkazami generała dowódcyksišżę Gintułt. Przyprowadził on ze sobš doSandomierza batalion ludzi, których w swoich przeważnie majštkach zgromadził ztamtej strony Wisły. Ludzie ci nie byli dotychczas uzbrojeni ani umundurowani należycie; wzięto ich tak jak stali, w wieœniaczych odzieniakach. Ksišżę sam nimi dowodził, ale nie jako oficer, gdyż do wojska nie wstšpił, tylko jako cywilny inżynier i dozorca. Teraz przy umacnianiu Sandomierza "batalion" Gintułtowski osobliwie się przydał. Za jego to staraniem i nieprzerwanš saperskš pracš wzniesiono szańce naokoło miasta, które stworzyły przedniš straż obrony wewnętrznej. Koœcioły i klasztory zamiejskie były wcišgnięte do tej linii obronnej, a ich cmentarze, dzwonnice, wieże i mury do odporu umocowane. Parowy, stromo œcięte,stanowiły niezrównany systemat dróg krytych do komunikacji z szańcami Œwiętego Jakuba, na Górze Œwiętopawelskiej, Œwiętego Józefa i benedyktyńskim. Szańce odpolne poza tymi koœciołami i przedmieœciem opatowskim podsypano wysoko, a nadto, dla nadania im pozoru jeszcze bardziej strasznego, odziano w puste beczki, które przysypano ziemiš. Stodoły folwarczków Psałterzyskich w tych stronach pourzšdzano do obrony w ten sposób, że wewnštrz nich wydŸwignięto œwietnie zamaskowane ziemne przedpiersia, które dawały możnoœć uporczywej obrony. Podobnie wszystkie klasztory były wewnštrz przemienione w warownie. W samym mieœcie kierował robotami generał Sokolnicki. Starożytny mur obwodowy dopełniał nieustannie, a wyłomy w nim nie do naprawienia zastšpił palankš. Poza murem bito jeszcze palisady w spadek góry, wcišgano na pozycje austriackie oœmnastofuntowe armaty. Ksišżę Gintułt osobliwš pieczš darzył jedenz klasztorów zamiejskich, a mianowicie koœciół i klasztor Œwiętego Jakuba. Wznoszšc w tamtej stronie, od zamku aż podrogę opatowskš, owe wysunięte ouvrages extérieurs, w czasie dozorowania swych chłopów długie godziny trawił na kontemplacji odwiecznych romańskich murów koœcioła, jego ceglanych œcian, pokrytych szeœćsetletniš patynš czasu. Rozkopujšc tak do głębi ziemię tych pagórków, pokrytš młodymi zbożami, gdzie drzewiej, przed wieki, na poczštku stało miasto Sandomierz, trafiano wcišż na œladywałów, murowanych fos, resztki palisad. Może to były wały sypane przeciw Tataromprzez wójta sandomierskiego Witkom i wojewodę Dersława z Obręczny... Rydel kopacza odwalał zapadłe wejœcia do lochów. W ich głębokoœci i mroku szarzały wzgórza kostne. Byłyż to jaskinie, w które przywiodła Tatarów mężna Halina, córka Piotra Krempy, i gdzie œmierciš zginęła dla ocalenia ojczystego miasta?... Ludzie sandomierscy oglšdali ze czciš owe popioły zgasłych pokoleń, dumajšc sobie i zgadujšcnadaremnie, czyje też sš. Któż bo mógł zgadnšć? Byłyż to koœci JadŸwingów czy Tatarów, Litwy czy Rusi, Szwedów czy Niemców?... Nie było czasu na szanowanie podziemnych cmentarzysk. Sypano stare koœci wraz z ziemiš górnš na nowe szańce... Tylko ksišżę Gintułt, po skończeniu dziennych robót, sam, w nocy, obwišzany sznurem, puszczał się częstokroć w owe podziemne chodniki. Znajdował szczególnš rozkosz w dotykaniu się rękš, w obejmowaniu trwożliwš Ÿrenicšsennego popiołu przeszłoœci. Łudził się dobrowolnie, postępujšc w mroki podziemia,wiedziony przez ruchliwy kršg œwiatła, przez bojaŸliwš smugę pochodni, że przepatruje tajemne szlaki œmierci i bada przyszłe dzieje zgasłego człowieka... Rozkosz znajdował w tych złudach. Stawałsię w głębi lochów sam dla siebie niezupełnie zrozumiały, był sam dla siebie na poły człowiekiem, pół duchem i dochodził do stanu złudzenia utraty zmysłów. Za dnia, wœród najpilniejszej pracy, wsłuchiwał się bardzo ciekawie w pogwary ludku o tych lochach, w gadki o przejœciach podziemnych, w legendy przysypane gruzem ciemnoty, zarosłe chwastem i darniš powszedniego dnia, podobnie jak same lochy. Z wolna wytworzyło się w jego sercu łaskawe przyzwolenie na prawdziwoœć œwiatła, które tylekroć w ciemne noce widzieli ludzienad koœciołem Œwiętego Jakuba. Ksišżę œmiał się dobrotliwie, radoœnie i szczerze, słuchajšc, jak to pułkownik szwedzki uciekał co tchu z klasztoru, ujrzawszy o północku œwiatłoœć jarzšcš, co wychodziłaz okien, i usłyszawszy œpiew nadziemski czterdziestu szeœciu dominikanów z Sadokiem na czele, zamordowanych przed pięciu z górš secinami lat. Powiadał sobie wówczas w duchu, że przecie nie masz nic na tej ziemi sprawiedliwszego od wyroku baœni cudownej... Jakże głębokš, jak zrosłšz ziemiš wydała mu się powieœć o wiecznym œpiewie, o wiekuistej wigilii nocnej w tej œwištyńce, gdzie się modlili zażycia wymordowani!... Omszałe mury dominikańskie poczęły promienieć dla księcia przeczystš œwiatłoœciš, niematerialnym jaœnieniem, które otacza cnotę męstwa, honor przysięgi dotrzymaneji grób męczeński. Między jego duszš a owym murem, stromo wystrzelajšcym ze szczytu wzgórka, między kopułkš kaplicy-celi Jacka Odrowšża wyrosła w tymczasie jak gdyby żyła nierozerwalna. Nieraz Rafał zdybał tak księcia siedzšcegopod przykopš, na wystajšcym kawałku żerdzi, w miejscu gdzie w trzynastym wieku istniały winnice dominikańskie, zapatrzonego w uroczy portal północny, w ozdobne łuki półkoliste okien, we floresy frontonu. Nietajne mu też były zabiegi, żeby ten klasztor osłonić najbardziej zarówno od nieprzyjacielskich pocisków jakiod możliwego zbombardowania z miasta. Najwyższe tu powysypywano odkosy ziemi po wzgórkach i najwyżej powznoszono koszokopy. Wszystko to działo się pod ogniem bombardowania i napadów, jak całodzienna kanonada 27 maja, siedmiogodzinna nocna z 4 na 5 czerwca, trzygodzinna popołudniowa 6 czerwca. Po powrocie swoim zza Wisły Rafał rzadziej widywał księcia. Przebywał wcišż przy generale. Obserwował dnia dwunastego czerwca z kopuły kolegiackiego koœcioła przebieg bitwy na Dšbrowiu, we Wrzawach ipod Gorzycami wysiadywał na dachu kolegium jezuickiego w dymnikach, tak dobrze sobie znanych, wypatrujšc stanowisko Austriaków pod Dębinš i cofanie się wojsk naszych pod Rachów. Czuwanie ponocach, dni na siodle bez pożywienia i chwiliodpoczynku zmarnowały adiutanta. Toteż w nocy z 15 na 16 czerwca, kiedy toczyły sięnarady z przysłanym parlamentarzem, postanowił wyspać się należycie. Dopadł jakiejœ stancyjki w domu księżym, stojšcymw głębi podwórza. Całe to domostwo było spróchniałe i bardzo stare, toteż mieszkańcy dawno z niego uciekli. Olbromskirzucił się w ubraniu na łóżko napotkane i głoœno zachrapał. Ale przed północš zbudził go wœciekły łoskot. Przez otwarte okno widać było mnóstwo kul ognistych, puszczonych na Sandomierz z Nadbrzezia, zZarzykowic i poburzonych szańców. Kule te œmigały jak race w dzień godowy, z hukiempękały w powietrzu, miotajšc ogień na wsze strony. Na pół rozbudzony oficer usłyszał tuż gdzieœ za œcianš wrzaski na trwogę. Trzeba było wstać. DŸwigał się właœnie z łóżka, kiedy mu przed oczyma wybuchnšł olbrzymi żagiel ognia. Pożar w podwórzu! Palił się jakiœ œpichlerz czy lamus o kilkanaœcie kroków od okna. - Pana Saniewskiego lamus gore! - wrzeszczały oszalałe głosy. Kiedy Rafał wybiegł z domostwa, już dach je okrywajšcy stał w ogniu. Wiatr wionšł i oto płomieniste jęzory musnęły dachy połaci domów w ulicy Panny Marii. Stare, wyschłe, poczerniałe, powyginane, różnokształtne dachy zajmowały się jeden po drugim z cicha, posłusznie i uroczyœcie. Wszystkie ich załamania, okapy, wyglšdy, dymniki i dziury widać było teraz jak lica nieboszczyka szczególnie wyostrzone, wydatne i oczywiste. Tyle lat osłaniały skupione, ubogie życie ludzkie od słot i wichrów! Teraz same, w jednej chwili wydane na łup, ginęły od œmierci nagłej i równie strasznej jak ludzka. Potok ognia skakał z dachu na dach, przelewał się z jednej pochyłoœci na drugš. Gdzieniegdzie tylko mknšł z podwórza człowiek struchlały. Gdzieniegdzie wybuchał płacz i wnet nacichał jakby przez ogień pożarty. Krzyk tam i sam, a po nim cisza œmiertelna,bardziej przeraŸliwa od krzyku. Trzask w niej słychać wszechmocnego pożaru... Szelest płomieni jakoby łamanie koœci żywych przez obcęgi kata, jakoby czynieniewyroku tyrana. Rafałowi niewymowny żal serce w piersiach zatargał. Dziecięce i młode lata spędził pod osłonš tych starychpodcieni, tych wielkich, czarnych dachów zrosłych w jedno, podobnych do siodeł i przełęczy górskich..: Teraz oto przed jego oczyma wszystkie bezsilnie konały. Zdjšł czapkę i gorzko jak dziecko wzdychał. Ale przecie ocknšł się w mig. Spojrzy, aliœci pożar straszliwym zagonem sięga do kamienicy Saula Dżiordżiego, Greka.Poskoczył w rynek. Ujrzał w pobliżu ratusza tłum żołnierzy polskich, wywłóczšcych sikawki. Garstka mieszczan w koszulach i portkach na bosaka łaziła posieniem... a - 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż„Pěc …<â c †{c ‡™+:c ˆÓ9‚% ‰U?+ rynku lamentujšc i rwšc włosy. W mgnieniuoka Rafał ich zaprzšgł do roboty. Kazał przynieœć drabiny i zarówno żołnierzy jak łyków popędził na dach narożnego domostwa zwanego Wójcikowszczyznš, z rozkazem odarcia go z gontów. Œciany poczęto lać wodš z sikawek, żeby nie puœcić ognia w rynek. Teraz wszystek motłoch poczšł krzyczeć i powtarzać: - Nie puœcić ognia w rynek! - Lać œciany! Ršbać wszystkie chlewy i stajnie od Wójcikowszczyzny! Zatrzeszczały pod siekierami stare parkany, daszki i przyciesie, - w ziemię wrosłe. Cała już połać na wzgórzu wraz ztyłami gorzała jak żywy stos. Perzyna stamtšd poszła jak œnieg. Żar straszny. Granaty pocznš bić coraz gęœciej w płomienie. Na ludzi padła wraz z tš perzynš i trzaskiem brandkuglów trwoga œmiertelna, popłoch paniczny. Mieszczanie uciekali od własnych domów, ode drzwi mieszkań, z ršk żołnierzy, chronišc się do piwnic i murowanych koœciołów. A i sami żołnierze chyłkiem pomykali za mury. Opuszczony od wszystkich Rafał zaniechał ratunku. Idšc w kierunku kolegiaty, usłyszał nagle szczególny wœród tego zgiełku i trzasku dŸwięk. Przystanšł, leniwie pytajšc siebie: co też to być może?... Nierychło pojšł, że stary zegar, stršcony kulami wraz ze szczytem wieży kolegiackiej, leciał przez powietrze. Posępny był rumor œmierci tego miernika czasu. Dzwoniły przez chwilę jego rozsypane koła po miedzianym dachu koœcielnym, charczały i klekotały rozbite sprężyny i wagi, aż w powszechnej ruinie zapadły w nicoœć. Przez kopułę kolegiaty dym poczšł buchać z granatów, które do kruchty i w œrodek nawy popadały. Szerokałuna rozpostarła się nad plebaniami Œwiętego Pawła, które stanęły w ogniu, nad Krakowskim Przedmieœciem, gdzie płonęły rzędy podmiejskich chałupek, nad folwarkiem klasztoru Panien Benedyktynek, nad œwieżo wystawionym folwarkiem miejskim. Rozlegał się co chwila krzyk, że gore browar na Czwartaku pojezuickim, że pali się płomieniem cały folwark na przedmieœciu zawichostskim za sadzawkš benedyktyńskš, że płonie wielka szopa cegielni kapitulnej... Widno się zrobiło na górze sandomierskiej jak w biały dzień. W dali, pod łunš, sterczały czarne widma spalonego w pierwszym szturmie koœcioła reformatów iczerniały popieliska Œwiętego Wojciecha. Dymy białymi zwojami osłoniły miasto .i poczęły magać się ponad czubami koœciołów. Ludzie z rynków, z uliczek, z mieszkań, z powierzchni ziemskiej poznikali. Wchłonęły ich głębokie piwnice, lochy i chodniki, podziemne miasto trwogi. Była już blisko pierwsza po północy, kiedy ozwały się armaty austriackie na lewym brzegu Wisły, jednoczeœnie z trzech stron. Olbromski poszedł z rynku w parów północny. Wiedział, że tam znajdzie swego dowódcę. Istotnie Sokolnicki wydawał w tym miejscu rozkazy. W chwili gdy Rafał zbliżał się, ryknęły z zamku i od bramy Krakowskiej oœmnastofuntowe działa, zdobyte na Austriakach, a teraz wymierzone w ich kolumny idšce Jagiellońskš drogš na baterię drugš i trzeciš, czyli na zamek i bramę. Rafał otrzymał rozkaz przyniesienia wiadomoœci z baterii czwartej, to jest od koœcioła Œwiętego Pawła. Na przecięciu parowów spotkał dwie kompanie grenadierskie pod wodzš pułkownika Weyssenhoffa, pędzšce w cwałna wzgórze Œwiętopawelskie. Pobiegł z nimiitrafił w wir najzacieklejszej bitwy. Kolumna nieprzyjacielska, którš odepchniętood wzgórza Salve Regina, przeszła rozdołem Piszczeli pod narożniki oszańcowań koœcioła Œwiętego Pawła. Szefbatalionu Białkowski z dwiema kompaniami pułku dwunastego wytrzymał tam atak bronišc się zaciekle. Z prawego boku bateriina wale opalisadowanym biły armaty, kierowane przez porucznika Bilskiego i podporucznika Tykla. Ale już jeden z granatników został zdobyty i zagwożdżony,palisady narożnika wyršbane siekierami, kanonierowie wykłuci bagnetem, a cała trzecia i czwarta kolumna austriacka wdzierała się na nasypy. Grenadierowie Weyssenhoffa uszykowali się w kolumnę na koœcielnym cmentarzu. Z cicha otwarli bramę. Zwarty ich zastęp wyszedł pod wyłom i czekał tam z nastawionym bagnetem. Ledwie piechury austriackie zdšżyły rzucić okiem na wnętrze szańca, grenadierowie rzucili się na nich z zaciekłym męstwem. Powstała mordercza bitwa na nasypach i w fosach. Zrazu umiejscowiona w wyłomie baterii czwartej,stopniowo rozcišgnęła się w obiedwie strony za koœciół Œwiętego Jakuba i aż do klasztoru benedyktynek. Trzy silne kolumny austriackie, a więc jakie pięć tysięcy ludzi, spitych gorzałkš, kilkakroć już dopadały tego ostatniego klasztoru, aż wreszcie zdobyły go wraz z czterema armatami. Folwarki, szopy, stodoły, chaty palšce się naokoło miasta, pożar olbrzymi w œródmieœciu, dawały widzieć jak na dłoni wszystko, co się dzieje. Rafał pracował wraz z innymi oficerami przy armatach baterii czwartej aż do momentu zupełnego odepchnięcia napadu. Widzšc, że pozycja na teraz jest bezpieczna, skierował się wielkimi kroki w wšwóz Œwiętego Jakuba, ażeby generałowi zdać sprawę, Gdy przebiegał obok koœcioła, ktoœ go zawołał po imieniu. To ksišżę Gintułt stał przy portalu i kiwał na niego rękš. Bujne płomienie buchajšce z miasta oœwietlały koœciół. Cień od figury Gintułta, ruchomy, olbrzymi i długi, pływałpo całej olbrzymiej œcianie, padał na staję młodego jęczmienia, który tuż za murem bujnie się plenił. Wewnštrz koœcioła stali zaczajeni chłopi Gintułta, œciskajšc gwery austriackie, nabite austriackimi ładunkami niedawno wydobytymi z ratusza. - Dokšd idziesz? - krzyknšł ksišżę. - Do generała. - Z dobrš wieœciš? - Z dobrš. - Pamiętaj, pamiętaj, żeby mi Œwiętego Jakuba szanował! - Cóż ja mogę... - Pamiętaj, pamiętaj!... Rafał, nie słuchajšc dalej, pobiegł w parów, skręcił na lewo i dšżył w górę między pachnšcymi ogrodami, między domkami, przyczepionymi do góry jak gniazda jaskółcze. Znalazł generała przy baterii głównej. Sokolnicki wydał właœnie rozkaz: - Bić w klasztor benedyktynek na wyłom! Wielkie armaty wałowe poczęły miotać kulew klasztor i ogród koœcielny, w mury cmentarza i dzwonnice zdobyte przez Austriaków. W tej samej chwili nadbiegli oficerowie przyboczni z doniesieniem, że silne kolumny atakujš miasto od strony Zawichosta, że szturmujš całš przestrzeń od murów klasztornych Marii Magdaleny aż do zamku, że cišgnš zarówno samym wybrzeżem Wisły, jak i szczytem Gór Pieprzowych. Zaledwie Rafał wybiegł z parowu na jaœnię,generał obcesowo zapytał: - Bateria czwarta? - Trzyma się. - Co