ĺbkŃÉ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙őđGî’ŕGđ@îŕ@>ŕBđEîoŕEńŮő>ŕB>RŕG>˙ęÁńŮ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙ĂUÎíffĚ sƒ ˆ‰ÜĚnćÝÝٙťťgcněĚÝܙŸťš3>CLAS POPIOLY2 €003ćĎž˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. óÍĆ>˙ęŔúPę ŔúQęŔ1ţ˙Íb͛ >ęa>ŕ&>ę Ŕ>˙ę ŔÍđ͜Í:Í\ÍćÍóÍ ÍBÍS ú‚˙§(Ţú ŔOÍŕ>ęŔͧ ÍÓ ÍŽ Íż ÍÓ ÍŽ ÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔÍ|ÍĹÍr>ęÁ>xŕE>@ŕAŻŕ>ŕ˙>Óŕ@űÍ ÍvúÁˇ(ńŻęÁ́Ë VËw cËoÂÄËgÂŐË_ 9ËW -ËO ËG Ăú Ŕ<ţ >OÍŕĂú Ŕ<ţ >OÍłĂÍ ĂÍS ĚĹĂú Ŕţ(ţ(ţ(#ú Ŕţ("ţ(*ţ( *Í/ĂÍĹĂÍËĂ͘ĂÍ^ĂÍ÷ĂÍĂÍ#Ăú Ŕ=ţ˙ >OÍ|Ăú Ŕ<ţ >OÍ|Ă!>w# űÉ!6# ú6˙#6# öÉ! 6˙#6# ö6# úÉÍB͜ÍĹÉú ŔţČÍw Í ÍÓ úÁO> ‘O͜úÁOÍŽ úÁ<ţ 8>ęÁÉú Ŕţ ú ŔGÍ3 8 ř Í3 8 řÍ#@Íw  Í  úÍÓ úÁţ(=> ęÁúÁO> ‘ţ >O͜úÁOÍŽ ú Ŕţ 0<ę ŔÉú ŔţČŐĹúÁO ú Ŕţ ͟ Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  Ü{ę ŔÁŃÉĹú Ŕţ ú ŔĆ GÍ3  úÍ3  úúÁO Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  é> ę ŔÁÉ>ę Ŕ>ęÁ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍŃ!ĐŔ*§ úaŔ*§ úúŔOúŔG>š >¸ >>ęŔÉ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍ- űÍŃúŔ=ęŔ Í3  úÍĹÉÍ-(ÍŃ>ęŔúŔć€(ěÍĹÉÍŃ>ęŔúŔć€Ę˜ÍĹÉ Í3  úÍuĘ,ÍŃúŔţÂúŔţĘ#>ę Ŕ>ęŔúŔć€(ÖÍĹÉĺŐĹúŔoúŔg #F+NxĄ<(,xą úŔęŔ͡ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔ$úŔţ(>ęŔÍŻ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔÁŃáÉĺŐĹú Ŕţ˙(!В@§(=ůÍ3 yę Ŕ!В@y§( řÍ3 ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕ>ęŔÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔú ŔO>˙ę ŔÍ|ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕţ(ţ(ţ(ţ( ţ($ţ((!pÍ(!€Í !Í! Í!°Í!ŔÍÁŃáÉÍćĺĹ~î˙" ů ôÁáÉĺŐĹú Ŕ!ů ţ(q! ţ(j!H ţ(c!p ţ(\!˜ ţ(U!Á ţ(N!Ň ţ(G!ę ţ(@! ţ (9!: ţ (2!b ţ (+!Ň &ĺŐĹ!ˆ ĺŐĹ!ŔĺŐĹ!Ú ĺŐĹ!ą ĺŐĹ!aŔ˛Ŕ*§ úÁŃáÉ Przewiń Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlättern: Zeil Seit Kapt AlleDéfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Línea Página Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Línia Plana Cap. Tot ĺŐĹúŔGúŔ<¸8Í-(ÍŃ>>ę Ŕ7 ęŔ>ę Ŕ§ÁŃá§ÉĺŐĹúŔţÂO úŔţÂO úŔţ(úŔţ ÍuÍŃúŔ>ę Ŕ7 =ęŔ>ę Ŕ§ÁŃáÉĺŐĹúŔG!Đx§(~#§ ÷ô˛Ŕ*§ úÁŃá§ÉĺĹ!€6# xą řÁáÉĺŐĹy!ţ(#!@‘ţ(!€’ţ(!Ŕ“ţ(!€@y§(=ů]T! ÁÍćP* úÍćP* úÍćP* úÍćP* úÁŃáÉ> ę>ęA!  y§( ĺ>""Ŕ " úáúN"úO">ęúŔćęAÉ> ę>ęA!  y§( *GúN¸ 6*GúO¸ .Ŕ * ú>ęúŔę!úŔćęAÍŃ Í3  úÉ> ę>ęA!    ž # ÷őúŔćęAńÉĺŐĹ! Á@6# xą ř!˛Ŕ~#§(Í÷ öÁŃáÉĺĹÖ o&MD)))  0úŔţ( 8 V#F#Í' yţ őzƒ_ÁáÉĺŐĹk&)}ćđo Á ÁĹË!Ë ÁĹ{ć§(Ë8Ë=öxśw#wyśw#wÁŃáÉđ˙ˇŕ˙Íćđ@ćŕ@É>‘ŕ@É>äŕGŕHŕIÉĺŐÍć!`˜Ŕ>đ" üÍćŔ" üŃáÉĺŐ!`˜ y§(=ů> ‘W>ÍćÍ'(Í'(Í'(éőy§ ńń!`˜QÍćÍ'(Í'(Í'(éŃáÉĺĹú‚˙§(,>˙ŕO!˜`>" xą ř€>" xą ř`>" xą ř>ţŕOÁáÉĹw#< ú 6# úÁÉ!˜>"< ű! ˜"< ű!@˜6ń# úÉ!ŕ™ 6ň# ú!š>("< ű! š "< űÉ́Ĺ> ŕđđđđ/ćË7G>ŕđđđđđđđđđđ/ć°Gú€˙¨ ę˙xę€˙>0ŕú˙ÁÉţ(Ż>˙ę‚˙ÉĹ>˙ŕ$ˆ xą ű>ŕ$ÁÉőđ@ć€(đDţ‘ ôńɇ‡‡Ć€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙@ióúA˙ć ů*âű ňɇ‡‡Ć€ęj˙kóúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęj˙k@óúA˙ć ů*âű ňÉ˙ď=ď=|˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=ŕ˙ď=˙ď=ď=˙ď=ď=ď=ď=<ď=ď˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙MBFONTMonospaced @@@@@@   ŕ ŕ @ŔŔŕ``@€ @€ @ @@  `@@ @@@@@ @ @@ŕ@ @ŕ@ @`@ @@@€€ŕ     ŕ@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ@@ @ @€@ ŕŕ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕ ŕ     ŕ      @     @ŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ     @@     ŕ    @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕ`@@@@@`€€@@@ ` `@ ŕ@ ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    @@@@@@ @€€  Ŕ  @@@@@@  ŕ   Ŕ    ŕ   ŕŕ  ŕ€€ŕ  ŕ Ŕ €€€ŕ€ŕ ŕ@`@@@     ŕ    @   ŕ   @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ @@@@@@@€@@ @@€`€ŕŕŕŕŕŕŕ@ €`€ @ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ   @ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€  @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ @€@    ŔŔŕŕ`@ŕ@@ @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ@@@@@@@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕ @ ŕ  ŕ   0@@@@@@ŕ€ŕ ŕ ŕ ŕ€ŕŕ ŕ ŕ @€@ ŕ Ŕŕ€€@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`@Ŕ@@@€ŔŔŔŕ€€       @€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕ€@ @€@@@€ ŕ @@@ŕ @ŕŕ`ŕ€ ŕ @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ  @ŕ ŕ @ ŕ ŕ `€ŕ ŕ  ŕ ŕ @ŕ ŕ @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕ @ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@ŕŔ  ŕ  Ŕ @ ŕŕ  €@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ  ŕ @ ŕ  ŕ  ŕ€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€ŔŔ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€@@@@@ €€€€ @@@@@ @  ŕ ŕ @ŕ   €@ŕ ŕ @ŕ  ŕ@ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ŕ ŕ ŕ€@  ŕ @  ŕ@   ŕ   ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ ŕ€€   ŕ ŕMBFONTVariable pitch €€€€€€  PPřPřPP x ř(đ ŔČ @˜ŕ  @° Đ€€@€€€€€@€@@@@@€@ŕ@ @ŕ@@€Ŕ€ @@@€€@     @@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ€€@@€ @€@ ŔŔ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕˆŘ¨ˆˆˆˆˆˆČ¨˜ˆˆŕ     ŕŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ      @ˆˆˆ¨¨¨P   @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕŔ€€€€€Ŕ€€@@@ Ŕ@@@@@Ŕ@ ŕ€@ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    €€€€€€@@@@@@€€€  Ŕ  €€€€€€€ř¨¨¨¨ŕ    @   @ŕ   Ŕ€ŕ   ` ࠀ€€ŕ€ŕ ŕ€Ŕ€€€Ŕ    ŕ    @ˆ¨¨¨P  @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ €€€€€€€€@@ @@€P ŕŕŕŕŕŕŕ`€€`€€`ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ  ¨@ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€P @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ@€€@HHŔŔđřP ü\T @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ€€€€€€@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕˆpPpˆŕ  ŕ  °€€€€€€ŕ€ŕ ŕ ŕ x„´¤´„xŕ ŕ ŕ$HH$ŕ Ŕx„´¤„x@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`Ŕ@@@@€   ŕ€€ĐĐPPPPP€€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕH$H€€€  (8€€€°ˆ 8ŕ ŕ(č @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ   @ŕ ŕ  @ ŕ ŕ P ŕ ŕ  ŕ ŕ  @ŕ ŕ  @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ ŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@@ŕpHHčHHp¨ˆČ¨˜ˆ€@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕPpˆˆˆp @ řˆ˜¨Čˆř€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€Ŕ@ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€€€€€@ @@@@ @@@@@ @ p` @ŕ    €@ŕ  ŕ @ŕ   ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ř¨¨ř@€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ  ŕ€€   ŕ ŕP c€p‡c÷Ťc˘,mc;l " POPIOŁY " TOM II STEFAN ŻEROMSKI Rozdział 1 W WARSZAWIE PRUSKIEJ Na obraz pierwszych po powrocie miesięcy domowego żywota Rafał spędził w Tarninach lat cztery. Orał, siał, kosił, żšł,zwoził snopki, młócił zboże i sprzedawał. Pod kierunkiem ojca, który nim rzšdził jak podstaroœcim, eks-filozof zmienił się na œlepe i głuche narzędzie tej wyższej a wszechwładnej woli. Nie otrzymywał do ręki na swe osobiste potrzeby więcej nad trochę koprowiny, i to w przypadkach wielkiego faworu, wszystko zaœ, czego potrzebował, udzielane mu było w naturze,z rozmysłem i zastanowieniem. Jedynym œrodkiem osišgnięcia jakiejkolwiek gotówki, niezbędnej na sprawienie ubrania choć trochę modnego, na pohulankę w mieœcie, były tajemne sprzedaże zboża z sšsieków, haracz nakładany bezprawnie na chłopów; ujmowanie obroków koniom folwarcznym i tym podobne procedery. Toteż osiadła w duszy poddziedzica głucha wœciekłoœć na szaty, które nosić musiał, na zajęcia, które spełniał, na wszystko, co go otaczało. Nikt go nie rozumiał i on nie cenił nikogo według istotnej wartoœci. W cišgu tego czasu Rafał nie wyjeżdżał prawie z domu i najbliższej okolicy. Ledwie kilkakroć był w Sandomierzu. Zimowš porš,w karnawale, hulał po dworach okolicznych, i to byłoby najszczytniejszš jego rozrywkš, gdyby nie męczarnie doznawane przy spotkaniu się tam z sšsiadami ubranymi według najœwieższej mody. Na jesieni roku 1802 od jednego z takich właœnie sšsiadów, który tłukł się po różnych stronach Galicji i Prus Południowych, Rafał powzišł wiadomoœć, że ksišżę Gintułt jest w kraju, że przesiaduje bšdŸ u siebie w Grudnie, bšdŸ w Krakowie. W duszy Rafała zrodziło się wówczas rozpaczliwe postanowienie. Napisał do księcia obszerny list, niby to z dziękczynieniem za wszelkie dobrodziejstwa, a w gruncie rzeczy skargęna obecne swe położenie. Długo, bo kilka tygodni, smażył ten list w największym sekrecie póŸnymi nocami, a gdy go wreszcie ułożył i tysišc razy odczytawszy przepisał na czysto - doœwiadczył uczucia niebywałej ulgi. Nie myœlał wcale o skutku tego przedsięwzięcia, wiedział nawet, że nic z niego wyniknšć nie może, a jednak sama myœl, że list ten dojdzie ršk księcia, sprawiała mu szczególnš radoœć. Sam odwiózł ów drogocenny skrypt na pocztę wSandomierzu. Przez kilka tygodni myœlał jeszcze o nim, póŸniej, gdy odpowiedzi nie było, zaczšł żałować tego, co napisał, a wreszcie popadł w dawnš apatię. Tymczasem odpowiedŸ nadeszła, ale na ręce starego Olbromskiego. Ksišżę pisał do czeœnika, nie wspominajšc o odezwie Rafałowej, z uprzejmym zapytaniem: czybyto familijnym widokom nie dogadzało, gdybyRafał mógł, na czas pewien, objšć miejscesekretarza przy osobie ksišżęcej? Zapewniał w sposób jak najpochlebniejszy, że postara się godnie wynagrodzić jego pracę, a zarazem rzucał mglistš obietnicę pokierowania losem młodzieńca. Jeżeli zgoda na to nastšpi, ksišżę prosił, żeby Rafał przybył do Warszawy jeszcze tej samej jesieni. Stary czeœnik w cišgu kilku dni nosił ten list przy sobie i głęboko się nad propozycjš zastanawiał. Dogadzała jego ambicjom, czyniła zadoœć pojęciom o trzymaniu się pańskiej klamki, ale z drugiejstrony miała pozbawić folwark takiej jak Rafał siły roboczej. Zwyciężyła wreszcie pokusa kariery. Jednego dnia, po obiedzie, czeœnik zatrzymał wszystkich i odczytał list ksišżęcy. Nadymał się przy tym setnie,jako taki, do którego ksišżęta familiariter pisujš. Pod Rafałem nogi się ugięły, gdy to usłyszał. Czeœnik niby to zadawał żonie, Rafałowi i córkom pytania, jak się na tę sprawę zapatrujš, ale w rzeczywistoœci tylko odwlekał chwilę ogłoszenia dawno powziętej decyzji. Nareszcie wyrok został ogłoszony. Ze wzdychaniem i rozkładaniem ršk czeœnik zgodził się na wyjazd syna. Od tego dnia zadęły się przygotowania, szycie bielizny, pranie, reparowanie i starania o paszport do Prus Południowych. W listopadzie Rafał wyjechał z domu. Rzucał go z uczuciem radoœci. Nie żal mu było nikogo i niczego. Wszystko rwało się w nim i kipiało lecšc naprzód. Swoimi końmizajechał na granicę pruskš, a stamtšd do Warszawy pędził dyliżansem pocztowym. Wprost z pocztamtu udał się do pałacu księcia Gintułta. Była to stara siedziba magnacka, ukryta w ogrodach, z dala od głównych ulic miasta i ich zgiełku. Opuszczony pałac, ze œcianami, z których tynk oblatał, z pordzewiałymi kratami bram a dziedzińcem trawš zarosłym - był jakoœ niegoœcinnie zamknięty, gdy Rafał stanšł u jego podwojów. Wszystkie okna były na głucho zasłonione sczerniałym płótnem firanek, drzwi pozamykane. Po upływie znacznego przecišgu czasu stary odŸwierny dostrzegł wałęsajšcego się przychodnia i zapytał, czego sobie życzy. Gdy Rafał, pełen nieprzyjemnych uczuć, opowiedział, kim jest i co go sprowadza, ów człowiek powiódł go do bocznych skrzydeł pałacu. Szli przez długie korytarze, minęli jednš i drugš salę i znaleŸli się wreszcie w obliczu księcia. Rafał ledwo go mógł poznać. Twarz jego sczerniała, zeschła i okryła się zmarszczkami. Oczy przygasły. Ten sam tylko grzeczny uœmiech jš rozwidniał, jak gdyby sztuczne œwiatło rozpraszajšce zmrok wieczoru, który następuje niepowstrzymanymi falami. - Z dawna myœlałem-rzekł ksišżę po przywitaniu-żeby cię mieć przy sobie. Kiedy napisałeœ do mnie, ucieszyłem się prawdziwie. Jesteœ mi potrzebny. Rafał kłaniał się, z radoœciš słyszšc, że ksišżę mówi do niego: ty. - Musisz jednak wiedzieć - cišgnšł Gintułt -że się zaprzęgniesz do pracy niemałej i cišgłej. Zajęty jestem ksišżkami, pisaniem. Codziennie będziesz zmuszony kilka godzin spędzić ze mnš na robocie. PóŸniej możesz czynić, co ci się podoba. Więc jakże? - Jestem do dyspozycji księcia pana. - Dobrze. Umiesz po niemiecku? - Tak. Umiałem dosyć dobrze, ale przez cztery lata w domu nie miałem w ustach jednego wyrazu. - To nic! Chodzi o to, żebyœ umiał w razie potrzeby napisać. Potrafisz? - Potrafię. - Wszakże - cišgnšł pan z uœmiechem - chodziłeœ na filozofię? - A tak... Chodziłem. - Po łacinie umiesz także? - Umiem. - Otóż to właœnie! Ponieważ ja w łacinie jestem prawie ignorant, a muszę teraz dużo czytać w tym języku, więc ty mi będziesz na polskie tłumaczył. - Jestem do usług. - I jeszcze jedno. Wkładam na ciebie obowišzek milczenia o tym, co tu będziemy pisali, czytali, mówili i robili, obowišzek milczenia zupełnego. Nie powiesz o tym nikomu ani jednego wyrazu. Dasz mi na to uroczyste szlacheckie słowo. Czy możesz mi dać takie słowo? - Daję na to słowo honoru. - Mówię ci to zaraz, gdyż chcę, żebyœ od pierwszej chwili przyzwyczaił się do tego, że nic o mnie nie wiesz, nic nie słyszałeœ, nic wreszcie nie rozumiesz. - Słucham księcia pana. - Teraz idŸ spać i posilić się. Masz tu pokojów bez liku. Wybierz sobie, który ci się podoba, i zajmij. Musisz tylko poprzestać na jednym służšcym, który i mnie obsługuje. Gdy się wyœpisz po drodze,przyjdŸ do mnie... Rafał, oszołomiony tym wszystkim, nie mógł zebrać myœli. Najbardziej podobała mu się perspektywa spania po kilkodniowymtrzęsieniu się na wózku i w dyliżansie. W jednym z pobliskich salonów stary kamerdyner przygotował goœciowi poœciel i oddalił się. Obudziwszy się nazajutrz rano inie słyszšc nigdzie w pobliżu najlżejszego ruchu, Rafał ubrał się prędko i zaczšł rozglšdać. Szerokie okno było zasłonione wyniosłymi drzewami, z których sypały sięzłote liœcie. Gruby mur otaczał ze wszech stron ten osamotniony park i zamykał go odstrony Wisły. W długich alejach, zasępionych cieniami lip i grabów, gdzieniegdzie przesuwał się blady promień słoneczny. W całym domu panowała cisza tak głęboka, że słychać było szelest liœci upadajšcych na zeschłš trawę. Rafał odwrócił się od tego widoku i szmeru. Na palcach wyszedł ze swej sypialni. Sšsiedniesale były puste. Był w nich półmrok, gdyż zasłonione okna nie przepuszczały œwiatła.Meble były obszyte pokrowcami, lustra osłonione, żyrandole, œwieczniki w płóciennych futerałach. Zimno i nieprzyjemny odór wnętrza w cišgu wielu lat zamkniętego - odstraszały przychodnia. Idšc tak naprzód z pokoju do pokoju, Rafałtrafił na uchylone drzwi z kutego żelaza i wszedł do sali olbrzymiej, wysokiej na piętro. Była to biblioteka. W szafach wpuszczonych w mur, za drzwiami z drucianej siatki albo szkła, widać było mnóstwo ksišżek, ustawionych na półkach kilku rzędami. W połowie wysokoœci tej wielkiej izby biegła ozdobnie rzeŸbiona balustrada galerii. Tu i owdzie stały posšgi,globusy, leżały olbrzymie teki i zwoje. Rafał szedł cicho, rozglšdajšc się po tych bogatych œcianach i sprzętach, gdy wtem z jednego kšta rozległ się głos księcia: - Jesteœ, moœci sekretarzu! Przychodzisz wsamš porę. Właœnie mam chwilę czasu i chęć do gawędy. Więc siałeœ na wsi pszenicę sandomierkę, żyto, a nawet jęczmień? - Tak jest. - I znudziło cię to do cna? - Znudziło. - I zatęskniłeœ do œwiata? - A zatęskniłem. - Masz zupełnš słusznoœć. Trzeba koniecznie tęsknić do czegoœ innego, przenosić się sercem z miejsca na miejsce,z zawodu do zawodu, odmieniać same pożšdania, bo inaczej ziemia by nas obsiadła i pożarła. Widzisz, j a w tym czasie, gdy ty siałeœ i żšłeœ, nabrałem manii do czytania ksišżek. Dawniej ta żyłka nie odzywała się we mnie. Wystarczało mi samo życie człowiecze, nasze obecne, a to,co jest w ksišżkach, uważałem za strawę godnš szczurów, robaków i łysych staruszków. A oto nagle przyszło i trzyma... Waszmoœć, moœci czeœnikowiczu, do ksišżek nie masz gwałtownej inklinacji? Co?... powiedz szczerze... Rafał zaczerwienił się jak zbrodniarz schwytany na uczynku pierwszej kradzieży.- Nie wstydŸ się tylko, mój drogi. Nie ma wtym hańby. I mnie pewne okolicznoœci wepchnęły na tę żmudnš i zakurzonš drogę.Włóczyłem się ostatnimi czasy po œwiecie, zawadziłem o Egipt, wiesz?... ten, co to w Afryce... - Och, wiem! - rzucił Rafał, dotknięty do żywego. - Udałem się w tę podróż po wojnie, która się tam rozegrała. Chciałem odszukać gróbjednego przyjaciela, tam pod beznosš czaszkš sfinksa poległego. Tymczasem te piramidy, obeliski, sfinksy, pustynia, miastazaginione i wszystko, co się tam działo, takmię, uważasz, wzięło, że zaczšłem z ksišżek dochodzić, co i jak. Moi przyjaciele,a osobliwie jeden, którego bardzo kochałem, zostali tam zamordowani... - Zamordowani! - krzyknšł Rafał, ogarniętyprzez głębokš, porywajšcš ciekawoœć. - A tak. Ten, który był Polakiem, wyższy oficer w służbie francuskiej, nazwiskiem Sułkowski, został rozsiekany przez Arabóww bitwie, gdzie we dwudziestu żołnierza bił się na œmierć z kilku pułkami. Drugi, Francuz, niejaki Venture... - I ten został rozsiekany? - Tak, pono z woli wodza, owego Napoleona, o którym musiałeœ co słyszeć. Rafał spłonšł znowu ogniem wstydu, gdyż słyszał przecież niemało, ale opinii najsprzeczniejszych. Ksišżę zamilkł na pewien przecišg czasu i siedział bez ruchu,z głowš podpartš na ręku. Usta jego były odęte, a szkliste oczy posępne. Rzekł wreszcie: - Brat twój umarł tak młodo w sprzeczce ze mnš... Tamten, generał, zginšł, ledwie się do niego zbliżyłem i ledwiem poznał jego duszę. Nawet ciała jego nie znalazłem. Nawet szczštków. Krew zmoczyła spłacheć piasku Sahary - i po wszystkim. Kwiat na tym miejscu nie wyroœnie, gdzie zgasły oczy króla w rodzieludzkim... Tak, bracie. Otóż będziemy, jeœli twoja wola, spisywali razem różne rzeczy o tych dalekich krajach, szczególnie o pustyni, 'Egipcie, Ziemi Œwiętej, Azji Mniejszej, Syrii. Będzie ci się to wydawało dziwne, ale zapomnisz o tym i nie będziesz myœlał. PóŸniej ci to wytłumaczę. A teraz weŸ oto ten sekstern i pisz wyraŸnie na pierwszej stronicy te słowa: Z Pierwszego Listu œwiętego Hieronima do Heliodoru: "O puszczo! kwieciem Chrystusowym kwitnšca... O osobnoœci, gdzie one rodzš się głazy, z których w Objawieniu miasto wielkiego królawystawione zostaje! O pustynio, po przyjacielsku z Bogiem się cieszšca!" - Taka będzie dewiza tego pisma, a teraz zaczniemy... W chwili, gdy to mówił, żelazne drzwi szczęknęły i bez szelestu wszedł do sali służšcy, cicho wymieniajšc jakieœ nazwisko. Ksišżę dał mu znak skinieniem głowy. Kamerdyner odwrócił się, uchylił drzwi i wpuœcił do sali wysokiego, barczystego pana. Nowo przybyły miał ogromnš głowę z nadzwyczaj wydatnymi rysami twarzy. Oczy jego były wypukłe i natarczywie uważne, po dziecięcemu patrzšce. Włosy nad czołem, sklepionym tak jakoœ twardo i niewzruszenie jak odłamy skały, były poskręcane i spiętrzone w naturalne loki, niby u Murzyna. W tyle głowy, ujęte w kitajkowy czarny worek, tworzyły długi harbajtel, zwišzany na końcu wstšżkowš kokardš. Tenwieki mężczyzna ubrany był w mundur oficera pruskiego z czerwonymi wyłogami. Szedł wyprostowany, głoœno stukajšc obcasami trzewików v marmurowš posadzkę. Gdy spostrzegł Rafała, na jego twarzy odmalowało się zdziwienie, prawie zdumienie. Przez chwilę nie odrywał od niego oczu i przykry niepokój w nich się odmalował. Rafał uczuł od razu dla tego człowieka niewytłumaczonš życzliwoœć i przyjaŸń. Ksišżę wstał ze swego miejsca, skłonił się przed wchodzšcym i zaraz, wskazujšc mu Rafała oczyma, rzekł tonemuspokajajšcym; po francusku: - Mój nowy sekretarz, Olbromski... Po chwili zwrócił się do Rafała: - Możesz teraz iœć na miasto i zabawić się,robić, co chcesz. Zażšdaj od Łukasza pieniędzy i powiedz mu, kiedy ma ci przygotować posiłek. Rafał wyszedł co prędzej. Na ulicy zapomniał o wszystkim. Czuł tylko, jak nadzwyczajnie zardzewiał. Nie umiał chodzić po miejskich kamieniach, wiedział osobie, że jest niezgrabny, sztywny, przygarbiony i prostak w każdym ruchu. Gdy go wymijały piękne pojazdy eleganckichpań i panów, prostował się, ile mógł. Miasto zrobiło na niego wrażenie. Był przygnieciony jego wielkoœciš i, jak mu się zdawało, niesłychanym majestatem. Mijał jednš ulicę za drugš, dworki otoczone parkanami, zza których rozłożyste drzewa wychylały się na błotniste koleje ulicy, pałace gdzieniegdzie za żelaznymi kratami błyszczšce, koœcioły, nowo wzniesione domostwa. Gdy tak, wlokšc się bez celu, oglšdał jednš budowlę za drugš, ktoœ go niespodzianie zawołał po imieniu i nazwisku. Rafał podniósł głowę i ujrzał stojšcš na œrodku wiedeńskš basztardę, cišgnionš przez pięć œlicznie dobranych szpaków, a w niej z pańskš gracjš rozwalonego kolegę z filozofii, Jarzymka. - Rafuœ - wołał tamten - jeżeli jeszcze żywisz ku mnie żakowskie gniewy, to nie wysiadam wcale, ale jeœli przeprosiłeœ się ze mnš w myœli, to spadam w twoje objęcia... - ChodŸże, chodŸ! - krzyknšł Rafał ze szczerš radoœciš. Jarzymski wyskoczył na kamienie i zaczšł œciskać kolegę. Już jednak po chwili zawołał: - Po stroju od strony Opatowa czy Sandomierza wnoszę, że przyjeżdżasz wprost ze swego dystryktu. - Nie inaczej, a ty? - Ja tu mieszkam. - Tu? W Warszawie? I dawno? - Od lat trzech, to jest od chwili, gdym się uwolnił z pazurów stryjaszka i zwalił z karku jego opiekę. Ale o tym potem. Przede wszystkim siadaj no, jedziemy do krawca. - Ależ zaraz... - Ani jednego słowa! W takich szatkach można robić furorę, ale nie tutaj. Jedziemydo krawca i do szewca. - Nie, stanowczo! W tej chwili jest to niemożliwe... - Jak chcesz, ale... jak cię widzš, tak cię piszš. Przecie to my w Krakowie nie dawaliœmy się zjeœć w kaszy, a nawet... No, ale skoro inaczej sobie życzysz... Do domu! -rzucił rozkaz stangretowi. Rafał nie mógł się oprzeć i siadł do powozu. Rumaki powodowane przez zręcznego stangreta szły z wolna, w plšsach, i potrajały okazałoœć ekwipażu. Jarzymski z niedbałoœciš rozparł się w siedzeniu i rozmawiał z Rafałem, który mimo woli bokiem się do niego usadowił. Wówczas przybysz spostrzegł całš wykwintnoœć stroju kolegi. Jarzymski, pomimo jesiennego chłodu, miał na sobie długopoły frak ciemnozielonego koloru z czarnym kołnierzem, złoconymi guzikami i żółtš podszewkš, spodnie papuzie, kamizelkę koloru słomy, pluszowy cylinder ilœnišce buty z żółtymi sztylpami. Nie był tojuż lekkomyœlny młokos, chyłkiem wymykajšcy się spod wzroku opiekunów, lecz wykwintny, zimny i pewny siebie panek.