tam? - Oficerowie rychtujš działa i strzelajš, bokanonierów wybito. Pułkownik sam pracuje.twarz ma spalonš od prochu. - Œwięty Jakub? - Nasz. - Czy oblegany? - W tej chwili jeszcze nie. Ale z zachodniej strony lada chwila... - Biegnij tam i zachęć do wytrwania! To klucz naszych wšwozów. Dasz mi znać, ale dopiero w takiej chwili, gdyby się nie mogli żadnš miarš utrzymać. Pomocy im dać nie mogę, ani jednego człowieka. Rozumiesz? Rozumiem. - Gdyby się żadnš miarš utrzymać nie mogli,niechaj wszyscy uchodzš wraz, co do nogi, a ja ruderę natychmiast zburzę ze szczętem Austriaków pod niš pochowam. - Œwiętego Jakuba! - zawołał Rafał przypomniawszy sobie zlecenie ksišżęce. Ale generał już go nie słuchał. Cały był pochłonięty ekspedycjš kapitana Czajkowskiego na czele kompanii trzeciego pułku dla odebrania ogrodów i murów Panien Benedyktynek, kapitalna Szymanieckiego na czele pięćdziesięciu ochotników dla zdobycia karczmy za bramš Opatowskš i adiutanta swego, Jordana, ze stu ludŸmi na baterię szóstš i siódmš. Przybiegłszy na miejsce wskazane Rafał zastał już wœród obrońców zamieszanie. Piechota austriacka, wdarłszy się po okršgłym .pagórku od strony Wisty i starejKrakowskiej bramy murowanej, usiłowała zdobyć szańce, jeszcze przez generała Egermana sypane. Kompania pułku dwunastego, ukryta za nasypem, biła się już z napastnikami na bagnety. Niewyćwiczeni chłopi Gintułta, poumieszczani w oknach i korytarzach klasztoru, na poddaszach i w dymnikach, nawieży i za murem, strzelali ile wlazło. Sam ksišżę, nie majšc żadnej broni, z laskšw ręku przechadzał się między tłumem udzielajšc rad i wskazówek nie tylko żołnierzom, ale i oficerom. Ruchy jego byłyzgoršczkowane, słowa gwałtowne i nieopatrzne. Wchodził w œrodek szeregów, krzyczał, łajał, rozkazywał. Kiedy Olbromski przebiegał obwód umocniony w poszukiwaniu dowódcy oddziału, któremu byzakomunikował rozkazy generała, jakiœ oficer pocišgnšł go za połę i wskazujšc księcia mówił: - Czy nic mógłbyœ, panie adiutancie, zabraćze sobš tego Don Kichota? - Równie dobrze waćpan możesz go zabrać,gdzie wola... - Łazi tu i rozporzšdza się jak ekonom. Jeszcze mu kto przez pomyłkę w łeb strzeli... - Gdzie ja go wezmę? - Zamknij go w kaplicy Œwiętego Jacka. - To go sobie waćpan zamykaj! Najbardziej napastowany był wysunięty narożnik szańczyka. Żołnierze austriaccy wdarli się już nań masš, postršcali puste beczki i powyrywali pale. Garstka żołnierzypolskich zmagała się z nimi ze wszech sił, ale nie była zdolna odtršcić naporu masy. Oficerowie widzieli, że tego miejsca nie utrzymajš bez pomocy. Tymczasem adiutant generała przyniósł im wiadomoœć, że pomocy nie otrzymajš. Ksišżę Gintułt skoczył w stracony wyłom i podniecał żołnierzy krzykiem do oporu. Takpchajšc ich pięœciami do czynu i faktycznie dowodzšc, zagradzał drogę. Widzšc, że spracowani żołnierze nie sš już zdolni dotrzymywać placu, chwycił z ziemi karabin i w gronie kilkunastu woltyżerów poskoczył w fatalny kšt. Zwarli się tam bagnetem z piechurami Schöcklera. Z poczštku cofnięto się przed ich wilczymi susami, ale chwilę trwała niepewnoœć. Gintułt poœliznšł się na ruchomych glinach irunšł na twarz w rów za wałem. W mgnieniu oka rzuciło się na niego z dziesięciu chłopa, żeby go żywcem pojmać. Ale się nie dat. Wstał w błocie rowu na kolana i gołymi rękoma zaczšł się szarpać z pijanym żołdactwem. Krzyczał o ratunek,widzšc, że kilku żołnierzy, co mu na pomocskoczyli broni się pod nasypem. Ale i tamci wnet zostali przez tłum obezwładnieni. Wtedy opanowała go œmiertelna podnieta. Huknšł pierwszego z brzega draba między oczy, w piersi drugiego. Targnšł się z kupycałš siłš. Nie dał rady. Powtórnie runšł wbłoto rowu na wznak, czujšc, że traci siły.Plunšł w pysk najbliższemu, który go kadłubem swoim całkowicie przywalił. Charknšł mu w œlepie: - Prędzej morduj, chamie! Ale oto ów żołdak garœciš zasłania mu usta. Coœ do niego szepce, coœ sekretnie gada. Jška się, jška... Ksišżę otwarł oczy. Nie może pochwycić tchu... - Cichaj... cichaj... jaœnie panie... - szepce ów żołdak austriacki. - Lei! Nie waż się ruszać! Gintułt przymknšł oczy. Pękały mu zduszone piersi. Piorunem leciała myœl szukajšc miejsca, czasu, wypadków, kiedy on widział tę gębę, słyszał ten głos. Znalazła wreszcie... - Nie inaczej... Piotra Olbromskiego sekundant-cha, cha... Naokoło szczęk karabinów, wrzask, tupot nóg... Depcš po nich, leżšcych w rowie, walš się w jamę zdobytš. W szańcu krzyk, zgiełk, strzały, łomot pustych beczek, kamieni, padanie gruzu. - Ktoœ ty - wyjęczał ksišżę. - Cichaj! Mijały tak minuty długie jak stulecia. W pewnej chwili wysłuchawszy, że główna masa wojska wtargnęła do wnętrza szańca, Michcik dŸwignšł się z ziemi, obejrzał wkoło i jednym szarpnięciem wywlókł księcia z rowu. Chyżym krokiem, nie nagabywani przez żołdaków, którzy pędzili na zdobycie szańca, pobiegli, poskoczyli obaj fosš zachodniš aż do końcamurów klasztornych. Tam pochwyceni zostali przez chłopów Gintułta, zaczajonych w poprzecznym parowie. Wnet byli w ich tłumie. Ksišżę dał się poznać i niezwłocznie zeszedł z Michcikiem na dno wšwozu. Już w ten wšwóz z obwodu murówŒwiętego Jakuba wywalał się tłum żołnierzy i chłopów pod parciem zdobywczej kolumny austriackiej. Nadaremnie usiłowali przedostać się do koœcioła. Wir masy ludzkiej rozbitej i pędzonej odepchnšł ich w głšb rozpadliny. Stamtšd słyszeli, co się dzieje... Oto œrodkiem tłumu biegł z gołš szpadš oficer komenderujšcy i szykował lud żołnierski wkolumnę, która by weszła w obręb baterii czwartej Œwiętego Pawła. Oficerowie młodsi stosownie do rozkazu opróżniali teraz mury klasztoru Œwiętego Jakuba. Jednego r nich ksišżę zaczepił niezwłocznie w sposób ostry i wyzywajšcy:czemu to zamiast ludzi pędzić na obronę starej œwištyni on ich właœnie stamtšd z takim męstwem wywłóczy'? Oficer spojrzał na niego z góry i mruknšł, żeby się odczepić: - Kamień na kamieniu za godzinę r tych murów nie pozostanie. Jakże mam ludzi w nich trzymać! - Czemuż to ma z tych murów kamień na kamieniu nie pozostać? - Bo będš z naszych bateriów armatami zdruzgotane. Wzięły klasztor Austriaki, ale w nim zginš. Ksišżę, nie słuchajšc dłużej, pobiegł pędem ku górze. Michcik dšżył za nim. Gdy tak Gintułt wbiegał po gliniastych stopniach, miał chwilę samowiedzy, że już raz spełniał coœ podobnego, że fatalnoœć nieunikniona czeka na niego u szczytu tej góry. Wiedział. że Ÿle. czyni sobie, czuł gorzki żal, że biec musi... Ale gniew nie dał mu stanšć. Zwalany błotem, bez czapki, z rozwianym włosem mijał baterie. Ludzie, stojšcy w milczeniu u armat i strzelnic, zwierzali sobie myœl, że musi być to bardzoŸle, że to, widać, zwiastun nieszczęœcia. Ksišżę dopadł miejsca generalskiego w tej właœnie chwili, kiedy wydane zostały rozkazy zburzenia starego koœcioła, żeby zniego noga austriacka w wšwóz nie zeszła. Kanonierowie wyrychtowali działa na łożach. Z zapalonymi lontami czekali na komendę ogniomistrzów. Sokolnicki stał bezruchu z lunetš przy oczach i lustrował jeszcze koœciół. Œwištynia stała przed nim w lunie, w blasku ognistym, zgrzybiała, straszna, jakoby grobowiec, na$ który nie masz doœć potężnej siły, która by $o tknšćmogła. Oto przybiegł zdyszany adiutant Rafał Olbromski i zdawał sprawę, że wszystka siła wyszła z murów œwiętego Jakuba, że już jest w baterii "numer czwarty", że tam ledwie i tych sił połšczonych starczy do obrony, że opuszczone mury nieprzyjaciel zapełnił, żecišgnie działa w obręb klasztoru, ażeby stamtšd bić w Sandomierz. Generał skinšł głowš i złożył lunetę. Gintułt stanšł przednim. - Czego? - krzyknšł Sokolnicki. - Œwięty Jakub ma być zburzony? - Kto waœci wzywał do mnie? - Nikt mnie nie wzywał. - A wiec?... - Przychodzę zapytać się... - Pal! -- rzekł Sokolnicki odtršcajšc natręta. Nim komenda została powtórzona, Gintułt schwycił generała za rękę, za ramię... Błagał go z krzykiem: - Patrz! Œwięci się cała... Rozległ się pierwszy strzał. - Wstrzymaj rozkaz, generale! Zbierz wszystkie siły, uderz na tę pozycję, jeszcze jš wydrzesz! - Nie mam sił żadnych... - mruknšł generał, oszołomiony napaœciš. - Masz pięć tysięcy ludzi! - IdŸ precz, człowieku! Huknšł strzał drugi i trzeci. - Œwięte popioły rujnujesz i depcesz!... Czyliż nie widzisz, co zburzy te kult! Patrz! - Widzę nie gorzej od waœci. Ale zburzę œwięte popioły dla ocalenia żywego miasta. Słyszałeœ? - Nie zburzysz! Nowe rozległy się strzały. Gintułt chwyciłSokolnickiego za piersi, krzyczšc, żeby kazał zaprzestać. Oficerowie przyboczni oderwali go siłš i odepchnęli. Wtedy w męcebezrozumnej skoczył ku armatom, wydarł z ršk kanoniera lont zapalony i cisnšł go naziemię. Oniemiały żołnierz stał bez ruchu. Ksišżę przypadł do drugiego... Ale oto oficer sekcyjny pchnšł go szpadš w piersi. Żołnierze odtršcili rozszalałego wyciorami.Jęknęły armaty od strzałów. - Żołnierze! - krzyczał Gintułt, leżšcy na ziemi - nie słuchajcie tego rozkazu! Żołnierze, żołnierze... Huk wystrzałów był mu odpowiedziš. Wtedyksišżę zebrał ostatek sił i zawołał z całejmocy cielesnej i ze wszystkiej mocy ducha: - Do mnie, dzieci wdowy! Rafał Olbromski usłyszał ten okrzyk jak trzask piorunu. Straszna trwoga włosy mu zjeżyła na głowie. Ujrzał w duszy swej moc przysięgi na ten okrzyk i pętlę jej czarodziejstwa uczuł na sobie. Bez tchu, z bielmem na oczach, wyrwał pałasz z pochwy i przyskoczył do księcia. Ten spojrzał na niego półmartwymi oczyma i rozkazał: - Wydrzyj im lonty i zgaœ! Nie daj œwiętych popiołów! Rafał rzucił się na kanoniera i wyrwał mu lont z ręki. Rzucił się na drugiego i wyrwał mu lont z ręki. Skoczył 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŠPŒ S ‹Ü Ďc €ŒŤc ż*[ L Ž5K F€ku trzeciemu, ale w tej chwili runšł na ziemię, powalony ciosami szabel i pięœci. Kiedy po jakimœ czasie przyszedł do siebie,spostrzegł, że leży pod murem, w wšskiej uliczce, która prowadziła na sandomierski rynek. Obok niego leżał skrwawiony ksišżę. Kilku żołnierzy przebiegło tamtędy. Dał się słyszeć łoskot strzałów karabinowych, trzask dalekiego pożaru... Ktoœ podłożył ręce pod głowę Rafała, dŸwignšł go z ziemi i posadził na kamieniu. Schyliła się nad nim twarz jednego z kolegów. Człowiekten szepce z poœpiechem: - UchodŸ stšd! Skryj się co tchu! Za chwilę będziesz rozstrzelany, jeœli nie ujdziesz. Już cię szukajš... Umykaj! Rafał zrozumiał tę radę. Powiódł oczyma po ziemi. To ksišżę Gintułt... Nad nim pochyla się i twarz mu wodš ociera żołnierz austriacki. Cóż to ma znaczyć'?... Po chwili ów żołnierz bierze księcia za bary, zadaje go sobie na plecy, jego samego cišgnie za rękaw. Idš wraz, biegnš... Pożar przed nimi. Olbrzymie zgliszcza rodzš biały dym i lotne perzyny... Idš jak we œnie między domy spalone już doprzyciesi, między stosy głowni kopcšcych. Z Gór Pieprzowych bijš w miasto armaty, zza Wisły padajš wcišż brandkugle, z pól sandomierskich puszczone œwiszczš nad miastem pociski. Wokoło nigdzie żywego człowieka... Rafał, a za nim żołnierz niosšcy księcia, biegnš w podskokach, rozglšdajš się, lustrujš miejsce. Zawrócili w jakiœ brukowany dziedziniec czy na cmentarz koœcielny, którego po spaleniu okolicznych budowli nie było sposobu rozpoznać. Przyszli na oœlep do okršgłego ogrójca czy kostnicy w głębi długiego podwórza. Pchnęli drzwi, zawarte na zardzewiałš klamkę, i po schodach na poły zburzonych zbiegli w głšb ciemnego lochu. Ujrzeli w podziemiu tym skupionych ludzi. Kobiety, siedzšce w kucki nad kołyskami, powitały ich krzykiem przerażenia, dzieci kryły się po kštach. Michcik dał im znak rękš, żeby milczały. Rozejrzawszy się w mroku, ujrzał dalszy cišg tego podziemnegokorytarza. Tam poszli. Zagradzały im drogękupy kamienia zwalonego ze sklepień. Szli chyłkiem przez duszne otwory, przez szerokie jaskinie, przez bramy i ciasne korytarze, w gęstym mroku. Aż oto w jednym miejscu przyjmie ich œwiatło! Zimne, czystsze powietrze... Ujrzeli w górze sklepienia zakratowane okienko. Strudzony żołnierz złożył księcia na ziemi.Œcišgnšł ze siebie zwinięty płaszcz i rzuciłgo na mokre pokłady gliny, odpasał broń... Gintułta ułożył na płaszczu, Rafała obok. Sam usiadł w kšcie. Ksišżę z wolna przychodził do siebie. Ciężkodyszał i kaszlał, bezsilnie rzężał. Olbromski rozejrzał się wkoło. Zrazu widział tylko szarš, jakby posiwiałš gęstwinę mroku. Ze szpary okiennej padała jednolita smuga półblasku, w dole rozpraszała się i nicestwiała. Ale gdy oczy przywykły do mroku, dojrzał w głębi jakoby wzgórze szare, jakoby kopiec pochyły... Wstał ze swego miejsca i podszedł bliżej. Wielka w głębi pieczara była zawalona koœćmi ludzkimi. Nikłe œwiatło dawało widzieć czoła czaszek i koœci policzków. Poustach uœmiechniętych boleœnie wiodło nici półjasne, ukazywało skurczone palce i bojowo wycišgnięte piszczele ršk. Zadział przychodzień, bo mu się zdało, że góra koœci œmieje się z niego w ciszy... Rozdział 13 NAROŻNA IZBA W nocy 30 czerwca, po zupełnym opuszczeniu Sandomierza przez Austriaków,którzy go na mocy kapitulacji 19 czerwca posiedli, Rafał Olbromski, ksišżę Gintułt i żołnierz Michcik cichaczem wymknęli się z miasta. Właœnie mieli je zajšć Kozacy, przeprawiajšcy się na łodziach zza Wisły. Michcik, przebrany w mundur ułana Dziewanowskiego, zdobył gdzieœ w mieœcie konia-chabetę i wystarał się o lepszego dla Rafała. Ułański płaszcz, zwišzany między kulbakami koni, służył za łoże dla ciężko chorego księcia. Wyjeżdżali nad ranem przez Krakowskš bramę. Doœć już było œwiatła, żeby Rafał mógł dojrzeć, co się stało z miastem. Ani œladu palisad! Wszystko zrównane z ziemiš i spalone na stosach. Doły i rowy pracowicie pokopane -zawalone, szańców ani œladu. Przez chwilę czuł w sobie gniew, gniew najbardziej ludzki, na widok ogromnej pracy zniweczonej bez œladu. Ale zmiażdżył go w sobie młotem potężnej myœli: Teraz do Tarnin! W skok zjechali z góry. W mieœcie bezpańskim, bezbronnym i spalonym nikt ichtej nocy o hasło Igle pytał. Zorza ranna, szerzšca się nad rozdołem Wisły, dawała widzieć zgliszcza wszędy, ziemię zjeżdżonšarmatami, stratowane zboża. Pomknęli ku Samborowi co pary w koniach, żeby przed jasnym dniem wjechać między pola, w wšwozy. Słońce wschodziło, kiedy za Goryczanami wzuli się na prawo w wšwozikiwjechali w mylne i wšskie drogi. W dali, w dali na wzgórzu widać było Tarniny. Konie jeŸdŸców weszły w koleje i ocierały się bokami. Wyżej przytroczyli płaszcz i podnieœli chorego. Twarz miał koloru ziemi,oczy szkliste. Słowa bez zwišzku snuły się w jego poczerniałych wargach. Rafał marzył jak o szczęœciu, żeby nareszcie bezszwanku dopaœć do domu. W Sandomierzu nie było gdzie trzymać rannego. Szpitale pełne były oficerów i żołnierzy, w prywatnych domach panowała nędza i trwoga. Przylgnęło zresztš do nich obudwu jakieœ echo podejrzenia, które towarzyszyło każdemu ich krokowi. W cišgustraszliwych dni kapitulacji, wyjœcia sił polskich w stronę Zawichosta i panowania austriackiego w mieœcie, Rafał zgłębiał swoje położenie. Jakże się to stało, że z oficera pełnego nadziei, stojšcego u szczytu powodzenia, przeistoczył się niemal w zdrajcę, w podkomendnego, który niweczy samowolnie rozkazy swego generała? Jakże się to stać