Ô 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,ˆiC ř }x}`X¸ŠjP‚ cŇ cÔ"c ö*ů c ď8n1Utył i zmężniał, aczkolwiek był wydelikacony jak kobieta. Jego czoło, białejak alabaster, odbijało od rdzawej twarzy,nasyconej żywš barwš krwi. Twarz ta, spojrzenie oczu, uœmiech i ruchy, wszystkooznaczało siłę, równowagę, spokój. - Powiedz no mi - cedził nie spieszšc się - gdzie ty mieszkasz? W jakimœ tanim zajeŸdzie, co? Przyznaj się... Ja nikomu nie powiem. W jakimœ zajeŸdzie, którego dobra opinia grasuje wcišż między Koprzywnicš a Zawichostem od czasów Wielkiego Sejmu? co? - Nie, ja mieszkam u księcia Gintułta. - Gintułta! - zdziwił się Jarzymski tak bardzo i głęboko, że aż wyprostowany usiadł. - Tam, w tym pałacu pustym jak trupiarnia? - A tak. - A skšdże, przepraszam, taka konfidencja?- Ja dawno już znam tego Gintułta. - Prawda, prawda! teraz przypominam sobie, żeœ to ty jego poniekšd wychowanek.Bo tu, uważasz, nikt z nim nie ma szczęœcia... Za wysokie progi, a jakże! - No, ja jestem u niego sekretarzem. - Sekre!... A niechże cię! - Cóż ci to? - No, nic nie szkodzi. Jakoœ to będzie... - Nie rozumiem, co mówisz. - E, nic! A cóż ten Gintułt tak u licha sekretnie pisze, że aż ty musisz mu pomagać? Przecie urzędu żadnego nikt teraz nie piastuje, więc co za aparencje? Rafał przypomniał sobie nakaz ksišżęcy i odrzekł: - Nie wiem, bo jakem ci wspomniał, od wczorajszego dnia tu dopiero jestem. - Opowiadajš o nim duby smalone. To jakiœ dziwak i nudziarz. Nie należy do towarzystwa, a nawet do żadnego z tutejszych towarzystw ani stronnictw. Siedzi sam w domu, a jeżeli się gdzie zjawić raczy, to tyle zawsze pokaże ludziom efronterii i wyniosłoœci, że każdy gorętszy kipi. Toteż tu młodzież ostrzy sobie na niego pazury. - Zmiłuj się!... o co? - No; o co! Wariat jakiœ jest, sensat, nudziarz, powiedziałem ci. Chodzi jak paw, nie poznaje najtęższych ludzi. Po chwili dodał: - Był niby we Francji, był podobno we Włoszech, jeŸdził do Egiptu, tłukł się po Arabiach i Azjach i stamtšd przywiózł te jakieœ farmazońskie banialuki, którymi się tak rozpiera. To o nim rozpowiadajš œwiadomi rzeczy. Ja draba nie znam, co może jest i lepiej, bobym z miejsca zekpał.- Powiedzże mi: a ty co tu porabiasz? jak czas spędzasz? - Ja, kochanku... Ja mieszkam tutaj, w Warszawie. - A w Nieporęcicach któż gospodaruje? Jarzymski uœmiechnšł się smętnie i dmuchnšł w palce. - Jak to? - Nie ma, braciszku! Poszły Nieporęcice... - Bój się Boga! - A no... - Cóż ty mówisz... Taki majštek! - Prawdę mówię. - No, a jednakowoż stać cię na taki ekwipaż. - A widzisz. - Jakże sobie dajesz radę? - Ekwipaż mam i dom prowadzę. Żyje się w œwiecie, moje dziecko sandomierskie. Wieszco?... szkoda, że ty jesteœ tym jakimœ tam sekretarzem. To tak głupio brzmi, że aż abominacja bierze. Ale to się odrobi, będę wtym. Powóz wjechał w obszerny dziedziniec i zatrzymał się przed lustrzanymi drzwiami parterowego domu. Wybiegł służšcy w liberii i pomógł panom wysišœć. Za chwilę znalazł się Rafał w mieszkaniu doœć obszernym, a urzšdzonym w sposób nieco dziwny. Obok mebli wykwintnych stały tam graty najpospolitsze. Nie były to salony mieszkalnego domu, lecz męskie, kawalerskie pokoje. Niektóre z nich były brudne jak numery zajazdu. Dopiero z kilku ostatnich, które wychodziły na puste place,słychać było zgiełk rozmów czy swarów. Jarzymski ujšł Rafała pod rękę i prowadził tam właœnie. Po drodze stały ogromne fajczarnie, . tu i owdzie porozrzucane przybory do czarnej kawy, tace i butelki. Dym tytuniowy gęstymi zwojami wałęsał się po kštach. W ostatnim, najobszerniejszym salonie były porozstawiane stoły do kart i kilkunastu młodych mężczyzn grało tam, widać, od bardzo dawna. Kupy dukatów leżały przed nimi. Jedni z graczów byli wybladli po nocy niespanej, inni porozbierani do koszul. Były wpoœród nich twarze piękne i ohydne, ale przeważnie piękne, wykwintne, młodociane.Na Jarzymskiego i Rafała nie zwracano prawie uwagi. Ten i ów witał się z wchodzšcym przez ramię i półgębkiem rzucał pierwszy lepszy frazes. Twarze to były zimne i pozornie obojętne, niektóre jakby znudzone, ale wszystkie oczy gorzałyod tego szatańskiego ognia, którym, według chłopskiej legendy, przepalajš się złote pienišdze zakopane w ziemi. Trwało milczenie. Niekiedy tylko przerwał je głos tego lub owego gracza: - Va banque! Rafał był onieœmielony, a zarazem wstrzšœnięty do gruntu. Coœ go œciskało za gardło. Tak już dawno nie grał, a podobnych gór złota nie widział w życiu. Dym wyborowych tytuniów przenikał go na wskroœ i otumaniał mu głowę. Jarzymski posadził go na krzeœle w bliskoœci cišgnšcych bank, a sam znikł w przyległych pokojach. Przez czas pewien Rafał czuł się bardzo onieœmielonym, ale z wolna oswoił się z sytuacjš, tym snadniej, że nikt nań uwagi nie zwracał. On za to z pilnoœciš przyglšdał się twarzom, jednej podrugiej. W pewnej chwili Jarzymski wrócił. Przysiadł się do Rafała i oparł się o niego ramieniem o ramię, jak to miał zwyczaj czynić, gdy obok siebie wysiadywali godzinami na szkolnych ławach. Teraz to namacalne uprzytomnienie szkolnej zażyłoœci było dla Rafała szczególnie przyjemne. Po niejakim czasie Jarzymek nachylił się i zapytał szepcšc, zupełnie jakby byli na lekcji starego Nempe: - Chciałbyœ zagrać, stary? - Nie, nie! - odpowiedział mu szeptem Socjusz - dopiero przyjechałem... A zresztš... ja nie mogę grać tak hazardownie. - Jakby się też stary czeœnik dowiedział, Jezu Chryste, Panie miły! - Ale nie o to, tylko,.. - Tylko o co? - To magnacka gra! - Moje dziecko... - uœmiechnšł się Jarzymski - nie wchodzilibyœmy też do gry tych ichmoœciów. Ja sam przecie nie przysiadam się do nich. Masz najzupełniejszš słusznoœć. To sš grube sumy. Każdy należšcy do motii musi przynieœć spory worek. Gdybyœ chciał, zagralibyœmy sobie po staremu, w wiœcika, jak to na Kleparzu bywało, pamiętasz? - No, w wista... Choć ja tyle już lat nie grałem... - Ale gra została ci w głowie, tego nie skłamiesz. - Gra mi nieobca, to prawda. - A więc widzisz... Jarzymski wyszedł, kazał przewietrzyć sšsiedni pokój i rozstawić tam stoliki. Zarazem poszeptał protekcjonalnie z młodzieńcami, którzy równie jak Rafał przypatrywali się grze ogólnej. Zapoznał ich z Rafałem. Byli to Litwini, synowie obywatelscy, przecierajšcy się w Warszawie. Zasiedli we czterech do stolika i, gdy dano kartę, Rafał, zaczerwieniony posame uszy, odezwał się: po czemu grajš? Jarzymski rzekł z niedbałoœciš: - Jak tu zwykle - po dusiu, a zakłady po trzy na partie. Rafał miał przy sobie kilkanaœcie dukatów, które mu z rozkazu księcia wręczył kamerdyner jako ratę przyszłej pensji sekretarskiej. Wstyd nie pozwalał wstać od stolika, a zimne poty biły na czoło, gdy myœlał o straszliwej cenie kart. Jarzymski nachylił się i szepnšł mu do ucha: - Nie turbuj się o pienišdze. Płacę za ciebie. Po chwili znowu mu szepnšł: - Graj œmiało. Ale Rafał i bez zachęty odzyskiwał już spokój i pewnoœć siebie. Z samego procesu gry wiało na niego dawno, dawno zapomniane upojenie. Jakoby dŸwięki muzyczne, przypominajšce ubiegłš młodoœći złšczone z niš szczęœcie, działał ten wist. Machinalnie rzucajšc, bioršc, tasujšc karty, przebiegał marzeniem, które o bycieswym nic zgoła nie .wie, rozległe chwile ubiegłych zdarzeń. Uczucia, pogrzebane w ziemi, dŸwigały się ze swoich łożysk i grunt drżał wokoło. Dziwnym kaprysem losu szalenie szła mu karta. Nie zastanawiał się ani sekundy nad żadnš kombinacjš, nie wiedział nic o tym, co robi,a wykonywał wszystko przepysznie, jakby za dyktandem szatana. Litwinkowie grali wcišż obojętnie, ale twarze ich były coraz bardziej sztywne i oczy coraz silniej przymglone. Jarzymski œmiał się niekiedy, niedbale gwarzył o SandomierszczyŸnie, o szlachcie spod Koprzywnicy... Kiedy niekiedyoczy jego wpijały się jak szpony w ręce i twarz Rafała, pragnšc wyœledzić i chwycić w lot tajemnicę tak dziwnego szczęœcia. Po chwili jednak te jastrzębie spojrzenia ginęły w dobrotliwie filisterskich uœmiechach. Wszystkie te okolicznoœci budziły w szczęœliwym graczu tylko mętnš radoœć. Był tak pewny swego szczęœcia, żegotów był stawiać jak największe sumy z najzupełniejszš pewnoœciš, że je w trójnasób odbierze. Nie chciało mu się tylko zaczynać takiej sprawy. Mrok zapadał. Wniesiono œwiece i Rafał wówczasdopiero spostrzegł, że cały prawie dzień spędza przy stoliku. Właœnie przerwano grę. Z dziesięciu robrów wygrał siedm większych i zakłady, co mu dało w zysku około setki dukatów. Gdy od niechcenia zgarniał do kieszeni ów stosik złota, Jarzymski odcišgnšł go na bok i z przyjaznym uœmiechem mówił: - Cóż, Rafałku?... weselej tu żyć można niż pod okiem staruszków. - No, pewnie... Rafał uœmiechnšł się bezmyœlnie. - Teraz powinieneœ stanowczo wejœć w koło towarzyskie. Będę w tym, żeby ci pomóc. Nie bardzo tylko rozgłaszaj o tym sekretarstwie u Gintułta... - Ale ba!... - Dajże pokój. Już ja to urzšdzę. Przede wszystkim musisz się po ludzku przebrać. Dziœ mamy jechać do klubu i na teatr. Mógłbyœ z nami... ale w tych szatach nie sposób. Wiesz co, włóż dziœ moje suknie, jak to dawniej bywało. Jesteœmy jednego wzrostu... Rafał przystał i poszedł za gospodarzem do garderoby. Wypłynšł stamtšd ubrany czarno we frak i pończochy, z modnš chustkš na szyi. Karciarze rozjeżdżali się i wkrótce Rafał został sam z Jarzymskim. Przechadzali się po zadymionych pokojach, rozmawiajšc, dopóki nie założono koni do karety. Wkrótce mała, wygodna karetka niosła ich do perukarza, a stamtšd, wyœwieżonych i uczesanych według ostatniego wzoru - do klubu. Rafał, wyczuwajšc na lędŸwi ucisk ciężkiej kupy złota leżšcego w kieszeni, był tak pewny siebie, jakby do owego klubu jeŸdził codziennie w cišgu lat. Uczucie owej pewnoœci upodobniło się do uczuć Jarzymskiego i przemocš wdarło się na wyżynę. Rafał istotnie znał wszystkie sprawy,' które dopiero miał poznać, rozumiał okolicznoœci, o których istnieniu dopiero miał się dowiedzieć. Œmiało, z elegancjš i wyniosłoœciš przeszedł między szeregiem lokajów zginajšcych grzbiety, roztwierajšcych drzwi, i znalazł się w salach rzęsiœcie oœwietlonych. Stary pałac, przez sprytnego kamerdynera-dorobkowiczazamieniony na klub tak zwany angielski, nosił jeszcze dawnš, stanisławowskš cechę. Te same jeszcze zostały œciany, obicia, gzymsy, odrzwia, stare portrety i meble, tu i owdzie wkradł się jakiœ haniebnie rażšcy, iœcie szelmowski przybysz, jakiœ kredens sosnowy, ledwie powleczony siarczystš ochrš, jakiœ stół rozsuwany, jakaœ szafa-kulfon z kieliszkami. Meble były zniszczone, obłamane, pokryte brudem. W każdej z tychsal było jeœli nie pełno, to hałaœliwie nad wyraz. Goœcie klubowi, podzieleni na grupy, zasiadali przy stołach i stolikach, gwarno ucztujšc. W kilku miejscach ów gwar zamieniał się na zwadę i hałas, ale najbardziej wrzaskliwie było za drzwiami, do których właœnie zmierzał Jarzymski. U samych prawie podwojów nasunšł się buńczucznie idšcym przed oczy człowieczyna w haftowanym fraku, z głowš upudrowanš i czerwonym nosem. Kłaniał się do samej ziemi, nie spuszczajšcz Rafała oka badawczego w sposób napastniczy. - "Blacha" ucztuje...-mówił z boleœciš, przyciskajšc dłonie do piersi. - Mój przyjaciel. Ja prowadzę. Słyszysz, Kaczorosiu? Słyszę, ach, słyszę! Przecie nie mogę... Tu tyle saloników, dam cudowny gabinet hrabianki Rozalii, perłę... - IdŸże, Kaczorosiu, ode drzwi, żebym cię snadŸ nie skaleczył - prosił go rzewnie Jaczymski. - Boję się! Wyznaję to ze skruchš. Na miły Bóg, boję się! Rotmistrz mię przestrzeli na wylot zatrutš kulš. - Dawno ci się to, kochanku, należy za zmarnowanie tak pięknego pałacu. Słyszyszchyba przecie, co do ciebie mówię. Ja prowadzę! Gospodarz klubu wzniósł oczy w kierunku sczerniałego sufitu, jakby wzywał Boga zaœwiadka swej niewinnoœci, i usunšł się. Jarzymski otwarł drzwi z hałasem i wszedł pierwszy, prowadzšc Rafała pod ramię. Niewielka owalna sala, na której progu stanęli, była pełna goœci. Szeroko rozsunięty stół zajmował jej œrodek. Stosybutelek, kosze z owocami, dzbany, piramidycukrów, poprzewracane olbrzymie bukiety jesiennych kwiatów piętrzyły się na tym stole, dokoła którego siedzieli i stali towarzysze zabaw księcia Pepi. Wszyscy ostrzyżeni byli ŕ la Titus albo ŕ la Caracalla.Większoœć była w towarzyskim kostiumie. Ci ludzie dobrego wychowania, dziedzice wielkich dostatków, spadkobiercy historycznych imion, œpiewali i krzyczeli jakopętani. Skoro tylko drzwi się otwarły, barczysty wšsal olbrzymiego wzrostu przywitał wchodzšcych tubalnym okrzykiem: - Kto œmie? A po chwili, ujrzawszy Jarzymskiego, miotał weń krzykliwe słowa: - Z kim tu wchodzisz, starosto przemyœlski? - Z przyjacielem, moœci odŸwierny! - odparował Jarzymski równie wrzaskliwie i prezentował Rafała wszystkim: - Kolega mój i najbliższy przyjaciel, Olbromski, dziedzic I z Sandomierskiego. - Z Sandomierskiego... - mruknšł wšsaty. - Prosimy... - ozwał się jeden głos w tłumie. Rafał wiódł po zgromadzeniu ogniste oko, jak gdyby szukał, kogo ma chwycić za gardło, i dopiero po chwili z lekka skłonił I się wszystkim. Krzyki na chwilę umilkły. Ktoœ niezręcznie I zakaszlał, inny usunšł się z krzesłem. Znalazły się dwa miejsca przy stole. - Mówimy tu - wołał do Jarzymskiego przez stół ów wšsal, którego zwano rotmistrzem - o Stasiu Woysiatyczu, co to pragnšł wejœć do najpierwszego towarzystwa, przybywszy wprost spod Kobrynia... - A trafił na zebranie niby masonów... - przerwał mu młody blondynek mielšcy już językiem - a te farmazony zaczęły go wodzić po piwnicach... Kazali mu - he, he - dotykać z nabożeństwem głów kapuœcianych i wymawiać przy tym jakieœ głupie słowa, zanurzać ręce po łokcie w garnkach kwaœnego mleka i rysować końcem palca krzyże na połciach słoniny. Trzymajcie mię!... umrę ze œmiechu... - Ty go musisz znać, Jarzymski, tego tam Woysiatycza, bo ty znasz przecie wszystkich bez wyjštku. - A ty, rotmistrzu, coœ się nie wstydził z tylimi wšsami służyć pod Zajšczkiem, znasztylko bogatych. - Masz słusznoœć. Ja nie ze wszystkimi zabierać zwykłem... Mam, uważasz, krótkš z przyrodzenia pamięć co do hołoty. - Osobliwie, gdy przyjdzie długi oddawać. - Karciane, arystokrato - wołał rotmistrz coraz głoœniej wœród powszechnego hałasu- zacišgnięte w twoim atelier... - Dowiedziałem się, że atelier Jarzymskiegomieœci się nie tam w prywatnym mieszkaniu, lecz zgoła gdzie indziej -z cicha wycedził wysmukły, wytworny w każdym ruchu młody mężczyzna, œlicznie odziany i szeleszczšcy jedwabiem. - Ba, to rzecz wiadoma! - prawił rotmistrz-rzecz wiadoma, że ma dwa, ale mówię o karcianym. Jarzymski z lekka poczerwieniał i niedbale strzepywał pył z klapy fraka. - Słuchaj no, Szpilka, za wiele gadasz... - rzekł do owego modnisia o szyderczej twarzy. - Za wiele? Żartujesz!... Jestem powœcišgliwy jak ksišdz , Baudouin. Jeżeli mówię, że baronowa... - Szczęœliwy! - zaryczał rotmistrz - stokroć szczęœliwy! Baronowa drze staregokasztelana, a on... W owej chwili Jarzymski nagłym ruchem ręki porwał wielki, obmokły bukiet ze stołu. Ktoœ z boku siedzšcy chwycił w lot jego rękę i przydusił jš do serwety. Całe towarzystwo nie przestawało chichotać. Rotmistrz ocierał spoconš twarz i z wolna mówił: - Staniesz mi jutro przy szopie i odpowiesz za ten bukiet, któryœ ruszył. - Uszy ci obetnę, stary tchórzu! - Dobrze zrobisz. Nie będę przynajmniej nicjuż słyszał o tobie, twoich koniach i twojejbaronowej. A teraz dosyć! Wołać Kaczora... - Kaczor! - krzyczano. We drzwiach pokazał się upudrowany czerep gospodarza. - Wina tu przynoœ, zbogacony lokaju! Spasłeœ się, gruby jesteœjak słownik Forcelliniego, œpisz sam na hetmańskim łożu i o panach swych zapominasz! - wołano. Wnet ukazały się nowe kosze. Brodem znowu popłynęło wino szampańskie, biały burgund, stare węgierskie. Ktoœ œpiewał: Je ne trouve rien de charmant Comme tes belles; Je ne pourrais un seul moment Vivre sans elles, Mais sans jamais trop m'engager Je les courtise... Ktoœ inny pijanym dyszkantem kończył: Toujours aimer, souvent changer - C'est ma devise... , zimny i pewny siebie panek.Ô 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż PFc –c ĽË cp*‚ cň7r1- Jarzymski, to się do ciebie nie stosuje... -drwił z kšta zezowaty młokos - ty jesteœ stały. - Słyszałem od wiarogodnych matron... - gadał rotmistrz niby to do przyjaciela zwanego "Szpicem", ale tak, że wszyscy słyszeli - na pewno... karmi go łyżeczkš. Daje mu trzy razy dziennie tokaj zgęstniały. I tylko dlatego... - Ale też i oszczędza na tym, bo on jej znowu służy i za korneciarkę, i za pucmacherkę... - szeptał Szpic. - Mylicie się! - wołał zezowaty. - Nie stšd on czerpie głównie swoje zyski. Co to dla niego! Życie tak wystawne wymaga sum niemałych. Ja nie chcę rozgłaszać, ale mam wiadomoœci. To człowiek pracy, zasługi, obowišzku. Ma ukryty browar, tylko jeszcze nie wiem gdzie, na Kłopockiem czy gdzieœ w okolicy Wareckiego. Wyrabia szlacheckie piwo, jakoże i sam jest szlachcic z prapradziada. Rankiem, kiedy my wszyscy bezbożnie œpimy, rozwozi je po Żydach, przebrany za fornala. Tak ten człowiek pracuje! - Zamilcz! zamilcz... - wołano. - Czemu go drażnicie? - Bo chcę i mogę... - zaperzył się Szpic. - Takeœcie już zgałganieli - zaczšł ryczeć rotmistrz - że chcecie wybić ostatniš Ÿrenicę wolnoœci klubowej; wyrwać wolne słowo z gardła! Przenigdy! Trupem się tu uwalę, a będę gadał, co mi się podoba! - Dajcież mu się wygadać... - rzekł Jarzymski. - Będę gadał, i to wcišż o tobie. Wiem, a przynajmniej słyszałem, że w Borchowskim Ogródku na Miodowej ułatwiałeœ... - Chce mię nie tylko jutro przy szopie zgładzić swojš strasznš szpadš, wsławionš w dwunastu ucieczkach z placu boju - drwił Jarzymski -ale jeszcze zdyshonorować przed œmierciš dla uniknięcia spłaty długu. - Mylisz się. Będę tańczył na twoim grobie,to prawda, ale ci wystawię pomnik ze stosownym napisem w języku łacińskim. Wyliczę wierszem jambicznym twe zasługi. - Tego nie rób, bo i w krótkim wierszu nie wytrzymasz, żeby nie zełgać. - Zauważyłem - przekrzyczał innych zezowaty wyłażšc ze swego kšta - że Benedykt dšży do absolutum dominium. - Nikt nie zauważył tego - odparł nazwany Benedyktem - prócz ciebie, bo ty masz wprawę. Nie rozumiem tylko, czemu się teraz martwisz tym, z czego niedawno radowałeœ się tak głoœno. - Cóż znowu ci plotš? - Przypominam tu bladookiemu, że jest mieszczaninem, należy do stanu trzeciego, nie do nas, którzy tyle win dŸwigamy na frakach i fryzurach. - DowiedŸ mu tej hańby, bo inaczej skażemy cię na zapłacenie całej kolacji. - Przecie to oczywiste. Jużem był wówczaswyszedł z kołyski na szerszy horyzont, a nawet stawiałem pierwsze pas na niełatwej wcale posadzce umizgów, gdy obecny tutaj bladooki zapisywał się na ratuszu warszawskim w poczet mieszczan, do cechu cnotliwych szewców czy nawet dogrona arcywymownych krawców. - Kłamiesz! - zawołał zezowaty. - Pójdziemy na ratusz i sprawdzimy! - Walmy na ratusz! - Każemy Koehlerowi pokazać ten dokument.- Więc jakże? - krzyczał mówca - jeżeli znajdziemy tam jego podpis z odpowiednio patriotycznym zakrętasem, co wtedy? Gdziesprawiedliwoœć? - Wrzucimy go do otchłani białoskórników, zjednoczonych z szewcami. - Kazali mu zanurzać ręce po same łokcie w słojach z kiszonymi ogórkami i wymawiać po trzykroć: Mak be nak!- bełkotał blondyn siedzšcy obok Rafała. Patrzał mu w twarz zupełnie zamglonymi oczyma i czepiał się rękoma ramienia. Jarzymski, bynajmniej nie zmieszany mnóstwem zaczepek rotmistrza i innych, dbał o Rafała z pilnoœciš. Nalewał mu z grubej butli burgunda, podsuwał talerze i potrawy. Rafał pił chętnie, byleby nie siedzieć z bezczynnš niezgrabnoœciš, którš (czuł to dobrze) wszyscy widzieli. Wino dodało mu odwagi i wesela. Coraz bezczelniej i niedbale] wlepiał oczy w twarze siedzšcych, wsłuchiwał się w rozmowy, a raczej w kłótnie wrzaskliwe, w opowieœci i grube anegdoty. Francuzi emigranci prym trzymali w tym względzie, choć i krajowcy dotrzymywali im kroku. Po drugiej stronie stołu rozwalił się był i siedział z łokciami daleko na stół wysuniętymi człowiek lat czterdziestu z górš, o twarzy czerwonej i surowych oczach. Rozpišł koszulę, rozluŸnił chustkę igłoœno sapał. Oczy miał wlepione w Rafała.Rzekł do niego: - A waszmoœć z jakich Olbromskich, jeœli łaska?... - Słyszałeœ, że z Sandomierszczyzny - burknšł Jarzymski przerywajšc rozmowę zkim innym. - Ciebie się pytajš, filozofie? Z Sandomierskiego? Jeœli z Sandomierskiego i Olbromski, to powinien być bratem czy krewniakiem Piotra... - Brat jestem. - Ano! Gdzież on teraz siedzi, ten mizantrop? - Umarł kilka lat temu. - Umarł... - rzekł tamten ze spokojem, jakby się dowiadywał, że brat Rafałów inny folwark wzišł w dzierżawę. - Szkoda chłopa, oficer był, co się zowie, z instrukcjš, choć pedant i kaznodzieja. Stał w mojej okolicy. Żyliœmy. Febris go trzęsła z indygnacji, kiedyœmy, młodzież okoliczna,sprowadzali sobie guziki modne do fraków, szlaczki do kamizelek, sprzšżki do trzewików, paryskie trzewiki i worki do włosów od Carpentiera, kiedyœmy o tym gadali, sprzeczali się, dysputy wiedli. Bywału mnie w Oleœnicy, kiedy to pod Połańcem leżeli. - W Oleœnicy! - żywo zawołał Olbromski. Jedno z najpiękniejszych wspomnień żywota, noc słowicza z przecudownymi gwiazdami, jakich już nigdy potem oczyma nie widział, przemknęło w lotnym widzeniu.- No, w Oleœnicy, w moim gnieŸdzie. Znasz może waszmoœć to miejsce? - Tak. JeŸdziłem tamtędy do brata pod Małogoszcz. - A toœ sobie wasze twardš drogę wybrał...Ze Staszowa na Brody, co? - A właœnie! Wielkie tam stawy, trzciny, dalekie łški. - A stawy piękne, to prawda. Knieja tam teraz, bracie, otworem staje... Psy skomlš! Tylko patrzeć, rychło pierwszy przymrozekpobieli suche liœcie... Podniósł się, wycišgnšł rękę i, patrzšc w Rafała swymi ciężkimi oczyma, mówił: - Skoroœ waœć dobrze o Brodach wspomniał, a Oleœnicę znasz, z mojej strony jesteœ, a nadto brat dawnego towarzysza, toœ sam towarzysz i brat. Pijęw twe ręce, bracie... jak ci na imię? - Rafał. - W twoje ręce, Rafał! Nasamprzód za tamtego, za Piotra. Niech sobie odpoczywa w pokoju wiecznym! - Niech odpoczywa... w pokoju wiecznym... -rzekł Rafał rozrzewniony, wychylajšc wielki kielich do ostatniej kropelki. - Iterum, bracie! - Iterum atque iterum! - To nie był łotr, pies i zawalidroga taki jak ja i ty! Boœ i ty łotr, pies i zawalidroga, skoro siedzisz między tymi urwipołciami i żłopiesz wińsko, zamiast psiarnię puszczać. Ty myœlisz, że ci psy niezależš pola, że ty godnego psa możesz latami trzymać w zamknięciu. Bajki! Rafał kiwał dobrodusznie głowš i przez łzy patrzał w twarz mówcy. - Tamten to był statysta, mšdrala. Ho-ho! Jak nam nieraz zaczšł de publicis bajać, tomy się mało nie pobeczeli. Chociaż co do szermierki, to nie. Nigdym się z nim, dziękować Bogu, nie składał ze zwady i w kolerze, alem też zimnym okiem snadniej widział. Poszatkowałbym go na kapustę, gdyby do rzeczy przyszło, bo ręki, powiemci otwarcie, nie miał... Rafał pomyœlał sobie, że pewnie dlatego nieboszczyk brat wybrał pistolety po sprzeczce z Gintułtem. Zlškł się walki na szpady. Ze strachu umarł... Niemiłe rozczarowanie co do brata, obrzydliwe rozstrzygnięcie zagadki przewinęło się w jego sercu. Uderzył w kielichy i pił tęgo, żeby z siebie wygnać zmorę wspomnienia. Wnet zaczšł mu imponować nowy przyjaciel. Pragnšł rzucić mu się w objęcia, czymkolwiek wyrazić swoje uczucie. W pewnej chwili wstał i zawołał na cały głos, uroczyœcie wznoszšc szkło do góry: - Wnoszę ten toast na czeœć psiarni w Oleœnicy! - A ten co znowu? - wołano. - Słyszeliœcie! - Kto to jest? - Dojeżdżacz Kalinowskiego... - Ja wnoszę ten toast - wołał zezowaty naœladujšc do złudzenia drżšcy nieco głos Rafała - nie tylko na czeœć psiarni w Oleœnicy, lecz i na czeœć kurnika w Pacanowie! Głosy te ginęły w nadzwyczajnej wrzawie. Rafał ze œciœniętymi pięœciami zaczšł się przedzierać do zezujšcego przeœmiewcy, ale nie mógł roztršcić zbitego tłumu. Dwaj przeciwnicy rzucali się tutaj na siebie z krzykiem: - Twoje dobra na Litwie! Kłamco, drżyj ! Wiadomo przecie, żeœ się dorobił jako hecmajster na Brackiej ulicy. - Cha, cha, cha! - ryczał tłum zgromadzony. - To cię zajechał! Tej plamy nawet Caren z ciebie nie wywabi. W całej sali nie było już ogólnej rozmowy ani rozmowy w ogóle.. Przekrwione oczy ledwo widziały. Jedni œciskali się z niezmiernš serdecznoœciš, inni patrzyli na się wzajem spode łba. Przez rozwarte okna wiał przejmujšcy chłód jesienny. Rotmistrz przekrzyczał wszystkich: - Czy tu myœlicie do rana siedzieć? Teatr! - Prawda - wołano -- teatr! Teatr się zaczšł. Co żywo! Zbierajcie się. Kończcie! Jak na zawołanie, okršgły gospodarz zjawił się we drzwiach. Nisko schylił wypudrowanš głowę... Wymienił jakšœ sumę, a wnet ten i ów zaczšł rzucać na stół dukaty obršczkowe. Gospodarz zgarniał je z rzewnym uœmiechem, schylajšc kark i przymrużajšc oczy w taki sposób, jakby tylko-tylko oczekiwał ciosu katowskiego topora. Zjawili się lokaje podajšcy kapelusze, laski, płaszczyki, okrywki. Cała banda z hałasem minęła salony klubu i wypadła na ulicę. Mżył drobny, zimny deszczyk. Ciemnoœci niezgłębione panowały naokół. Nigdzie nie było widać ani fiakrów, ani przewodnika z latarniš, więc całe towarzystwo głoœno hałasujšc ruszyło œrodkiem ulicy po błocie.Jarzymski chwycił Rafała pod rękę i pocišgnšł go naprzód: - Idziemy na teatr... - Teatr... Czy to tego Bogusławskiego? - Co pleciesz?! - A przecież go wszyscy chwalš, co widzieli... - U was na wsi? - A no... - Wiedzże o tym, że tamto jest buda, o której się nawet nie mówi. Dobre to sobie jest dla stangretów, lokajstwa, łyków i wszelkiej gawiedzi z miasta. Nigdy się z tym nie odzywaj, że chcesz to widzieć, bobyœ się finalnie skompromitował. No i mnie przy tej okazji... Idziemy na théâtre de société, do Radziwiłłowskiego pałacu... - Ależ dobrze! Nie wiem o niczym... - Trzeba, żebyœ wiedział, skoro jesteœ między ludŸmi należšcymi do socjety. I tam chodzi wprawdzie banda Sołtykowska i Sapieżyńska dla pokazania na złoœć nam swej polakierii, ale główny kontyngens widzów - to motłoch. Uważasz? - Jeszcze jak! Wlekli się œrodkiem ulicy, skręcali za drugimi z zaułka w zaułek, utykajšc w dołach i kałużach. Idšcy przodem œpiewali jakšœ pieœń awanturniczš. Rafał, już w klubie zamroczony, na powietrzu tracił coraz więcej władzę w nogach i rękach. Gdyby nie Jarzymski, runšłby był w pierwszš lepszš kałużę. Długo nie wiedział wcale, gdzie jest. Dopiero wprowadzony na schody wiodšce do sali teatralnej - przyszedł nieco do siebie. Banda tłoczyła się przy drzwiach zamknięsych, usiłujšc wejœć, chociaż już pierwsza komedyjka Dorata pt. Le feinte par amour miała się kukońcowi. Kiedy Rafał za innymi wtłoczył się do sali, spostrzegł, że była pełna po brzegi. Znalazłszy się na parterze, w sšsiedztwie lóż zajętych przez damy, towarzysze wyprawy przycichli i uspokoili się. Wejœcie ich zwróciło uwagę wszystkich. Spostrzeżono wyrazy ich twarzy i we wszystkich lożach poczęto szeptać. Rotmistrz zauważył to i mówił swym basowym szeptem: - Widzš nas na wskroœ. Jesteœmy œmieszni. WychodŸmy, jak tylko sztuka się skończy. - WychodŸmy! - Duszno... - Anizetka - szeptał rotmistrz - podaję myœl: chodŸmy in corpore do budy Bogusławskiego. Tam także dziœ pokazujš. Można będzie zabawić się. - Dobra myœl! - WychodŸmy! - Dalej w drogę! Wkrótce, skoro tylko zasłona spadła, całe gremium wysunęło się chyłkiem. Większoœćmiała tu oczekujšce przed teatrem powozy,karykle i lokajów ze œwiatłem, ruszono tedy na plac Krasińskich gwarno i z pieœniami. Jarzymski jechał w powozie z Rafałem i kimœ jeszcze, kogo zwano Bursztynkiem. Ów towarzysz wyprawy cišgle coœ gwarzył zanoszšc się od œmiechu. - Cóż oni tam będš odstawiali? Jarzymek, tywiesz pewno? - Jakiego prawdopodobnie Cyda albo Hamleta. Kto ich tam wie? Może jakš niemiecko-czułš operę, jaki Flet zaczarowany... - Piękne, ach, dekoracje "pędzla" pana Smuglewicza i wycie tych oberwańców w języku przodków... Cóż my tam będziemy robili? - Zobaczy się. Jest bufet. - No, bufet... Ale ja nie jestem spragniony ich lokajskiego piwa... Przepraszam, może tam sprzedajš piwo szlacheckie?... - Wyrzucę cię z powozu! - Wobec tego... - SiedŸ spokojnie i czekaj! - Podejrzewam cię od dawna, że jesteœ owładnięty przez wulkaniczne ognie patriotyzmu d'antichambre i dlatego mię tamwieziesz w chwili, kiedy otoczon jestem przez mdłoœci. - Mogę cię, powtarzam, zaraz wyrzucić, jeœli ci o to idzie. - A, przepraszam! Nie masz po temu prawa, skoro w perspektywie jest bufet. Za chwilę wszyscy znaleŸli się w ciemnych,,łojowymi œwieczkami nędznie rozwidnionychprzejœciach i sionkach teatru. Z hałasem i wrzaskami kazali sobie sprowadzić aktora sprzedajšcego bilety, który już był kasę zamknšł, i rozmawiajšc na głos weszli do sali. Było tam pełno, tylko publicznoœć byłazupełnie inna. Grano tragedię Racine'a pt. Brytannik. Ponure gadanie wierszem rymowanym rozlegało się ze sceny, słabo rozwidnionej œwieczkami. - To jest ogromnie wzruszajšce, moœci panowie, nieprawdaż? - mówił głoœno do kolegów rotmistrz, ledwie wszedł na salę i nim spojrzał na scenę. - Jesteœmy poruszeni do głębi żołšdków... - Mnie wštroba wyskoczyła z klubów i chodzi samopas. - Rozepchnijcie, jeœli łaska, tych rodaków zPodwala i Krzywego Koła! - wołał Anizetka.- Nie po to przyszedłem do tej otchłani z zapłaconym biletem, żeby mieli sposobnoœć deptania po moich wypielęgnowanych nagniotkach. - Żšdaj natychmiastowego zadosyćuczynienia od tej chudej aktorki, która do reszty zgłupiała ujrzawszy boleœćwyrytš na twym obliczu. - Wielki Boże! widzę mego fagasa. Ogromne uczucia miotajš jego piersiš, gdy słucha tych pięknych banialuków... A jednak tytuń kradnie mi wcišż tak samo, nie baczšc na doznanš podniosłoœć wrażeń. - Gdzież jest bufet zapowiedziany w programie widowiska? - wołał towarzysz, który przyjechał w karetce Jarzymskiego. - Bufet jest w izbie sšsiedniej! - głoœno odezwał się jakiœ mężczyzna siedzšcy w loży parterowej. - Dziękujemy za tak dramatycznš wskazówkę nieznanemu przyjacielowi naszej niedoli... - mówił impertynencko rotmistrz w kierunku owej loży. Rozepchnšł tłum, który w milczeniu przysłuchiwał się awanturze, i szedł w stronę bufetu. Większoœć towarzyszów udała się za nim, niektórzy zostali na œrodku parteru. Rafał znalazł się w bufecie i znowu pił dużo. Słabo wiedział, że czegoœ krzyczano, a sam miał przed oczyma to salę widzów, to znowu przekšskii flaszki, rozłożone na stole bufetowym. Rzucał na ten stół dukaty wygarnięte z kieszeni, leżał w czyichœ ramionach... Kłułygo po twarzy ogolone brody, muskały wšsy, œwieciły się przed nim roziskrzone oczy i przyjazne głosy mówiły mu jakieœ zdania, na które zgadzał się bez zastrzeżeń. Przez pustš już salę teatru, którš oœwietlała samotna œwieczka w latarni, póŸno w noc wyszedł w towarzystwie innych osób, z płonšcš głowš. Wlókł się po błocie ulicznym, hałasujšc tak samo jak inni. O jakiejœ porzezobaczył przed sobš w grubej ciemnoœci dwie latarnie nadjeżdżajšcego powozu. Furman krzyczał ordynarnie z kozła, żeby się z drogi usuwać. W tej samej chwili Rafał ujrzał w œwietle prawej latarni eleganckie żółte sztylpy i buty unurzane w błocie, a stojšce na szprychach koła. Gruby pomruk rotmistrza rozległ się nad głowami idšcych i furman z krzykiem przerażenia runšł z kozła w kałużę. Nogi w sztylpach znalazły się na miejscu furmańskich. Konie, œcišgnięte potężnym ciosem bata, skoczyły z miejsca jak oszalałe i kareta poleciała w zaułek. Słychać było przez chwilę rozpaczliwe wrzaski zamkniętych w niej kobiet. Ktoœ mówił: - Nic się wam, baby, nie stanie! Rotmistrz odwiezie was na miejsce dwa razy prędzej niż to bydlę... Ulice były zupełnie puste i ciemne jak pieczary. Stršcenie z kozła furmana było dla tłumu, idšcego dotychczas w spokoju, jak gdyby pobudkš do czynu. Opanowała wszystkich istna furia. Rafał słyszał ciosylasek spadajšce na łeb i grzbiet furmana i zanosił się od œmiechu słyszšc jego wrzaski. Gdy stangret wydarł się z ršk napastników, laski poczęły spadać na œciany kamienic, drzwi sklepów, żelazne i pewny siebie panek.Ô 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPÜc,– ˜c€ZŠc-ccf<ókraty ogrodów. Co chwila jakaœ szyba; œpišca skromnie w ciemnoœci, wydawała dziewiczo przeraŸliwy wrzask rozlatujšc się w kawałki. Œwistały w powietrzu zerwane ze œcian blaszane szyldy, dudniły bramy szczelnie zamknięte, w które łomotano pięœciami, kijami, obcasami. Ktoœ skrzesał ognia i przez chwilę Rafał podziwiał czterech ze swych nowych towarzyszów, z których dwaj stali na balkonie pierwszego piętra wšskiej kamieniczki. Dostali się tam po żelaznych sztachetach otaczajšcych sšsiedni ogródek. Dwaj inni stali jeszcze na szczycie ogrodzenia, przechyleni nad ulicš. Tak wspólnymi siłami wyrywano ze œciany szyldprzytwierdzony do żelaznej sztaby nad zamkniętymi drzwiami sklepu. Kilka par tychpotężnych ršk szarpało sztangę do góry i na dół. Gruz sypał się w oczy... W tej samej chwili trzeszczały podważane drzwi i wydawały znakomity łoskot talerze felczerskie stršcone z wysoka, którymi ktoœ wydzwaniał marsza. Tu i owdzie w oknach zapalało się œwiatło. Przerażone białe figury snuły się i biegały za wybitymiszybami... Dopiero połowa ulicy została w ten sposób oporzšdzona, gdy naraz z głębi sšsiedniegozaułka dały się słyszeć kroki ludzi równo maszerujšcych. Jak błyskawica - cisnęła wciemnoœci swój nagły strzał œwiatła œlepa latarnia. - Zybenknopfy! - wrzasnšł przyjaciel Rafałów, właœciciel oleœnickiej psiarni. - A łotry, jesteœcie! - Bij pludra! - Hab Acht!- rozległ się w ciemnoœci spokojny głos. Tłum pijany zbił się w gęstškupę. Gdy nowy sztylet œwiatła latarni przebił mroki głębokie, Rafał zobaczył w nim potężne ręce, trzymajšce niby sztandarwyrwanš sztabę z szyldem. W chwilę potemblacha szyldu zgrzytnęła w powietrzu. Rozległ się furkot dršga i urwany ryk. Po nim drugi, trzeci... Żołnierze patrolu dobyli szabel i poczęli z ramienia ršbać na œlepo. Anizetka, Bursztynek, Szpic, Szpilka i wszystek tłum towarzyszów runšł na nich z laskami, z kamieniami znalezionymi na ziemi. Wnet żelazny dršg siłacza z Oleœnicy przeważył szalę zwycięstwa na stronę awanturników. Ront rozsunšł się i cofał pod œcianami kamienic. Rozlegały się œwistki, krzyki niemieckie wołajšce o pomoc, jęki i przekleństwa. - Do kupy! - wołano. - Do kupy, moœci panowie! - komenderował przygodny wódz. - Wzišć się za ręce, i w tył! - Osaczš nas, w tył! - wołali wszyscy. Rafał nie miał nic w ręku, nawet laski. Mimo to z wycišgniętymi rękoma szedł naprzód, co chwila œciskajšc dłońmi ciemnoœć. Gniew ukropem kipiał w nim i gnał go do boju. Szukajšc tak w mrokach rękoma, ujšł mizerne drzewko przywišzanedo wysokiego i tęgiego kołka. W mgnieniu Ÿrenicy owa żerdka poczęła œmigać i szeroko grać w powietrzu, zataczajšc obszerne kręgi. Koniec jej trafił wreszcie na żywe mięso. Wówczas dopiero Olbromski wzišł walić z sandomierska. Żołnierz, z którym się zmagał, płatnšł go do krwi raz i drugi pałaszem w szyję i w rękę. To podnieciło animusz aż do wœciekłoœci. Wymacawszy godobrze obłudnymi ciosami, Rafał rypnšł z góry, w łeb, od jednego razu i obezwładnił. Prusak osunšł się na ziemię. Wówczas zwycięzca znalazł go nagimi rękami i poczšł kuć w zęby. Gdy tamten na dobre omdlał, powlókł go ze sobš po błocie, mamroczšc sobie pod nosem. Wedle rozkazu wodza garœć walecznych awanturników cofała się poœpiesznym marszem ku wylotowi ulicy. Patrol, nie czujšc przed sobš napastujšcych, zaczšł posuwać się naprzód, œwiecšc sobie latarniami, dŸwigajšc z ziemi poturbowanych, cucšc omdlałych. Tymczasem "Blacha" uchodziła coraz szybciej zwartš kolumnš. Kiedy dosięgnięto placu i ulic z niego wychodzšcych, wszyscy czym prędzej dla zmylenia poœcigu rozeszli się w różne strony. Rafał jakoœ otrzeŸwiałi zdołał dopytać się o Jarzymskiego. Szli wkilku, prędko, bocznymi ulicami, zaułkami, przejœciami, wzišwszy się za ręce. Nie zatrzymali się wczeœniej, aż dosięgli bezpiecznego schronienia. ZnaleŸli je w wiadomych Jarzymskiemu rozkosznych gajach asyryjskiej Mylitty. Rozdział 2 GNOSIS Nazajutrz Rafał ocknšł się bardzo póŸno wjakimœ ciemnym schronieniu. Była to sypialnia Jarzymskiego, który obok chrapałna sofie. Z niewysłowionym podziwem Rafał zaczšł liczyć czas i spostrzegł, że okna stancyjki nie były zasłonione. Był to więc wieczór dnia następnego. W przyległych pokojach słychać było gwar rozmów osób grajšcych w karty. Olbromski leżał na swej poœcieli z oczyma przymkniętymi, pełen takiego do siebie wstrętu, że z najgłębszš wdzięcznoœciš powitałby kata i jego propozycję przechadzki na szafot, byleby z zawišzanymi oczyma. Nie był w możnoœci znoszenia fizycznych uczuwań wczorajszego dnia, a osobliwie nocy. Chował przed nimi głowę to tu, to tam, odwracajšc się ku czemuœ jaœniejszemu, ale w każdym miejscu ciemnoœci bielało straszliwie - œmiejšce się podle, ociekłe cynizmem, nagie cielsko dnia wczorajszego.Miliardy ukłuć bezsilnego żalu kšsały piersijak nocne komary błotnistej okolicy. Nie można było ani ich odegnać, ani spostrzec. Tylko żšdła ich zostawały w człowieku i rozlegał się cichy, bezmyœlny, obrzydły głos. W jednej chwili Rafał zdecydował się, że musi wyjœć z tego lokalu. Znalazł po ciemkuubranie i wdział. Narzucił płaszcz na ramiona i wyszedł. W kieszeni namacał jeszcze kilka dukatów. Jednego z nich wcisnšł w garœć lokajowi, którego w przedsionku zdybał, i kazało się odprowadzić do pałacu księcia Gintułta. Byłpewny, że go tam już wcale nie wpuszczš, a jednak tam właœnie dšżył. Jeœli - myœlał - nie zechce mnie więcej widzieć, no, to co innego... Wtedy poszukamjakiego hotelu, zajazdu... Pragnšł tę noc za jakš bšdŸ cenę przepędzić w samotnoœci, nie słyszeć obok siebie chrapania Jarzymskiego. Nie myœlał o tym wcale, co będzie czynił póŸniej; chodziło mu jedynie o chwilę bieżšcš, o zdarcie koszuli Dejaniry. Gdy wreszcie stanšł przede drzwiami pałacu i zadzwonił, wydało mu się to rzeczš tak głupiš, że kazał służšcemu Jarzymskiego czekać na siebie. Był pewien, że go krótko iwęzłowato wyprawiš tam, skšd przyszedł. Tymczasem stary Łukasz otworzył mu drzwi z tym samym powinnym i grzecznym ukłonem, prowadził go z życzliwymi ruchami. W pokoju, gdzie Rafał pierwszš noc spędził, było ciepło. Służšcy zapalił dwie woskowe œwiece i cicho oddalił się. Rafał czuł dla niego wielkš i rzewnš wdzięcznoœć. Był oto nareszcie sam w cichym i poważnym miejscu. Co tchu rozebrał się, zakopał w poœcieli i miał zamiar zdmuchnšć œwiecę, gdy drzwi się znowu z cicha otwarły i Łukasz wniósł na tacy dużš szklankę jakiegoœ napoju. Ustawiłto na stoliku obok łóżka z łagodnym i uroczystym wyrazem twarzy, a z ukłonem wyszedł. Rafał skosztował owego napoju i znalazł, że jest dobry nad wszelki wyraz. Wypił do dna. Zaledwie zgasił œwiecę, uczuł się znowu w mocy niezwyciężonego wstrętu. Nie były towspomnienia, gdyż te pieœciły go raczej i władały nim jeszcze, nie były wyrzuty sumienia, tylko nieznoœne, przemierzłe uczucie obecnoœci złego. Zamykał oczy, poczynał myœleć o czym innym, budował plany na przyszłoœć, nerwowo grał w karty, wykonywał w marzeniu bohaterskie napady w gronie elegantów pierwszej wody, gdy oto nagle zjawiła się na jego piersiach ohydna głowa.To było właœnie samo, w osobie swojej -złe. Coœ jak głowonóg-oœmiornica z kostnymi ssawkami, potworne, bez kształtu, zimne, oœlizgłe, opasujšce... Nie dawało się odtršcić ani zedrzeć z piersi. Zimny pot osiadł kroplami na czole pełnym ołowiu, a na duszy owa tajemnicza zmaza, której żadna z potęg nie mogła zniweczyć. Gdy ciężki sen zawarł powieki, i wówczas cierpienie zostało na piersiach. Głowonóg przemienił się w kobiecego trupa, w rozdęte, opuchłe, œliskie i lepkie ciało topielicy. Straszliwe zwłoki oplotły szyję œpišcego grubymi rękoma, wygniłe oczy wlepiły się w je-go sen, i dawno struchlałeusta przywarły do jego ust. Słyszał w głębi swej duszy przemierzły podszept miłosny... Obudził się póŸno w nocy i usiadł na poœcieli, wstrzšœnięty czymœ obcym, jakby rękš mocnego człowieka. Łzy płynęły z jego oczu, zalewały twarz, łzy dobywajšcesię z najgłębszego dna duszy. Ale zarazem wylewy ich oczyszczały tajemnicze, podziemne głębie, z których pochodziły. Całe ciało trzęsło się, gdy tak spływały, podobnie jak drży ziemia, gdy burza w dal inoc uchodzšca grzmi i strzela piorunami. Nagle z mroków półsnu wywinęła się jasnamyœl, zupełnie jak postrzegalny dla oczu, kształtny gzygzak œwiatła: Cóż mi to jest? Ale odpowiedŸ nie wysuwała się z ciemnoœci. Tylko nowy potok bujnych, silnych wzruszeń, niby młoda krew z rany zadanej żegadłem zbója, spłynšł i obmył twarz skrytš w dłoniach. I tak już prawie do samego rana trwało bezkształtne dumanie, walka nie dajšca się wyrazić słowami, jakoby zawód choroby z chorobš o całe bary i piersi, jakoby zapasy siły z siłš. Na podobieństwo przelotnych obłokówwidziadła przemierzłe objaœniały straszliwe dzieje tych rzeczy, spraw i ludzi, z którymi stykał się wczoraj. Dolatywało do niego z próżni niewysłowioneskowyczenie nędz ludzkiego motłochu, zionšł z pojedynczych chwil wczorajszych, jak gdyby z zaklęsłych grobów, fetor gnojowisk podłoœci, upadku, pomsty, zbrodni, zdychania w hańbie. Co kiedykolwiek słyszał o tych sprawach, to teraz z siłš roztrzaskujšcš głowę rwało obok, stronami. Ręce drętwiały z ohydy, żesię nimi dotykał tych ran broczšcych sinš, zgniłš krwiš, głowa płonęła od myœli, których rozum, zdawało się, nie był w stanie objšć i zmieœcić w sobie. Nazajutrz wstał z łóżka blady, zdruzgotany na duszy, sam dla siebie odmienny i niezupełnie zrozumiały. Obojętnie szedł do sali, gdzie poprzednio zastał księcia. Już zbliżajšc się do drzwi żelaznych usłyszał rozmowę, która pod wysokim sklepieniem donoœnie się rozlegała.Ksišżę rozmawiał ze swoim towarzyszem, owym majorem wojsk pruskich. Obadwaj pochyleni byli nad księgami wielkich rozmiarów, oprawionymi w białš skórę. GdyRafał wszedł, na chwilę zamilkli i przerwali swš pracę. Wojskowy, podobnie jak za pierwszym razem, skierował na niego swe oczy naiwne i badawcze, zdumiewajšce oczy olbrzymiego dziecka. Naukłon Rafała odpowiedział