mogło, że zamiast krzyża zasługi zarobił sobie dobrowolnie na sšd polowy i prawdopodobnie na haniebnš œmierć? Sam touczynił, o dziwo... Wraca oto znowu w progi domowe nie jak zwycięzca i bohater, o czym tyle lat marzył, lecz jako wymazany z list pułkowych... Sam to uczynił... Myœlał o tym patrzšc na zboża rodzinne, falujšce jak daleko oko sięgnie, na niwy sandomierskiej pszenicy, czarne, zroszone... Skowrończy chór dzwonił pod niebem... Mgły poranne wstawały z parowów. Za Chobrzanami wzięli się w lewo ku Koprzywnicy. Z prawej i lewej strony drogi zboża były pogniecione, wbite w ziemię przez pułki konnicy idšcej pod Połaniec. Z nadzwyczajnš pieczołowitoœciš jeŸdŸcy zbadali lasek sosnowy na wzgórzu, czy w nim aby nie czai się patrol austriacki. Ale las był pusty, pełen tylko woni żywicznej, błękitnej mgły i poœwistu zięb. Co siły w koniach zjechali w dolinę Koprzywianki i zbliżyli się do miejsca. Ogród rodzinny przed oczyma Rafała! Cały w gęstym obłoku... Œrodkiem jego biegnie w dół, po zboczu góry, aleja wiœni łutówek. Wszystkarubinowa od niezmiernej masy owocu, wszystka skšpana w barwie. nad wszelkie słowo uroczej. Wilgi wykrzykujš w gęstwinach starych wiœnio spękanej korze, o liœciu miękkim i miłym jak włosy kobiece;sroki i wrony na szczytach drzew wyjadajšjuż pracowicie od wczesnego runa, nim ludzie na dobre się zbudzš, niezrównany owoc. Cień jeszcze w sadzie, czad od tysišca nocnych zapachów, mrok pod okapami wielkich jabłonek, przy pniach grusz, których owoce: już cišgnš gałęzie ku ziemi. Chmiel dziki wyrósł bujnie, nie znany oczom Rafała dziwaczny przybysz rozwlókł się po zmurszałych balasach płotu i zarzuca nici swe na gałęzie sšsiedniej jodły. Dzikie drzewa wyrosły na podziw. Młody modrzew buja wierzchołkiem w lazurze nieba, a lœnišce liœcie klonu, ciemne liœcie włoskiego orzecha poranny wiatr przegina. Z głębi, z rozdołu. zapachniały grzędy truskawek. Tam, jeszcze dalej, gęstwina malin nieprzebyta, wielki jałowiec, urwisko i czub starego brzostu... Szybko wjechali po wzgórzu, obok dwu wypróchniałych siostrzyc-wierzb, na dziedziniec. Już w ganku siedział na drewnianym zydelku stary pan Olbromski w swej wyszarzanej bekieszy i odwiecznej rogatywce. Ujrzawszy z nagła jeŸdŸców zerwał się na równe nogi z najoczywistszym zamiarem wykonania przezornej rejterady. Ale już było za póŸno. Zstępował tedy ze stopni z brwiš namarszczonš, zły i srogi. Czapkę na głowie rękš miętosił, niby to z gotowoœciš do ukłonu. Piorunem oka przeszywał przybyszów. Ale naraz w zgrzybiałej, jakoby pleœniš pokrytej twarzy coœ błyœnie... Kurcz stuli usta... Szlocha starzecna piersi synowskiej jak dziecko... Krzyk powstał w całym domu. Poczęły wychylać się kobiece figury, wyległa służba. Oto matka... Staruszka, babinka, ledwie jš można poznać... Twarz cała w zmarszczkach i fałdach, oczy wypełzłe ledwie patrzš. Zofka! Ogromna kobieta, na pół ubrana, przy nadziei, w jakim ósmym miesišcu. Wszyscy ledwie mieli czas ochłonšć z uniesienia na widok Rafała, a już w zdumieniu słuchali wieœci, że majš dać goœcinę rannemu księciu Gintułtowi. Gwałt powstał w całym domu, bieganie, znoszeniepoœcieli do izby narożnej, niegdyœ Rafałowej, wołanie służby i rwetes nie do opisania. Na dworze przy koniach, za progiem, został jeno sam Michcik. Odziany w mundur ułana zabitego na sandomierskimplacu-wyglšdał jak stary wiarus. Oczy jego niespokojnie oblatywały okolicę, pola, wšwozy. Księcia wniesiono do izdebki i ułożono na czystej, wysoko zasłanej poœcieli. Otwarte okno wpuœciło do stancji woń różanš. On leżał z przymkniętymi oczyma, na pół przytomny, patrzšcy w jeden kšt. Czoło miał jednostajnie, nieodmiennie zmarszczone, jakby nad tš samš wcišż myœlš głęboko, głęboko się biedził. Dawno nie golony, siwiejšcy zarost oblókł wargi, policzki, podbródek i uczynił z niego starca. Wszyscy wyszli w nadziei, że chory będzie spał. Chciano niby obmyœlić dla tak wielkiego goœcia posiłek jak najlepszy, najbardziej leczniczy; chciano powzišć wiadomoœć o wszystkim naraz, a w gruncierzeczy usiłowano tylko bez przeszkody patrzeć w Rafała. Staruszkowie obstšpili syna z dwu stron, zagarnęli pod œwiatło okna. Wycierajš do sucha oczy, żeby jak najlepiej widzieć, nastawiajš ogłuchłe uszy, żeby zaœ czego ze słów nie uronić... Drepcš na miejscu, podglšdajš... Tymczasem Zofka minęła powtórnie w sposób sekretny sień prowadzšcš do izby rannego. Uchyliła drzwi, zajrzała przez szczelinkę. Leżał tak samo ze zmarszczonym czołem, z zagryzionš wargš, wszystek w jednš jakšœ myœl okuty jak w kajdany. Wsunęła się za drzwi bez szelestu, wtuliła w kšt wedle pieca. Patrzy weń. patrzy, napatrzyć się nie może... Przed rokiem wydali jš za mšż za konkurenta, za przyjezdnego kawalera, za sšsiada, który stanowił dla niej partię. Myœli sobie teraz o tym. Była narzeczonš, uszyli jej wyprawę, sprawili huczne weselez muzykš i tańcami, był œlub, oczepiny, przenosiny. Wszystko jak sen. Teraz jest wcišży... I dopiero w takiej chwili zjawia się przed niš jej "ksišżę"... Tenże to jest człowiek, którego we snach i radosnych jawach dziewiczych widywała? Toż to jest marzenie jej spełnione? Ksišżę leży w tej izbie, gdzie tylekroć o nim po nocach œniła. Czemuż stało się tak właœnie, a nie inaczej?... Wtem struchlała ze wstydu! Zmarszczki żelazne na jego czole zaczęły się rozchodzić, rozpływać jak chmury od łagodnego wiatru pod słońcem. Uœmiech, niby jutrzenka daleka, zajaœniał na ustach itwarz rozwidnił. Tylko oczy zostały szkliste i nic nie widzšce. W całym obliczu odbiło się ukojenie, spłynęła na nie łaska ciszy i błogosławiony chryzmat pociechy. Zgrabiałe, bezwładne race zsuwajš się ku sobie, palce jednej dłoni zaplotš bez sił na palce drugiej... Obiedwie przycisnš piersi ciężko dyszšce. Usta szepcš wyrazy, które w ucho Zofki padajš wyraŸnie, jasno, kwieciœcie. Zda się jej przez chwilę, że rozumie wszystko, co szeptajš do siebie te wargi, że to już dawno słyszała, że wie doskonale... Powtórzył te słowa, powtórzył drugi raz ijeszcze: Ad Rosam per Crucem, ad Crucem per Rosam! In ea, in eis gemmatus resurgam... Przytuliła się do œciany i przemieniła w cień nic nie wiedzšcy, a przecie wierny aż do ostatniego kroku... Wtem poza domem rozległ się przeraŸliwy krzyk. Zofka buchnęła we drzwi. Rafał biegł na dwór wdziewajšc po drodze czapkę i zapinajšc rzemienne. pasy uzbrojenia. Michcik wskazywał w oddali, podrugiej stronie rozdołu Koprzywianki, austriackš konnicę i piechotę, które wolno zmierzały w tę stronę. Skoczyli obadwaj dokoni. Ale zarówno koń Rafała jak Michcika był zgrzany, robił bokami i dymił się jeszcze z trudu. Stary Olbromski dreptał zasynem przynaglajšc go do poœpiechu. Oczy starca padły na zbiedzone konie. obudwu jeŸdŸców. Coœ poczšł krzyczeć... Pobiegł nagle ku stajni rozkazujšc: - Michcik! Michcik! Dawaj tu szkapy... Żywo! Obadwaj z Rafałem pospieszyli za starcem,On tymczasem trzęsšcymi się rękoma rozwarł drzwi stajenne takim ruchem, jakby ze siebie wyrywał wnętrznoœci. Wołał: - Wałacha gniadego pod panicza! Sobie tę siwš klacz zabieraj! Żywo! Nie stój! Tyœ to mi syna Piotra tratował.:. Przepinaj siodło... Żywo! już ich widać... Michcik okiełznał przepyszne konie, wyhodowane pod pańskim okiem, w ciemnoœci, wypielęgnowane na chlebie i owsie, a chabety, na których przybyli, wprowadził w gródze. Rafał zapinał popręgi. Za chwilę siedzieli na siodłach. Wparli ostrogi w boki biegunów. - Michcik! - krzyczy jeszcze starzec. - Bógżc ci zapłać... Broń mi chłopca!... Usłyszeli za sobš dziadowskie; łkanie, ujrzeli wycišgnięte z ganku ręce. Wypadli z podwórza olbrzymimi susami w wšwozik kole cmentarza, stamtšd na płaszczyznę i w zielone, jasne, szerokie pola. Ku Klimontowu! W konie! Lecš ,jak ów ranny wicher na skrzydłach wiatronogich koni, œcigani dalekim krzykiem austriackim...Aby jeno do lasów Góreckich! aby jeno do lasów! Rozdział 14 POD ŁYSICĽ Po stracie miejsca przy boku generała Sokolnickiego wskutek zajœć podczas szturmu Sandomierza Rafał powrócił jak niepyszny do swego pułku i na dawne miejsce. Tylko dzięki szybkoœci wypadków, jak kapitulacja i wymarsz załogi sandomierskiej do Puław, udało mu się wyjœć niepostrzeżenie z całej afery, bez sšdu, degradacji i gorszych następstw. W dniu 4 lipca, kiedy wszystkie siły polskie wyruszyły z Radomia na południe w œlad zaustępujšcym nieprzyjacielem, Olbromski na czele kilkudziesięciu ułanów ze swego szwadronu szedł na szpicy przedniej straży kawaleryjskiej w Œwiętokrzyskie Góry od strony Kunowa. Minšł szybko Bodzentyn, przez który dopiero co przecišgnęła znaczna siła austriacka, i wkroczył ostrożnie w lasy. Zrazu wzišł sięna prawo przez wieœ Psary, ażeby uniknšć głównego goœcińca, gdzie mógł łatwo zetknšć się z maruderami Mondeta. Chłopi okoliczni zawiadomili go, że wojsko austriackie poszło goœcińcem i że zabiegajšc mu drogę spoza góry Strawczanej tym łatwiej może się zetknšć z siłami i być zaskoczonym w lesie. Ruszył tedy wolnym goœcińcem wprost na Wzorki i Œwiętš Katarzynę. Mżył letni deszczyk-kapuœniaczek. Chłodne łški w smugach i gazdach leœnych jeszcze nie były pokoszone całkowicie. Dopiero gdzieniegdzie pachniało siano przewiędłe. Jeszcze się słały po łškach najczarowniejsze leœne smółki, kosaćce, jaskółki i koniczyny. Œniade dymy rzadkich, dżdżystych obłoków wałęsały się nisko po lasach, po łańcuchu gór, po puszczy zbójeckiej. Łysica rozwinęła przed jadšcymoddziałkiem żołnierzy swojš granatowš delię, utkanš jasnymi kępami buków. Tam i sam wzbijały się ku górze powłóczyste smugi chmur jakoby dech żywy, idšcy w niebo ze œwiętych buków. Cišgnęły się blisko mokre tumany między koronami przedawnych jodeł, ukazujšc zdumionym oczom ich tytaniczne kolumny i rozpostarty ponad nimi czarny strop z koron wielkolasu.Im bardziej się zbliżali do góry, tym bardziej pachniała knieja. Stanęła przed oczyma jej głębia wewnętrzna, jej gleba dziwna, pełna wypłukanych kamyków porosłych rdzš, rudziznš i zielonkowatš pleœniš, jej pochyła górska ziemia, którš we władzę wzięły olbrzymie korzenie. Naokoło stanęły odziemki jodłowe, pokrytebarwš przyćmionego srebra. Z północnej. strony zwisły na każdym kożuchy mchów twardych i suchych o barwie jaspisu, kosmate i potargane brody a kłaki. W wilgotnym wietrze zachodnim zagrały szerokie igły spławów, rozkołysały się chwianiem rytmicznym, poczęły przeginać ogromne piętra gałęzi, a szyszki wzniesione do góry wylały tajemnicę swej woni. Zięby po gęstwinach poœwistywały... ł mu lont z ręki. Skoczył 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPcĎčc‘ˇc’Ĺ,}“B/Bc€”„=ĺ Oddziałek konny wyminšł leœnictwo na Wzorkach, wioskę tejże nazwy leœnš, zbudowanš w głębi puszczy, siedlisko ludzi krzepkich jak jodły i twardych jak buki. Grunt był ku górze coraz twardszy, złożony z krwawego, łamliwego kamyka. Ukazał się w ciemnicy jodłowej wyniosły, czworograniasty słup wieży klasztoru i białe jego mury. Tuż za kuŸniš i za gospodšklasztornš był wysoki parkan ogrodu. Olbromski zaczaił za murowanicš oberży i kuŸni, stojšcymi naprzeciwko siebie, częœć swego oddziału i podzielił go na dwie partie. Jednej kazał iœć dalej drogš aż przed koœciołek, a sam na czele drugiej postanowił zbadać niepostrzeżenie dziedzińce klasztorne, czy w nich nie ma Austriaków. Zsiadł z konia i to samo kazał uczynić dziesištkowi jeŸdŸców. Jedenasty został przy koniach ukryty za oberżš. Na dany znak przez trębacza miał z końmi w las uciekać na lewo, aż do wskazanej polanki. Rafał na czele swoich przeskoczył przez wysoki z daszkiem parkan tuż za oberżš i znalazł się w ogrodzie. Gdy tam wszedł, opuœciła go chęć patrolowania, badania, poszukiwań... Stanšł w cichej altanie z dzikich drzew na końcu ogrodu i na chwilę dał wolnoœć duszy. Ujrzał jak gdyby dzieciństwo swoje, œnił o sobie widomy na jawie sen. Był tu w tym ogrodzie małym dzieckiem, a wszystko; wszystko doskonale zapamiętał... Strumień œwiętego Franciszka, który jest głównym rodzicem Czarnej Nidy, biegnie przez ogródz gwałtem swych małych wód, z siłš i gniewem małych pian. Tam oto spada srebrzystym snopem z drewnianej rynny wprawionej w ogrodowy mur, tu dudni, jak gdyby wpadał w głębinę pustej stšgwi, tamz szelestem i szemraniem biegnie przez ogród pod białymi mostkami, pomiędzy korzenie œliwin i grusz, które słodkie jego wody wypijajš. Dopadł drugiego muru i znowu ujęty w rynnę, wyciosanš w półpniu œwierkowym, puszczony został na wolnoœć.Spomiędzy drzew, w wylotach owocowych alejek, widniały białe mury. To, co niegdyœ tak uderzyło wyobraŸnię dziecięcš niezwykłoœciš swojš, uderzało i dziœ z tš samš siłš... Klasztor! Z podziwem, zdumieniem i dawnymlękiem patrzał na owo ziszczone wspomnienie dzieciństwa. Te same szare skarpy rozkraczone, wyrażajšce niesłychany wysił, moc, chłopskie podsadzanie się ze wszej potęgi. Te same kamienie, co od zwietrzenia już to stały sięczarne i okryte rdzš jak żelazo, już zlasowane, powlekły się białš, niezniszczalnš polewš i stały podobne do kafla wiecznotrwałego. Nad skarpami œciany zimne i wysokie, z małymi pod dachem oknami. Zła myœl nieci uœmiech, kiedy się duma mimo woli nad owym celem, który kazał okienka zakonnic umieszczać tak wysoko. Zła myœl przewija się i sama siebie zawstydzajšc chyłkiem wbiega kędyœw gęste zastępy owocowych drzew, międzyrabaty kwiatowe, gdzie wysmukłe lilie o strzępiastych i rozprysłych płatkach kielichów, o brunatnych pylnikach i lepkim, żółtawym soku, wylewajš odór czystoœci. Plamy wilgotne w narożnikach muru niby cień wiecznie obecny czyhajš na białoœć wapiennych œcian, podobnie jak szyderstwo czyha na zachwyt, podobnie jak tłusta drwina czyha na dziewiczoœć uniesienia. Blaszane rynny przy dachu, przyrzšd tak niezwykły w tych stronach... Albowiem w tych stronach nieznane jest jeszcze nic, coby było wymysłem ku udogodnieniu życia. Wszystko tu jest jeszcze jak za Chrobrego króla, jak za króla Krzywousta albo Mnicha.Pierwszy tu obraz domu murowanego z kamienia przyniosły mniszki za Bodzanty, koœcielnego księcia i łowcy, miłoœnika tych puszcz dzikich. Drogę, która w te miejsca prowadzi, mniszkom należy zawdzięczyć, i cudny sad w dzikim boru, na kamienistym, zimnym gruncie. Im należy zawdzięczyć okrzesanie wioskowego ludu po siołach, tępienie przez szeregi wieków œwiętokrzyskiego zbójectwa, im założenie pierwszych sadów przy leœnych izbach, uprawę warzyw po Lechach, naukę tkania szmat z wełny i haftowania lnianych chust. Żołnierze przebiegli prędko ogród i wydostali się na obszerny dziedziniec. Stajnie klasztorne i podwórza były puste, ale wzdłuż płotu znać było œlady popasu konnicy. Na œrodku jeszcze się tliły ogniskaobozowe. Schwytali w stajni parobka i powzięli szybkš wiadomoœć, że w nocy, nadsamym rankiem, stało w klasztorze wojskoniemieckie piesze i konne, że oficerowie kazali sobie dać jeœć w refektarzu, a potem wszystko poszło ku Kielcom, ino gdzieœ po drodze tęgo strzelały. Zbadawszy wszystko dokładnie Rafał poszedł na spotkanie drugiej połowy swychsił, która miała czekać przed koœciołem. Zmierzał przez wirydarzyk między murem odpolnym a œcianš koœcioła. Gruszki tam rosły osłonione od wiatru i wygrzewały się w cieple zacisza. Biała brzoza uderzaładługimi splotami gałęzi w żelazne pręty koœcielnego okienka. A okienko, okienko... Wydłubane w murze niewiarogodnej gruboœci, półokršgłe u góry, zaplecione tarninš kraty. Istna strzelnica przeciwko JadŸwingom... Nagłe wspomnienie oblało duszę... Toż przez to okienko wdarł się ciemnš nocš złodziej-œwiętokradca, kraty porozginał i wyrwał, złupał nożem spróchniałš szafkę cyborium i ukradł kielich złoty. Drżš jeszcze w uszach straszliwe sylaby słów kapelana, kiedy w niedzielny dzień stoi na niskiej ambonie i opowiada ludowi z górskich wsi o tym, co się stało w œwištyni. Blady, ze zwieszonš na piersi głowš, usta sobie stułš zakrywa... A stuła mu w ręku drży. Lud wszystek wzdycha i szlocha. Gdy księżyna wskazał z drżeniem na okno i wyłamane kraty, wszystkie się oczy na to okno obrócš, wybladłe milczenie zalega ciżbę. Oto rozwija sukienkę kielicha i pokazuje, że œwięte komunikanty złodziej wniš zawinšł i na ołtarzu porzucił. Wtedy ów jęk i trwoga... Lud pada na twarz i boi się wszystek, a grube mury koœcioła w posadach swoich drżš. Któż by się zdziwił, któż by wyrzekał, gdyby sklepienie zwaliło się wówczas i wieża leżšcych przytłukła? A póŸniej, a póŸniej... Kapelan po mszy wynosimonstrancję i intonuje pieœń, a sam przez œwiętš Hostię patrzy w tłum. Jest głuchoniema wiara w tym tłumie, że w takiej chwili kapłan wszystkie zbrodnie ludzkie widzi jak na dłoni. Ale milczy, milczy aż do grobu. Widzi oto w tej chwili człowieka, co kraty wyłamał i œwięte komunikanty w sukience kielicha rzucił, widzi go jasno przed sobš, ale palcem wskazać nie może... Serce struchlałego dziecka łomoce pod mundurem ułana i niewymowna trwoga żelaznymi obcęgi œciska piersi, gdy wchodzštłumem szumnym w progi koœcioła. Jakże wydaje się niski i mały! jakże ubogi i ciasny! Wszystko w nim z grubaœnego kamienia, mur wszędzie prostacki, krzywy. Przy wejœciu kropielnica, wydłubana w głazie kwarcytu. W głębi, pod ambonš, pomnik rycerza œpišcego w zbroi, wykuty przed wiekami w pięknym włoskim marmurze, a teraz poczciwie i pracowicie zabielony wapnem i zabielany rokrocznie z troskliwoœciš na każde Godne Œwięta. W miejscu szumnego napisu pod leżšcš postaciš rycerza znać w wapnie wgłębienialiter, co żadnš miarš nie dały się zabielić... Sic transu gloria mundi... W ołtarzu wyzłocony posšżek œwiętej Katarzyny, która trzyma w ręce koło swego męczeństwa i królewski miecz. Tak jej niegdyœ tego złotego miecza zazdroœciły dziecięce oczy!... Nad ołtarzem znowu dwa okienka - strzelnice. Fioletowy smętek osiadł na starych, sczerniałych obrazach. Słychać wciszy jakowyœ szept... Jest to może ćwierkanie pisklšt w gniazdach jaskółczych, a może szelest owej brzozy, co o kraty koœcielne włosy swe zielone czesze. Żołnierze poklękali w œrodku koœcioła, oficer siadł w ławce i zatonšł w marzeniu, we wspomnieniach. Podniósł oczyi drgnšł. W szerokim oknie weneckiego kształtu, które z tajemniczych korytarzów klasztornych na koœciół wychodzi, ujrzał trzy cienie. Głowy obramowane w kwadratykwefów zakonnych, w białe z zewnštrz załamanie kornetów, okryte ciemnym suknem... Na piersiach złożone ręce. Oczy nieruchome... Bolesne, starcze, żółte twarze, jakoby widm zza œwiata... Wstał ze swego miejsca i szybko wyszedł z koœcioła. Rozkosz mu sprawiało dzwonienie szabli i ostróg, przepych ubioru wojennego w przeciwieństwie do zakonnej szarzyzny i nędzy. Prędko zbiegł po szerokich stopniach między istnymi skałamibiałych podstaw wieży. Dał rozkaz do wsiadania i sam skoczył na siodło. Teraz - marzył - do Wyrw... Do wujaszka Nardzewskiego w goœcinę, a potem dalej, na południe... Pędzšc na przedzie, powtarzał sobie ze œciœniętymi zębami wcišż jedno słowo, jak hasło: - Jaz! Jaz!... Skokiem wylecieli na goœciniec z lasu Łysicyna pierwsze wzgórze. Ale zaledwie Rafał rzucił okiem w nizinę, zdarł konia i stanšł w miejscu jak skamieniały. Z Wyrw wznoszš się w niebo słupy czarnego dymu! Dworu nie widać, dworu wcale nie ma, stodół nie ma... Czerwone zgliszcze pełga kiedy niekiedy w tym miejscu między czarnymi koronami drzew. oddział popędziłprzez pastwiska, przez łški, przez płoty i wšwozy, co pary w koniach. Przypadli jak wichura do wsi, w opłotki, na dziedziniec. Wszędzie pustka. Ani jednego człowieka. Ze dworu została tylko kupa zgliszcz, przyciesi opalonych, twardych głowni modrzewiowych i czarne rumowia piecowisk. W całej dziedzinie tylko murowany lamus ocalał. Ułany wpadły do wnętrza. Słychać było stamtšd ich krzyk. Rafał poskoczył za nimi. Zatoczył się jak pijany... Ujrzał Nardzewskiego na ziemi w krwawej kałuży, poršbanego szablami tak straszliwie, że z niego tylko œlad człowiekapozostał. Twarz była zmasakrowana, ramiona, piersi i ręce pocięte. Ale naokół, w pustych sšsiekach, na grubych dylach podłogi, przed progiem i za progiem, stały czarne strugi krwi. Stary szlachcic nie za darmo sprzedał swe życie. Rafał przypadł ku niemu ze szlochaniem. Kazał go dŸwignšćżołnierzom i wynieœć na dwór. Trup już byłostygł. W ręce œciskał jeszcze swój cudniedziwerowany pistolet. Żołnierze przetrzšœlilamus. Jeden z nich spostrzegł drabinę wcišgniętš pod dach na wišzanie krokwi. Wypatrzono siedzšcego w dymniku człowieka. Œcišgnięty na dół, stawiony został przed oblicze oficera. Był to stary Nardzewskiego strzelec, Kacper. Długo się spode łba podejrzliwie przyglšdał żołnierzom i oficerowi. Milczał zawzięcie. - Co się tu stało? - krzyczał nań Olbromski. - Pana zabili. - Kto zabił? - Wojsko. - Jakie wojsko? - Miemce. - Kiedy? - Dzisiaj rano. Przyszły od Œwiętej Katarzyny. Napchało ich się pełne podwórze, pełny dwór. - Konnica czy piechota? - Była konnica, była i piechota. - Jak się to stało? - Kazały wielmożnemu panu, żeby natychmiast œpichlerz otwierał, stodoły to samo, żeby im od œpiżarni klucze dawał! Zarazem poznał, że Ÿle. Pan na mnie kiwnšłpalicem i raz dwa kazał przez zęby, żebymleciał we wieœ po chłopach. Niech mi, pada, kto żyje, idzie na pomoc z cepami, z widłami, z siekierš. Ja we drzwi, a tu, słyszę, tych oficerów pan sklšł, zmaœcił słowem i kazał im, żeby natychmiast preczszły ze dwora! - Poszli? - Ale!... poszli! Jakem od sołtysa przez sadek do dworu przyleciał, to już szły na niego ze siablami. Pan wielmożny już wtedy w swojš najgorszš złoœć weszedł. Uskoczył do małej stancji i drzwi za sobš zaparł. Dopiero łap za pistolety, za dubeltówkę i przez sadek do lamusa. Mnie kazał wynieœć torby z prochem to samo do onego. Wszystkie te oficery za nami! Zatrzaœli my drzwi... Pan mi powiada: "LeŸ w dymnik i bij z góry!" Poszedłem i układłem ta niejednego. Tymczasem drzwi wywaliły. Nie miał się, chudziak, kady oprzeć... - Toœ go nie mógł bronić, łajdaku! - Dy ja go bronił, chyla wlazło... - A wieœ? - Wyszły chłopy z chałup, nawet niektóre leciały obces, ale jak do nich wycelowali rzędem, skryły się, psubraty, po zapłociu,a potem w nogi. Ja tu spojrzę bez dziurę wdachu: -dym! Stodoły się palš, ze dwora dym wali! Jezusie, Maryja... Ino tego œpichlerza nie mogły podkurzyć... Jak już pan nie zipał, powywłóczyli trupy swoich kamratów za próg, zakopali w dół i poszli ku Kielcom. - Gdzie leżš? - Wszystkich za lamusem pogrzebu. Rafał bezmyœlnie poszedł w tę stronę. Ujrzał przed sobš ziemię œwieżo narzuconš, wysoki, okršgły kopiec. Rozdział 15 W GRUZACH Zadaniem partii ułanów pod wodzš kapitana Fijałkowskiego, idšcej pod Calatayud i Saragossę w drugiej połowie grudnia 1809 roku, było zniszczenie band gerylasów w Aragonii. Partyzant Porliera, zwany Marquesito, przecišł był wszystkie drogi i przesmyki pirenejskie, tamował komunikację wojsk francuskich, przejmował pocztę i unicestwiał wszelkie dostawy. Młody Cedro, który do tej wyprawy należał, ciekawie zdšżał ku starej Saldubie. Okolice z północnej strony Burviedro lubił wspominać jak rodzinne. Piękne w tych wšwozach przeżył czasy. I teraz, w deszcz, œród wiatru i okrutnej słoty, szedł wesoło jak niegdyœ. Najbliższym celem marszu była już Saragossa. Wyglšdał jej z załamań drogi, wlepiał oczy we mgłę. Wreszcie stary Gajkoœ mruknšł z drugiego szeregu: - Widać już, widać tamtę juchę. - Doprawdy? A czegoż to, stary, tak jš poniewierasz? - Jucha to jest, panie podporuczniku! Ile tam naszego narodu zepsuły za pierwszegooblężenia! Ile tam żółtego kołnierza ziemia zeżarła, a teraz woda gnoi! - No, i Hiszpanów niemało! - A co mnie Hiszpanie! Mało ich to? Naszychgarsteczka. Gdzie jednego ubędzie, tam ci już dziura na zawsze. Czymże to jš zatkać?Ich kupa zginie, zaraz druga kupa w to miejsce wyrasta. Po chwili dodał tajemniczym szeptem: - Paniczu, mnie się widzi, że ja wykrył prawdę. - No? - Ony, choć to i chrzeœcijanie sš, i katoliki prawowierne, ale nie może inaczej być, tylko, musi, to sš Żydy chrzczone. - Cóż ty pleciesz? - Sprawiedliwie! Nieraz ja już trupy ich rewidował na placu. Jużci tegom nie napotkał, żeby były oczywiste Żydy, bo już snadŸ za ojców wychrzczone. Dawne wychrzty, jednym słowem. Nawet mi jeden Francuzim z woltyżerów w Toledo gwarzył, jak to tam znimi było, tylko żem nie mógł wszystkiego wyrozumieć, bo prędko kłapał. Skšdby zaœ tyle tych gerylasów być mogło, żeby się z Żydów nie wywodziły? Od Xalonu popędzili na wschód pampeluńskš drogš pragnšc zobaczyć, co też się stało? W dolinie nad Ebrem, między oliwami, w pustych niegdyœ domach widać już było mieszkańców. Za klasztorem otwarł się przed nimi widok, bo w całej prawie doliniedrzewa były wycięte. Pniaki tylko sterczały. Dopiero na podgórzach z tej' i tamtej strony rzeki szarzały liœcie. Już przed zamczyskiem Inkwizycji dopadli robótziemnych, w poprzek przecinajšcych drogę,co prowadzi do koœcioła kapucynów. Te niezmierne prace teraz były już puste i porzucone. Gdzieniegdzie tylko po nich wałęsał się szyldwach francuski. Wzięli sięw górę i przez pola skaczšc w poprzek rowów, dosięgli Huerby. Był na niej w jednym miejscu rzucony w górze most. Tędy wydostali się na drogę do Belchite, prowadzšcš wprost do bramy Engracia. W zdumieniu i bojaŸni cały oddział stanšł bezrozkazu. Droga ta, jak wszystkie inne, jak droga z Monte Torrero do Œwiętego Józefa i jak szosa walencka, była po trzykroć przerznięta paralelami, nieprzerwanie idšcymi aż ponad Ebro. Stojšc na górze, widzieli olbrzymie prace oblężnicze francuskie. Na prost przed sobš mieli szańce przedmostowe na Huerbie, które zakrywały cały dalszy widok. Na prawej ręce, dookoła klasztoru Œwiętego Józefa rysowały się zazębienia, gzygzaki, wariackie na pozór poplštania linii aproszów, podobne do znaków przebiegu goršczki na karcie historii choroby. Jedna linia tych przykopów biegła w dół, stosujšcsię prawie do zagięcia Huerby, druga szła do niej równolegle, póŸniej wypaczała się w rozcišgnięte, rozszalałe zęby, przeskoczyła Huerbę i straszliwym znakiemryła się w złotodajnych niwach na wschodzie, aż pod sam klasztor Œwiętej Moniki. Gdzie oko padło, widać było drogi kryte, szlaki koszokopów, zagłówki, ganki narożne... Dalej jeszcze sięgała linia drugiejrównoległej, niezbyt gzygzakowata, zakończona bateriš, z której szeœć armat biło swego czasu na most i przedmieœcia zarzeczne. Podobnš figurę krętych rowów ipowyginanych nasypów przedstawiały za rzekš Ebro roboty ziemne od wschodu przedmieœcia. Wszystko to leżało teraz zaniedbanym pustkowiem, mokło na deszczujesiennym. Cała ta ziemia była jeszcze żółta, wywrócona trzewiami do góry. lont z ręki. Skoczył 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż•P)c–ytc—ícc˜P.Ŕ™2E Z€šU?*Dumne klasztory przysiadły. Ze Œwiętego Józefa zostały jeno baszty i dziurawe œciany... Ułani w milczeniu szli górš na wschód aż dosamej rzeki. Dopiero tamtędy wjechali w miasto. Widok, który ich spotkał, gdy wpuszczeni przez szyldwachów francuskichzbliżyli się do bramy del Sol, przeszedł wszystko, co sobie mogli wyobrazić. Ziemia zryta przez forty obronne hiszpańskie za klasztorem Œwiętego Augustyna, porwana wstrzępy przez zdradzieckie ich fugasy, odłupane przez kule armatnie powleczenia zcegły, domy spalone, straszne pustki mieszkań, od których oderwały się frontowe œciany, sufity zwisłe ponad pustkš pokojów, dachy zaklęsłe... Mijajšc Uniwersytet widzieli ogromne wyłomy w murach biblioteki spowodowane przez wybuchy min prochowych. Przez te kanały ipęknięcia murów wywalała się na ulicę rzeka ksišżek. Ulica Cosso była od min i kontrmin porwana. Ułani jechali groŸnym zastępem z czapkami na ucho, ze zmarszczonš brwiš. Kiedy przybyli przed wylot ulicy Engracia, kapitan Fijałkowski, pod pozorem trudnoœci przebycia terenu i pod pozorem koniecznoœci rozpytania się o rezydencję komendanta placu, kazał oddziałowi stanšć. W gruncie rzeczy chciałsię pospołu z towarzyszami przypatrzyć. Ulica Engracia - znikła. Na jej miejscu wznosiły się góry fantastyczne, coœ jakby widok z wyżyny lodowca Rodanu na łańcuchy Alp Berneńskich. Klasztor franciszkanów, roztrzęsiony minami, które cały obszar jego posiadłoœci aż poza ogrody, aż do klasztoru Œwiętego Tomasza iz drugiej strony do koœcioła San Diego objęły strasznym ramieniem, leżał wyrwany z węgłów, zepchnięty z przyciesi,zdruzgotany na szczapy i drzazgi. Szpital obłškanych, klasztor Panien Jerozolimskich i wszystkie domy dzielnicy aż do uliczki Recogidas stanowiły nieprzejrzane zwalisko. Tu i owdzie sterczała jeszcze samotna œciana. Tkwiły w niej belki, wisiały okna, resztki drzwi... Gdzieniegdzie wznosiły się niewymownie posępne skupienia murów, z których narożniki wyrwano minami. Trudno było odgadnšć, doczego służyły ich węgły i sklepienia. Stały teraz przed oczyma jak trupy gnijšce. Z całej tej otchłani zniszczenia biła woń trupów, których nikt nie pogrzebał. Rozłożone w upały letnie-wznosiły teraz z gruzów powitanie i czeœć zwycięzcom. Cedro wykręcił się na siodle, o bok wsparłrękę i patrzał w zwaliska. Nie przychodziła mu do głowy nijaka myœl. Ani jedno wspomnienie nie wałęsało się w pamięci. Trzymał go w żelaznych klubach fizyczny zachwyt. Osłupiałymi oczyma wlókł się z miejsca na miejsce, utwierdzajšc w sobie pewnoœć, że to jednak spełnione zostało z potęgš. Wywaliliz gruntu tyle mury jak klasztor franciszkański! Rozsypali w drobny pył głazy złożone przed wiekami! Strzaskali to,co przetrwało wszystkich emirów maurytańskich, wszystkich justizów i królów Kastylii! Zmiażdżyli dumę Aragonów. Urok potęgi zniszczenia, piękno okrutnej władzy powiało ku niemu z tej dzikiej pustyni. Wojenna duma podŸwignęła się w nim na widok leżšcych gmachów. Upokorzyłaœ się, Saragosso... - pomyœlał w głębi siebie. - Złożyłaœ broń u nogi obcych przychodniów. Nie stoisz wreszcie przed oczyma ze starodawnym krzykiem wolnoœci - avi fuerza! - z hasłem odwiecznych a niezliczonych rokoszów twoich. Niezwyciężona, siempre heroica - spodlałaœi ty! Leżysz nareszcie w gruzach, a gardziel twoja w pętlicy... Wysłany po rozkazy maréchal des logis wrócił z rozkazem udania się na kwaterę do skasowanego klasztoru Œwiętego Tomasza. Oddział ruszył tam niezwłocznie irozłożył się po pańsku w obszernych refektarzach i licznych celach. Wyborowe stajnie pomieœciły wszystkie konie. Oficerowie i żołnierze poszli wnet spać, odtylu czasów po raz pierwszy bezpiecznie i spokojnie. O zmroku Cedro nabił swe pistolety, wysoko przypišł szablę i sam jeden poszedł w miasto. Bił deszcz, wicher ze œwistem i wyciem leciał ulicami. Bramy były pozamykane, sienie puste. 