przyjaznym pochyleniem wielkiej głowy i uœmiechem takszczerym, pełnym dobroci, zachęty, jakiejœnieœmiałej przychylnoœci, która narzucać się nie chce, lecz przyjętš być pragnie, że Rafał znowu uczuł się wzruszonym. Tylko dziœ w daleko większej mierze... - Miałem już zaszczyt-rzekł ksišżę wskazujšc Olbromskiego oczyma - przedstawić mego sekretarza. - A tak... Bardzo mi przyjemnie poznać waszmoœć pana. - Będziemy teraz mieli możnoœć szybszego dociekania w Augustynie... - szepnšł jeszczeksišżę jakby proszšco. - To bardzo dobrze, osobliwie dla mnie. Waćpan przyjeżdżasz wprost ze wsi? - spytał major. - Tak, nie był tu wcale i nigdy. Nikogo w Warszawie nie zna. Wszak prawda? - Tak, prawda... - wyszeptał Rafał. - Przez kilka lat sam gospodarował, własnoręcznie siał, orał... Wszak prawda? Takeœ mi wasze donosił w liœcie? - Tak, donosiłem.... Na twarzy majora zaœwiecił się uœmiech dobry, głęboki, jakby do dna rozwidniał całe jego ciało. Zarazem jakieœ prędkie zachłyœnięcie, dajšce się często zauważyć u nieœmiałych chłopców, wstrzšsnęło kilkakroć jego olbrzymiš, niedŸwiedziš figurę. - Praca na zoranej roli - zaczšł mówić głosem wstrzemięŸliwym, dopraszajšcym się o łaskawy posłuch - wydaje mi się być najwyższym szczęœciem, jakiego człowiek dostšpił. Tak sšdzę, tak w głębi serca mniemam. Nigdy sam nie byłem do tyla szczęœliwy, żeby tej łaski dostšpić. Jestemżołnierzem... Mieć w ręku swych możnoœć wyprowadzania z nagiej ziemi czegoœ tak tajemniczego, cudnego w swej budowie, w swym życiu i œmierci, jak kłos pszeniczny, nie jestże to być współtwórcš cudu? Rafałowi nie trafiał do przekonania ten wywód. Toteż na twarzy jego odmalował się mętny jakiœ wyraz. Major nie zrażony mówił dalej głosem cichym, z niemiecka akcentujšc wyrazy i zdania: - Nigdzie potęga, niewysłowiona mšdroœć, miłoœć jednako zawsze silna, bez poczštku i końca, wiekuiœcie ta sama, wielki duch Budownika œwiata, nie objawia się bardziej niż w dojrzewaniu ziarna, w rodzeniu się traw na łšce, gdy przygrzeje słońce wiosenne - i w umieraniu ostatniego potrawu, gdy słoty paŸdziernika zasłaniać je zacznš. Czyœ waszmoœć kiedy widział takš chwilę, czyœ okiem wewnętrznym z głębi siebie patrzał na to, jak naga ziemia drży pod słońcem, jak wody stojšce na niej trzęsš się i raz w raz polœniewajš, a mech drobniutkiej trawy schyla się i wałęsa za wiatrem jakoby nikły dymek? - Widziałem... - rzekł Rafał ze drżeniem. W myœli jego jak żywa stanęła taka chwila. Zdawało mu się, że wypukłe, przymglone oczy majora widzš tę chwilę dokładnie, jasno, nie gorzej od niego. Jakiœ nieprzyjemny lęk obszedł go dookoła. - Już w duchu dawnych, mgłš czasu zakrytych plemion żyła ta sama trwoga i wytryskała z niej czeœć dla trawy rodzšcejsię z małego ziarna, które wiatr nosi, dla drzewa wypuszczajšcego œliczne liœcie i niedoœcigłe gałęzie, dla kwiatu, co kielich swój kształtuje w mrokach nocy, przed zimnym porankiem... Zadumał się na chwilę, jakby zapomniał, żema słuchaczów, i z uœmiechem niemal radoœci, z oczyma zaszklonymi sennymi łzami, mówił: - Dawny, zapomniany bóg... Mithras! Władca, od którego woli zależy barwa młodych listeczków, kiœcie zbóż, kielichy kwiatów na tej całej cudownej ziemi... Boski ogrodnik! On, który sprawia, że owoc gruszki dojrzewa, że jabłka wonne wyciekajš z żył prętów, że czerwieniejš pod zwiędłymi liœćmi, zwiędłymi tak samo, jak więdnie piękna matka z nienasyconej miłoœci dla czerstwego synka... On sprawia,że ciemne œliwki okrywa cudowna, jedyna barwa, a winograd zwisa z wštłego szczepu i cišży, jakby się kłonił do snu. U pelazgijskich, pono, plemion wykwitło inne widziadło, którym tylekroć poiliœmy się z księciem. Nieprawdaż? - Tak jest, Mistrzu... - Widomy kształt Demetry, zwanej "Pelasgis", to jest niby to osoby, ducha tego, czym jest rodzenie się z ziarna. Demeter jest symbolem ziarna nasiennego, ostatniego tworu całego żywota wszystkichna ziemi roœlin. W ziarnie ustaje twórczoœć roœliny, a ono samo staje się twórcš, macierzš, rodzšcš niezliczone, niezliczone pokolenia. Ziarno nasienne jest obrazem prawzoru, z którego pierwsza roœlina poczęła się przed wiekami. Demeter jest obrazem praziarna i wszystkich jego potomków, jest zarazem widomym znakiem siły, która nigdy się nie wyczerpie, potęgi, która była, jest i będzie aż do skończenia œwiata. Ja... przepraszam, że nadużywam waœcinej cierpliwoœci... Ja tak jestem porwany tš boskš opowieœciš o dziejach Demetry i, co jest najciekawsze, o jej uroczystoœciach w Eleuzis, że często - może zbyt często? - rozpowiadam. Czy waszmoœć raczysz przebaczyć tej gadatliwej naturze żołnierskiej?... - Ależ, miłoœciwy panie!... - bełkotał Rafał.- Czymże jest znane waćpanu porwanie Persefony-Kory? Sławny katodos? To dziejeziarna każdego po szczególe, więc dziecięcia Demetry. Pochłonięcie zasianego przez skibę ziemi. Ciężka żałoba matki Demetry - to zima, szeregi dni mrocznych i dżdżystych, w których cišgu ziarno leży ukryte w gruncie. Persefona przebywa tam u swego podziemnego małżonka. Ale nadchodzi radosny anodos. Niewolnica w pełnym blasku pięknoœci wydostaje się nad ziemię i łšczy z rozkwitłym Dionizosem. Ziarno wypuszcza ze siebie kieł, przebija ziemię, wystrzela jako łodyga, ozdabia się kwiatem i nowe rodzi ziarna. W Eleuzis oddawano czeœć tej właœnie wiecznej sile natury, jej przecudownej nieskończonoœci. Przez hymny, œwięte tańce, sceny mimiczne, nagłe zjawianie się kształtów przy brzmieniu w tej samej chwili słów uroczystych, nakazów wygłaszanych przez hierofanta z rodu Eumolpidów, wlewały się do serc i otaczały czciš należnš wszystko żywišce promienie słoneczne, której my zapomnieliœmy zgoła... Demeter szuka swej córki po całej ziemi przez dni dziewięć, a dziesištego przybywa do Eleuzis... - mówił major, coraz bardziej zwrócony do księcia i zapominajšc zupełnieo obecnoœci Rafała. - Niesie w ręku swych dwie pochodnie, znak widomy oczyszczajšcej siły ognia. Spoczywa w Eleuzis i łamie długotrwały post przez , żelazne i pewny siebie panek.Ô 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żP+c{ucđ5c%.ęc=ipopijanie napoju z wody i miodu, zwanego kykeon. To wszystko działo się przed nocš tajemnic. Ci, którzy sš mystaj, bez różnicy płci pozostajš sami, oddzieleni od profanów. Z pochodniami w ręku zwiedzajš miejsca boleœci Demetry, więc zdrój Antion i Smutny Kamień. Tajemniczš częœć uroczystoœci zwiastował głos hierokeryksa, nakazujšcy tym, którzy sš mystaj, zupełne milczenie... Milczenie, milczenie... - mówił z wolna, topišc wzrok w oczach księcia. Obaj siedzieli naprzeciwko siebie uœmiechajšc się prawie ze szczęœciem do jakichœ myœli, Rafałowi nie znanych. Pierwszy ksišżę odwrócił głowę i schyliwszy jš nad ksišżkš rzekł z cicha: - Ponieważ jest sekretarz... wrócimy może do Augustyna... - Ach, tak... Ponieważ jest sekretarz... Ilekroć zetknę się z pięknym œwiatem Greków, staję się poganinem... Ksišżę przez chwilę wygładzał niecierpliwiew ręku kartę wielkiej ksišżki, a wreszcie rzekł obracajšc się do Rafała: - Chciałem cię właœnie prosić, żebyœ mi wytłumaczył ten oto ustęp z łaciny na polskie. To mówišc posunšł ku niemu olbrzymi wolumin. Rafał skwapliwie jšł się tej roboty, uszczęœliwiony, że nareszcie zyskuje w tymtowarzystwie jakšœ wyraŸnš rolę. W tej samej chwili ksišżę mówił do majora: - Œwiat grecki... Co do mnie, nic mi jeszcze nie mogło zastšpić wspomnienia odludnych pieczar pustyni. Kryjówki dziœ drapieżnych zwierzšt tam, gdzie wykołysał się duch ludzkoœci, gdzie w bezgranicznym odosobnieniu Paweł z Tebaidy sto lat przepędził, pierwszy pustelnik, gdzie Antoniw œwiętych marzeniach wyhodował nadziemskš duszę swojš! Nigdy i nic już na œwiecie nie mogłoby przewyższyć uczuć zdumienia, skruchy i trwogi, jakich się tam doznaje. - Na pewno tak jest, na pewno, jak mówisz, Bracie Straszny, a jednak... Ja się do tej wysokoœci wznieœć nie mogę. Jestem ciężki jak kłoda œciętego drzewa, jestem jak głaz na pastwisku, który tylko od własnego ciężaru w ziemię wrasta. Oto wszystko. Wzruszenie moje jest tak leniwe,tak poziome... Jeżeli coœ jeszcze wzruszyć mnie jest w stanie, to wiosna. Gdy - jak mówi stary Hezjod w Dniach i pracach - "w liœciach dębu pierwsza kukułka zakuka i rozraduje ludzi na ziemskim przestworze"...moje zbutwiałe serce uderzy jeszcze. A kiedy indziej... - Należy wytężyć siły... - mówił ksišżę głosem przejmujšcym, a tak cicho, że ledwie go było słychać. - Skierujmy dusze ku wzniosłoœci! Pomyœlmy tylko, zanurzmy wszystek umysł w ten potężny widok, gdy Fortunatus, kapłan manichejski, po dyspucie ze œwiętym Augustynem odchodzi zHipponu. Znowu na puszczę! Wczoraj czytaliœmy dysputę. Całe zdania œwiętego stojš mi w pamięci, jakby promieniami ognistymi wysmalone. Te proste słowa: versatur ibi quaestio - unde sit malum?... Tonie dwaj ludzie mocujš się w słowie, nie dwaj kapłani, nie wyobraziciele dwu kultów, lecz zaiste dwa olbrzymie symbole, dwa żywioły. Unde sit malum? Œwięty biskup, który tak słusznie nosi miano divus;czyli Mšż z Boga... mšdry i myœli przezroczystej jako krynica w górach, twierdzi, że złe urodziło się w człowieku z jego wolnej woli. Człowiek sam jest winowajcš. On jest grzesznikiem przed wiekuistym Panem. A tamten przychodzień zpustyni, gdzie ze swej pieczary w cišgu wielu lat wpatrywał się w niebiosa, gdzie przez szereg dni i nocy w samotnoœci rozważał, oœmiela się głosić, że natura złego współwieczna jest Bogu. Rzuca przedrodem ludzkim ten olbrzymi cios, to brzemię myœli,- tak ciężkie, że, zda mi się, ziemia pod nim zadrżeć musiała. Ale następnego dnia, po dwu stoczonych dysputach publicznych, Fortunatus wyznaje,że nie znalazł dostatecznych odpowiedzi na kwestie zadane mu przez biskupa. Wyznaje,że jest zwalczony w słowie. Zarazem wszakże zaznacza, że nie jest przekonany w duchu i do katolików się nie przyłšcza. Dziœ już owego miasta Hippo regius, gdzie numidyjscy królowie władali - wcale nie ma.Kamienne domki, zamki, termy, œwištynie, place - zasypał piasek. Przekreœlona jest potęga miecza i zmazana. Został przecież każdy dreszcz dwu duchów spierajšcych sięo poznanie wiecznoœci, i nas tak samo jak ich przenika. Ci, którzy odtršcili wszystko, aż do napoju i jadła - żyjš wiecznie. Oto w zwštpieniu stokrotnym, tysišckroć rozbity i Niepewny bardziej, niż do miasta przyszedł, Fortunatus oddala się na pustynię, by znowu w samotnoœci żgać, podniecać i wyostrzać myœl swojš, palić jš srogimi żagwiami głodu, biczowań i udręczeń ciała. Zacznie tam na nowo zgłębiać, ważyć i przenikać duchem widziadła staroparskie Azji... Spojrzyjmy, jak samotnego; niby gęste obłoki, otaczajš Angramajniu i Ahuramazda in exordio duae substantiae a sese divisae... Jakże się nie ulitować nad nim, gdy w ciemnej nocy spoglšda na ziemię głębokoœciš mroku okrytš i Ÿrenicš wlepionš w niebiosa usiłujezobaczyć cień przedbytu, pierwsze ciała ogniste, œwiaty rozproszone, słyszeć huk wichrów straszliwych pędzšcych œwiaty i głos jedynego wodza ich, jak mu kazano uwierzyć. Jaskinię jego otacza œlad lwa i hieny, przelatuje nad niš cień orła i sępa, głowę okršża myœl o krokodylu i skorpionie, którzy się pasš mordem słabych, a żywiš œmierciš niewinnych. Przelatujš nad nim samum i kamsin, dzicy, bez rozumu, zabójcy wszystkiego, co żywie. We dnie pali go słońce aż do œmierci, a w nocy udręcza zimno, za którym czai się choroba. Mdła mucha roznosi œmierć wyssanš ze zwierzęcego trupa i zaszczepia jš w ciało dziecištka, które już mówić i myœleć zaczęło, którego oczy stawały się cudniejsze niż złote wino,a zęby bielsze niż mleko. Któż jej nakazał taki uczynek? Patrzmy, jak oczy Pustelnika, wyschłe i spalone, wznoszš się do niebios szukajšc tego, który jest Propater, czyli Bythos, co znaczy Głębia, który jest Arretos, co znaczy Niewypowiedziany... Za plecami swymi ma plemię ludzkie. Widzi całe jego dzieje i wszystek żywot. Wiekuisty tryumf liktora i wiekuiœcie zdeptany duch. Widzi, żewszystko, co jest, jest materiš swaru, przyczynš bitwy, że zaiste wojna bez końca, Polemos propater, jest losem człowieka, a ginie w niej słabszy i lepszy. W sobie samym ma żywioły nieznane, gdzie rozkosz splata się z boleœciš, gdzie mšdra myœl wyrasta wolno i wœród większego mozołu niż palma w szczerej puszczy, a jeden wybuch namiętnoœci do cna łamie i niweczy przez setkę nocy i dni trudu wypielęgnowanš... Gdzież wzrok obróci? W dziecinne lata... Tam, dokšd chodzi najchętniej ludzka niedola, żeby się wœród łez uciszyć? Ale przenikajšce i badawcze wejrzenie mšdroœci ujrzy tam jeno bytowanie cielesne, pełne dziedzictwa złoœci, wyniesionej z żył ojca i z łona matki. Spojrzy w idšcš bezlitoœnie staroœć i z przerażeniem zobaczy złe najstraszniejsze:choroby ciała, jak z bezrozumnš głupotš - młotem z żelaza rozbijajš przemšdrze zbudowane koœci i doskonałe tkanki. Ujrzy ruinę ducha, równego Bogu, który wœród nędzy i rozpaczy upada, drży i skamle... Któż uczynił to wszystko złe? Któż je wysnuł ze swego łona? Skšd się poczęło trzęsienie ziemi i burza na szlakach morskich? Azaliż człowiek stworzył jadowitš żmiję i podłš hienę? Azaliż on wymyœlił œmierć? Skierujmy dusze nasze ku wzniosłoœci! IdŸmy za wzrokiem Fortunata... Oto wpatruje się ze swej pieczary w najwyższšpotęgę ziemi, w najzawilszš sprawę œwiata,w sprawę odrodzenia rodu ludzkiego. Widzi na brzegu morskich zalewisk pelikana, który błška się nad falami i znosi dzieciom swym strawę. Jest on, jakoby znak hieroglificzny wszego żywota, napisany w chwili poczęcia ziemi między morzem a lšdem suchym. Mówiš dawne legendy, że pelikan krwiš żył swoich wskrzesza zabite dzieci, że rozdziera dziobem pierœ swojš... Stamtšd wychodzšc, Fortunatus przejrzał wszystko, przemyœlał wszystko. Widział w dumaniu szczęœliwego ojca, któremu los dałkoœci twarde, a w nich niepożyty szpik. Widział go, jak się doczekał siwizny syna, jak w nim po wtóre przeżył dojrzały żywot, zamknšł w pamięci ogrom zdarzeń, od dziejów pierwszej miłoœci aż do dziejówostatniego złudzenia. Z nich wysnuł niewzruszonš mšdroœć męskš. Widział go, gdy się doczekał wnuka, i w jego szczebiocie trzeci raz usłyszał gwarę swego niemowlęctwa. Widział go wreszcie zaszłego w lata, w głębokš, "dobrš", jak mówi Pismo, staroœć, kiedy z wolna, a chętnie i z .pociechš, stawał się jakoby rolš niskš i płaskš; gruntem spokojnym i niemym, próchnicš, glinš i piachem bez imienia, w który wrastajš korzeniami rozłożyste, szumišce drzewa. Z niego idzie w gruby œniat, w tęgie konary i w owe gibkie gałęzie, w lotne, poœwistne za każdym wietrzykiem rózgi i witki - sok żywota... Widział go, gdy się w głuchej tajemnicy przed resztš ludzi kłonił do snu wiecznego i chętnie marzył o wypoczynku w œmierci, nad którym unaszać się będzie gwar i szczebiot pokoleń. Widział tę jego chwilę, kiedy znużony długoœciš a niskoœciš zabiegów i zdobyczy żywota zapragnšł odpoczšć i usnšć tęgo. Położyć, jako Jakub patriarcha, spracowane i osłabłe nogi na łożu i nie wstawać już, lecz na wieki umrzeć. Katodos Persefony!... Ale wnet wspomniał mu się inny... Tamten, dojrzałych lat, któremu grozi rozstanie z synkiem maleńkim. Patrzy nieszczęsny ojciec na białe kudełki swego jedynaka, na okršgłe ršczki i nogi, na małe barki, które będš musiały dŸwigać wszystkš niedolę życia, wszystkie jego męczarnie, zbrodnie, krzywdy, widziane i przeżyte w cišgu ubiegłych lat. Wdycha oddech bezwonny, przenika wzrokiem krynice oczu, pięknoœcišrówne gwiazdom œwiecšcym po nocach. Przytula do ust jasne czółeczko, w którym przeglšdajš się myœli młodociane na obraz białego obłoku, kiedy stoi nad toniš jezioraw górach, do koœci piersiowych przyciska główkę, jakby jš pragnšł wgnieœć, wprowadzić na powrót we wnętrznoœci żył swoich, wtulić całego w serce rozszarpaneod boleœci i z nim razem ujœć w zaœwiaty, na pagórki wiecznoœci. Widzi z pieczary swej Fortunatus nieszczęœliwego, kiedy dojrzał już œmierć idšcš ku wezgłowiu i bawi się po raz ostatni ršczkami dzieciny swojej, zlewa nań błogosławieństwo, jak mówi Pismo, piersi i żywota, a ona krekorze i gędzioli wesoło jak ptaszek w wiosenne rano, pyta się o nędzne rzeczy bieżšcej godziny, nic a nic nie wiedzšc, jaka to ręka nad niš się wznosi. Nie mógł doczekać pištej rocznicy urodzin swego jedynaka, jako ów Hektor, który w szyszaku bojowym, syna drogiego całujšc ipieszczšc rękoma, mówił modlitwę do Zeusa i bogów: "Niech o nim kiedyœ powiedzš: O wiele był lepszym od ojca". Któż stworzył dzieje tamtego żywota? Azalita sama ręka tworzy dobro i złe? Czemu tak bez rachuby skrzywdzony jest umierajšcy na korzyœć szczęœliwego Jakuba? Jakaż to nagroda niebios okupi boleœć opuszczenia bezsilnego dziecka, stracenia go z oczu, wydarcia z ramion? Cóż jest gorszego pod słońcem nad owš przepaœć cierpień ojcostwa? Puœcić samotne chłopištko w œwiat owładnięty przez krokodyle i skorpiony, na lšd, w który uderza niespodziane trzęsienie ziemi, na morze, które gonitwa wszechwichrów zamienia na bezrozumnego kata... Myœleć konajšc, że pójdzie samo jedno pomiędzy zbiry ludzkie, że je bezbronne otoczš przemšdrze, chytrze ukryte, niezbadane choroby - tršd i syfilis, ospa i tyfus, że stokroć gorsze od chorób otoczš je zbrodnie ludzkie, nieprzeliczone wymysły łajdactwa, co się już formš żywota stały, rozuzdane chuci i brudy... Myœleć, że czystymi oczyma, w których zamknięty jestfirmament niewinnoœci, będzie widziało owšwalkę zbójców ze zbójcami, że z czasem stanie się samo jednš więcej sztukš jakiejœgromady... Oto powiedział w duchu swym Fortunatus, że złem jest ojcostwo i rodzenie. Zaprzysišgł przed swojš duszš, że nie chcemieć syna, że zamordowałby zrodzonego wpoœród grzechów. Sam wyniesie ducha swego w pustyni ponad ludzie, jedynego urobi na obraz Ahuramazdy, i wówczas wyda wojnę ciemnoœciom. Wywiedzie duch swój z bagna grzechów ludzkich, wydŸwignie z błot Arymana i stanie ponad œwiatem jako wiekuista pochodnia... Rafał miał oczy spuszczone na wiersze ksišżki, ale rozmowa, chociaż półgłosem wjego obecnoœci prowadzona, przeszkadzała mu rozumieć tekst owego rozdziału Contra Fortunatum quendam Manichaearum presbyterum. Ksišżę, wypowiadajšc zdania na pół rozumiane przez nowego słuchacza, co chwila zwracał nań oczy swe przymglone, œciemniałe, nie widzšce, skierowane do wewnštrz. W pewnej chwili oczy te ożywiłysię i ksišżę rzekł innym głosem: - Tu ci będziemy przeszkadzali rozmowš naszš. Zdaje mi się, że wygodniej ci będzie w pokoju, który jest obok. Rafał zabrał owš księgę, ciężkš jak naręcze bukowego drzewa, i wyszedł do sšsiedniego pokoju. Była to pracownia. Na œrodku mieœcił się ogromny stół, a dokoła niego stały fotele obite skórš. Okno było otwarte i na prost niego sunęła się w dół stara grabowa aleja. Rafał przymknšł drzwi i usiadł w fotelu. Skoro tylko poczuł,że jest sam, zaraz upadł w łoże duchowego lenistwa, dał się ogarnšć doskonałej bezwładnoœci woli. Głowa jego zsunęła się na rozłożone karty ksišżki jak ciężki, lity, nędzny kamień. Ani jednej myœli, ani najsłabszego uczucia! Jedno jeszcze, co by mogło dŸwignšć i podniecić; to znowu burgund. Z wolna, jak parny obłok, przesunęła się utajona żšdza w czystej swojej postaci, nie pochwycona jeszcze przez myœl ani nawet przez chęć. Czuł to, że skoro się tylko obłatwi z tłumaczeniem łaciny, pójdzie znowu do Jarzymskiego. Nic to, że przychodzi w nocyobmierzłe uczucie złego... Z największš niechęciš zabrał się do przekładu. Przyszło mu to z łatwoœciš, większš nawet niż przewidywał. Nawykły w szkołach do zagadnień sofistycznych, z pewnym rodzajem satysfakcji wcišgnšł się w przedziwnš dysputę œw. Augustyna z przeciwnikami Koœcioła. , Minęło południe i jesienny wieczór nadchodził, gdy wreszcie skończył wyznaczonš pracę. Odsuwał jš z dziwnym uczuciem. Zdawało mu się, że myœli, które przełożył,ożyły i że się weń wpatrujš zastygłymi oczyma... Z kart tej olbrzymiej ksišżki wionęła ubiegła noc, jej widma i wzdychania. Liœcie o barwie jasnego mosišdzu i liœcie o barwie rdzy żelaza, wolno spływajšc z grabów, z topól i lip, zasłały sobš całš długoœć i szerokoœć alejki. Roztršcały promienie słońca, które przez miejsca ogołocone, przez pustki œwieżo powstałe wlewało się do głębi. Chłód zimny powiewał z wšskiej, dalekiej uliczki... Loża profanki Ksišżę Gintułt przy pomocy "brata" Rafała pisał swe dzieło szczególne. Była to niby historia zakonu templariuszów, ale dzieje stanowiły tylko tło rzeczy. Właœciwie zaœ był to wykład systematu filozoficznego. Rafał z koniecznoœci, wbrew woli, pogršżony został w surowe studia Ÿródeł do tej pracy, poczšwszy od zamierzchłych kultów religijnych Azji i Afryki, badania sekt u ich Ÿródeł, a kończšc na materiałach do historii Jakuba Bernarda Molaya, arcybiskupa z Bordeaux Bertranda de Got, póŸniejszego Klemensa V, Filipa z przydomkiem "le Bel" i żony jego, królowej Joanny. Osobliwie król Filip stał się osobistoœciš, z którš się niemal przestaje. Cišgle również miał przed oczyma dzieła œw. Bernarda, nade wszystko jedno z nich, mianowicie Exhortatio ad Milites Templi. Często pisał te słowa, które z dziwnš rozkoszš to tu, to tam, w różnych miejscach tekstu ksišżę mu dyktował: "Żyli nie majšc żadnej własnoœci, a nawet własnej woli. Prosto odziani, pyłem zakurzeni, opaleni słonecznym promieniem, zdawali się być nieœmiertelnymi za życia, jak wiara, co ich żywiła. Nic ich odwagi zachwiać nie mogło, żadna przeciwnoœć nieoziębiła. Wielkoœć niebezpieczeństwa zdobiła im zwycięstwo. Każdy krok ich był krokiem ku potomnoœci". Te studia niewiele wpłynęły na usposobienieRafała. Ani jeden krok jego nie zmierzał kupotomnoœci. Znużony i znudzony pisaniem wymykał się wieczorem w sekrecie do Jarzymka. Grał i hulał. Ksišżę żyjšcy odludnie nie wiedział o tym trybie życia swego "brata" sekretarza, a jeszcze mniejmógł wiedzieć gruby a ciężki Meister vom Stuhl. Zresztš Rafał ukrywał się doskonale.Miał własny klucz od mieszkania i nikt, z wyjštkiem starego sługi, nie wiedział o jego nocnych wycieczkach. Do loży uczęszczał jak najpilniej i nigdy nie zasłużył na karę za spóŸnienie. Sumiennie płacił składki (z pieniędzy wygranych w k.