'Tylko gdzieniegdzie przesuwał się człowiek, z uszami i oczyma zawinięty w opończę. Białypłaszcz, który był Krzysztof przypadkowo zarzucił, zwracał uwagę tych nielicznych przechodniów. Ten i ów z nich stanšł w biegu i wiódł oczyma białš postać. Charczšce słowo jakoby zgrzyt ostrza puginału, który z pochwy wycišgnšć się nieda dla zakrzepłej na nim w rdzę krwi-goniło go wskroœ mroku: - Carajo! Ułan nie zwracał na te głosy uwagi i nie raczył skierować głowy, by dostrzec, kto nań w ciemnoœci szczeka, Szedł zawinięty w swój płaszcz, zadumany.Widział w marzeniu Olszynę i Stokłosy, domrodzinny, ojca, Mery i Trepkę. Przywiózł im goœcia z dalekiego Południa. Widział Mery i nieznajomš doncellę, jak rozmawiajšw dzień letni pod cieniem wielkich brzóz, których długie korytarze wychodzš w pola zbożowe, w łany żywišce. Azali spodoba sięjej kraj północny, azali powita sercem życzliwym ubogi rozdół Wisłoki? Przyjmieszże go sercem, dziecino Aragonii?Zrozumieszże szept pól żytnich, szelest pożółkłych zagonów owsianych, szum tamecznego lasu i plusk cichy tamtejszej wody? Pojmież ona sennej a mglistej równiny wymowę? Przyniesie między tamtych ludzi ogień i niezłomnš dumę, złšczy duszę swojš rozpalonš i wzniosłš z ciszš i spokojnoœciš słowiańskš. Ona to będzie żarem i zapałem pod strzechš olszyńskš! Widział chwilę powitania, prowadził z Trepkš rozkoszne spory o tegogoœcia nowego w Stokłosach. Cha-cha! przewidziałeœ dobrze, stary polityku... Przywiozę ci niespodziankę z obcych krajów. Konne polowania z chartami... Pędził w marzeniu polem jesiennym obok niej, słyszał wiatr œcigajšcy się z lotnymi końmi. O, przeŸroczyste, niezgłębione oczy!o, róże jasne tamtej nocy!... Szedł obskoczony przez marzenia, na poły wiedzšc, że zdšża ku miejscu, które był zdobywał półtora roku temu. Wszedł w uliczki, pod prostym kštem załamujšce się w kierunku klasztoru franciszkanów. Minšł jednš z nich, drugš i wstšpił w trzeciš. Nigdzie tu œwiatła nie było, nigdzie œladu ludzkiego życia. Krzysztof tak doskonale poznał odległoœć od rogu tej ulicy do wejœcia w ciemnš sień domu w dniu bitwy, że teraz wyczuł jš nieœwiadomie. Musiał wycišgać ręce pragnšc dotknšć murów po przeciwległej stronic ulicy. Ale kiedy zaczšł iœć w tamtym kierunku, potknšł się i uderzył piersiami, kolanem i wreszcie czołem o gruzy. Chropawe bezkształtne bryły i złomy muru, kupy cegieł otoczyły go ze wszech stron. Dotykał rękoma zwalisk oœlizgłych od deszczu i mokrych żwirów. Nogi jego wykręcały się w ostrychzębcach kamieni jakby schwytane w żelaza,kolana tłukły się i zbijały o nastawione urwiska. Wstępował coraz wyżej na górę zrujnowanš, na poszarpane zburzyszcze. Szedł zrazu naprzód, potem na prawo i mocujšc się z gruzami lazł jeszcze kilkadziesišt kroków. Zapadał w doły, wpełzał na stršcone mury, zlatywał w szczeliny, padał na twarz w głębokie jamy,aż wreszcie obszedł w różnych kierunkach tę dzielnicę całš, do Cosso. Wtedy, spracowany ciałem i duchem, zwalił się między kamienie powiedziawszy sobie, że nic tu już nie ma. Spadła nań zupełna, dawniejsza obojętnoœć. Czuł tylko spracowanie się ciała i duszy, znużenie i odrazę. Z rzadka rozlegał się w nim œmiechrozczarowania, œmiech nieznoœny i przeklęty. Któż wie, myœlał obojętnie, leżšcbez ruchu na osypiskach wapna, może tu ona gdzieœ pode mnš gnije? Może, gdyby rękoma piach ten rozgrzebać, trafiłoby sięna jej zmiażdżonego trupa. Deszcz spływa między skruszone cegły, między zzieleniałypiaskowiec. Kapie brudna woda w jej oczy, rozwarte od wielkiego przerażenia... Zatopiony w sobie, nie czuł siekšcego deszczu, nie słyszał wycia wiatru. Ale oto uderzyły go szczególne dŸwięki. Zbudził sięjak ze snu twardego. Czuł wstrzšœnienie ziemi, na której leżał, jakoby dreszcz gruzów i zwalisk. Leniwie podniósł głowę. W pobliżu, gdzieœ obok, za urwiskiem œcian słychać było ciężkie łomotanie żelaznych dršgów i ciosy kilofa. Krzysztof słuchał tego przez czas pewien, a póŸniej zapomniał, że się rozlegajš. Przyszedł do wniosku, że to nędznicy odzierajšcy trupy rozkopujš zwaliska - i na tym poprzestał. Leżał tak samo. Tymczasem ciężkie kroki, szczęk dršga i szepty rozmowy poczęły się zbliżać w jegostronę. Wtedy gniew go dŸwignšł z ziemi. Wnieprzejrzanym mroku nocy zamajaczyło kilka ciemnych figur. Krzysztof wycišgnšł zza pasa pistolet, odwiódł go i czekał znieruchomiały. Ludzie nocni szli wolno, zgrzytajšc po kamieniach podkutymi podeszwami. Poznał zrozległoœci łoskotu, że jest ich co najmniejpięciu w obrębie zwalisk. W kupie szło trzech. Dojrzawszy, widać, jego płaszcz, stanęli. Wszczęła się cisza. Wicher tylko kwiczał latajšc po złomach. Wtem prędki błysk œlepej latarni jak gzygzak piorunu padł na figurę Cedry. Wtedy on podniósł pistolet i rzekł spokojnie po francusku: - Kto tu jest? Milczenie. Po chwili drugi, poœpieszny błysk latarni obleciał przestrzeń za Krzysztofem, z prawej strony i z lewej, jakoby gończy pies, szukajšcy, czy sš poplecznicy. Jednoczeœnieciemne figury rozpierzchły się i rozpłynęły w mroku w ten sposób, że białš figurę ułana osaczyły ze wszech stron. On wzišł na cel pierwszy z brzegu czarny cień, który zdołał uchwycić oczyma. Parękroć razy sprawdził kierunek i szarpnšł cyngiel. Echo strzału runęło w rozwalone mury jak pocisk armatni. Cedro wyrwał drugi pistolet zza pasa. W lewš garœć ujšł szablę. Słyszał obok siebie i za sobš skoki po jęczšcych kamieniach. Żelaznydršg dosięgnšł go i wymacał. Wtedy odwróciwszy się Cedro nagle strzelił przystawiwszy lufę niemal do piersi człowieka, który go chwytał rękoma. Tamten runšł na wznak z jękiem œmiertelnym. Krzysztof skoczył przez niego, tnšc szablš, którš w prawš dłoń chwycił, na prawo, na lewo, w tył i naprzód. Nogi jego wyłamywały się i spadały z kamieni. Walił się na kolana, na ręce, zrywał i odskakiwał od wrogów, którzy go dosięgali. Gruzy, po których uciekał, nie miały końca. Stał się z nich straszliwy labirynt zaułków, œcian, izb i dołów! W jednym z takich Cedro stanšł. Czuł po zmienionym głosie wiatru, że się znajduje w ruinach jakiegoœ domu. Oparty plecami o resztkę komina, czatował na napastników. Przyszło z nich dwu w to miejsce i zaœwiecili mu wprost w œlepie latarniš. Przez jedno mgnienie Ÿrenicy widział straszliwe ich twarze. Skoczył susem na obu i cišł oœlep pałaszem ze wszystkich sił, czujšc, że nadeszła okrutna godzina. Ramię jego miotało piorunowe ciosy, krzyżowe i sztychem. Tamci bili weń dršgami z góry, żeby od jednego ciosu łeb mu rozwalić. Jeden z nich wrzasnšł przeraŸliwie i ustał w walce, ale drugi zadawał razy okropne. Krzysztof czuł jegochrapliwy oddech i odór jego ciała. Idšc zagłosem skoczył na niego tygrysim rzutem, chcšc zadać cios w piersi. Obadwaj runęli na ziemię. Na œmierć duszšc się rękoma i zmagajšc tarzali się po kamieniach. Raz Krzysztof był na wierzchu, drugi raz tamten. Głowy ich prały w głazy, zęby wszczepiały się w ubrania targajšc je kęsami, ręce jak żelazne kły szukały nawzajem gardzieli. Hiszpan był chłop gruby i żelaznej mocy, toteż Cedro nie mógł mu sprostać. Ratowała go zwinnoœć i młodoœć. Wyrywał się co chwila, wyœlizgałz okrutnych objęć, rzucał od nowa do gardła ruchami prędszymi od myœli. Bronił się wcišż, szalenie napadajšc. Czuł jednak, że nie da rady. Œmiertelny pot go oblał. Rozpacz rozdarła mózg. Przez mgnienie okadecydował: wyrwać się i uciekać co sił! Targnšł się, wygišł w krzyżu i oderwał. Ale tamten poczuł jego niemoc. Klęczeli teraz obaj na ziemi z twarzš przy twarzy ichwilę czekali na œmierć słabszego. Hiszpannabrał w piersi tchu i rzucił się pierwszy na Cedrę od razu całym ciałem. Rękoma chciwymi dosišgł jego szyi. W tym to momencie, tarzajšc się w konwulsjach, zlecieli obaj w jakšœ wšskš czeluœć. Toczylisię po stromych schodach duszšc się i żršcwzajem. Na dnie, gdzie przeraŸliwy fetor trupów stał nieruchomo, Krzysztof wydarłsię z ršk zbira. Odruchem, czuciem œwieżego tchu, trafił w czeluœć schodów i we dwu, trzech susach dopadł powietrza. W tej samej chwili schylił się i porwał z ziemi olbrzymiš bryłę, którš stopami potršcił, a kolanem poznał jako ruchomš. Wzniósł jš oburšcz ponad głowę siłš nie swojš, lecz jakoby szeœciu ludzi, i z chichotem szczęœcia od jednego zamachu cisnšł nieomylnie w otwór schodowy. Usłyszał westchnienie-œmierć, stęknięcie-koniec, urwany szloch. Wtedy drugš bryłę w to samo miejsce, trzeciš, czwartš! Szukał po ziemi coraz większych, nieudŸwignionych i nadludzkš, oszalałš siłš miotał je z wœciekłym poœpiechem w czarny otwór. Widział teraz ów otwór oczyma jakoby w biały dzień. Nie miał zgoła wiadomoœci o tym, gdzie jest i co robi. Rypał nagimi rękoma przemokłe skiby muru i walił je w dół wcišż, bez końca, spychał rozpękłe gruzy kolanami. Rozdział 16 POSTERUNEK W cišgu zimy kompania kapitana Fijałkowskiego czyniła wielokrotne wyprawy z Saragossy. Zazwyczaj kapitan zostawał w mieœcie z częœciš oddziału, a na wyprawę szła partia pod wodzš porucznika albo jednego z dwu podporuczników. Czasami znowu kompania dzieliła się na kilka częœci, nad którymi brali dowództwo obsługujšcy jš czterej wachmistrze, wachmistrz starszy, oœmiu kaprali, a nawet dwaj trębacze. Tym sposobem pilnowano dróg prowadzšcych z gór do Saragossy. Jedne z tych małych partii chadzały drogš pampeluńskš i dolinami do niej przyległymi,inne w rozdół rzeki Gallego, jeszcze inne na wschód południowy drogš walenckš, ku sinemu morzu, na Fuentes de Ebro, przecinajšc kanał królewski, na la Puebla de Hijar, na San Per, do Alcaniz i stamtšd aż pod Monroyo. Wracali z tych wypraw poranieni, zestrzelani nieraz potężnie od gerylasów, zbici na siodłach, zniszczeni od wichru i deszczu. Krzysztof Cedro przez czas dosyć długi niebrał udziału w akcji ze względu na fatalny stan zdrowia. Koœci miał potłuczone, płucaiwštrobę jakby odbite dršgami. Był dręczonyod smutków i tęsknot. Łaził po Saragossie w samotnoœci zupełnej, zły i zapamiętały. Kiedy go towarzysze dawnych wypraw i zabaw rycerskich pytali, co z sobš wyrabiaiczemu się dziwaczy, mówił im krótko a węzłowato, jako jest kuszony od diabła i że zmaga się z nim w opustoszałych koœciołach, w ruinach klasztorów i w gruzach ludzkich domów. Na wiosnę, pierwszych dni marca, gdy w zwaliskach puœciły się trawy, a radosny krzew zdrzewistršcza-wistarii, barwę nieba południowego wsysajšcy w gruzły i torebkiswych kwiatów, osłaniać poczšł zręby murów, przerzucać przez nie ręce swoje, gdy z ziemi pełnej .trupów poduszonych w piwnicach, zgasłych z morowej zarazy, trysnęły bujne rózgi drzewa miłosnego cercis, gdy wybujały niesłychane kępy fiołków, hiacyntów o tysišcu barw, lilii i tulipanów, Krzysztof ocknšł się, zażšdał wyznaczenia do czynu i na czele podjazdu uszedł w góry. Miał pod sobš jego wachmistrzowskš moœć Gajkosia i dwudziestu chłopa. Wskazano mu kierunek zgoła nowy. Mieli dotrzeć aż do przesmyków górskich wiodšcych w stronę francuskš, pod Vallee d'Aran w œrodkowychPirenejach. Przejœcia te ogarnione były przez siły powstańcze. Należało je wyœledzić, zbadać i, jeœli to możliwe, drogi oczyœcić. Szli z poczštku wielkimi marszamiwprost na północ, do Monzon, następnie doBarbastro. Trzeciego dnia znaleŸli się już wbezdrożach górskich około Puente Montagnana ponad rzeczkš Noguera, dopływem Ebra z północy. Skończyły się poszarpane grzbiety pagórków wapiennych, osypiska gipsu, płone ławy i wyniosłoœci przesiškłe solš. Wšskie barrancos, szczeliny tak puste, że nie było w nich drzewa; krzaka, kępy ziela, wzniosły się wgórę na płaskowzgórze kraju Sobrarbe, między górnym biegiem rzeki Cinca i Noguera. Dosięgli tu wiatru i nawału chmur.Odetchnęli zimnym, ale wilgotniejszym powietrzem. W wšwozach, które minęli, w owych ciasnych przepaœciach, wšskich od osypisk zwštlałej skały, było cicho i duszno. Wiatrtam nie dolatał, martwe powietrze stało nieruchomo jak w zapartej izbie. W górzystej krainie, na którš teraz wstšpili, częœciej trafiało się ludzkie mieszkanie. Były to przeważnie chaty pasterskie z lasujšcego się kamienia, połšczone z zagrodami dla kóz i krów. Kiedy niekiedy trafiały się domostwa okazalsze przemytników zawodowych, ludzi górskich. 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż›PHcœ˜Ÿ c7"cžY+ů NŸR6˙=€ Q?)Tam i sam, w miejscach najbardziej dogodnych do uprawy ogrodu, warzyw i pola, widać było gruzy osad i folwarków maurytańskich, od chwili wygnania przed wiekami morysków tak już pokryte bluszczami i trawš, że trudno je było odróżnić od zburzonych siedlisk hidalgów-rozbójników. Ułani nie spotykali w tych stronach ludzi na swej drodze. Długo nieraz musieli czatować, nim zdołali pojmaćw chacie mieszkańca i wydobyć od niego zeznanie. Jedni z tych jeńców nielicznych byli zakamieniali, nieprzystępni i niezdobyci w uporze swoim, zupełnie jak Góry Pirenejskie; woleli konać w męczarniach niżwyznać słowo o miejscu pobytu bandy powstańczej; woleli dać się spalić na wolnym ogniu niż wyjaœnić, gdzie się zakręca albo rozwidla drożyna, po której dšżono. Trafiali się jednak i ludzie łakomi na grosz albo jowialni i dobroduszni, za niuch dobrej tabaki wyjawiajšcy wieœć pożšdanš, najczęœciej zresztš niedołężnie wymyœlonš, niepotrzebnš albo fałszywš. Trafiali się politycy trzeŸwi i przewidywacze nieomylni, zawsze uznajšcy siłę i władzę tego, kto jej posiada najwięcej. Byli i podli zdrajcy. Ci przychodzili sami, nie wzywani, chyłkiem wgodzinie nocy i mroku, wiedli niedostępnymi szlakami i wydawali na œmierć bezpiecznie œpišcych rodaków. W godzinie nocy i mroku brali za to zapłatę i znikali w szczelinach górskich. Niedoœcigłym inkwizytorem i badaczem co się zowie był Gajkoœ. Umiał tak zadawać pytania i tak je popierać argumentami, że niezwłocznie okazywało się, co zacz jest człowiek. Po dwu, trzech "sposobach" już było wiadomo, czy należy kawalera ogieniaszkiem przypiec, czyli też ze słowiańskš goœcinnoœciš uczęstować hiszpańskim winem. Gajkoœ władał nawet językiem, wprawdzie nie hiszpańskim, ale zinkwizytorska aragońskim. Jego bełkot, rzecz dziwna, był zrozumiały dla jeńców wszelkiego usposobienia, charakteru i temperamentu, jak powszechnie wiadomy kodeks. Wyprawami dowodził sam Krzysztof. Chodzili najczęœciej gęsiego, jeden za drugim, zestrachane konie cišgnšcza uzdy po zupełnych bezdrożach, upłazami, gdzie sypki miał leciał spod stopy w głuche przepaœcie. Skradali się przy blasku księżyca i w najciemniejsze noce, czynili napaœci rankami i z wieczora na obozy i wędrowne partie. Po długich trudach całej niemal wiosny udało się Krzysztofowi odegnać bandy od przesmyków i szlaków górskich, otworzyć łańcuch kresów pocztowych przez góry dlaarmii generała Sucheta. Nareszcie oddziałek uwolniony został z tych miejsc diabelskich i otrzymał rozkaz przywróceniakomunikacji również przez gerylasów przeciętej -z załogami francuskimi na południu, w łańcuchach iberyjskich za Ebrem. Prawie tedy z Vallée d'Aran poszli napołudnie, na Leridę, dolinš rzeki Segre do Mequinenzy. Tu