Ô 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPcŃcc4.J#˜c€â1– ]karty) i z wolna zyskiwał sobie opinię dobrego brata u ludzi najlepszego towarzystwa. Wprowadzony do loży przez księcia poniekšd z koniecznoœci, dla zupełnego utajenia prac i schadzek z Mistrzem katedry, stał się nie tylko członkiem najlepszego towarzystwa, lecz i poprawnym mularzem. Nikt nie zwracał teraz uwagi na jego sekretarstwo. Wszyscy wiedzieli, że jest torola przygodna, jak urzšd w loży. Na uroczystoœć œwiętojańskš loże warszawskie niemiecko-polskie: Zum goldenen Leuchter i Friedrich Wilhelm zur Säule pragnęły wystšpić okazale, by mieć oczym donosić Wielkiemu Wschodowi "na wschodzie" Berlina. Postanowiono tedy powołać do życia rozsypane loże Sióstr masonek i złšczyć je w jednš. Kilkanaœcie Sióstr z lóż dawnych Wschodu polskiego mieszkało w Warszawie. Były nowe kandydatki, pragnšce z. nudów i dla mody wstšpić do loży, byleby się jaka otwarła, więc Polacy, pracujšcy pospołu z Niemcami, zakrzštnęli się żywo. W poczštkach czerwca powstał zawišzek lożyniewieœciej i wnet był "afiliowany" do loży męskiej na wschodzie Warszawy, pod nazwš Zum goldenen Leuchter. Odbyło się wkrótce pierwsze wspólne posiedzenie, wzbudzajšc nadzwyczajne zainteresowanie w œwiecie masońskim. Szeptano cišgle, że Mistrz katedry pragnie wprowadzić do loży swš młodš małżonkę, przed rokiem poœlubionš, z ciekawoœciš wyliczano imiona sióstr, które miały przybyć. Rafał z zapałem wybrał się na tę niezwykłš uroczystoœć. Loża tego wieczora była przybrana nieco inaczej niż zwykle, choć tymiż barwy. Mistrz zasiadł na wzniesieniu.Brat Straszny stanšł za nim z mieczem i łańcuchem w ręku. Wœród ogólnego naprężenia Mistrz katedry zabrał głos i polecił Mistrzowi ceremonii oraz Wielkiemu Przewodnikowi udać się do sali sšsiedniej i prosić zgromadzone tam siostry dawnych lóż polskich, aby weszły do œwištyni. Nim się ukazały, na dany znak Bracia zanucili œpiew: Witajcie, siostry swobody, Witajcie w œwištyni chwały, Którš ręce œwiętej zgody Dla dobra œwiata zdziałały! Wznoœcie z bratnimi ofiary Podstawy cnoty ołtarzy I złóżcie na nich te dary, Co zdobiš wolnych Mularzy! Po odbyciu ceremoniału wkroczyło do sali kilkanaœcie przekwitajšcych albo już zupełnie przekwitłych pięknoœci z ostatnichlat stanisławowskich. Siostry złożyły naprzód gałšzki oliwne u stóp ołtarza, a póŸniej zajęły miejsca w kolumnach. Wielki Mistrz otworzył lożę i wygłosił w języku francuskim powitanie i naukę. Gdy wyrzekł ostatnie słowo i pięćkroć uderzył młotkiem, który dnia tego był przewišzany wstęgš błękitnš, z cicha, jakby onieœmielony, zapytał, czy nikt nie ma żadnego przedłożenia. Mistrz ceremonii odpowiedział, że. jest profanka, która pragnie być przyjętš do towarzystwa masonek. Na pytanie: czy nikt się nie sprzeciwia tej proœbie, gdy zgromadzeni powstawszy wycišgnęli prawe ręce ku obrazowi, Przewielebny wysłał jednego z Braci, aby kandydatkę przygotował. Rafał doœwiadczał silnego uczucia niesmaku i zawodu. Damy, które miał przed oczyma, nie budziły w nim entuzjazmu, a i kandydatka, jak należało przypuszczać, powiększyć miała liczbę tych malowanych i fryzowanych zwalisk, przyłożyć nowy grymas zalotnoœci do sumy wystudiowanych, ale dawno bezskutecznychuœmieszków. Toteż z jawnš niechęciš myœlał o długich ceregielach czekajšcych go tej nocy w loży, dusznej jak łaŸnia rzymska. Brat Stuart znikł był za drzwiamisali rozmyœlań, dobrze Rafałowi pamiętnej,i długo nie wracał. Tymczasem Mistrz zadawał Siostrze Mistrzyni masonek pytania z rytuału, na które ona wprawnie i z wypróchniałym wdziękiem odpowiadała: - Que fant-il pour rendre une loge juste et parfaite? - Trois la composent, cinq la rendent juste,lept la rendent parfaite - Qui Bont-ils? - Le Vénérable, deux Surveillants, deux Compagnons et deux Apprentis. - Dans quelle loge avez-vous ętę reçu? - Dans la loge Saint-Jean. - Pourquoi nos loges Bont-elles dédiées ŕ Saint-Jean? - Parce que les Frčres Maçons qui s'étoientunis pour la conquęte de la Terre Sainte avoient choisi Saint-Jean pour patron... Wtem rozległo się twarde uderzenie we drzwi i po zwykłych pytaniach oraz odpowiedziach stanęła na progu profanka. Oczy jej były zawišzane bardzo szerokš przepaskš, która prawie całš twarz od czoła aż do ust zasłaniała. Złota frędzla przepaski spadła na ramiona œnieżnej białoœci, na piersi obnażone. Spod zasłony widać było tylko przepych bujnych pozłocistych włosów, w grecki pukiel krobylos zwišzanych, i uchylone usta. Niepewne œwiatło szeœciu lamp spirytusowych rzucało na tę postać przerywany blask. Rafał spostrzegł uchylenie ust, trwożliwe uchylenie jak u trzyletniego dziecka, spostrzegł je i zamarł w oczekiwaniu, tęsknym aż do boleœci. Ani jedna myœl nie była w stanie wydŸwignšć się z jego mózgu. Serce biło coraz wolniej i tylko same wargi bezdŸwięcznie łkały: - O, włosy, włosy złote... O, usta, o, moje usta... Bracia i siostry na widok profanki trzykroćprzyklasnęli uderzajšc rękš po prawym biodrze. Dwaj Bracia Stuarci oprowadzili przybywajšcš dwakroć dokoła loży, trzymajšc jš pod ręce, po czym, umieszczona naprzeciwko Przewielebnego Mistrza katedry, z pochylonš głowš czekała. On rzekł: - Kobieto, kim jesteœ? - Nazywam się Helena de With. Usłyszawszy ten głos Rafał o mało nie krzyknšł. Zdławił głos w piersiach i tylko palce jego prawej ręki wpiły się jak szponyw dłoń lewš. Rozpacz i szczęœcie płynęły przezeń jak wiatr przez gałęzie drzewa. Przewielebny mówił coœ do profanki i plštał się w tej przemowie jak żaczek wydajšcy lekcję. Nareszcie po nieskończenie długich pytaniach i odpowiedziach, po ceremoniach, które, zdawało się, trwały dziesięć lat, Rafał ze drżeniem usłyszał te jego słowa: - Damy ci pierwszy promyk œwiatła, który ma kierować twoimi krokami. Niech dadzš pani de With pierwszy promyk œwiatła. Mgła łez zasłoniła oczy Rafała. Widział, że ktoœ zbliża się do pani de With i odwišzuje przepaskę. Machinalnie podniósł swš szpadę jak wszyscy, żeby nad kandydatkš utworzyć stalowe sklepienie. Błyski kling zasłoniły mu twarz odkrywajšcš się spod przepaski, ale jš ujrzał za chwilę. Bez oddechu, jakby bez wzruszenia, zimnym, obłškanym wzrokiem zobaczył tę twarz, oczy królewskie, łuki brwi i policzki cudniejsze od woni kwiatów wiosennych. Usłyszał znowu głos jej, gdy przysięgała wobec Stwórcy wszechrzeczy ina wszystko, co może być œwiętego dla kobiety uczciwej, że dochowa tajemnic pod karš miecza Anioła Niszczyciela. Rafał trzšsł się i dygotał z zimna słyszšc te wyrazy. Włosy jeżyły mu się na głowie, a wiatr œmiertelny owionšł czoło. Kły i pazury wilcze werznęły się w jego gardło,młotem biły go w dekę piersiowš, włamałysię pod żebra, a zielony blask œlepiów ozionšł go wychodzšc ze strasznej nocy. Przecudny głos brzmiał jakoby pieœń spod nieba: - Oby ogień panujšcy w wyższych powietrznych sferach ogarnšł mojš duszę, a oczyszczajšc jš oœwiecił na drodze cnoty... Brat Straszny potrzšsnšł łańcuchem, założył go na szyję nowej uczennicy. Rafałnie widział, co się działo, nie rozumiał, czemu wstępujšcej Siostrze przypięto białyfartuch i dano białe rękawiczki. Nie rozumiał ani jednego słowa z przemowy Mistrza; patrzšc nie widział, jak Mistrz z uœmiechem szczęœcia oddał nowej Siostrze,a żonie swej, pocałunek pokoju, mówišc: - Pozwól, abym ci dał pocałunek pokoju, a ty go oddasz Braciom i Siostrom, równie jak słowo, znak i dotknięcie. Rafał był wtedy w sobie samym. Na nieznanym, tamtym œwiecie. Krwawymi oczyma patrzył się w duszę swojš leżšc nadymišcym œniegu wœród pól. Widział œmierć,która idzie. Nowo przyjęta siostra posuwała się z wolna, jak piękny duch, jak wzniosły a rozkoszny dŸwięk wydobyty z najczarowniejszych strun wiolonczeli, oddajšc braciom i siostrom pocałunek pokoju. Wycišgniętš rękš dotykała palców każdego i z cicha, z uszanowaniem i pokoršwymawiała tajemnicze "słowo" Feix, co znaczy: "Szkoła". Oczy jej były spuszczone, a cudne, prawie odsłonione piersi oddychały głęboko. Kiedy zbliżała się, obszedłszy œrodek, do kolumny, w której na samym końcu stał Rafał, powiodła okiem z wyrazem lekkiej, mglistejniechęci. Szła przecież dalej, wykonywajšc rozkaz Mistrza. Tak przyszła przed Rafała.Wycišgnęła rękę i dotknęła stawów jego ręki, podniosła oczy z szacunkiem i cichš trwogš, pewnie dla zbadania, czemu ta dłoń tak drży, podniosła oczy jak na twarzkażdego z Braci... Ale ujrzawszy tego ostatniego w szeregu, oniemiała. Oczy jej nagle zastygły, twarz odchyliła się jeszczebardziej w górę. Kolana pod niš zgięły się. Zdawało się, że padnie w tył. Wolno udŸwignęła lecšcš głowę. Wtedy uœmiech... - Feix - wyszeptała drżšc jeszcze, ale w uœmiech cała pogršżona jak w blask miesišca. Usta jej zbliżyły się do warg Rafała i dotknęły ich cichym, straszliwym muœnięciem rozkoszy. W tej samej chwili szept, szept szczęœcia przemieniony w strach piorunowy, spłynšł z nich w usta kochanka: - O, Boże... Rozdział 3 LOŻA UCZNIA W mroŸny wieczór marcowy Rafał jechał zksięciem saniami na ulicę Mazowieckš do pełnego tajemnic "czerwonego domu". Otulony w niedŸwiedzie futro, wzdrygał sięjednak od przykrych dreszczów wewnętrznych i napadów goršca. Zdawało mu się, że konie biegnš za prędko, pragnšł nawrócić jeszcze, prosić o chwilę przejażdżki po mieœcie... Jeszcze, jeszcze...Tymczasem furman zatrzymał konie na rogu ulicy i młodzieniec poddał się koniecznoœci. Wyskoczył z sanek, zrzucił zramion szubę i œmiało wszedł za księciem w ciemne przejœcia za bramš. Kiedy przewodnik jego zastukał do pierwszych drzwi, otworzył je stary, zgarbiony służšcy, odebrał płaszcze i wskazał rękš korytarz prawie ciemny, ba rozwidniony tylko przez płomyk latarni daleko umieszczonej. Mimo woli Rafał zapinał swój czarny frak na wszystkie guziki i przyciskał do boku kapelusz. Napotkane drzwi otworzyły się. Ksišżę wprowadził swego sekretarza do małej salki i wyszedł. Gdy za chwilę powrócił, był we fraku zapiętym na wszystkie guziki,w czarnych pończochach i płytkich trzewikach ze stalowymi klamrami. Spod jego fraka wysuwał się biały fartuch z jedwabiu, nie dosięgajšcy kolan, a z lewegoramienia na prawy bok szła szeroka, biała szarfa. Na ręku miał rękawiczki. Przeszli teraz w milczeniu przez dwa pusteizupełnie ciemne pokoje. Z nagła drzwi się piorunujšco otwarły i Rafał znalazł się sam jeden w sali wysokiej, sklepionej, ciemnej prawie, obitej suknem. Był tam stół czarny dziwnego kształtu, a na nim trupia głowa, w którš wstawiana œwieca tliła się bynajmniej nie tajemniczo. Przychodzień powiódł oczyma wokoło i nie bez drżenia zobaczył w kštach czaszki, piszczele, gnaty ludzkie. Zamiast wszakże spodziewanego dawniej wzruszenia doœwiadczył raczej drgawek gniewu. Wœciekał się, że oto zostawiono umyœlnie trupie piszczele i głowy dla przestraszenia go jak durnia. Wspomniał swoje nocne przeprawy i zaœmiał się czaszkom w oczy. Zamiast modlitwy i skupienia, tylekroć zalecanej mu na tę chwilę przez księcia, czuł niecierpliwoœć sprzeciwiajšcš się wszelkiemu nabożeństwu. Za drzwiami słyszał gwar przemów uroczystych, wygłaszanych podniosłym tonem, albo okrzyki chóralne, jakby żołnierskie na placu mustry potwierdzenia. Ale oto po ciszy chwilowej wydŸwignęła się z mroku i ciszy pieœń. Zrazu przez jeden głos zaczęta, rozlała się w chór szeroki: O, selig war dieses Pilgerleben An meines Freundes Arm durchlebt, Fest steht er wie ein Fels im Meere, Von Ungemach sein Haupt erhebt... Jeszcze brzmiała pieœń, gdy błysło œwiatło jakoby w rozdzielonym murze. Miękko odsunęły się niewidzialne drzwi i stanęli w ich œwietle trzej mężowie ubrani tak samo jak ksišżę. Znajdujšcy się poœrodku miał na ramieniu obnażonš szpadę. Zbliżywszy się do Rafała ów mšż œrodkowy poczšł mówić po polsku głosem cichym i łagodnym. Z długiej jego przemowy słuchajšcy zapamiętał powtarzane wielekroć wyrazy: zaufanie i szczeroœć, miłosierdzie dla ubogich, posłuszeństwo, łagodnoœć, cierpliwoœć, odwaga i milczenie. Na zapytanie, czy trwa w zamiarze pełnienia wszelkich wymagań - odpowiedział twierdzšco. Wówczas trzej mężowie znikli, znowu pozostawiajšc go w samotnoœci. Nim wszakże zdołał przyjœć do siebie i uczuć przyjemnoœć odosobnienia,drzwi, jak poprzednio, rozstšpiły się i te same osoby weszły powtórnie. Stojšcy poœrodku zaczšł mówić na temat wymienionych siedmiu obowišzków, każdegoz nich znaczenie, ważnoœć i rozcišgłoœć oznaczajšc w długim wywodzie. Gdy na zadane w końcu pytanie: czy chce należeć do zgromadzenia praktykujšcego te cnoty? -znowu twierdzšco odpowiedział, mówca dałznak, a jego towarzysze przystšpili do Rafała i zaczęli go rozbierać. Œcišgnęli z niego frak, kamizelkę i obnażyli lewš pierœ;œcišgnęli trzewik, pończochę i obnażyli do kolana lewš nogę. Szerokš i grubš chustš zawišzali mu oczy. Wówczas usłyszał głos mówcy: - Zabieram kapelusz waćpana, szpadę, zegarek i wszelkie metale, jakiekolwiek masz przy sobie. Drzwi cicho zaszemrały i dał się słyszeć podniesiony głos, a po nim trzykroć hałaœliwe przyklaskiwanie i chóralny okrzyk: - Huze, huze, huze! Po chwili Rafał uczuł, że stoi między dwoma ludŸmi, że ktoœ jest przed nim i dotyka jego piersi końcem szpady. Głos takłagodny poprzedniego mówcy brzmiał terazdziko i nienawistnie w brutalnym zapytaniu: - Czego tu chcesz? - Chcę być przyjęty do społecznoœci wolnych mularzów... - rzekł Rafał. - Stanie się zadoœć twej woli - odpowiedziałten sam głos może z niezmiernym narzekaniem twoim. Bacz, co mówię. Dwaj towarzysze, stojšcy u boku przychodnia, poprowadzili go naprzód. Idšcy przed nim zastukał. Obcy jakiœ głos znowu kilkakroć zapytywał Rafała: kim jest? z jakiego kraju? ile ma lat? czy trwa w zamiarze wstšpienia do towarzystwa? - agdy udzielił odpowiedzi na każde z tych żšdań, z trzaskiem drzwi się otwarły i pytajšcy przed chwilš pchnšł go w ręce dwu dozorców stojšcych obok, z wołaniem:- Precz, nieszczęœliwy! Oddaję cię losowi twemu... Wówczas Rafał uczuł, że go prowadzš do sali wielkiej, ciepłej, pełnej ludzi i œwiatła.Ustawiony twarzš w jakimœ kierunku, którego ruchami nakazano mu trzymać się œciœle i cišgle, usłyszał znajomy sobie dobrze głos ksišżęcego przyjaciela, majorawojsk pruskich. Ten mówił: - Zuchwalco œwiatowy! Jakież przedsięwzięcie wiedzie cię tutaj? Może prosta ciekawoœć? Może chęć przeniknięcia skrytoœci? Drżyj! Drżyj, nieszczęœliwy! Stoisz nad brzegiem przepaœci, która ci się odgraża zgubš ostatecznš. Odpowiedz! Czyli prosta ciekawoœć wiodła cię tutaj? - Nie. - Słowa twe nie starczš za dowód. Bracie Dozorco! przyłóż koniec szpady do serca zuchwałego! Każ mu dla poszukiwania œwiatła odbyć drogę z Zachodu na Wschód, a gdybyœ ujrzał najlżejszy w nim upór, przeszyj mu na wylot zdradzieckie serce! Wówczas Rafał uczuł znowu mocno o pierœswš oparte ostrze szpady w tym miejscu, gdzie bije serce. Ktoœ ujšł go za prawš rękę i prowadził w półokršg sali. W pewnym miejscu kazał mu złożyć głęboki ukłon, o kilka kroków dalej zalecił, żeby się nisko schylić, jak gdyby się przechodziło pod nawisłym sklepieniem, to znowu wysoko podnosić nogę, jak dla ominięcia przeszkody. Gdy go nareszcie prowadzono, jak sšdził, na dawne miejsce,dało się słyszeć tępe uderzenie drewnianego młotka - i zaraz potem hałas,krzyk, szczęk broni. Rozległo się drugie uderzenie - i wszystko ucichło. Wtedy ktoœ po niemiecku pytał drugiego: jaksię "przychodzień" sprawował? - a tamten odpowiedział, je z odwagš. Dał się słyszeć głos majora mówišcego po polsku: - ProwadŸcie go pod stalowe sklepienie... Młodzieniec usłyszał szczęk wielu szpad uderzajšcych jedna o drugš i szedł pod stalowym szczękiem schylony, w półokršg. Na końcu drogi znów oddał pokłon. Po raz trzeci ozwał się major: - ProwadŸcie go w te okropne strony, do których my sami zbliżamy się ze drżeniem. Każcie mu doœwiadczyć skutków pałajšcegoognia. Tak, Bracia moi! Dajcie mu poznać gwałtownoœć wszystkich żywiołów, a jeœli zadrży, rzućcie go w otchłań obok niego kršżšcš! Rafał uczuł, że około jego twarzy płonie sucha żywica, to znowu, że z dwu stron leci nań wiatr z miechów. Za chwilę obalonok.Ô 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż P‘c!ác"ţ X#)Öc€$ä7r6go na taczki i wieziono po nierównej pochylni. Wreszcie, pozostawiony na chwilę w spokoju, zajšł miejsce w końcu szeregu osób, które się wcišż naprzód posuwały. W pewnej chwili usłyszał głos majora: - Każ mu zgišć lewe kolano, położyć rękę na Ewangelii, daj mu cyrkiel w rękę. Niech koniec jego do serca swego przyłoży... W tej chwili po raz pierwszy Rafał doœwiadczył niewymownego, panicznego uczucia przestrachu. Słuchał łagodnej przemowy Mistrza, który mu tłumaczył ważnoœć złożonej przysięgi... Zawahał się. Jeszcze chwila, jeszcze jedno mgnienie okaizerwie się na równe nogi, zedrze z oczu zasłonę. Precz! Zimny pot oblał go całego...Wtem rozległo się drewniane uderzenie młotka i wolę jego przetršciło. Uczuł, że w tej samej chwili na ciemieniu głowy jego spoczęły zimne końce kilkudziesięciu szpad.Został tym dotknięciem jakby do ziemi przybity, jakby przykręcony mutrami. Wola zginęła do ostatniego ŸdŸbła, do znaku. Tużnad nim rozległ się miękki, dobrotliwy głosksięcia Gintułta, który czytał słowa przysięgi. Rafał uradował się do głębi, do cna, jak wówczas, kiedy spostrzegł, że uratuje Krzysia Cedrę. Zaczšł powtarzać cudze słowa z owym głębokim, przeraŸliwym, a przecież wcišgajšcym niezrozumieniem, z trwogš dochodzšcš znów do szaleństwa, do furii, do zanikania tchu, jak wówczas w Sandomierzu, kiedy pierwszy raz miał przystšpić do konfesjonału. - Przysięgam - powtarzał - przed Bogiem Najwyższym, całego œwiata Budowniczym, na zbawienie moje i na honor mój nieskalany, jako skrytoœci Mularstwa z jak największš dochowam pilnoœciš. Przysięgam, iż póki życia mego, nie dam żadnej pobudki, ażeby skrytoœci rozniesionebyły, nie dopuszczę, żeby do wiadomoœci publicznej bšdŸ napisane, sztychowane lub innym jakim bšdŸ sposobem podane były. Nadto przysięgam i obiecuję jak najœwiętobliwiej dochować, a w razie koniecznoœci krwiš i życiem wszystkich statutów najpoważniejszej społecznoœci bronić. W przypadku przestšpienia pozwalam mieć gardło przerznięte, serce i wnętrznoœci wyszarpane i do morskiej rzucone przepaœci, ciało moje na popiół spalone i po wszystkich częœciach œwiata odwiatru rozproszone. Niechaj mi Najwyższy œwiata Budowniczy udziela swej pomocy! Napotwierdzenie przysięgi całuję słowa Zbawiciela mego... Ledwie nowy mularz ostatnie słowa wymówił, rzekł Mistrz katedry: - Bracie Poœwięcicielu, przybliż czarę do krwi! Rafał rozpoznał, że to ksišżę stoi obok niego i że on nosi miano Poœwięciciela. Przystawiono mu pod serce chłodne naczynie mosiężne. Zarazem usłyszał głos majora, którego już w myœli nazywał Przewielebnym Mistrzem katedry. Mistrz przytknšł ostrze cyrkla do lewej piersi nowego ucznia i mówił po niemiecku: - W imię Najwyższego Budownika œwiata... Nacisnšł mocno cyrkiel i głoœniej rzekł: - Im Namen der gesetzmässigen, verbesserten und vollkommenen St. Johannis-Loge,. genannt "Zum goldenen Leuchter"... Trzeci raz nacisnšł cyrkiel i wygłosił: - Mocš powierzonš mi, za zezwoleniem wszystkich Braci, przyjmuję cię jako uczniaMularza. Podnieœ się. ProwadŸcie go na Zachód. Uczeń miał znowu obok siebie dwu ludzi. - Bracie Dozorco! - mówił Mistrz - zapytaj go, czy pragnie dostšpić pierwszego stopniaœwiatła? - Pragnę... - rzekł Rafał. Poczuł gaszenie œwiateł, swšd œwiec i zadmuchiwanie płomienia żywicy. Zarazem usłyszał, że wszystkie kroki kierujš się kuniemu; i uczuł ostrza wszystkich szpad na swoich piersiach. Znowu Meister vom Stuhl rzekł uderzajšc młotkiem. - Bracie Dozorco, daj mu pierwszy stopień œwiatła. Wówczas odsunięto nieco z oczu Rafała przepaskę. Ujrzał płomień spirytusu palšcy się na wzniesieniu, gdzie siedział Mistrz. Twarz majora, oœwietlona kiedy niekiedy przez migotliwy płomień, ukazywała się jakoby wchmurze. Rozległo się drugie uderzenie i znowu wyżej odsunięto opaskę. Gdy po raz trzeci miał uderzyć młotek, Mistrz mówił groŸne słowa głosem tak niegroŸnym, że Rafał pełen był wesołoœci i figlarnych konceptów. - Drżyj waćpan, gdybyœ miał zostać wiarołomcš! Drżyj! Nie drżał ani trochę. - Wszystkie zwrócone ku tobie oręże przeszyjš zdradzieckie serce twoje, gdybyœkiedy złamał przysięgę! Z wolna zaczęto lożę oœwiecać, a w całym zgromadzeniu stala się solenna cisza. Rafałznowu został sam między dwoma dozorcami, ci zaœ którzy przed chwilš kierowali przeciw niemu swe szpady, uszykowali się we dwa szeregi, inni zajęli poprzeczne ławy, jeszcze inni - odosobnione miejsca przy stolikach. Stojšcyw szeregu trzymali szpady w ręku. Najprzewielebniejszy zapytał: - Czego chcesz, moœci panie? - Œwiatła - rzekł Rafał. - Dozorcy! udzielcie przyjętemu wielkiego œwiatła! Za trzecim uderzeniem zdjęto z oczu Rafała zasłonę. - Bracie mój - rzekł Mistrz swoim dobrym,radosnym głosem - jesteœ do nas za uczniaprzyjęty. Jeœli na to zasługiwać będziesz, nie tylko te wydobyte, ale wszystkie na całej ziemi oręże Braci poœpieszš ku twej obronie. Brat Rafał ogarnšł to miejsce ciekawym spojrzeniem. Był w sali obitej suknem niebieskim. W głębi jej stał tron ze złotymi ozdobami. Przed tronem był ołtarz, a wyżej stół ze œwiecznikiem trójramiennym. Po bokach wznosiły się dwie œpiżowe kolumny. Na jednej z nich dostrzegł literę B, na drugiej J. W pobliżu kolumn stały dwa wielkie lichtarze z płonšcymi œwiecami, w głębi, obok ołtarza - trzeci. Tuż przed sobš miał kobierzec z dziwnymi znakami. - Zur Ordnung! - rzekł Mistrz. Wszyscy schowali szpady do pochew. Nareszcie zasłoniono nowemu uczniowi ramię i kazano mu iœć naprzód, stawiajšc stopy pod kštem prostym. Gdy postawił siedm takich kroków, rzekł Mistrz: - Postawcie go na cyrklu mšdroœci, na węgielnicy szczeroœci, na gwieŸdzie płomienistej. Wykonał znowu trzy trudne kroki we wskazanych miejscach. Mistrz zwrócił się do niego z długš i serdecznš przemowš, wręczajšc mu podane przez mistrza obrzędów na aksamitnej poduszce: fartuch haftowany z jedwabiu, białe rękawiczki męskie i białe rękawiczki damskie (znak czci dla kobiety), a wreszcie nauczył go znaku ucznia, to jest przykładania do gardła ręki złożonej w kształt węgielnicy, oraz powitania braterskiego. Gdy te wszystkie ceremonie zakończyły siępocałunkiem Mistrza, Rafał, oddany dozorcom, wysłuchał długiego i zagmatwanego wykładu kobierca. Niewiele z tego zrozumiał. W głowie miał szczególny szum i ogień, w skroniach czuł bicie krwi. Nie znane mu twarze Braci przejmowały go teraz uczuciem nieokreœlonym. Wiedział, że jest już z nimi złšczony na zawsze, a przecież byli dla niego obcy i jakby wrogowie. Przewielebny uderzył młotkiem i zapytał: - Bracie Pierwszy Dozorco, która jest godzina? - Północ. - Ponieważ jest północ, oœwiadczże w rzędach swoich, że zamyœlam tę sprawiedliwš i doskonałš lożę ucznia zamknšć przez trzy uderzenia wielkie i otworzyć lożę stołowš. Trzy uderzenia Mistrza, powtórzone przez dozorców, zamknęły posiedzenie. Zgromadzeni przeszli korytarzem do innej sali, gdzie już były zastawione stoły. Była to długa izba z nagimi œcianami. Mistrz katedralny zasiadł poœrodku, obok niego z prawej strony ksišżę, a tuż przy tych dygnitarzach posadzono Rafała. Stoły były ustawione w podkowę i nowy mularz widział ze swego miejsca wszystkich współbraci. Sšdził, że teraz skończš się już obrzędy, ale się zawiódł. Mistrz, zwrócony do dozorców, oœwiadczył uroczyœcie: - Loża stołowa ucznia jest otwarta i każdy Brat może pracować wedle projektu pracy, jaki dany będzie. Gdy uderzył młotkiem, milczšce aż dotychczas towarzystwo poczęło rozmawiać. Bracia sami roznosili potrawy. W drugim rzędzie poza nakryciami stały butelki z winem i szklanki okršgłe dziwnegokształtu, ze rzniętymi symbolami, a dnami grubymi na cal. Po trzecim daniu Mistrz uderzywszy młotkiem mówił: - Bracia, napełnijcie strzelby prochem tęgim! Bracia usługujšcy napełnili szklanki winem białym. - Czy wszystkie strzelby nabite sš prochemtęgim? - Wszystkie - rzekł Brat Dozorca. - Damy ognia ten pierwszy raz za zdrowie króla i pana naszego Fryderyka Wilhelma! Ręka prawa do strzelby, strzelba do lica, do ust, ognia! Wszyscy spełnili puchary. Ujrzawszy to Mistrz komenderował: - Strzelba do lewej piersi, do prawej, do œrodka piersi, dwa razy uczynić trójkšt! Bracia sprawnie, jak jeden, wykonali tę komendę. Stawiajšc szklanki uderzyli nimi jednoczeœnie wszyscy z głoœnym hałasem. Po wtóre w ten sam sposób wypito zdrowieWielkiego Mistrza, Landes-Gross-Meistra, Brata Fryderyka von Castillon, profesora filozofii w królewskiej Akademii Berlina, póŸniej zdrowie Wielkiego Wschodu, Mistrzakatedry, urzędników loży "Złoty lichtarz" i œwieżo przed miesišcem powstałej "na wschodzie" Warszawy loży pod nazwš Friedrich Wilhelm zur Säule, wreszcie zawišzujšcej się loży sióstr masonek. Wypite wino działało na Rafała w sposób nadzwyczajny. Nie był pijany, nie był nawet podochocony. Teraz jego myœli zaczęły żyć. Widział jasno, rozumiał jak nigdy w życiu, co się z nim dzieje i był wszystkiemu rad. Męska, potężna siła płynęła teraz w jego żyłach, ramiona dŸwigały się do czynu, umysł był ostry jaktopór. Spoglšdał w oczy nowych swych Braci, w jedne oczy po drugich, w twarze Niemców i Polaków, po raz pierwszy widziane, i w każdym oku widział siłę nieubłaganš, takš samš jak w sobie. Wtem Mistrz katedry wstał mówišc: - Ostatni ten raz wystrzelimy za zdrowie wszystkich masonów, od bieguna do biegunaziemi, więc przed wystrzałem uczyńcie, Bracia, na znak tej tajemniczej ligi, cišgły łańcuch, łšczšc ogniwo z ogniwem. Wówczas rozległa się pieœń Braci, mówišcych po polsku: Jednoœć jest kamień węgielny I przybytek okazały, Gdzie Budownik Nieœmiertelny Żšda od nas wiecznej chwały. W nim to moralni Mularze, Wzgardziwszy przesšdem œwiata, Cnocie stawiajš ołtarze, W cnotliwym uznajš Brata... Wszyscy stanęli w otworze stołu i podali sobie ręce. Mistrz podał ręce Dozorcom, ciBraciom służšcym, urzędnicy między sobš wszyscy aż do Rafała, najnowszego ucznia.Łokieć prawej ręki każdego łšczył się z lewym łokciem sšsiada, a dłoń spoczęła najego ramieniu. Wszystkie oczy skierowały się ku oczom Mistrza, utopiły w nich i tak na długo zastygły. Jakże dziwnymi stały się te oczy Mistrza katedry! Jakże były wzniosłe, potężne, jakże były silne i wszechobejmujšce! Ogromny, straszliwy dreszcz jak cios zatrzšsł całym ciałem Rafała, spadł powoli do jego stóp i zdało się, jak gdyby wsiškł w ziemię... Rozdział 4 LOŻA PROFANKI Ksišżę Gintułt przy pomocy "brata" Rafała pisał swe dzieło szczególne. Była to niby historia zakonu templariuszów, ale dzieje stanowiły tylko tło rzeczy. Właœciwie zaœ był to wykład systematu filozoficznego. Rafał z koniecznoœci, wbrew woli, pogršżony został w surowe studia Ÿródeł do tej pracy, poczšwszy od zamierzchłych kultów religijnych Azji i Afryki, badania sekt u ich Ÿródeł, a kończšc na materiałach do historii Jakuba Bernarda Molaya, arcybiskupa z Bordeaux Bertranda de Got, póŸniejszego Klemensa V, Filipa z przydomkiem "le Bel" i żony jego, królowej Joanny. Osobliwie król Filip stał się osobistoœciš, z którš się niemal przestaje. Cišgle również miał przed oczyma dzieła œw. Bernarda, nade wszystko jedno z nich, mianowicie Exhortatio ad Milites Templi. Często pisał te słowa, które z dziwnš rozkoszš to tu, to tam, w różnych miejscach tekstu ksišżę mu dyktował: "Żyli nie majšc żadnej własnoœci, a nawet własnej woli. Prosto odziani, pyłem zakurzeni, opaleni słonecznym promieniem, zdawali się być nieœmiertelnymi za życia, jak wiara, co ich żywiła. Nic ich odwagi zachwiać nie mogło, żadna przeciwnoœć nieoziębiła. Wielkoœć niebezpieczeństwa zdobiła im zwycięstwo. Każdy krok ich był krokiem ku potomnoœci". Te studia niewiele wpłynęły na usposobienieRafała. Ani jeden krok jego nie zmierzał kupotomnoœci. Znużony i znudzony pisaniem wymykał się wieczorem w sekrecie do Jarzymka. Grał i hulał. Ksišżę żyjšcy odludnie nie wiedział o tym trybie życia swego "brata" sekretarza, a jeszcze mniejmógł wiedzieć gruby a ciężki Meister vom Stuhl. Zresztš Rafał ukrywał się doskonale.Miał własny klucz od mieszkania i nikt, z wyjštkiem starego sługi, nie wiedział o jego nocnych wycieczkach. Do loży uczęszczał jak najpilniej i nigdy nie zasłużył na karę za spóŸnienie. Sumiennie płacił składki (z pieniędzy wygranych w karty) i z wolna zyskiwał sobie opinię dobrego brata u ludzi najlepszego towarzystwa. Wprowadzony do loży przez księcia poniekšd z koniecznoœci, dla zupełnego utajenia prac i schadzek z Mistrzem katedry, stał się nie tylko członkiem najlepszego towarzystwa, lecz i poprawnym mularzem. Nikt nie zwracał teraz uwagi na jego sekretarstwo. Wszyscy wiedzieli, że jest torola przygodna, jak urzšd w loży. Na uroczystoœć œwiętojańskš loże warszawskie niemiecko-polskie: Zum goldenen Leuchter i Friedrich Wilhelm zur Säule pragnęły wystšpić okazale, by mieć oczym donosić Wielkiemu Wschodowi "na wschodzie" Berlina. Postanowiono tedy powołać do życia rozsypane loże Sióstr masonek i złšczyć je w jednš. Kilkanaœcie Sióstr z lóż dawnych Wschodu polskiego mieszkało w Warszawie. Były nowe kandydatki, pragnšce z. nudów i dla mody wstšpić do loży, byleby się jaka otwarła, więc Polacy, pracujšcy pospołu z Niemcami, zakrzštnęli się żywo. W poczštkach czerwca powstał zawišzek lożyniewieœciej i wnet był "afiliowany" do loży męskiej na wschodzie Warszawy, pod nazwš Zum goldenen Leuchter. Odbyło się wkrótce pierwsze wspólne posiedzenie, wzbudzajšc nadzwyczajne zainteresowanie w œwiecie masońskim. Szeptano cišgle, że Mistrz katedry pragnie wprowadzić do loży swš młodš małżonkę, przed rokiem poœlubionš, z ciekawoœciš wyliczano imiona sióstr, które miały przybyć. Rafał z zapałem wybrał się na tę niezwykłš uroczystoœć. Loża tego wieczora była przybrana nieco inaczej niż zwykle, choć tymiż barwy. Mistrz zasiadł na wzniesieniu.Brat Straszny stanšł za nim z mieczem i łańcuchem w ręku. Wœród ogólnego naprężenia Mistrz katedry zabrał głos i polecił Mistrzowi ceremonii oraz Wielkiemu Przewodnikowi udać się do sali sšsiedniej i prosić zgromadzone tam siostry dawnych lóż polskich, aby weszły do œwištyni. Nim się ukazały, na dany znak Bracia zanucili œpiew: Witajcie, siostry swobody, Witajcie w œwištyni chwały, Którš ręce œwiętej zgody Dla dobra œwiata zdziałały! Wznoœcie z bratnimi ofiary Podstawy cnoty ołtarzy I złóżcie na nich te dary, Co zdobiš wolnych Mularzy! Po odbyciu ceremoniału wkroczyło do sali kilkanaœcie przekwitajšcych albo już zupełnie przekwitłych pięknoœci z ostatnichlat stanisławowskich. Siostry złożyły naprzód gałšzki oliwne u stóp ołtarza, a póŸniej zajęły miejsca w kolumnach. Wielki Mistrz otworzył lożę i wygłosił w języku francuskim powitanie i naukę. Gdy wyrzekł ostatnie słowo i pięćkroć uderzył młotkiem, który dnia tego był przewišzany wstęgš błękitnš, z cicha, jakby onieœmielony, zapytał, czy nikt nie ma żadnego przedłożenia. Mistrz ceremonii odpowiedział, że. jest profanka, która pragnie być przyjętš do towarzystwa masonek. Na pytanie: czy nikt się nie sprzeciwia tej proœbie, gdy zgromadzeni powstawszy wycišgnęli prawe ręce ku obrazowi, Przewielebny wysłał jednego z Braci, aby kandydatkę przygotował. Rafał doœwiadczał silnego uczucia niesmaku i zawodu. Damy, które miał przed oczyma, nie budziły w nim entuzjazmu, a i kandydatka, jak należało przypuszczać, powiększyć miała liczbę tych malowanych i fryzowanych zwalisk, przyłożyć nowy grymas zalotnoœci do sumy wystudiowanych, ale dawno bezskutecznychuœmieszków. Toteż z jawnš niechęciš myœlał o długich ceregielach czekajšcych go tej nocy w loży, dusznej jak łaŸnia rzymska. Brat Stuart znikł był za drzwiamisali rozmyœlań, dobrze Rafałowi pamiętnej,i długo nie wracał. Tymczasem Mistrz zadawał Siostrze Mistrzyni masonek pytania z rytuału, na które ona wprawnie i z wypróchniałym wdziękiem odpowiadała: - Que fant-il pour rendre une loge juste et parfaite? - Trois la composent, cinq la rendent juste,lept la rendent parfaite - Qui Bont-ils? - Le Vénérable, deux Surveillants, deux Compagnons et deux Apprentis. iatr z miechów. Za chwilę obalonok.Ô 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż%Pqc&ÁŹ('m°c€(#´7)Ń*‹c€*\9&- Dans quelle loge avez-vous ętę reçu? - Dans la loge Saint-Jean. - Pourquoi nos loges Bont-elles dédiées ŕ Saint-Jean? - Parce que les Frčres Maçons qui s'étoientunis pour la conquęte de la Terre Sainte avoient choisi Saint-Jean pour patron... Wtem rozległo się twarde uderzenie we drzwi i po zwykłych pytaniach oraz odpowiedziach stanęła na progu profanka. Oczy jej były zawišzane bardzo szerokš przepaskš, która prawie całš twarz od czoła aż do ust zasłaniała. Złota frędzla przepaski spadła na ramiona œnieżnej białoœci, na piersi obnażone. Spod zasłony widać było tylko przepych bujnych pozłocistych włosów, w grecki pukiel krobylos zwišzanych, i uchylone usta. Niepewne œwiatło szeœciu lamp spirytusowych rzucało na tę postać przerywany blask. Rafał spostrzegł uchylenie ust, trwożliwe uchylenie jak u trzyletniego dziecka, spostrzegł je i zamarł w oczekiwaniu, tęsknym aż do boleœci. Ani jedna myœl nie była w stanie wydŸwignšć się z jego mózgu. Serce biło coraz wolniej i tylko same wargi bezdŸwięcznie łkały: - O, włosy, włosy złote... O, usta, o, moje usta... Bracia i siostry na widok profanki trzykroćprzyklasnęli uderzajšc rękš po prawym biodrze. Dwaj Bracia Stuarci oprowadzili przybywajšcš dwakroć dokoła loży, trzymajšc jš pod ręce, po czym, umieszczona naprzeciwko Przewielebnego Mistrza katedry, z pochylonš głowš czekała. On rzekł: - Kobieto, kim jesteœ? - Nazywam się Helena de With. Usłyszawszy ten głos Rafał o mało nie krzyknšł. Zdławił głos w piersiach i tylko palce jego prawej ręki wpiły się jak szponyw dłoń lewš. Rozpacz i szczęœcie płynęły przezeń jak wiatr przez gałęzie drzewa. Przewielebny mówił coœ do profanki i plštał się w tej przemowie jak żaczek wydajšcy lekcję. Nareszcie po nieskończenie długich pytaniach i odpowiedziach, po ceremoniach, które, zdawało się, trwały dziesięć lat, Rafał ze drżeniem usłyszał te jego słowa: - Damy ci pierwszy promyk œwiatła, który ma kierować twoimi krokami. Niech dadzš pani de With pierwszy promyk œwiatła. Mgła łez zasłoniła oczy Rafała. Widział, że ktoœ zbliża się do pani de With i odwišzuje przepaskę. Machinalnie podniósł swš szpadę jak wszyscy, żeby nad kandydatkš utworzyć stalowe sklepienie. Błyski kling zasłoniły mu twarz odkrywajšcš się spod przepaski, ale jš ujrzał za chwilę. Bez oddechu, jakby bez wzruszenia, zimnym, obłškanym wzrokiem zobaczył tę twarz, oczy królewskie, łuki brwi i policzki cudniejsze od woni kwiatów wiosennych. Usłyszał znowu głos jej, gdy przysięgała wobec Stwórcy wszechrzeczy ina wszystko, co może być œwiętego dla kobiety uczciwej, że dochowa tajemnic pod karš miecza Anioła Niszczyciela. Rafał trzšsł się i dygotał z zimna słyszšc te wyrazy. Włosy jeżyły mu się na głowie, a wiatr œmiertelny owionšł czoło. Kły i pazury wilcze werznęły się w jego gardło,młotem biły go w dekę piersiowš, włamałysię pod żebra, a zielony blask œlepiów ozionšł go wychodzšc ze strasznej nocy. Przecudny głos brzmiał jakoby pieœń spod nieba: - Oby ogień panujšcy w wyższych powietrznych sferach ogarnšł mojš duszę, a oczyszczajšc jš oœwiecił na drodze cnoty... Brat Straszny potrzšsnšł łańcuchem, założył go na szyję nowej uczennicy. Rafałnie widział, co się działo, nie rozumiał, czemu wstępujšcej Siostrze przypięto białyfartuch i dano białe rękawiczki. Nie rozumiał ani jednego słowa z przemowy Mistrza; patrzšc nie widział, jak Mistrz z uœmiechem szczęœcia oddał nowej Siostrze,a żonie swej, pocałunek pokoju, mówišc: - Pozwól, abym ci dał pocałunek pokoju, a ty go oddasz Braciom i Siostrom, równie jak słowo, znak i dotknięcie. Rafał był wtedy w sobie samym. Na nieznanym, tamtym œwiecie. Krwawymi oczyma patrzył się w duszę swojš leżšc nadymišcym œniegu wœród pól. Widział œmierć,która idzie. Nowo przyjęta siostra posuwała się z wolna, jak piękny duch, jak wzniosły a rozkoszny dŸwięk wydobyty z najczarowniejszych strun wiolonczeli, oddajšc braciom i siostrom pocałunek pokoju. Wycišgniętš rękš dotykała palców każdego i z cicha, z uszanowaniem i pokoršwymawiała tajemnicze "słowo" Feix, co znaczy: "Szkoła". Oczy jej były spuszczone, a cudne, prawie odsłonione piersi oddychały głęboko. Kiedy zbliżała się, obszedłszy œrodek, do kolumny, w której na samym końcu stał Rafał, powiodła okiem z wyrazem lekkiej, mglistejniechęci. Szła przecież dalej, wykonywajšc rozkaz Mistrza. Tak przyszła przed Rafała.Wycišgnęła rękę i dotknęła stawów jego ręki, podniosła oczy z szacunkiem i cichš trwogš, pewnie dla zbadania, czemu ta dłoń tak drży, podniosła oczy jak na twarzkażdego z Braci... Ale ujrzawszy tego ostatniego w szeregu, oniemiała. Oczy jej nagle zastygły, twarz odchyliła się jeszczebardziej w górę. Kolana pod niš zgięły się. Zdawało się, że padnie w tył. Wolno udŸwignęła lecšcš głowę. Wtedy uœmiech... - Feix - wyszeptała drżšc jeszcze, ale w uœmiech cała pogršżona jak w blask miesišca. Usta jej zbliżyły się do warg Rafała i dotknęły ich cichym, straszliwym muœnięciem rozkoszy. W tej samej chwili szept, szept szczęœcia przemieniony w strach piorunowy, spłynšł z nich w usta kochanka: - O, Boże... Rozdział 5 POKUSZENIE Helena de With błškała się po swym buduarze. Gruby dywan tłumił szelest jej kroków, adamaszkowe œciany zasłaniały odzewnętrznego szmeru. Było dokoła niej cicho, cicho i ciemno. Parna noc czerwcowazeszła na ogród i dom, objęła wszystko wrzšcym uœciskiem. Liœcie drzew zasłaniajšce okna wisiały nieruchomie i ciężko, jak płyty młotem wykute z żelaza...Helena zbliżała się do okien, wychodziła na balkon wiszšcy ponad trawnikiem, znowu cofała się w głšb pokoju, miotajšc się bez wiedzy, bez woli... Paliła jš suknia na ramionach i biodrach, cisnęły jš ciżmy ze œliskiego atłasu, dolegało jej zwišzanie nieobjętych, nieogarnionych, ciężkich włosów. Tysišc jużrazy pomyœlała, żeby zrzucić suknie i rozpuœcić włosy, ale za każdym razem ręce jej opadały bezwładnie i splatały się z boleœciš. Spoglšdała w czarnš noc stojšcšmiędzy pniami drzew, w noc słabo poczerwieniałš u brzega od nie zastygłej jeszcze żarnicy wiec/ornej czy nadchodzšcego już wschodu, w noc upalnš jak żelazo, gdy stygnie, i usta jej szeptały ciche, sekretne, zakazane, w tęsknocie poczęte wyrazy. Wlepiała wzrok w aleje niewidoczne, których głębokie jaskinie przejmujš zmysłowym lękiem, rozkosznym strachem, i słuchała, jak przed niš i za nišnieruchomš i wiecznš jest cisza nocy. Wycišgała ku ogrodowi stęsknione ręce i stęsknione usta, przycisnęła do pustki czoło pragnšce wsparcia, kładła je na ramieniu nocy, a rozchylonymi nozdrzami chwytała cierpkš woń narcyzów, głuchš, niemš, bezdennš woń tęsknoty. Jakże dziwnš była dla niej ta duszna noc, jakże była osobnš, odmiennš i jedynš w życiu! Porywała ku sobie, ku głębiom pełnym rozkoszy niewysłowionej, których przecieżnie da zaznać nigdy... Długie pogody, suche wiatry i morze upału składały się na niš, tworzyły jš od tygodni. Stała teraz nad ziemiš straszna i urocza, mocna a nieprzemożona, wołajšc z głębokich ciemnoœci. Radoœć wznosiła się na kłębach zapachów z mroku jej, radoœć wszystko ogarniajšca, wspaniała, olbrzymimi ruchy wyzwalajšca ciało i duszę. Ale nie sama ta radoœć dawała szczęœcie Och, nie! Była tylko jak gdyby nadziejš szczęœcia, które jest w pobliżu, kršży dokoła domu, czai sięw słupach dymišcych aromatów, czeka i lękliwy krok stawia hez szelestu. Serce biłow Helenie de With twardymi ciosami, a uderzenia jego rozlegały się w uszuch jak kroki szczęœcia nadchodzšcego. W jednym miejscu, między obłokami liœci, widać było czyste, granatowe niebo i miliardy na nim gwiazd. Gwiazdy były jaskrawe, bliskie ziemi, brylantowe. Zdawało się oku, że widzi ich bryły i ostre kanty. Helena wzniosła oczy ku wiekuistej nieskończonoœci nieba i stała tak długo, kołyszšc się łagodnym, melodyjnym ruchem. Słyszała w sobie jakoby melodię gwiazd, œpiew ich wdzierajšcy się do sercaniewidzialnymi drogami, jak wdziera się do duszy zapach kwitnacego ogrodu. Mówiły gwiazdy: Czymże ty jesteœ, który chciałeœ nazwać mię żonš? Ktoœ ty jest i skšd wzišłeœ prawo nad mojš pięknoœciš? Cóż mi ty w darze przyniesiesz? Czy masz oczy, które bym kochała aż do œmierci za dziewiczoœć mojš? Czy masz włosy, które się œniš uœpione i w nocy i w zamyœleniu chodzšcej we dnie? Potworny jesteœ i obmierzły w twojej mšdroœci i dobroci, z uœmiechem cnoty na ustach i od szukania po ziemi prawdy ze zmarszczkami na czole! Głowa twoja jest zimna i ciężka, słowa twoje żelazne, mšdrei obojętne. Nie pachnie ani jeden wyraz, nieobudzi żalu ani tęsknoty.. Gardzę wszystkimisłowy twoimi wysnutymi ze starych ksišg, wspaniałym, wszystkowiedzšcym uœmiechem i gorzkimi a szczerymi łzami nad nędzę i małoœciš człowieczego rodu! Gardzę twoim niezwyciężonym rozumem i wspaniałym sercem! Jeœliœ jest wyższy nade mnie, to tobš za towłaœnie gardzę! Jeœliœ jest lepszy ode mnie, to tobš gardzę po stokroć! Nie chcę, żebyœ miał prawo do jednego palca mej ręki, do jednego włosa mej głowy. Wszystkam jest jego w marzeniach całej młodoœci, wszystka jestem od stóp do głowy, od włosa na głowie do małego palca u nogi, wszystkam jest jego! Słowa jego szeleszczš za mnš, wzdychajš we mnie i pogršżajš się w moje oczy. Czy patrzę na falę morza, na widoki ziemi, na obłoki nieba -- widzę jego spojrzenie. Usta jego czerwieniš się od krwi jak róże w moim ogrodzie, czarne brwi zsuwajš się potężnie od władzy strasznej i słodkiej nade mnš, nad mojš duszš i ciałem, od władzy, którš tak kocham. Za jego szczęœcie na ziemi dałabym sobie bez żalu ucišć tę rękę, za jego takš samš miłoœć dałabym sobie wyrwać piersi, a za to, żebyw głuche noce być jego, dałabym sobie wyłupać oczy... Łkała nie ronišc łzy z oczu. Szarpała cudnymi palcami żelazne ozdoby balkonu jakoby powrozy niedoli, które jš opasywały, i wiła się na miejscu jak nadeptana żmija. Ale oto ramiona jej zadrżały od niewiadomych dotknięć zapachu klombów. Wzburzona nienawiœć ucichła w sercu. Coœ jak wietrzyk lekkie i wonne owionęło jej czoło, głowę, poruszyło włosy i spłynęło na obnażonš szyję. Uczuła w sercu swym zniewymownš pokorš powiew szczęœcia. Złożyła ręce na piersiach, schyliła głowę...Przez