dłuższy czas wœród wojsk francuskich wytchnšwszy pomaszerowali nowš drogš, którš generał Suchet budowałwłaœnie w celu oblężenia Tortozy. Szybkimi marszami weszli w dolinę rzeki Algas, a stamtšd, idšc wcišż górami, minęli Monroyo. Celem ich drogi była Morella, forteczka w górach, gdzie z dwiema secinami ludzi bronił się przed zbuntowanš okolicš kapitan Wyganowski. Krzysztof miałprzełamać niemałe trudnoœci, nim się ku zameczkowi Morelli zbliżyć zdołał. Wsie, fermy, folwarki okoliczne, jak oto: Bellastar, Chiva, Rosel, Trayguerra, Tordelella, Mata, Herbes itd., były zbuntowane i w stanie wojny. Oddziałek ułański musiał się zwijać jak skorpion otoczony żarzewiem, żeby nie ulec doszczętnemu zduszeniu przez wielkie siły. Prawie tedy nie sypiali w cišgłym marszu. Od miejsca do miejsca lecieli zazwyczaj galopem, żeby napadać niespodzianie i nie dać się gerylasom spostrzec, ilu ich jest naprawdę. Nareszcie, po długich jazdach naprzód i w tył, jednego dnia o zmroku dosięgli bram Morelli. Radoœć to była istotna, kiedy ujrzeli się w towarzystwie dwustu piechurów znad Wisły i pod tkliwš strażš ich karabinów. Cedro powitał Wyganowskiego jak rodzonego brata. Kapitan był jeszcze bardziej zawiędły niż w Saragossie. Twarz jego w marszach i na wietrze sczerniała i zeschła. Wydatne koœci policzków i szczęk nadawały jej wyraz grozy i surowoœci nieubłaganej. Uœmiech anielskiego uradowania, który na ustach zmartwychwstał na widok młodego Cedry, był czymœ nad wyraz dziwnym i niespodzianym w tej twarzy srogiej. Podobnie w sposób niezwykły brzmiał głos jego, gdy przyszło witać i rozmieszczać przybyszów. Ale za chwilę już postawa i brzmienie głosu wróciły do dawnej sztywnoœci. Kapitan Wyganowski zajmował w zamku Morelli małš izbę narożnš z oknami wychodzšcymi we dwie strony œwiata. Widać było stamtšd miasteczko u stóp góryrozłożone i drogi do niego prowadzšce. Kapitan miał tu łóżko, stoliczek i dwa krzesła. Kazał zaraz wnieœć do tej izby drugš poœciel i zaczšł goœcić młokosa. Krzštał się po kštach przygotowujšc strawę, wycierał szklanki, znosił jakieœ przybory. Cedro przypatrywał mu się spod oka, leżšc na tapczanie. Wyganowski rzekł: - Ktoœ mi tu mówił, tfy! na psa urok, że cięw potyczce ubili. Na szczęœcie - kłamstwo. - Niezupełnie. Było mi trzy ćwierci do œmierci. - No, żartuj zdrów! Wyglšdasz jak koń andaluzyjski, dobrze pasiony kukurydzš. - Kula mię durch przeszła. - Kula - to głupstwo. To jakby cię febryczny dreszcz przeszedł. - Nie radzę takich dreszczów... - Miałem ja je w sobie. - Co? Dreszcze? - Co to gadać! Wiesz ty? -- rzekł nagle, zwracajšc się twarzš do słuchacza - ja jużnie mogę wytrzymać! - Czego? - Tego życia. - Cóż znowu za sentymentalizm! - Mówię jak żołnierz żołnierzowi, na honorci niesplamiony przysięgam, że œmierć by mi była milsza... - Dlaczego? - Życie mi tu zmierzło do cna - oto dlaczego! - Ależ dlaczego? - Nie mogę wytrzymać tej służby. Nie mogę! Zarznęło mię to, zadusiło. Ja nie po to do wojska poszedł, żeby hiszpańskich chłopów żywcem palić, wsie całe z babami i dziećmi do nogi wytracać, miasta uœmierzać ogniem i mieczem. Szczerze ci mówię, że duszš jestem po ich stronie. - To Ÿle! - Toteż dwa lata temu zażšdałem dymisji. Jak poszła moja proœba, tak do tej pory nie wraca. Cesarz wojuje w Austrii, siedzi w Paryżu, a dla mnie abszytu jak nie ma, tak nie ma. Tymczasem muszę przeciw sumieniu, przeciw własnemu pałaszowi służyć. Biję się z samym sobš, wojuję ze swoim własnym rozumem. Sto tysięcy razy szedłem oœlep na zginienie, żeby raz nie być już podłym ludzkim pachołkiem... To mię omija! Teraz już dłużej nie mogę! - Czy kapitan chcesz wracać do kraju? Wyganowski prędko przełknšł powietrze. - Czy ja do kraju?... Tak, ja... do kraju... - wyszeptał suchymi wargami. Wszedł oficer służbowy z raportem o rozmieszczeniu w zamku koni ułańskich. Wyganowski rozmawiał z nim już głosem tak ostrym, nieubłaganym i twardym, jakbyto innego człowieka był dŸwięk mowy. Po załatwieniu formalnoœci i wyjœciu oficera wrócił do poprzedniego wštku: - Spadłeœ mi jak z nieba! Sam nawet nie wiesz, jak wielkš mógłbyœ mi oddać usługę.- Jestem gotów do każdej. - Ba! Jeœli się zdarzy, że pójdziesz stšd w stronę właœciwš. Jaka jest dalsza twoja marszruta? - Mam przejœć drogę do Tortozy, dać wieœćo tobie i innych po drodze załogach. Potem wracam do Saragossy i do pułku. - Do Tortozy, do sztabu Sucheta!... - wołał z radoœciš Wyganowski. - O cóż idzie? - Bracie! Przecież tam może być dla mnie oddawien dawna dymisja i leży w jakiej kancelarii. Komunikacje nasze z Francjš były tak długo zerwane... Mówiłeœ, że kresy pocztowe zostały dzięki twoim staraniom nawišzane... Może właœnie nadeszła. - W takim razie ruszam jutro. Wyganowski rozpostarł ramiona i zaœmiał się w głos jak dziecko. Ale za chwilę był już sobš. - Żartujesz, braciszku! Gdzieżbym cię mógł stšd puœcić bez wypoczynku. - Jutro jadę. Byłem się dziœ wyspał z żołnierzami. Konie wytchnš... Mówił to już prawie we œnie pogršżony, choć widział jeszcze Wyganowskiego twarzbladš. Spał jak kłoda aż do południa następnego dnia. Obudził go straszliwy upałlipcowy, buchajšcy do izby oknami. Cedro siadł na posłaniu rzeœki i zdrów, silny rzeczywiœcie jak andaluzyjski rumak. Z rozkoszš myœlał o przygodach, które go czekajš jutro, pojutrze, nim się do Tortozyprzedostać potrafi. Wszedł Wyganowski. Już we drzwiach mówił: - No, ale ten twój Gajkoœ! Ja bym go, szelmę, pierwszego przypiekać kazał. Jeżeli to prawda, co on tam moim Wickom rozpowiada... - Cóż takiego? - œmiał się Krzysztof. - Wyszedłem na lustrację zamku i zastałemjuż wszystkich przy butlach. Pyszne rzeczy, bo nie oni jego, lecz on ich podejmuje: ma ze sobš przednie wino. - O, to wiadomo... - Minę ma jak byk przeznaczony na arenę wBurgos. Takiego kwiatka jużem dawno między naszymi nie widział. Siedzi sam wœród moich piechurów, ssie dym z cybucha, kiedy niekiedy pocišgajšc tęgie łyki z kubka, a właœciwie z półkwarcia. Gdy zaczyna mówić, dym cedzi mu się przezwiechy wšsów i okršża czerwony nochal. A zakwitł mu różnobarwnie na drogich winach- ani słowa. - Życie mi uratował. - Gdzie? - Pod Burviedro. Byłbym stratowany na œmierć. Konia mojego złapał w biegu, gdymprzestrzelony zleciał z siodła... - Przeklętewszystkie te bitwy, te wsie i miasta! - krzyknšł Wyganowski chodzšc po izbie. - Alboż to i janie mam pod swojš komendš zbirów, siepaczów, morderców, a przecież ich szczędzę i cenię, bo ci najlepiej umiejš... Najpewniej ci właœnie wywiodš z nieszczęœcia w razie obskoczenia. Co my tu robimy, do pioruna! Ty długo tu jeszcze myœlisz przebywać? - Dopóki mi nie każš iœć gdzie indziej. To chyba jasne. Może się przecie wojna skończy. - Ta wojna nigdy się nie skończy. Jestem żołnierzem od tylu lat, więc wiem, jakš wojnę można skończyć i kiedy. Napoleon niecofnie przecie oręża przed gerylasami, boby całš swojš sławę postradał, a pobić ten lud-bajki wierutne! Przeszedłem z tš szpadš niemało œwiata, widziałem ludy walczšce. Nie można ich pobić, bo majš za sobš rację i entuzjazm. To mówiłem w oczywszystkim moim zwierzchnikom, kiedym uzasadniał żšdanie dymisji. - Można by z równš słusznoœciš dowodzić, że wcale racji nie majš. - A to ciekawe! - Więc tak nadzwyczajnie powinni bronić Inkwizycji, nietykalnoœci praw feudałów, dóbr klasztornych i tej dynastii Burbońskiej! Toż przeciwko tej samej dynastii bronił się Aragon, Katalonia i Waleneja zębami i pazurami sto lat temu w wojnie o następstwo hiszpańskie. Jak dziœ gwałtem chcš mieć nad sobš Ferdynanda VII czy Karola IV, obu Burbonów, tak wówczas na gwałt chciało im się Karola, Austriaka, przeciwko Burbonom. Ciemny naród. Myœmy takie idee kilkaset lat temu przeżyli. Kto by się dziœ u nas chciał bić z duszy za takie czy inne następstwo? Pomyœltylko... - A ty się za kogo bijesz? - zadrwił krwawo kapitan. Cedro przyskoczył do niego z okrzykiem: - Ja się biję z duszy za kraj! - No, powiadajże sobie w dalszym cišgu tę dewizę przed sobš i Panem Bogiem. Ja już nie chcę. Ja idę. Po chwili mówił z wypiekami na twarzy: - Taki plan uknułem dzisiejszej nocy. Kiedy stšd będziesz ze swymi ludŸmi wychodził, dam ci przewodnika, Hiszpana. Zrobi mu się mundur podobny do waszego, żeby go zaœ nie poznali rodacy. Dam mu swego konia. Powiedzie was pewnym, najbliższym i zupełnie bezpiecznym szlakiem do Tortozy. - Cóż to za człowiek? Żeby mię tylko nie sprzedał za jakie srebrniki. Bom widział już takich między nimi, co się to Francuzówtrzymajš dla zysku, ale zarazem i od swoich radzi biorš. - Człowiek najpewniejszy! Głowš ci za niego ręczę. Doœwiadczyłem jego wiernoœci w stu okazjach. Hiszpan to prawdziwy, ale szaławiła i wolnomyœlnik. Stšd ma pasję doFrancuzów. Wierzy, że z pomocš francuskšprędzej w kraju zakwitnš urzšdzenia nowoczesne. Nie myœl, żeby to był płatny zdrajca. Mówię, że to Hiszpan, ale ma kulturę wyższš, więc go fanatyzm chłopów, mnichów i przemytników nie zadowala. Doœwiadczył ode mnie wielekroć dobrodziejstw. Niejedno życie ode mnie wyprosił. Całym miasteczkom, całym wsiom na jego słowo przepuszczałem. Chcemi się teraz wielkš przysługš odwdzięczyć.Dasz mu w rękę dymisję, jeœli nadeszła - i nic więcej. On mi jš przyniesie. Mówišc to wsparł ręce na ramionach Cedryi uœmiechał się z głębi duszy. - Dobrze - powiedział Krzysztof - spełnię to wszystko. A jakże myœlisz stšd się wydostać? Boć sam jeden nie wyjdziesz, a oddział, ile wiem, musi tu jeszcze długo wartować, aż do rozkazu. - Tak, aż do rozkazu. Ten sam człowiek, don José, wywiedzie i mnie. Ma on już dla nas obudwu przygotowane paszporty od generałów hiszpańskich, Villacampy i Barsoncourta, na przejœcie do Tortozy. Zwierzyłem mu się z całej duszy swojej. Pojšł mię jak brat rodzony. - Ha, skoro tak, to dawaj go żywo. Dziœ na noc idę. - Co znowu? - wzdragał się Wyganowski obłudnie. - Chcę i ja być coœ wart w twoich oczach. Dobrzem się swego czasu przespał u PanienJerozolimskich pod strażš tej szpady. - ChodŸ ze mnš do kraju... - zagadnšł cicho Wyganowski. - Nigdy! Wołaj tego człowieka. Kapitan skinšł głowš i wyszedł. Cedro udałsię do swoich ludzi z rozkazami: - Konie tęgo paœć, zbroje trzymać w pogotowiu, o zmroku marsz - marsz! Westchnęli jeno posępnie i - bywaj! do koni. Nad wieczorem tego dnia zjawił się Hiszpan. Był wysoki, zwinny i silny. Mówił nieŸle po francusku. Cedro wszczšł z nim rozmowę i badał go pilnie oczyma. Nie ufajšc sobie powiódł go do Gajkosia i po polsku powiedział wachmistrzowi, kto to jest i co ma za misję. Gajkoœ go "uważał" spod oka, nim poczšł rozmawiać. Nie przyszedł jednak do złych wniosków. Rzekłtylko, że chłop musi być sielny, więc go trza mieć między końmi i na oku. Don José wdział mundur jednego z ułanów,a tamten został w ubiorze stajennym. Ciemnym wieczorem ruszyli za bramę. Na odjezdnym Wyganowski prosił na wszystko Krzysztofa, żeby nań czekał w Tortozie, jeœli dymisja nadeszła. Cedro przyrzekł. Rozdział 17 DYMISJA Kilka dni już Krzysztof oczekiwał w Tortozie na przybycie Wyganowskiego. Dymisja, która leżała w kancelarii generałaChłopickiego, wręczona została Hiszpanowi,a ten, przebrany w ludowe suknie, poniósł jš natychmiast do Morelli. Cedro pod różnymi pozorami, jak leczenie koni, reparacje siodeł itd., przedłużał swój pobyt w okopach generała Sucheta. Ale dzień naznaczony mu do wymarszu zbliżał się szybko. Z wyżyn La Roqueta widać było miasteczko Tortozę rozłożone na samym brzegu rzeki Ebro. Tuż za nim cišgnšł się łańcuch gór skalistych, jałowych i wysokich. W pobliżu klasztoru jezuitów, gdzie stał batalion trzeci polski i batalion pułku sto piętnastego, widać było szańce francuskie otaczajšce miasto. Dokoła rozcišgał się pas nieużytków, z którym dziwnie harmonizował widok zamku w œrodku miasta, widok silnie obmurowanego fortu de la Tenexas oraz bram: Mostowej, del Rastro i posępnych bastionów: Œwiętego Jana, Œwiętego Krzyża, karmelickiego itd. Daleko na wschód wysuwał się stary fort d'Orleans. W tamtej stronie za rzekš stały dwa bataliony polskie pułku drugiego, dokšdpowinien by był skierować swe kroki Wyganowski dla zameldowania się po przybyciu. Toteż Cedro codziennie jeŸdził wtę stronę, wymijajšc paralele idšce ze wschodu po obudwu stronach rzeki. Pištego dnia pobytu swego pod Tortozš, z rana, kiedy spał w kwaterze polnej przyjaciela Rybałtowskiego na La Roqueta, zbudzono gonagle wieœciš, że Wyganowski przybył. Cedro porwał się z poœcieli i co prędzej poczšł wdziewać odzienie. Ale ten, co mu wiadomoœć przyniósł, dorzucił: - Przybył kapitan Wyganowski, ale go ktoœ pod obozem drugiego pułku zamordował. Krzysztof skoczył jak pchnięty nożem. Oniemiał. Upadł na posłanie swe i leżał bezruchu, słuchajšc rozmów, przypuszczeń, wniosków. Nierychło, jak przez sen, włożył mundur, przypasał szablę, zarzucił płaszcz i pojechał za Ebro. W pobliżu obozu pułku drugiego zobaczył kilku żołnierzy wœród pola. Po wzgórkach wieszały się tutaj zaroœla agawy i dzikie krzewy krępli. W dalistały nagie, spękane góry. Już się upał sierpniowego dnia zaczšł. Słońce przepalało na wskroœ żółte piaski nadrzecza, ogniem trawiło usychajšce pod skałami roœliny. Na błyszczšcym piasku leżał nagi zupełnie Wyganowskiego trup. Gdy Cedro skoczył z konia i przypadł ku ch. 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żĄP _˘_ ›c€Łú c¤+c cĽj8´6Ś?C€niemu, ujrzał dwa ciosy sztyletu czy noża, zadane w serce na wylot, rękš nieomylnš. Morderca zdarł z ofiary swojej suknie hiszpańskie i rzucił je niedaleko między krzewy. Czynił to w takim widocznie poœpiechu, że œcišgnšwszy koszulę przez głowę zostawił ręce trupa wyprostowane w górę. Te nagie ręce, bezbronne i bezsilne, ciœnięte, równolegle jedna do drugiej wzdłuż głowy, zdały się wołać na Krzysztofa z ziemi. Roje moskitów, much i drobnych, ledwie widzialnych robaczków szarozielonych z brzękiem kršżyły już nad zwłokami, wpijały się w zaschłš krew rany. Słońce płomienne już wydobywać zaczęło z trupa woń œmierci. Ten i ów z wiarusów zakopcił fajkę i splunšł. Pomedytowali, pogwarzyli o dziwnym zdarzeniu i odeszli. Cedro został sam. Przy głowie zmarłego leżał głaz. Ułan siadł na nim, łokcie sparł na kolanach, głowę na dłoniach i patrzał w twarz przyjaciela. Czasami jego oczy wałęsały się to tu, to tam. Wyschły piach, sypki i lotny, przepalony na łokieć, zdeptany obcasami nóg, które się prężš œmiertelnie. Tu walczyli ze sobš. Tu go napadł niespodzianie. Tu mu cios zadał. Tu go wlókł, żeby pohańbić przed oczyma całego wojska. Tu z niego zdzierał szmaty pokoju... - Don José... - wyszeptały usta. Serce załomotało jak jastrzšb zgłodzony i straszliwy. Gniew pognał krew. Ale z wolna jš uciszyła gorycz myœli. Zamknęło się serce i dusza znowu stanęła przed obliczem tego trupa. Niewymowny upał przepalał ciało, że byłogoršce jak ów piasek pod stopami. Trup cuchnšł. Krzysztof wstał i wielkimi kroki poszedł wstronę obozowiska pułku drugiego. Stanšwszy tam, znalazł bataliony szykujšcesię do bitwy. Wyszedł przed front i gromkim głosem zwrócił się do oficerów i żołnierzy, żeby pomœcili œmierć towarzyszai żeby poszli pogrzeœć jego nagi trup. Wołał: - Już go słońce żre, żołnierze, już go porwało w pazury. Leży sam jeden przed wami wszystkimi, a nad nim słońce niezbłagane. Nie zlituje się nad nim słońce i ognia swego nie przygasi. Piach pod nim płonie od żaru. Krew się już wzdyma i skórę rozsadza. Komar i mucha ssie jego krew sprawiedliwš. IdŸcież mu dół wykopać, żołnierzowi - żołnierze! Czeœć mu bratniš oddajcie! Z szeregów odpowiedział mu głos: - Czeœć mu sam oddaj. I dół mu sam wykop. Już on nie żołnierz i nie towarzysz.Przypatrz się dobrze. Całymi batalionami idziemy w bitwę tej godziny, a on dla siebiejednego zwolnienie wyprosił. Sprawiedliwie mu uczynił los! Niechaj gnije pode skwarem. Uderzyły bębny. Bataliony, wykręciwszy sięsekcjami w prawo, twardym krokiem poszły wraz w kierunku fortu orleańskiego. Widać było wielki ich żelazny szyk, błysk karabinów. Wkrótce ich pył drogi i kurzawa dymu zasłoniła. Krzysztof wrócił do przyjaciela. Wycišgnšłz pochwy szablę swš i koniec jej twardo zanurzył w głębokoœć rany zadanej sztyletem. Siadł na kamieniu i gadał do trupa: - Taki to jest nasz Roncevalles, towarzyszu... Nadszedł czas, że wstał z miejsca i poczšł wygrzebywać w lotnym piasku dół grobowy. Zrazu nagimi rękoma, potem znalezionym ułamkiem czerepa granatu. Tęgo się zgrzał, dobrze spracował, nim nad wieczorem wybrał dół na chłopa. Złożył tam zwłoki. Wycišgnięte ręce skrzyżował na piersiach. Zasypał towarzysza goršcš hiszpańskš ziemiš, œpiewajšc sobie i jemu pieœń pożegnalnš, pieœń bez wyrazów, pieœń samotnš. Rozdział 18 DOM W urzędzie regentowskim kieleckim od dawien dawna leżał złożony testament szlachcica Nardzewskiego. Według brzmienia tego aktu dziedzic Wyrw całe ruchome i nieruchome mienie swoje zapisywał na własnoœć siostrzeńcowi swemu, Olbromskiemu. Skończyła się wojna krajowa roku dziewištego i ułan, w mizernym stopniu porucznika, miał z Krakowa powracać na leże ze swym pułkiem. Aliœci kolega Jarzymski, który w Kieleckiem jakimiœ dobrami administrował, zetknšwszy się z nim obwieœcił mu radosnš nowinę. Rafał coprędzej wzišł z wojska dymisję i poœpieszył do Kielc. Urzędowe otwarcie testamentu ziœciło wszystkie jego nadzieje.Był samowładnym dziedzicem. Wiedział o tym wprawdzie, że z folwarku została tylko ziemia nie zaorana i trocha płotów, że chłopi uwolnieni z pańszczyzny nie podtrzymajš już teraz najmizerniejszego bytu... Mimo to ochotnie poœpieszył na miejsce. A gdy raz wkroczył w te góry, to już i został. W tym czasie do Tarnin sprowadził się mšżZofki i łapczywie objšł gospodarstwo, nibyto chwilowo, niby to dla ulżenia staremu. Rafał przeczuwał, że tylko ze srogimi walkami mógłby nowš rodzinę z Tarnin wysadzić. Toteż usiłował wydobyć jedynie stamtšd co można i nie kwapił się do domu.W Wyrwach poczštkowo mieszkał w czworaku, który po drugiej stronie sadzawki ocalał z austriackiej pożogi. Wyporzšdził sobie w końcu tego domostwa stancyjkę i dwie zimy przepędził w niej znoœnie. Wszystek teraz poszedł w myœlistwo. Strzelec Kacper i Michcik, którego z wojska do Wyrw zabrał, stanowili dwór: Kacper jako strzelec, a Michcik jako kucharz, szatny i doradca. W rok po osiedleniu się już Rafał wzniósł stodoły o murowanych słupach, gontem kryte, wysokie, odbudował stajnie, obory i do porzšdku przywiódł œpichlerz. Następnego roku ufundował nowš groblę z upustem na palach bitych i odrestaurował młyn, a wreszcie od wiosny trzeciego rokubudował dla siebie dom. Dom był z modrzewia i wielkiej jodły. Od dawna wszystek sprzężaj zwoził zimowš porš z Łysicy, Bukowej i Strawczanej góry olbrzymie tramy modrzewia, buku i jodły. Obrobione z nich przyciesi i belki schły w porze letniej pod osobnš wystawš. Z Klonowa zwieziono jędrne gonty, w Bodzentynie stolarz dopasowywał już okna idrzwi. Przez całe lato słychać było łoskotsiekier, a już w lipcu zršb dworu z wišzaniem belek, krokwi i łat bielił się na okolicę. Rafał przeżył duszš całe to budowanie. Sam każde z drzew, czasu wypraw myœliwskich, obejrzał i wybrał na górach. Był przy œcišganiu go z wyżyny na chłopskich barkach, przy zwożeniu pod wystawę na rozworach. Był przy rozpłataniu każdej belki, przy oddzieleniu północnej jej częœci od twardzizny południowej, każdy cios topora widział, każdy sęk, rdzeń i wypaœć pomacał rękš. Całe dni wiosny i poczštku lata przepędzał wœród traczów i cieœlów. Przywykł do tego, żeby mu się nogi plštały w miękkich i cienkich wstšżkach heblowin, żeby ucho chwytało szelest odciosanego toporem oszastu, œliskš melodię hebla, dzwonienie dłuta w jšdro rdzenia modrzewiowego. Nie było przyciesi, której by nie zbadał do cnarachunkiem, okiem i rękš. Gdy œciany z niezmiernych pniów wyrastały, cieszył się jak dziecko. Nowe życie zakładał tu sobie, mocne œciany na kamiennym murowaniu fundował, zwierał zršb mocnymi belkami i niewzruszonym stragarzem na moc, na siłęprzeciwko wiatrowi i wszystkiej burzy. Samrok i napis na tym stragarzu wydłubał. Nareszcie wyniosły dach z kupy rozrzuconych gontów i łat zaczšł wyrastać. Jednoczeœnie z tš budowš domu prowadzony był forsownie karczunek nieużytków, wydzieranie jałowców i wynoszenie kamieni. Coœ z dšżeń brata Piotra, nie tyle działaniem przykładu na rozum i wolę, ile mocš nieœwiadomego dziedzictwa, przylgnęło do młodego rolnika.Od wczesnej wiosny do póŸnej jesieni kurzyły się w obszarach tak zwanych odpadków, po zboczach górskich, kupy wydartego z ziemi jałowcu, który palono wraz z pniakami jodeł. Oswobodzeni z niewoli, ale ubodzy zarobnicy darli z ziemi korzenie wielkich pniaków po œwierkach, jodłach i bukach, które tam niegdyœ szumiały. Wielkie wykroty, obwieszone kamieniami kwarcu oplecionymi przez niezliczone korzenie, sterczały na każdej szerokoœci. Doły pod nimi zawalano ziemiš irównano pracowicie. Dzieci i wyrostki zbierały niezliczone masy kamienia i wynosiły na przydrożne kamionki. Gleba tambyła kamienista. Okršgły, siwy, twardy głaz leżał nie tylko na powierzchni, ale i pod cienkš warstwš ziemi rodzajnej, którš okrywała trawa, mech, kwiatek leœny. Łysyjego czerep wyglšdał z gruntu, gdziekolwiek rzucić było okiem, gdzie stšpnšć nogš. Kiedy poruszono glebę falistš po wykrotach, starganš kilofami w góry i doły, kamienie zdawały się wyłazić gronami, wyłuskiwać się jak orzechy, rodzić w oczach i mnożyć jak niezliczony owad. Pług, puszczony pierwszy raz w nowinę, zgrzytał, skwierczał, wił się i prawdziwie walczył. Rwał korzenie, przecinał nadgniłe kije i rozrywał odwieczne legowiska głazów. Pierwsze skiby były krzywe, tam płytkie, tu sięgajšce za głęboko, aż do podgleby skalistej, rzucane w prawo i lewo. Ziemia nie dawała swego dziewictwa za darmo. Trzeba było rozedrzeć jej zrosłš caliznę, wyrwać tysišczne spojenia, rozpłatać żyły, wyorać oporny kamień i z niemałym bólem krzyża odnieœć daleko. Nadeszło lato dwunastego roku. Rafał w tym czasie, po zżęciu żyta, ku końcowi lipca, najusilniej karczował nowinę. Jeszcze stały płowiejšcymi pasamiowsy po polach. Był po starym lesie wielki szmat ziemi, otaczajšcy szerokim ramieniem rozdół łšk, przez które płynęłarzeka. Niwa ta służyła aż dotšd za pastwisko. Wyrosły już na dawnych porębach nowe chrusty i młody lasanek, przeważnie liœciasty. Obok pniaka œciętego wysoko, który oblazł z kory, zbielał jak koœć, stwardniał i wysechł, można tam było spotkać gaje leszczynowe, zwarte ostępy grabiny z buczynš, młode dšbki lœnišce jak spasione Ÿrebce, najcudniejsze. gęstwiny iœcie dzikich krzewów, kolczastych tarnin, które w drzewa porosły, tęgich sumaków, dzikich gruszek, głogów i jeżyn. W dawnych, zarosłych wykrotach, gdzie teraz gnieŸdziła się wilgoć najdłużej, powystrzelały olbrzymie łodygi kwiatów, dudy łopianów, niezdobyte barykady dzikich malin i wielkich ostów. Cały ów "stary las" kopcił się teraz od ognisk, przyduszanych nowymi wcišż warstwami gałęzi, badylów, pniaków i korzeni. Ludzie w chłodku, przejętym od drobnego dżdżu, pracowali chętnie i żywo. Każdy rad był brać udział w tym dziwowisku, jakie miał przed oczyma. Nie będzie już starego lasu! Już po poziomki, poczarnš jagodę, maliny, dziady, orzechy nie pójdziesz w stary las, nie bój się! Rafał zakładał sobie wiele na uprawie tegołanu. Miał zamiar siać z wiosnš owies i paœć nim stadninę, którš w myœli stale powiększał. Właœnie siedzšc na pniaku ćmiłz małej, glinianej fajeczki tiutun i rozmyœlał o przyszłym stadzie. Z lekka przemókł od kołnierza i pleców, więc się zagrzewał fajeczkš, wesołymi myœlami i skurczeniem postawy. Dymy z ognisk wałęsały się przez pola już przetrzebione iniosły woń jałowcowš po pierwszych skibach. Michcik, pracujšcy w pobliżu na równi z najemnikami, odchrzšknšł, wyprostował się... Coœ mamrotał. - Co gadasz? - spytał porucznik nie wypuszczajšc z zębów fajeczki. - Melduję... - Cóż meldujesz, stary Austriaku?. - Me.., melduję... jako goœć je... jedzie. - Wœciekłeœ się czy co? Do mnie goœć jedzie? - Widać ano, że z góry goœć jedzie... - Prawda! Ktoœ jedzie. Bryka w trzy konie... - Bryka nie... nietutejsza... Bryka jak się patrzy... kra-kra-kowska... - Prawda! Bryka krakowska. Konie wspaniałe... Z góry, po wertepach drogi, po wybojach i kamieniach, ostrożnie zjeżdżał zaprzšg solidny. Z dala widać było, że wysoko schlastany jest błotem. Para rosłych koni szła w dyszlu. Trzeci na przyprzšżkę podreptywał luŸno. W siedzeniu owinięty w burkę jechał podróżny. Rafał nie spuszczałgo z oka. W pewnej chwili zakrzyknšł: - Ejże, Michcik, ejże! Czy to tylko nie pan Cedro do nas jedzie? - Nie mogę odpowiedzieć, jako żem nigdy takiego pana Cedra na oczy nie uœwiadczył. - Ejże, Michcik! Zbliżyła się bryka o staje, o dwa. Rafał stanšł na pniaku. Podróżny ujrzawszy go przyłożył szkła do oczu. Już teraz Olbromski nie wštpił. Jakże nie huknie ku niemu z całej piersi: - Krzysztof! Krzysztof! Podbiegli ku sobie i padli wzajem w ramionabez słów. Za chwilę Rafał siedział z przyjacielem na bryce, zdšżajšc do dworu w Wyrwach. Michcikowi kazał wleŸć na kozieł. Nie mógłsię napatrzyć na Cedrę, który z wysmukłego młodziana stał się mężczyznš muskularnym, o bujnym wšsie zadartym w górę, o ruchach porywczych, żołnierskich. Zaledwie z miejsca ruszyli, Rafał zaczšł pytać: - Skšdże w tej chwili jedziesz, braciszku? - Z domu. - A dawnoœ wrócił? - Już w marcu pułk nasz przelazł przez Pirenejskie Góry. Z Francji wyprzedziłem go dyliżansem... - Kiedyżeœ do Olszyny przybył? - Dopiero w czerwcu. - Przez cały czas przy ojcu byłeœ? - Aż do tej chwili. Ledwiem się oto wydarł. - Ależ wałacha masz, niech go pioruny! Cóż za koń! - nie mógł Rafał powstrzymać okrzyku, patrzšc na Ÿrebca idšcego przy koniach na przyprzšżkę. - Iberyjczyk... a jeszcze w Olszynie go paœli- skromnie wtršcił Cedro. - Ależ koń! - Musiałem dobrego konia wzišć na tak wielkš wyprawę. - Na jakšż to znowu wielkš wyprawę? Krzysztof popatrzał na niego z ukosa i rzekł: - Na wielkš wojnę. - A no tak, rozumie się...-poprawił się Rafał. -Ja bo siedzę tak na uboczu... - Rzeczywiœcie, tak się zaszyłeœ, żem ledwo się dopytał. - To ty idziesz znowu? - Kpisz, bracie, czy o drogę pytasz? Już w końcu czerwca nasz pišty korpus przeszedł granicę. - O niczym nie wiem. Siedzę tu, mówię ci, za górami, za lasami, ludzi prawie nie widzę... skšdże mam?... - Toteż po ciebie umyœlnie zajechałem. Potężniem zboczył z radomskiego traktu. - Bardzo... bardzo się cieszę... - nieszczerzemruczał Olbromski. - A jakże myœlisz dalej?kiedy i dokšd cišgnšć? - Jutro, rozumie się, w kierunku Puław na Lublin. Nasze wojska, jakem się w Kielcach dowiedział, poszły z Serocka, z Pułtuska na Łomżę i Augustów pod Mir. Ale gdzie nasz pułk siódmy być może, ani wiem. Ty się dziœ zbierzesz? - Ja?! - krzyknšł Rafał. - Czyœ oszalał? Patrzajże, co ja tu mam do roboty! Dom stawiam! - Dom stawiasz! -wybuchnšł Cedro œmiechem tak wesołym i hucznym, że Rafała aż złoœć wzięła. Zarazem jednak wstyd go ogarnšł. - No, cóż ty myœlisz! - zaperzył się. - Objšłem ziemię, muszę się raz wreszcie jšć pracy. Wiecznie będę bški zbijał? - Pracy się imasz, kiedy na wielkš wojnę wszyscy idziemy? Siedmdziesišt tysięcy naszych wyruszyło... Olbromski mało nie płakał. Naraz go objšł żal niewysłowiony tych nowin, pól, płotów... Spojrzał na dom bielejšcy w oddali między rozłożystymi drzewami... - Kiedyż to ty chcesz jechać? - zawołał. - Jak się tylko zbierzesz. Choćby jutro. - Kiedy ja się zbiorę!... Ależ ja nie mam... - Czego nie masz? - Koni... - mruknšł wymijajšco. - Można by wzišć Samo... Samosiłka... - wmieszał się do rozmowy Michcik czynišc na koŸle foremny półzwrot w tył. - Milcz, głupi! Sobie bierz Samosiłka. - Według... według rozkazu. - Któż to jest? Twój koniuszy? - spytał Cedro. - To jest taki Michcik, jeszcze brata Piotra famulus. - To Michcik... - rzekł Cedro z uszanowaniem. - Słyszałem o tobie, bracie,dużo dobrego... - zwrócił się do żołnierza. - Pójdziesz i ty na wojnę? - Skoro panicz... - A cóżeœ to w tych czasach porabiał? - W austriackich glidach przeciwko nam służył! - wtršcił Rafał, przejęty nagłš złoœciš do Michcika. - Do diabła! - mruknšł Cedro. - Dopraszam się łaski pana porucznika... -poczšł bełkotać żołnierz - szeœć razy dezer... dezerto... Kije brałem trzy razy, wkajdanach... pod sšdem bywałem... Nie udało mi się do swoich dostać. - Przeszedł na polskš stronę dopiero pod Sandomierzem... -dodał Olbromski. -Teraz u mnie na folwarku burmistrzuje. - Toœ, Michcik, i strony swoje zdradził dla tego panicza? - Trza było, bo karczunku tu dużo, a pan młody. - No, i podoba ci się w tych górach?- Niczego. Miejsce dosyć wesołe, ino... - Ino co? - Ino piachu. jak się patrzy, mało. - Piachu mało? - Kamienia dużo, a piachu, po prawdzie, mało. - Więc ze mnš na wielkš wojnę obaj idziecie! _ rzekł nagłe Cedro zmieniajšc -przedmiot rozmowy. - Wielka to będzie wojna. Wojna nad wojnami. - Jużci ja, według rozkazu pana porucznika... Jako że i Samosiłka... pan mi przyobiecał pod siodło... Rafał milczał posępnie. W pewnej chwili rzekł nie patrzšc na towarzysza: - Idę i ja... do pioruna! Już dom był blisko. Ledwie wysiedli, udali się zaraz do stajni oglšdać konie i wybieraćdla Rafała wierzchowca. Rozdział 19 SŁOWO HONORU W okolicach Orszy w połowie sierpnia ł z konia i przypadł ku ch. 