serce jej płynęły wtedy marzenia: Widzę usta jego przy moich piersiach, a czoło przy nagim ramieniu. Włosy jego głowy sš na ręce mej obnażonej, a białe czoło naprzeciwko ust. Czerwone sš jego wargi jak róże z mego ogrodu, a ruchome sš i żarliwe jak krew, kiedy wytryœnie ze œwieżej rany i uchodzi. Białe zęby błyskajšmiędzy uœmiechniętymi wargami jak krótka wiosenna błyskawica. Któż to mię całuje w tej ciszy i ciemnoœci? Czy to ty mię całujesz, błyskawico? Czy to wy, róże? Czy to ty mię całujesz, młody mój cieniu? Echo moje w górach, błękitne widmo na drogach morza, obłoku mój na niebie? Duszo mej duszy?... Rozdział 6 TAM... W pierwszych dniach lipca pani de With wyjechała z Warszawy na kurację do Bardyjowa. Do granicy austriackiej nad Pilicš jechała swymi rozstawnymi końmi, a dalej odbyła podróż dyliżansem pocztowym.Niezwykle krótko zatrzymała się w Krakowie. Co dziwniejsza, powzięła nagłe postanowienie odwiedzenia swych stron macierzystych, Dersławic, dóbr swoich w SandomierszczyŸnie. Ochmistrzyni i pannom służšcym kazała czekać na siebie w Krakowie, a sama wczesnym rankiem wyjechała, gdy służšce jeszcze spały. Uczyniła to tak niespodziewanie bez poprzedniego rozważenia sprawy, jak to miała we zwyczaju, że stara Balbisia, ochmistrzyni, która jš wyniańczyła i wychowała, z podziwu wyjœć nie mogła. Tymczasem pani de With jechała co prędzej, ale nie w stronę Sandomierza. Sutopłaciła pocztylionom od stacji do stacji, zmieniała konie i pędziła w tumanach kurzupo urwistych górskich drogach. Gdy w ostatnim miasteczku, którego już w nocy dosięgła, wysiadła przed nędznš żydowskš oberżš, była okryta pyłem od stóp do głowy. Rozognione jej oczy szukały czegoœ - i znalazły. Rafał Olbromski stanšł przy drzwiczkach powozu i uœciskiem mocnym jak wieczny œlub objšł jej rękę. Zaœmiała się krótko, gardłowym œmiechem, i równie mocno rękę jego przygarnęła do serca. - Pojedziemy dalej... - szepnęła. - Nie! Tu zostańmy - błagał pochylony ku niej. - Pojedziemy dalej! - rzekła stanowczo, zamknšwszy oczy przed jego oszalałym spojrzeniem. - Czy sš konie? - Sš... ale tu zostańmy... - Jedziemy! Rafał odszedł, żeby wydać rozkaz. Helena wyskoczyła, weszła do oberży i usiadła w kšcie pustej izby. Œwieciła się tam już na szynkwasie łojowa œwieczka. Po chwili on przyszedł i stanšł w taki sposób, żeby jš od œwiatła i żydowskich oczu zasłonić. Ale korzystał z tej samej chwili: patrzał na niš. W półciemnoœci widzieli wzajem tylko swe oczy i tonęli w nich zapamiętawszy się na œmierć. Była to rozkosz zaiste œmiertelna, wyzwolona, naga, szczęœcie jednej chwili, trwajšce przez wiecznoœć. Teraz dopiero czuli oboje, jak straszliwie i nad życie się kochali. Gdyby jednš chwilę trzeba było oddać, cofnšć, odjšć sobie za cenę życia, zrzekliby się życia z drwišcym œmiechem. Słowa, jak ciężary bez wartoœci, zważyły się i upadły na dno dusz. Tylko anielskie uœmiechy wzajemnego pozdrowienia, jak o œwicie mgła sucha z ziemi ukwieconej, wstały i rozszerzyły sięw oczach i ustach. Dał się słyszeć na brukowanym podcieniu radosny tętent kopyt końskich i hulaszczy ado gromu podobny turkot kół. Rafał uczyniłznak głowš, że już czas. Ale jego towarzyszka nie podnosiła się z miejsca. Odsunšł się od œwiatła i zajrzał w oczy. Siedziała nieruchoma z oczyma idšcymi za nim, z uœmiechem zaczarowanym. Rondo kapelusza zwišzanego pod brodš oskrzydlało jej twarz. Tylko niektóre pasma włosów wymykały się wzdłuż policzków. Szary płaszcz podróżny z pospolitego płótna okrywał jš całš od stópdo szyi. Ręce leżały bezwładnie, splecione na kolanach. Była tak przecudowna, tak nieznana, tak obca, a zarazem tak do jego istoty należšca, wydarta z głębi piersi, że jak skamieniały nie mógł się poruszyć. Toż jest Helena z Dersławic? Stał w obłoku powietrza uszczęœliwionym przez jej obecnoœć i powtarzał stokroć ówpewnik, że ona jest na pewno tu, gdzie na niš czekał tyle godzin w spazmach tęsknotyi paroksyzmach zwštpienia. Nierychło, nierychło przesunęła się w jego duszy smuga łaskawego œwiatła, ciepła i wonna myœl, że to jest pierwsza chwila, pierwsza godzina i pierwszy dzień, że nastanie szereg godzin błogosławionych, dni szczęœliwych szereg nieskończony. Ta sama myœl odbiła się w jej oczach, w ustach i na czole. Ujrzał jš wszystkš rozkwitłš jak jerychońska róża. Serce nie biło w jego piersiach, lecz drżało, ręce same się splotły i błogosławieństwo wypełzło na wargi. Tak samo splotły się jej ręce i oczy zasłoniły powiekami. Stał patrzšc w swe ziszczone szczęœcie i modlił się bez słów, bez poruszenia zastygłš wargš. Za chwilę, rzuciwszy karczmarzowi sztukę złota, wsiedli do kutej krakowskiej bryki. Tęgim kłusem ruszyły z miejsca spasione, rosłe konie. Na goœcińcu za miastem poszły jeszcze lepiej z kopyta. Zakochani siedzieli przytuleni do siebie, czujšc, jak w ich żyłach przepływajš te same strumienieognia. Kiedy niekiedy tylko oddawali sobie wzajem kilka słów, słów-pieszczot, słów-uœciœnień. Konie parskały na równym,wyschłym goœcińcu. Obłok kurzawy wstawał spod ich kopyt, otaczał wasšg i podróżnych. Noc była księżycowa, widna. Nie postała na niebie ani jedna chmurka. Wiatr rzeŸwy cišgnšł od gór, gdzieniegdzie wywabiał z dolin wilgotne opary, mgiełki wtych miejscach zrodzone i nie chcšce odejœć. DŸwigał je po zboczach i garbach wyniosłych regli. Goœciniec biegł dolinami gór, które wierzchołki swoje wznosiły coraz wyżej i wyżej. Szerokie lasy, czarne puszcze przelewały się z góry na górę, wznosiły i zniżały. I droga - to leciała w dół, ku rzece błyszczšcej na kamieniach, to znowu wspinała się na przełęcze, wdzierała na strome zbocza. Tu i owdzie wyzierał ze szczytu góry kadłub skalisty i szarzał w œwietle miesięcznym. Czasami droga szła przez modrzewiowe aleje, przez jaworowe ulice i œwierkowe podgaja. Często bryka leciała z łoskotem wzdłuż nok.Ô 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż+P'c,w:-‡Šc€.&c/05( Euœpionych wsi podkarpackich, między stadami psów, skaczšcych na wysokoœć drabinek wozu. Wsie spały, były puste i jakby wymarłe. Ani jedno œwiatełko nie zapowiadało w nich życia. Psy ze wœciekłoœciš odpędzajšce wędrowców od tych schronisk rosły w oczach i zdawały się być potwornego kształtu i ogromu. W jednym miejscu konie krótko wytchnęły przed zatarasowanš we wsi karczmš. Obok karczmy stała chata pod cieniem wielkich modrzewi. Œwiatło księżyca przenikało ruchome, miękkie, delikatne, żółtawe w tym blasku gałęzie, których szczyty chwiały się z wolna, stykajšc się i rozchodzšc pomiędzy sobš. Jedna œciana domostwa i połamane linie góralskiego dachu z szerokim okapem oblane były œwiatłem księżyca, a cały dom w mroku ginšł. Na tej œcianie ubogiej œwiatło uczyniło sobie królewski przybytek. Œniło na niej przedwieczny swój sen. Widzieli każdš od lat sczerniałš belkę, każdy w niejcios siekiery, każdš okršgłš wypaœć sęka, rysunek rdzenia i warstw drzewa. Płazy temiały teraz nie swoje barwy. Któż wie - może œniły tej cudnej nocy sen o życiu na pochyłoœci urwiska góry, w szumie.gałęzi, w poœwistach zielonych igieł, gdy huczš tršby górskiego wiatru... - To nasza droga, nasza biała, szczęœliwa droga... - szepnęła Helena. - Tam pojedziemy. Ta jest droga prowadzšca do szczęœcia... - Patrz, a ta biała œciana domu... - mówił Rafał cicho, jakby zwierzał tajemnicę i niechciał przerwać zaczarowanego snu œciany.- Nie, nie! Tam... - Przecudna, biała œciana... Głos obojga był inny, odmienny, zgoła niepodobny. Słuchali się wzajemnie z radosnym zdumieniem, a każde słowo, każdy dŸwięk spadał w tajemniczš skarbonę, jak diament bez ceny. WoŸnica skoczył na kozieł i ruszyli dalej. Goœciniec biegł teraz chyżo w dół, ku rzece lœnišcej,z szumem i zawodzeniem rwšcej po kamieniach. Łożysko jej, wysłane szeroko rozmiecionymi głazami, widać było z oddalenia. Nad brzegiem stały wierzby o wšskich a długich liœciach, które teraz w œwietle księżyca jaœniały od rosy szarobiałej. Liœcie te chwiały się i wyginały ku œwiatłu, łudzšc, że to one szemrzš tak głoœno. Wysoko wzbił się księżyc. Było po północy.Szczyty leœnych gór odrzynały się w zrzedłym błękicie nieba kudłatš i potarganš albo kędzierzawš i wełnistš liniš.Zimno było coraz bardziej, jak na nizinach w póŸnej jesieni. Na prawo i na lewo leżałyprzy białej drodze cienie tak głębokie i czarne, że zdały się być otchłaniami bez dna. Szły przed oczyma w głębokoœć gruntu jakby wskroœ ziemi jaskinie dolin. Tam to rzucała się droga w rozwartš paszczę. Oczy wierzyć nie chciały, że ta jasna, srebrnolita wstęga tam pójdzie, że tam właœnie oœmieli się powieœć za sobš. Serca wołały na niš, gdy nagle zwracała wbór czarny i zimny, w gęsty jego mrok, w knieję ziejšcš mroŸnym oddechem. Olbrzymie œwierki wychylały niespodziewanie kolosalne swe szczyty jak gotyckie wieże otoczone bogactwem kwiatonów. Słychać było, gdy konie szły pod górę noga za nogš, szept drzew, ni to mowę wysiłu tych miejsc nie zdobytych przez człowieka, ni to przestrach pustyni ze snu ocknionej. W cieniu œnišce gałęzie, cicho zwieszone ku ziemi, wzdrygały się niespodzianie i pochylały z cichym a złowieszczym sykiem. Łoskot kół bryki huczał, a porywczy tętent kopyt rozlegał się na sennej drodze. Leciał stamtšd w martwy las na podobieństwo tysišca toporów rozršbujšcych kamiennš ciszę. Strach-niestrach owiewał dusze. Patrzali wten kraj jakoby w obraz miłoœci swej, w tajemnicę swego życia. Skšdże przyszła ku nim ta ziemia przedziwna? Kto jš dla nich uczynił? Oczy nurzały się w niš, nurzały bez końca i, zapamiętawszy się w cudnym blasku miesięcznym, nie mogły objšć pięknoœci. W sercach powstawał niesłychany żal, przeobrażał się w krzyk przerażenia czy radoœci, w hymn œwięty, na który w mowie ludzkiej nie ma słów. Dusze, jak niemowy, chciały z siebie wydrzeć choćby jeden dŸwięk, jednš nazwę, jedno imię, a tylko głębokie westchnienie, do stworzenia sylaby niezdolne, zawierajšce w sobie całkowite czucie - wyrywało się ku gwiazdom rozsypanym w niebiosach. Wtem droga zawisła nad urwiskiem i skręciła się w miejscu. Las uciekł sprzed oczu i, jakoby ciemne skrzydło, chyżo poleciał w bok, na dół. Helena krzyknęła. Wdali, w przestworzu, w odległej dolinie między dwiema górami, których czarne puszcze zlewały się ze sobš, ukazał się inny œwiat. Zdało się, że się odchyla kraina księżyca... Z daleka, z nieskończonoœci, zza czarnych lasów płynšł poziomo złoty dym obłoku i rozwiewał się w błękitnš nicoœć. Nad nim, spomiędzy miękkich zwojów podnosiły w niebo kamienne głowy bezleœne turnie, rozszarpane, jakby były skamieniałym na wieki wiatrem. Zimne ich oblicza uœmiechałysię w złotawym niebie. Helena przycisnęła ramię swe do ramienia kochanka i nachyliłaku niemu usta. Usłyszał jej szept: - Widzisz! Tam jest nasze szczęœcie. Widzisz? To jest szczęœcie... Cichy œmiech, cichy œmiech zadrżał w jej krtani. Po chwili znowu szeptała: - Czekałam na ciebie tak długo, przez całšmłodoœć, o szczęœcie, o złote moje, o niebotyczne, o najwyższe, uœmiechnięte!... Tu, na twoich piersiach był wilk, tu, gdzie tak bije serce! Aleœ go zabił. O, panie mój! Straszna morda wilcza i białe kły były tu, obok gardła. Krzywe pazury wbijały się między żebra, a œlepie patrzały w twe oczy! Jakżeœ jest mężny, silny i straszny! Jakżeœ jest niezwyciężony! Mocniejszy jesteœ niż zima, niż lód, niż wicher! Mocniejszy jesteœ niż wilk. Ty się nie boisz nikogo na ziemi! Masz przy sobie sztylet, nabitš kulami broń, ale nade wszystko ty jeden masz serce z żelaza. Drwisz sobie i œmiejesz się wesoło z ludzi, z przysišg i œlubów. Nie boisz się nikogo, nikogo, nikogona ziemi. Ani ludzi, ani zwierzšt! Któż może wyjœć naprzeciwko nas? Powiedz... Nikt! Myjesteœmy sami jedni na œwiecie! Jesteœ straszny! Jesteœ piękny! Drżę na samš myœl... Jestem twojš służebnicš... O, miły... Tam... Rozdział 7 GÓRY, DOLINY Chata ich stała samotnie u skraju puszczy. Czarny jej dach ginšł w cieniu odwiecznychjaworów. Z wielkich pniów œwierka wyciosane były œciany chaty, jakoby zamek.Spiczasty a rozłamany poœrodku dach jej wysuwał się poza œciany i tworzył chodnik pod okapem, od dżdżu chronišcy. Œciany domowe dawno sczerniały: były ciemnobršzowe jak odœwiętna cucha górala.Mocne drzwi nabite kołkami prowadziły do tej œwietlicy, gdzie się przed ludŸmi schowało ich szczęœcie. Kochane były te drzwi! Jakże im miły był œliski zgrzyt zasuwy, gdy o œwicie stary gazda przynosił pod ich próg mleko jeszcze dymišce, placki z owsa,ser owczy, miód i poziomki! Jakże im miłe były te drzwi grube, składane niezwykle, okršgłe u góry, spojone drzewnš swš mocš, nabite jesionowymi kołkami, a uroczyste jak organy, gdy w póŸnš, dżdżystš noc, znużeni i głodni, przemokli i senni, przychodzili do nich z daleka i kołatali w nie hałaœliwie mówišc: Otwórzciesię, drzwi kochane, prowadŸcie nas do domu szczęœcia, do œwietlicy miłoœci... Odemknij się, wrzecišdzu bukowy, litoœciwybracie, coœ nas już puœcił za wysoki próg ciemnego domu szczęœcia, za próg wysoki œwietlicy miłoœci... Przed chatš cišgnšł się w dół smug łški ażdo potoku, który się pienił między kamiennymi złomami. Otaczał cały ten smug wał z drobnych kamieni, niby wšż różnobarwny, w rudš i sinawš rdzę obleczony. Gdy słońce ranne, jak przez witraż, wdzierało się przez tęczowe i małe szyneczki chaty i gdy przesuwało po,ciemnych, sękatych œcianach malowidła z zaœwiata, wstawali, żeby zanurzać oczy i dusze w łšce-kochance. Łška zmieniała się jak ich dusze. Co dnia była ta sama, a co dnia inna, wcišż piękniejšca. Było w niej coœ z wiatru, z płynšcych w niebie obłoków, coœ ze spienionej wody. Leżała nazboczu pochyłym ku południowi. Szeptajšcyspomiędzy korzeni, z podmokłego mechowiska, ukryty między ziołami ponik leœny tu i owdzie rozkisał w młakę. W tychmiejscach rozpleniały się trawy nasiškłe wodš, o barwie najżywiej, najjaœniej zielonej, która wznieca w żyłach i koœciachradosnš siłę. Zagajnikiem stały tam skrzypy i miękkie błotne paprotki zielonowłose, końskie ziele z białymi puszkami i nikłe sity. Na suchych wzgórkach, do których woda przystępu nie miała, szerokimi bryzgami miotała się koniczyna i bujne fale mietlicy zawsze rozkołysane. W dole, gdzie w kamiennym łożysku pieniła się zdyszana, niemilknšca chuć potoku, młodego syna Ÿródlisk podziemnych, co przeżarł granitowš skalinęTatr, aż się wyrwał w ciepłe niziny, kępami rosły niezapominajki. Łagodny zapach wznosił się z łški-kochanki, mlekiem i miodem płynšcej, w ciche, błękitnawe nadednia. Jasna woń miodu płynęła z lepkiej koniczyny i szorstka woń z czšbrów. Patrzały z jej głębi w okna chaty oczy łškowych złocieni i ruchliwe liliowe dzwonki z łonami rozdartymi przed chwilš za sprawš słonecznych promieni, patrzały wysokie kwiaty ostów o barwie gasnšcej zorzy i przyziemne, żółte, zanikłe polne bratki. Pozdrawiały wstajšcš ze snu Helenęsłodyczš swojš i mówiły do niej, że dla nikogo, dla samych siebie kwitły przez wiecznoœć, że nieskończone szeregi wiosen, których myœl ludzka nie obejmie, minęły już, nim przyszła w to miejsce ze swym kochankiem. Pozdrawiały jš od wiecznoœci, która dawno przeminęła, i kiwały ku niej fioletowymi, żółtymi i rumianymi głowami. Pojmowała ich sekretnš mowę, wielbiła jš westchnieniem krótkim i trwożnym, tajemnicę bytu wiecznego, jakby niemowlštko poczęte w drżšcym łonie. Cóż im miała odpowiedzieć, żeby przeraŸliwego krzyku o wiecznoœci nie rzucały jej w serce? Jakie je miała zaklšć? Co na swoje usprawiedliwienie powiedzieć? Nie mogła nic... Mówiła im, że jest grzesznicš, przytakiwała swemu potępieniu... Kiwała jasnš głowš ku kwiatom, spowiadała się ziemi rodzšcej, wodzie, która pokazuje uciekanie wszystkiego, dalekim poœwistom wiatru. Niemogła nie przyjœć w to miejsce ze swym kochankiem. To tylko, co miała do powiedzenia. Częstokroć z sennych objęć wstawała po północy, gdy księżyc-wietek, z rogami zwróconymi w stronę zachodniš, niechętne,rude swe œwiatło wtršca do ziemskiej ciemnicy, zbliżała się do okna, by widzieć, co czyni łška. Ale kwiaty unikały wówczas jej oczu. Kryła je tajemnicza zasłona z rosy i z nikłego œwiatła utkana, tuwalnia cieńsza od najniklejszej pajęczyny. Z nieprzełamanš wówczas chęciš zbliżała sięku progowi, żeby boso i tak jak stała iœć cicho, zrazu po kamiennych skrzyżalach, zaprogiem, a potem wskroœ tej łški, nie depcšc kwiatów, schylać się nad każdym i wydzierać z niego, gdy œpi, zelżywe tchnienie wieków... Do dnia, w pogodne czasy, szli w góry. Helena ubierała się w kierpce góralki i w lekkie, wykwintne, najozdobniejsze szaty z jedwabiu, przeznaczone niby to do wód w Bardyjowie. Rafał przywdziewał strój myœliwski. Miał zawsze przy sobie damasceński puginał, przywieziony z Azji i darowany mu swego czasu przez księcia, oraz nabite pistolety. Œcieżkami najmniej znanymi, wzdłuż szlaków, które były zazwyczaj suchymi łożyskami potoków, wskroœ leœnych ostępów, po korzeniach, urwiskach i głazach przedzierali się, dokšdoczy poniosš. Na wyniosłych wierzchołkach, gdzie żywej istoty nie było nigdzie, jak daleko i szeroko sięgnš oczy, obejmowali się wpół i zapadali w głuchy sen albo splótłszy się na wzór dwu limb zrosłych od lat, szli oczyma po niezmierzonych obszarach niebios i ziemi. Strudzenie wydzierało z ciał ludzkš namiętnoœć. Wtargnšwszy na te wyżyny, odtršcali precz nie tylko suszę i wodę, strzšsali ze stóp proch ziemski, ale również wychodzili duchem z koœci swych, żył, ciała i krwi. Przystępowali wówczas do rozkoszy najwyższych, jakoby do poczštku szczęœcia wiecznego, do granicy tamtego œwiata, do namiętnoœci niebieskiej. Otoczeni przez gęste obłoki gór, w œwietle przeczystych promieni słońca, pozostawali dla siebie siostrš i bratem, którzy się na wieki wieczne kochajš. Przyciskajšc do piersi schudłe w miłoœci ciało, wyszczuplałe a zawiędłe i twarde od słońca, od wiatrów barki - przestawał widzieć w niej radoœci cielesne, szczęœcie człowiecze. Nie mógł odszukać w niej kobiety i niespodziewanie, a wcišż w oœlepiajšcym jasnowidzeniu, które trwało bez przerwy, w radoœci nieznanego porzšdku, spostrzegał ducha. A gdy oczymazatapiał się w jej oczy, gdy wdzierał się wnie, wstępował i przebywał nieznane œwiaty, tracił wiadomoœć o tym, że sam jest drugim duchem, odmiennym ciałem, innym człowiekiem. Na jawie, w biały dzień własnymi oczyma widział w niej swojego własnego ducha. Mijały długie godziny i rozległe czasy, w których przecišgu zapatrywali się w swe oczy aż doœmierci. Tylko uœmiech, kiedy niekiedy przepływajšcy przez oczy, przez usta, przez powłoki ziemskie, przez ręce uœciskiem zwarte przypominał, że nie sš odłamami góry, obłokami płynšcymi w lazurze nieba, dwiema falami lecšcej Wody,że jeszcze żyjš na ziemi. Wtedy przedziwnepragnienia wznosiły się z ich serc, podobnie jak z nicoœci wstajš w szczelinachgranitu błędne chmury pożšdania, które idšcoraz wyżej, coraz wyżej i widzš pod sobšobszary niedosięgłe. Czasu jednej z takich minut wyszeptała: - Umrzyjmy już... Nie zdziwił się. Podnieœli czoła i, sparłszy je na ręku, długo patrzali za krawędŸ, na której były ich głowy. Œliska, czarna œciana spadała w przepaœć zionšcš z głębi ziemi. Potok szumiał na dnie, rojšc się w nim jak biały pędrak, który trupa pożera. Dokoła wšskiej czeluœci jakoby kamienne ostrza, groty, obuchy, piły, łańcuchy i kleszcze katowskie czekały w zimnym milczeniu. Rafał rzekł: - Œmierć... Już nas nie będzie. Przestaniemybyć, widzieć się nawzajem, Uœmiechnęła się wesoło i łagodnie jak matka, kiedy objaœnia naiwny błšd dziecięcia. - Zaczęłaby się naprawdę wiecznoœć. Tak jak teraz, na zawsze, bez odmiany. Sen dusz, kiedy spoczywajš w objęciach. - A jeœli nie to? - To! Już większego szczęœcia być nie może.To jest granica. Widać tamto jak tę oto węgierskš stronę. Wejdziemy do krainy szczęœliwoœci... - Więc zdejm ubranie. Podrzemy suknie twoje na pasy, zwišżemy się nimi, żeby spadajšc nie rozlecieć się w rozmaite miejsca przepaœci. Ona powoli, jak przez sen, wstała i ze swym spokojnym uœmiechem poczęła rozrywać stanik. Ale gdy spomiędzy czarnego jedwabiu zajaœniało ramię bielszeod czystego obłoku, przywarł do niego ustami. Łzy spłynęły z oczu obojga... I znowu pochłaniał ich sen na jawie, pełen ułudy bardziej istotnej niż twardy granit, na którym leżały ciała, bardziej rzeczywistej niż łoskot wód spadajšcych wdół, w przedwieczne czary z kamienia, niż widok zaklęsłych żlebów, w które przez stulecia sypiš się rzeki piargu. Dokoła twarzy fruwał wiatr szczytowy, osadzajšcy na skórze coœ jakby suche nici pajęcze. Niby rozlane wino pachniały z dołu kosówki przygrzane przez słońce. Daleko w głębiach rozpadlin widać było odległe hale, jasnozielone niby ogrody, obwiedzione kamiennymi płoty. Na zboczachniższych gór, obdartych z murawy, bielejšcych wiekuistymi ranami i nigdy nie ginšcymi rzeki osypisk, zwisały królewskie delie lasów prastarych, puszcz macierzystych. A wokół pobratymczo stały poszczerbione turnie. W mroku ich złomów wisiały czarne łachmany œniegu o barwie trupiej koœci, którš wicher, słońce i deszcz w próchno obracajš. Czaiły się tam jak olbrzymie, białawe nietoperze z rozcišgniętymi skrzydłami. Zdarzyło się innym razem, że halny wiatr zastał ich na zrębie skały wapiennej, pod szczytem leœnej góry. RzeŸwe, goršce powiewy paliły im twarze. Siedzieli nieruchomo, trzymajšc się rękoma skały, którš czas łupał w tafle drobne, a deszcz œcišgał w doliny. Helena, z głowš opartš nakamieniu, patrzała w małš, zwiędłš gencjankę, która poœród rudego mchu samotnie dogorywała. Białe, długie, przeœliczne palce dotykały z czułoœciš stulonych błonek chorego kwiatuszka, podnosiły je i usiłowały ocucić. Z boku nadprzepaœciš wrastały w skałę niewielkie œwierki rozwarte, a u góry spłaszczone. Szczyty kolosalnych smereków, gdzieœ w dole, jakby u samego podnoża góry wrosłych korzeniami, nachylały swe włochate wierzchołki obwieszone szyszkami do samych jej wysmukłych nóg, a leciała z łoskotem wzdłuż nok.