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż§ ' >˙˙korpus pod rozkazami księcia Józefa Poniatowskiego złšczył się z wielkš armiš. Tam odbyła się rewia powszechna. Cedro i Rafał Olbromski spodziewali się ujrzeć Cesarza. Ujrzeli go też w samej rzeczy. Wemgle wietrznego ranka dostrzegli stojšcegonieruchomie daleko, daleko, na urwistym brzegu. Za nim błyszczał barwami mundurów sztab i wyprężone, połyskliwe gwardie konne. Wojska defilujšce równinš w dole, ujrzawszy szarš kapotę i trójgraniasty kapelusz bez ozdób, wznosiłyjednolite okrzyki, podobne do salw działobitni. Mijały pułki francuskie, holenderskie, włoskie, niemieckie, polskie...Wszystkie oczy skierowane były na owš niskš, krępš postać szarego człowieka z ramionami wzniesionymi ku górze. Krzysztof Cedro nie spuszczał z niego wlepionych oczu. Widział oto spełniony na jawie swojego życia wielki sen. Dotrzymał Cesarz słowa honoru, danego pod Madrytem najsłabszemu ze swych żołnierzy, konajšcemu w polu kalece. Dla tego jednego słowa wielkie pułki złšczył, umundurował, wyżywił i poruszył. Sprzšgłze sobš obce narody... Cofnšł się sztab. Podano bułanego araba. Cesarz siadł nań i zjechał ze wzgórza. Gwardie szły przed nim, œwita za nim, i znowu gwardie. Pułki defilujšce zatrzymały się na równinie, wycišgnęły w linie, kwadraty, podłużne kolumny. Jechał wolno przed wyprostowanymi frontami, wiodšc oczyma po liniach ludzkich jakoby po nasypach martwej ziemi, po palisadach z drzewa, po rowach z kamienia. Twarz jego była zimna iobojętnie ponura jak złom głazu. Spojrzenie oczu mijało twarze po twarzach, szło po spojrzeniach tysięcy jako po martwym szlaku. Oczy straszliwe, w których gromady ludzkie przyuczone zostały widzieć jeno radoœć i gniew, były w tej chwili nijakie, obojętne, zasłonione olbrzymioœciš myœli dalekich. Ręka pocišgnęła cugle konia i jakiœ rozkaz padł z ust. Wstrzymał się Cesarz. Podniósłoczy. Patrzy w pułk. Widzi każdš twarz, przechodzi kolejno jednš po drugiej. Spotkał wlepione w siebie oczy Krzysztofa Cedry, oczy skamieniałe z żołnierskiej wiernoœci, oczy przysięgłe. Przez chwilę coœ zamigotało w twardych Ÿrenicach cesarskich jak daleki błysk w burej, bezlicej, bezkształtnej chmurze. Wspomnienie stało się jasnym widzeniem rzeczywistoœci. Przelotny, półsmutny uœmiech spłynšł po granitowym obliczu... KONIEC ------Konwersja: rpg6@go2.pl idziemy w bitwę tej godziny, a on dla siebiejednego zwolnienie wyprosił. Sprawiedliwie mu uczynił los! Niechaj gnije pode skwarem. Uderzyły bębny. Bataliony, wykręciwszy sięsekcjami w prawo, twardym krokiem poszły wraz w kierunku fortu orleańskiego. Widać było wielki ich żelazny szyk, błysk karabinów. Wkrótce ich pył drogi i kurzawa dymu zasłoniła. Krzysztof wrócił do przyjaciela. Wycišgnšłz pochwy szablę swš i koniec jej twardo zanurzył w głębokoœć rany zadanej sztyletem. Siadł na kamieniu i gadał do trupa: - Taki to jest nasz Roncevalles, towarzyszu... Nadszedł czas, że wstał z miejsca i poczšł wygrzebywać w lotnym piasku dół grobowy. Zrazu nagimi rękoma, potem znalezionym ułamkiem czerepa granatu. Tęgo się zgrzał, dobrze spracował, nim nad wieczorem wybrał dół na chłopa. Złożył tam zwłoki. Wycišgnięte ręce skrzyżował na piersiach. Zasypał towarzysza goršcš hiszpańskš ziemiš, œpiewajšc sobie i jemu pieœń pożegnalnš, pieœń bez wyrazów, pieœń samotnš. Rozdział 18 DOM W urzędzie regentowskim kieleckim od dawien dawna leżał złożony testament szlachcica Nardzewskiego. Według brzmienia tego aktu dziedzic Wyrw całe ruchome i nieruchome mienie swoje zapisywał na własnoœć siostrzeńcowi swemu, Olbromskiemu. Skończyła się wojna krajowa roku dziewištego i ułan, w mizernym stopniu porucznika, miał z Krakowa powracać na leże ze swym pułkiem. Aliœci kolega Jarzymski, który w Kieleckiem jakimiœ dobrami administrował, zetknšwszy się z nim obwieœcił mu radosnš nowinę. Rafał coprędzej wzišł z wojska dymisję i poœpieszył do Kielc. Urzędowe otwarcie testamentu ziœciło wszystkie jego nadzieje.Był samowładnym dziedzicem. Wiedział o tym wprawdzie, że z folwarku została tylko ziemia nie zaorana i trocha płotów, że chłopi uwolnieni z pańszczyzny nie podtrzymajš już teraz najmizerniejszego bytu... Mimo to ochotnie poœpieszył na miejsce. A gdy raz wkroczył w te góry, to już i został. W tym czasie do Tarnin sprowadził się mšżZofki i łapczywie objšł gospodarstwo, nibyto chwilowo, niby to dla ulżenia staremu. Rafał przeczuwał, że tylko ze srogimi walkami mógłby nowš rodzinę z Tarnin wysadzić. Toteż usiłował wydobyć jedynie stamtšd co można i nie kwapił się do domu.W Wyrwach poczštkowo mieszkał w czworaku, który po drugiej stronie sadzawki ocalał z austriackiej pożogi. Wyporzšdził sobie w końcu tego domostwa stancyjkę i dwie zimy przepędził w niej znoœnie. Wszystek teraz poszedł w myœlistwo. Strzelec Kacper i Michcik, którego z wojska do Wyrw zabrał, stanowili dwór: Kacper jako strzelec, a Michcik jako kucharz, szatny i doradca. W rok po osiedleniu się już Rafał wzniósł stodoły o murowanych słupach, gontem kryte, wysokie, odbudował stajnie, obory i do porzšdku przywiódł œpichlerz. Następnego roku ufundował nowš groblę z upustem na palach bitych i odrestaurował młyn, a wreszcie od wiosny trzeciego rokubudował dla siebie dom. Dom był z modrzewia i wielkiej jodły. Od dawna wszystek sprzężaj zwoził zimowš porš z Łysicy, Bukowej i Strawczanej góry olbrzymie tramy modrzewia, buku i jodły. Obrobione z nich przyciesi i belki schły w porze letniej pod osobnš wystawš. Z Klonowa zwieziono jędrne gonty, w Bodzentynie stolarz dopasowywał już okna idrzwi. Przez całe lato słychać było łoskotsiekier, a już w lipcu zršb dworu z wišzaniem belek, krokwi i łat bielił się na okolicę. Rafał przeżył duszš całe to budowanie. Sam każde z drzew, czasu wypraw myœliwskich, obejrzał i wybrał na górach. Był przy œcišganiu go z wyżyny na chłopskich barkach, przy zwożeniu pod wystawę na rozworach. Był przy rozpłataniu każdej belki, przy oddzieleniu północnej jej częœci od twardzizny południowej, każdy cios topora widział, każdy sęk, rdzeń i wypaœć pomacał rękš. Całe dni wiosny i poczštku lata przepędzał wœród traczów i cieœlów. Przywykł do tego, żeby mu się nogi plštały w miękkich i cienkich wstšżkach heblowin, żeby ucho chwytało szelest odciosanego toporem oszastu, œliskš melodię hebla, dzwonienie dłuta w jšdro rdzenia modrzewiowego. Nie było przyciesi, której by nie zbadał do cnarachunkiem, okiem i rękš. Gdy œciany z niezmiernych pniów wyrastały, cieszył się jak dziecko. Nowe życie zakładał tu sobie, mocne œciany na kamiennym murowaniu fundował, zwierał zršb mocnymi belkami i niewzruszonym stragarzem na moc, na siłęprzeciwko wiatrowi i wszystkiej burzy. Samrok i napis na tym stragarzu wydłubał. Nareszcie wyniosły dach z kupy rozrzuconych gontów i łat zaczšł wyrastać. Jednoczeœnie z tš budowš domu prowadzony był forsownie karczunek nieużytków, wydzieranie jałowców i wynoszenie kamieni. Coœ z dšżeń brata Piotra, nie tyle działaniem przykładu na rozum i wolę, ile mocš nieœwiadomego dziedzictwa, przylgnęło do młodego rolnika.Od wczesnej wiosny do póŸnej jesieni kurzyły się w obszarach tak zwanych odpadków, po zboczach górskich, kupy wydartego z ziemi jałowcu, który palono wraz z pniakami jodeł. Oswobodzeni z niewoli, ale ubodzy zarobnicy darli z ziemi korzenie wielkich pniaków po œwierkach, jodłach i bukach, które tam niegdyœ szumiały. Wielkie wykroty, obwieszone kamieniami kwarcu oplecionymi przez niezliczone korzenie, sterczały na każdej szerokoœci. Doły pod nimi zawalano ziemiš irównano pracowicie. Dzieci i wyrostki zbierały niezliczone masy kamienia i wynosiły na przydrożne kamionki. Gleba tambyła kamienista. Okršgły, siwy, twardy głaz leżał nie tylko na powierzchni, ale i pod cienkš warstwš ziemi rodzajnej, którš okrywała trawa, mech, kwiatek leœny. Łysyjego czerep wyglšdał z gruntu, gdziekolwiek rzucić było okiem, gdzie stšpnšć nogš. Kiedy poruszono glebę falistš po wykrotach, starganš kilofami w góry i doły, kamienie zdawały się wyłazić gronami, wyłuskiwać się jak orzechy, rodzić w oczach i mnożyć jak niezliczony owad. Pług, puszczony pierwszy raz w nowinę, zgrzytał, skwierczał, wił się i prawdziwie walczył. Rwał korzenie, przecinał nadgniłe kije i rozrywał odwieczne legowiska głazów. Pierwsze skiby były krzywe, tam płytkie, tu sięgajšce za głęboko, aż do podgleby skalistej, rzucane w prawo i lewo. Ziemia nie dawała swego dziewictwa za darmo. Trzeba było rozedrzeć jej zrosłš caliznę, wyrwać tysišczne spojenia, rozpłatać żyły, wyorać oporny kamień i z niemałym bólem krzyża odnieœć daleko. Nadeszło lato dwunastego roku. Rafał w tym czasie, po zżęciu żyta, ku końcowi lipca, najusilniej karczował nowinę. Jeszcze stały płowiejšcymi pasamiowsy po polach. Był po starym lesie wielki szmat ziemi, otaczajšcy szerokim ramieniem rozdół łšk, przez które płynęłarzeka. Niwa ta służyła aż dotšd za pastwisko. Wyrosły już na dawnych porębach nowe chrusty i młody lasanek, przeważnie liœciasty. Obok pniaka œciętego wysoko, który oblazł z kory, zbielał jak koœć, stwardniał i wysechł, można tam było spotkać gaje leszczynowe, zwarte ostępy grabiny z buczynš, młode dšbki lœnišce jak spasione Ÿrebce, najcudniejsze. gęstwiny iœcie dzikich krzewów, kolczastych tarnin, które w drzewa porosły, tęgich sumaków, dzikich gruszek, głogów i jeżyn. W dawnych, zarosłych wykrotach, gdzie teraz gnieŸdziła się wilgoć najdłużej, powystrzelały olbrzymie łodygi kwiatów, dudy łopianów, niezdobyte barykady dzikich malin i wielkich ostów. Cały ów "stary las" kopcił się teraz od ognisk, przyduszanych nowymi wcišż warstwami gałęzi, badylów, pniaków i korzeni. Ludzie w chłodku, przejętym od drobnego dżdżu, pracowali chętnie i żywo. Każdy rad był brać udział w tym dziwowisku, jakie miał przed oczyma. Nie będzie już starego lasu! Już po poziomki, poczarnš jagodę, maliny, dziady, orzechy nie pójdziesz w stary las, nie bój się! Rafał zakładał sobie wiele na uprawie tegołanu. Miał zamiar siać z wiosnš owies i paœć nim stadninę, którš w myœli stale powiększał. Właœnie siedzšc na pniaku ćmiłz małej, glinianej fajeczki tiutun i rozmyœlał o przyszłym stadzie. Z lekka przemókł od kołnierza i pleców, więc się zagrzewał fajeczkš, wesołymi myœlami i skurczeniem postawy. Dymy z ognisk wałęsały się przez pola już przetrzebione iniosły woń jałowcowš po pierwszych skibach. Michcik, pracujšcy w pobliżu na równi z najemnikami, odchrzšknšł, wyprostował się... Coœ mamrotał. - Co gadasz? - spytał porucznik nie wypuszczajšc z zębów fajeczki. - Melduję... - Cóż meldujesz, stary Austriaku?. - Me.., melduję... jako goœć je... jedzie. - Wœciekłeœ się czy co? Do mnie goœć jedzie? - Widać ano, że z góry goœć jedzie... - Prawda! Ktoœ jedzie. Bryka w trzy konie... - Bryka nie... nietutejsza... Bryka jak się patrzy... kra-kra-kowska... - Prawda! Bryka krakowska. Konie wspaniałe... Z góry, po wertepach drogi, po wybojach i kamieniach, ostrożnie zjeżdżał zaprzšg solidny. Z dala widać było, że wysoko schlastany jest błotem. Para rosłych koni szła w dyszlu. Trzeci na przyprzšżkę podreptywał luŸno. W siedzeniu owinięty w burkę jechał podróżny. Rafał nie spuszczałgo z oka. W pewnej chwili zakrzyknšł: - Ejże, Michcik, ejże! Czy to tylko nie pan Cedro do nas jedzie? - Nie mogę odpowiedzieć, jako żem nigdy takiego pana Cedra na oczy nie uœwiadczył. - Ejże, Michcik! Zbliżyła się bryka o staje, o dwa. Rafał stanšł na pniaku. Podróżny ujrzawszy go przyłożył szkła do oczu. Już teraz Olbromski nie wštpił. Jakże nie huknie ku niemu z całej piersi: - Krzysztof! Krzysztof! Podbiegli ku sobie i padli wzajem w ramionabez słów. Za chwilę Rafał siedział z przyjacielem na bryce, zdšżajšc do dworu w Wyrwach. Michcikowi kazał wleŸć na kozieł. Nie mógłsię napatrzyć na Cedrę, który z wysmukłego młodziana stał się mężczyznš muskularnym, o bujnym wšsie zadartym w górę, o ruchach porywczych, żołnierskich. Zaledwie z miejsca ruszyli, Rafał zaczšł pytać: - Skšdże w tej chwili jedziesz, braciszku? - Z domu. - A dawnoœ wrócił? - Już w marcu pułk nasz przelazł przez Pirenejskie Góry. Z Francji wyprzedziłem go dyliżansem... - Kiedyżeœ do Olszyny przybył? - Dopiero w czerwcu. - Przez cały czas przy ojcu byłeœ? - Aż do tej chwili. Ledwiem się oto wydarł. - Ależ wałacha masz, niech go pioruny! Cóż za koń! - nie mógł Rafał powstrzymać okrzyku, patrzšc na Ÿrebca idšcego przy koniach na przyprzšżkę. - Iberyjczyk... a jeszcze w Olszynie go paœli- skromnie wtršcił Cedro. - Ależ koń! - Musiałem dobrego konia wzišć na tak wielkš wyprawę. - Na jakšż to znowu wielkš wyprawę? Krzysztof popatrzał na niego z ukosa i rzekł: - Na wielkš wojnę. - A no tak, rozumie się...-poprawił się Rafał. -Ja bo siedzę tak na uboczu... - Rzeczywiœcie, tak się zaszyłeœ, żem ledwo się dopytał. - To ty idziesz znowu? - Kpisz, bracie, czy o drogę pytasz? Już w końcu czerwca nasz pišty korpus przeszedł granicę. - O niczym nie wiem. Siedzę tu, mówię ci, za górami, za lasami, ludzi prawie nie widzę... skšdże mam?... - Toteż po ciebie umyœlnie zajechałem. Potężniem zboczył z radomskiego traktu. - Bardzo... bardzo się cieszę... - nieszczerzemruczał Olbromski. - A jakże myœlisz dalej?kiedy i dokšd cišgnšć? - Jutro, rozumie się, w kierunku Puław na Lublin. Nasze wojska, jakem się w Kielcach dowiedział, poszły z Serocka, z Pułtuska na Łomżę i Augustów pod Mir. Ale gdzie nasz pułk siódmy być może, ani wiem. Ty się dziœ zbierzesz? - Ja?! - krzyknšł Rafał. - Czyœ oszalał? Patrzajże, co ja tu mam do roboty! Dom stawiam! - Dom stawiasz! -wybuchnšł Cedro œmiechem tak wesołym i hucznym, że Rafała aż złoœć wzięła. Zarazem jednak wstyd go ogarnšł. - No, cóż ty myœlisz! - zaperzył się. - Objšłem ziemię, muszę się raz wreszcie jšć pracy. Wiecznie będę bški zbijał? - Pracy się imasz, kiedy na wielkš wojnę wszyscy idziemy? Siedmdziesišt tysięcy naszych wyruszyło... Olbromski mało nie płakał. Naraz go objšł żal niewysłowiony tych nowin, pól, płotów... Spojrzał na dom bielejšcy w oddali między rozłożystymi drzewami... - Kiedyż to ty chcesz jechać? - zawołał. - Jak się tylko zbierzesz. Choćby jutro. - Kiedy ja się zbiorę!... Ależ ja nie mam... - Czego nie masz? - Koni... - mruknšł wymijajšco. - Można by wzišć Samo... Samosiłka... - wmieszał się do rozmowy Michcik czynišc na koŸle foremny półzwrot w tył. - Milcz, głupi! Sobie bierz Samosiłka. - Według... według rozkazu. - Któż to jest? Twój koniuszy? - spytał Cedro. - To jest taki Michcik, jeszcze brata Piotra famulus. - To Michcik... - rzekł Cedro z uszanowaniem. - Słyszałem o tobie, bracie,dużo dobrego... - zwrócił się do żołnierza. - Pójdziesz i ty na wojnę? - Skoro panicz... - A cóżeœ to w tych czasach porabiał? - W austriackich glidach przeciwko nam służył! - wtršcił Rafał, przejęty nagłš złoœciš do Michcika. - Do diabła! - mruknšł Cedro. - Dopraszam się łaski pana porucznika... -poczšł bełkotać żołnierz - szeœć razy dezer... dezerto... Kije brałem trzy razy, wkajdanach... pod sšdem bywałem... Nie udało mi się do swoich dostać. - Przeszedł na polskš stronę dopiero pod Sandomierzem... -dodał Olbromski. -Teraz u mnie na folwarku burmistrzuje. - Toœ, Michcik, i strony swoje zdradził dla tego panicza? - Trza było, bo karczunku tu dużo, a pan młody. - No, i podoba ci się w tych górach?- Niczego. Miejsce dosyć wesołe, ino... - Ino co? - Ino piachu. jak się patrzy, mało. - Piachu mało? - Kamienia dużo, a piachu, po prawdzie, mało. - Więc ze mnš na wielkš wojnę obaj idziecie! _ rzekł nagłe Cedro zmieniajšc -przedmiot rozmowy. - Wielka to będzie wojna. Wojna nad wojnami. - Jużci ja, według rozkazu pana porucznika... Jako że i Samosiłka... pan mi przyobiecał pod siodło... Rafał milczał posępnie. W pewnej chwili rzekł nie patrzšc na towarzysza: - Idę i ja... do pioruna! Już dom był blisko. Ledwie wysiedli, udali się zaraz do stajni oglšdać konie i wybieraćdla Rafała wierzchowca. Rozdział 19 SŁOWO HONORU W okolicach Orszy w połowie sierpnia ł z konia i przypadł ku ch. 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjL Č @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż”üżN¸÷ż@,ŞjI_÷ż@”Şjjđ聁