Ô 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż0Pc1ŕUc25I'3~$c€4—3ą F5H>1 €łasiły się na obraz dzikich zwierzšt, które by ugłaskał widok pięknoœci. Wiatr halny mšcił las, jak mistral mšci Liguryjskie Morze. Ciskał weń z nagła wybuchajšcy pocisk burzy. Kiedy przeciwko niemu chcieli stawić czoła i barki, chwytał się z nimi w zapasy. Uczuwali wtedy rozkosz porwania, stawali się podobnymi doœwierków, jodeł i buków. Była w tym rozkosz zamknięta, niewyrażona, osobna. Z radoœciš patrzali, jak potężne œwierki zwijały się do wewnętrz, wokoło pnia. Był to znak, że idzie podmuch-moc, powiew-wódz. Pod ciosami jego tchu schylała się od korzenia wszystka puszcza.Jęk czołobitny z cicha zamierał, gdy przeszedł w chwale poœwistów. Zdało się wówczas, że góra rusza się w swoich posadach, chwieje z wolna na fundamentachi głucho skrzypi w węgłach i przyciesiach. Ale oto trzask gałęzi, łoskot i chaos nacichał i płynnymi falami przelewał się wszum, a z szumu wychodził w obszar milczenia. Trwało chwilę oczekiwanie nabożne, głuchy bezwład i odpoczynek w niemocy, dopóki cienkie gałęzie nie poczęłytrzepać się i obłędnymi skoki bić pnia, podobnie jak zrozpaczony człowiek bije samego siebie w piersi i głowę. Gaje kosodrzewiny zaczynały szumieć żałobnie. Z dala, po górach zasłanych lasami, przechodził z hukiem wicher. Helena rękoma objšwszy kolana wpatrywałasię w bure, goršce chmury, które pędem wylatywały z kamiennych dolin w szalejšce lasy, i œpiewała pieœń złożonš z dziwnych słów. Nazwy uwielbiajšce moc wichru, pochwały pięknoœci jego wybuchów płynęłyz jej piersi tak samo jak owe œliczne a niespodziane chmury z łona gór. W ustach zmieniały się na œpiew solowy, dostrojony do melodii szumnych poœwistów, do niezgłębionych akordów ryku puszcz wylatujšcego z dolin ku niebu, a w którym słychać jakby œmiganie olbrzymich ptasich skrzydeł po niezmierzonych obszarach. Niejednokrotnie długotrwały deszcz trzymał zamkniętych w jakiejœ kolebie skalnej u wejœcia do jaskini albo pod cieniem olbrzyma-œwierka, którego dolne gałęzie obwisły i dach nieprzemakalny dokoła stworzyły. Bawili się wówczas i opowiadali "historie". Rafał malował życie swoje, rozpowiadał o œwiecie, jaki widział,jej niedostępnym i nieznanym zgoła. Nic w tych spowiedziach nie było tajnego, nie został ukryty ani jeden szczegół, nie zatajony grzech ani jeden, nie przeceniona cnota. Wszystko wychodziło na jaw w słowie tak, jak było. Tak samo mówiła ona.W tych godzinach nieporównanych wypełzała na œwiatła całkowita jej natura, dobywał się wszystek instynkt aż do korzenia. Stawała się wówczas prostš, krynicznš, jasnš, przezroczš, jak woda stoku, i tylko nowe kłęby przezroczystoœci,wcišż z dna jej duszy bijšce, czyniły jš pełnš rozkoszy wcišż nowej a nieprzebranej, cišgle odmiennej, a zawsze jednako silnej. Wiecznš falš biła z niej doskonała lekkomyœlnoœć, rzeczywista istota i pierwiastek natury, wesołoœć wszystko zwyciężajšca, mšdre, spokojne i jedyne w œwiecie lekceważenie tego, co jakoby jest wielkie, i tego, co jest jakoby małe. Nic między nimi nie było, co być "powinno", lecz wynurzało się wszystko, co jest w istocie, co było naprawdę, co przeczuwali, że z pewnoœciš będzie. Z tym właœnie twarzš w twarz obcowali. Cieszyli się patrzšc nagš a nieustraszonš Ÿrenicš wsprawy i zajœcia ducha niebezpieczne, zakaŸne, trujšce. Byli dla siebie nowi, niespodziewani, rozciekawiajšcy w tym, co było szczere i istotne. Stali się jak dwa kwiaty, co zawierajš w sobie woń i truciznę. Kochali w sobie z natarczywš i porywajšcš gwałtownoœciš owe jaskinie i zaułki, skrytki i sekretne rozpadliny dusz. Zdarzało im się wœród ciemnych nocy, kiedy niewyczerpany, pracowity deszczyk górski z cicha sišpi, a woda kapie z każdej igiełki œwierkowej, błšdzić bez celu po niedostępnych drożynach, które zdajš się gardzić przechodniem, deptać go wzajem, za każde postawienie na nich nogi oddawać jej tysišce uderzeń. Po wygrodzonych żerdziami drogach, obok których stojš szeregiem modrzewie i szemrzš w ciemnoœci jedwabne baœnie, lubili błškać sięw pobliżu swego domu. Œwierki wyłaniajšcesię z mroku zdały się być wówczas obojgu krzykami ciemnoœci... Daleka woda potoków szumiała... A gdy przemijał deszcz, rozdzielały się chmury i odmieniała niepogoda, wchodzili ciekawie w las, patrzeć, co się z nim stało.Badali pilnymi oczyma, jak przecudna nowa zielonoœć, trwajšca jeden dzień, wpełzła w pomrok pod ciemnymi smerekami, otacza pniaki drzew dawno œciętych i niebieskawoszare kamienie. Nad łunš jej płomieniejšcš zwieszajš się tu i tam mokre, ciężarne gałęzie, niby ciemne dymy.Helena wcišgała płucami zimnš woń mokrych paproci, rozmiękłego próchna pniaków i zakrzepłej, stężałej od chłodu żywicy. Czystš rozkosz z serc wydobytš i ukazanš w zewnętrznym œwiecie odnajdowali patrzšc w œcigłe potoki, które się wyrywajš spomiędzy kamiennych głazów. Długie spędzali godziny pieszczšc oczyma nici wody wytryskujšce spomiędzy pniów, ze mchu, jakby z przebitego boku góry. Wielkie żabice, rozdzielajšce strumień na niezliczone potoczki, odziane były grubym, zielonym kożuchem. Œwierki, co wysysajš podziemne Ÿródło, były w tym miejscu potwornej wielkoœci. Zwierzali sobie myœl, że ta dziwna woda rodzi się z niczego, a zjawia znikšd, że jest od poczštku rozdzielona przez głazy jak ich miłoœć, a póŸniej łšczy się sama ze sobš, ażeby gnaćw kamiennym łożysku, wœród rozkoszy pian, rozdymać w banie i wiry, miotać się w szumnych, niespodziewanych wybuchach, aż do przepaœci wodospadu... Czy i przepaœćwodospadu będzie w ich życiu jak w tym potoku? - pytali się nawzajem... W jednym miejscu znaleŸli drzewo wyrwane, leżšce wpoprzek strumienia. Woda je jadła przez lata. Chciwš i wœciekłš żuchwš, białymi kłami pian gryzła je wcišż, bez jednej chwili wytchnienia. Więc litowali się nad przeklętš dolš na poły zgniłego kloca, braliudział w życiu jego, jak częstokroć żyjemycudzym życiem we œnie, odchodzili stamtšd zasmuceni, jak gdyby w nich zamieszkały na nowo małe, dawno wygasłe, dobre dusze dziecięce. Nade wszystko jednak kochali jeziorko. Zwali je "Zmiennym". W odległej nieraz stronie zwracali na się oczy i bez wymienienia nazwy, pewnym ruchem brwi i powiek, pewnym uœmiechem wiadomym wspominali sobie o nim. Wtedy wstawszy z miejsc szli do niego prędko w odwiedziny. "Zmienne" leżało na szczycie kamienistej wysokoœci, otoczone głuchym, zewszšd idšcym lasem. Nie było do niego ani drogi, ani perci. Pełne było ciemnej a przezroczystej wody, gdzie zawartym kołem zielonym odbijały się œwierki odwieczne i niska kosodrzewina. Czasami przeglšdały się w nim żółte, dalekie turnie,jakby je ku tej wodzie samotnej i dalekiej gnała tęsknota. Nikt tam nigdy nie bywał. Ani człowiek, ani zwierzę. Nad głębiš fruwały tylko niebieskie łštki. Kiedy niekiedy zabłškał się aż tam z odległych regli pomarańczowy motyl. Leœnyptaszek, siwarnik, ukryty w czarnej głębi smereków, z cicha i rzewnie œwiergolił. Zresztš była cisza. Las obejmował staw silnym ramieniem. Jak mšż œlepy, głuchy i zdziczały w mękach zazdroœci, osłaniał wiekuistym uœciskiem łono tej cudnej, mienišcej się wody, która zamykała w sobie wszystkie cuda niebios, porannš i zachodniš zorzę, różnobarwne obłoki, wiatr i złotš błyskawicę, gwiazdy, księżyc i samo wieczne słońce. Uwięziona woda czyniła sobie igraszkę ze wszystkiego, co wolnoœć jej krępowało: ze œwierków, kosówek, brzegów i złotego szlaku więdnšcych szuwarów. Cišgnęła w swoje odmęty las, pozwalała mu składać kosmategałęzie na łonie swym spokrewnionym z zorzš porannš, na łonie swym niepochwytnej barwy jak kolor piór na szyi pawia, ale nim chwila minęła, rozgarniała jego gałęzie, czyniła z nich smugi długie, jakoby włosy zielone, przędła je w sploty cudaczne, cišgnęła w poprzek swej tafli i kołysała powłóczyste zwoje na falach szklistych. Jak niespodziany uœmiech wznosiły się i cicho gasły ruchome wełny. I oto ginšł w nich kaprys. Wizerunki drzewodmieniały się w widma długie, niepodobne do niczego na ziemi, niby to w kliny włochate, nastrzępione, mokre, ostrzami zanurzone w głębinie i dosięgajšce tak nieskończenie niskiej granicy, że jš ludzkie oko ledwie mogło pochwycić. Widma drzew wracały stamtšd, umykały w górę, strwożone i chwiejne, wałęsały się drżšc to tu, to tam, jak muzyka złowieszcza, szybka i okropna, piorunujšcymi zmianami swymi wyrażajšca dokładniej niż rachunek bojaŸń nocy bezsennej, bojaŸń rozwartej przepaœci bez dna. Helena, skoro tylko na brzeg jeziora przypadła, siadała w nieruchomoœci i mówiła do wody: - Cóż mu dziœ zrobisz? Jak się odmienisz? Siostrzyczko-niewolnico, jakże się będziesz dzisiaj bawiła? Ach, sama nie wiesz, sama jeszcze nie wiesz, co się z tobš za chwilę stanie... I oto, jak gdyby w odpowiedzi, rozwierało się lazurowe łono jeziora i z nieopisanym przepychem płynšł w nim obłok oœlepiajšcobiały, namaszczony królewskš mocš i potęgš wszystkiego blasku słońca. Kształt swój przemieniał z wolna: cudowna, złoto-biała jego głowa układała się inaczej, coraz inaczej, by lepiej œnić jej było, œnić-myœleć o niebie bezmiernym, ojcu wiecznym, o ziemi, œlicznej matce. Wskroœ obszarów lazuru szedł rozwiać się w postać innš, w coœ innego się zamienić, przeistoczyć - i zginšć. Rozdział 8 OKNO SKALNE Wysoko, wysoko ponad szerokim, rozległymlasem leżeli tego dnia u wejœcia do pieczary. "Okno" skalne wychodziło na przepaœciste zbocze grani. Stamtšd dopiero widać było dolinę, jak długa i szeroka. Wewnętrzna œciana wapiennej skały, wznoszšcej we mgłę swój połupany szczyt, otwierała się w pewnym miejscu i ciasny otwór prowadził tamtędy do skalistego asylum, jakby na straszny dziedziniec zburzonego zamczyska. W górze, na zrębach podobnych do piór skrzydła pancernego rycerza, chwiały się odwieczne kępy œwierków i zwisał rudy mech. Z owego kotła skalnego schodziła dokšdœ w dół grota cišgnšca się długim a ostro sklepionym korytarzem. W cieniach jego leżał lód ziemiš okryty, a ze œcian sšczyła się wilgoć obmierzła. Dzikie œciany tej niedosięgłej fortecy i czarny las nad nimi stały nad rozkosznš słonecznš dolinš, która leżała nisko, otulona w jasne hale, wnadrzeczne murawy, wzdychajšc cišgle odmiennym szumem Dunajca, podobna do uœmiechu srogich i straszliwych gór. Strome turnie wychylały się ponad urwisko,wychodzšc poza swojš podstawę, jakby mierzyły przepaœć u ich stóp. Dziwnie uroczy mech przykrywał ich szczeliny. Wszczepiały w nie żarłoczne korzenie małe œwierczki i nikłe drzewka jarzębiny. Na bujnych trawach o szerokim liœciu, na kępach zeschłych borówek, co otulały luzem leżšce kamienie, wypoczywali jak na puchu. Wygrzewali się w słońcu przy otworze pieczary i w szczelinach skalnych. A gdy słońce zbyt doskwierało nagłoœciš płomieni, z chichotem kryli się przed nim do wnętrza jaskini, zawierajšcego w swej głębi bryłę wiecznego lodu. Œmieli się w głos ze słońca, wyczuwajšc plecami jadowity chłód pieczary. Chwytali czerstwezimno zdrowymi płucami i spalone twarze znowu obracali ku słońcu. Tak im długie godziny spłynęły na wypatrywaniu ziemi i nieba. Sennymi oczyma witali pracowników górskiego południa, lekkie, wydłużone pomłody, białe obłoczki, jakoby tchnienia wiatru stężałe i w kształt zaklęte, kiedy z gór w cichoœci œwiętej wychodzšc przepływajš nad najpiękniejszš dolinš œwiata. Ociężałymi Ÿrenicami wodzili po otchłaniach leœnych szarozielonych, skšd pojedyncze skały wynurzajš się niespodzianie, skšd wykwitajš żywš barwš kiœcie buków. Od szczytów gór leciały ich oczy w dół za cieniami, pełnymi czarnego błękitu. Setnym i tysišcznym spojrzeniem pozdrawiali pionowe skały, obwieszone subtelnym złotem zżółkłej jarzębiny. Napotykały ich oczy miejsca tak cudne, niewiarogodnie piękne, że Helena załamywała ręce i płakała z zachwytu. Kiedy niekiedy rzucali w ten wielki a bezludny przestwór, w ten olbrzymi kraj niczyj, krzyk zgodny i œpiewny. Wywoływali swe imiona spieszczone, przemienione w pocałunek i, zachwyceni, z nabożnš rozkoszš słuchali, jak wysmukłe, rzeŸbione szczyty wapniaków i niedostępne zwały dalekiego granitu, jak niezgłębione lochy i podziemia, lasy i potoki, hale i œcieżki skaliste wołajš ich po imieniu, wzywajš ku nim zewszšd. Rozkoszny dŸwiękimienia Heleny oblatał przestwór daleki, aż jak melodia najcudniejsza tej ziemi wracał do nich i owiewał radoœciš niewypowiedzianš. Wydawało się im wtedy, że to góry wołajš same, że się góry i rzekitak sama w nich kochajš jak oni w sobie. Osišgali chwile szczęœcia największego na ziemi. Cały œwiat zewnętrzny przemienił swš istotę na rozkosz, a rozkosz była na usługach miłoœci. Wywołujšc tak po drugie i po trzecie echo swych imion, wyrzucali zarazem z piersi błogosławieństwo nieba i ziemi, wychwalanie wszystkiego, co jest pod utwierdzeniem, hymn dusz wzruszonychdo samej głębi, owo, jak mówi Pismo, błogosławieństwo niebieskie z wierzchu, błogosławieństwo przepaœci leżšcej w dole, błogosławieństwo piersi i żywota. Nie byli w stanie odejœć stamtšd. Nie mogli oderwać się od doliny, bali się stracić z oczu najmilsze turnie, rozkoszny szum potoku i swoje echo kochane. Zostali tam na noc. U wejœcia do pieczary rozłożyli ognisko i zwyczajem swoim, płaszczem wspólnym okryci, usnęli. Œwitało, gdy Rafał zbudzony został z twardego snu przez straszne uczucie. Targnšł się z ziemi... W mgnieniu oka poczuł, że jest zwišzany. Chciał prawš rękš dosięgnšć sztyletu, który miał w zanadrzu, ale ręka nie ruszyła się z miejsca. Uczuł, że sztyletu już nie ma. Leżał twarzš ku ziemi, z rękoma w łokciach i dłoniach, z nogami w kolanach i stopach spętanymi powrozem, przywišzany do œwierkowego pnia. Gdy to w półœnie uczuwał i zaczšł rozumieć, nagle usłyszałrozpaczliwy jęk Heleny. Szarpnšł się ze wszech sił, wygišł jak żmija i zdołał odwrócić głowę. Ujrzał wtedy w płomieniach buchajšcego ogniska bandę zbójców, złożonš z siedmiu czy oœmiu osób.W przerażeniu, które mu język wbiło do gardzieli, nie chciał uznać rzeczywistoœci, wlepiał w niš oczy i nie był w stanie uwierzyć temu, co widziały. Przypatrywał się rzekomo sennemu widziadłu, wysokim czapkom tych ludzi, do których jeden przyczepił sobie ogon lisa, drugi skrzydło wyrwane zabitemu orłowi, trzeci kły i paszczę niedŸwiedzia, czwarty pazury wilcze... Widział, nie wierzšc oczom, ich broń: zakrzywione sztylety, strzelby nabijane srebrem i mosišdzem, za pasem wšskie siekiery, pałki-bunkosze w ręku. Oglšdał ich koszule czarne, wysmarowane tłuszczem, portki czerwone, cyfrowane bogato, szerokie pasy, wspaniałe cuchy... Wydarł się raptem, z takš mocš, że postronki werznęły się w niego aż do koœci, a same koœci zatrzeszczały. Ujrzał między tymi ludŸmi Helenę, jak jš jedni drugim wydrzeć usiłowali. Ryk, jak nóż z żelaza, rozdzierał jego piersi i gardło, głowa, siepišc się œlepymi rzuty, trzaskaław pień smereka, a oczy wywracały w dołach. Krzyk Heleny wzywał go na pomoc...Zobaczył, jak jš jeden z chłopów powalił na ziemię. Widział, jak się zaciekle, straszliwie, zębami broniła, jak ręce zbójazdzierały z niej suknie, szarpały koszulę, a wreszcie to najstraszniejsze, co mógł zobaczyć na ziemi. Poczšł żreć kamienie obłškanš gębš, zanosić się od wœciekłego wrzasku, od bydlęcego ryku, od wycia wariata. Ciało jego wiło się w sznurach, palce wszczepiły w żwir skalny. Ktoœ siadł mu na plecach i potężnš dłoniš przydusił łeb do ziemi. Nie słyszał już wtedy nic i nie mógł nic widzieć. Płaty krwi zaczęły bić go w oczy, a ogień buchnšł w mózgu. Udało mu się dŸwignšć głowę. Dojrzał, że Helena z ršk drugiego zbója, który jš wœród chichotu bandy powtórnie obalić chciał na ziemię i jak poprzedni, posišœć, wydarła się. Westchnšł z ulgš, gdy półnaga, skrwawiona, jednym susem skoczyła przed siebie na wystajšcy, najwyższy brzeg turni, a stamtšd - w przepaœć. Rozdział 9 MOC SZATANA Był jasny dzień, kiedy się ocknšł z morderczych objęć snu. Leżał długo bez ruchu, bez zdolnoœci udŸwignienia ręki, nogi, powieki. W chwili tej wspomniał, co się z nim stało... A kiedy wszystko przeszedł myœlami, otwarł oczy, żeby zobaczyć, gdzie jest, z niedbałoœciš tak .Ô 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż6P=c 7c 8žůc 9—-Ÿc :6=* wielkš, że nie sprawiłaby mu zmartwienia wiadomoœć o œmierci własnej. Ujrzał dokoła siebie jamę skalistš, czarnš i zacisznš. Olbrzymia wanta, jak wystajšcy okap, zwieszała się nad tš doskonałš i ciepłš kolebš.. Pod głowš miał obfitš kępę naniesionego mchu, na sobie obszernš, zbójeckš cuchę. Słońce œwieciło, a zielone upłazy łagodnie zniżajšc się w dół uœmiechały się dobrotliwie. Gdy dŸwignšł głowę i odsunšł brunatnš cuchę, spostrzegł, że jest odziany w jakieœ cudackie ubranie, w czerwone spodnie obcisłe i wyszywany serdak. Obok posłania leżał nóż kończysty wygięty niby turecki jatagan, oprawiony w rękojeœć z cisowego drzewa, z mosiężnym okuciem. Tuż leżała, cieńszym końcem podsunięta ku ręce, jesionowa maczuga z bulwami w grubszym końcu, którš od jednego razu można by zabić konia. Leżały dwa duże placki, owczy ser i trocha wina w grubej, brzydkiej butelce. Rafał uczuł na głowie swej i na ciele bandaże, a pomacawszy rozeznał, że głowę ma obmytš i rany jej zawišzane czystymi szmatami. Próbował wstać, ale skoro się z miejsca poruszył, uczuł po raz pierwszy, że Helenynie ma. Boleœć runęła na niego, jakby się zwaliła owa nawisła skała. Leżał pod niš bez protestu, zabity i rozmiażdżony. Długo to trwało, tak długo, jak tylko zmysły mogły udŸwignšć. Ale po upływie niewiadomego czasu boleœć zaczęła przemieniać się i doskonalić. Nie zechciała być dłużej nędznym głazem, który rozgniata œlepym i głupim ciężarem. Stała się jakoby chytrym a podłym człowiekiem. Wyrosły z jej kamiennego cielska dwa organy: wspomnienie i marzenie. Tymi dwiema rękoma ujęła głowę zbudzonego z niewiedzy i poczęła jš równo, łagodnie kołysać. Raz jš obracała oczyma ku ubiegłemu szczęœciu, drugi raz ku przyszłoœci tonšcej we mgle marzeń. Między jednym a drugim ruchem, jak mechaniczne wahadło, wydawała z żelaznych trzewiów swych szczęk suchy, przeraŸliwy w zimnej łagodnoœci, miękki, dokonany głos: Nie ma... Rafał leżał zrazu jak przedtem, zwyciężajšc wszystko siłš ciała, ale ona była mocniejsza nad wszelkš siłę. Jej długa praca była nieskończenie wytrwała, obrachowana przed wiekami, zastosowana do wszelkiego oporu w ludzkim gatunku. Głos jej wdzierał się do skrytoœci duszy niepostrzeżenie jak żšdło komara, a działał straszliwie jak uderzenie kuli działowej. Nadeszła zła chwila. Nieszczęœliwy zerwał się ze swego posłania. Wyszedł z koleby. Był w jakimœ miejscu nieznanym, w zacisznej dolinie otoczonej lasami. Patrzał w te miejsca spłoszonymi oczyma. Uczuł katowskie przeœladowanie, jakiego dopuszcza się na jego duszy ten obcy widok. I oto nagle rzuciła się na niego rozpacz. Zwalił się na ziemię, zaczšł rwać włosy, zdzierać bandaże, targać na sobie szmaty, tarzać się po kamieniach... Zaczšł krzyczeć wniebogłosy, byleby nie słyszeć cichego szczęku, melodyjnego poszeptu boleœci: Nie ma... Czaszka jego tłukła się o kamienie i bujna krew znowu broczyć zaczęła na jasne kwiatuszki hali, którym na słońcu takdobrze było wysysać przedpołudniowš rosę. Głęboki ból w głowie, choć sprawiał ulgę zagłuszajšc nieszczęœcie, opamiętał go i wytrzeŸwił. Przycichło zarówno marzenie jak wspomnienie. Wstał tedy, zwišzał głowę szmatami, wzišł w rękę bunkosz, za pas wetknšł nóż. Z poœpiechemwypił wino i zjadł podpłomyk. To uczyniwszy poszedł przed siebie z zamiarem szukania miejsca, na które spadła Helena. Dziwił się, jakim sposobem nie uczynił tego aż do tej chwili. Szedł wielkimi krokami, rozwalajšc po drodze piargi, miażdżšc młode smereki, wbijajšc w ziemię stopami górskie zioła. Było południe, gdy wyszedł z owej doliny. Skorostanšł u jej wylotu, spostrzegł natychmiast, że jest w bliskoœci podnóża skały, na której spędził ostatniš noc. Rozgarniajšc rękoma gałęzie œwierków, szedł do podnóża niebotycznej krzesanicy...Schylał się ku ziemi, ku kwiatom jeszcze wwilgoci pogršżonym. Wszystkie były œwieże,soczyste, szczęœliwe... Szukał na nich œladów krwi sercem zatwardziałym, okrutnym, pełnym zbójeckiego męstwa, patrzał znieczulonymi oczyma. Przebiegły był w chwili tej jak pies, a władał wszystkš siłš swych zmysłów, jak człowiek zimny i mężny. Tam jednak, gdzie przewidywał, œladów nie było. Dopiero gdy po stokroć wzdłuż i w poprzek obszedł podnóże skały, wcišż oddalajšc się od niej,istanšł u brzegów strumienia, nagle uczuł uderzenie w serce. W tym miejscu gałęzie œwierka były oddarte od pnia, murawa zdeptana licznymi œladami stóp i umyœlnie zatarta surowš ziemiš. Wzniósł oczy i dojrzał miejsce: podchmurny ów zršb na skale, wystajšcy daleko. Poczšł szukać wyraŸniejszych dowodów i znalazł je w zdeptanej ziemi... Czarne, wilgotne zlepki gruntu były przesycone tak obficie krwiš, że uwierzył. Znikło ostatnie złudzenie. Œlepy topór œcišł ostatni sen czuwajšcego, czyli nadzieję. Serce poczęło na nowo szarpać się w piersiach, jakoby istota osobna, nie należšca do człowieka, jakoby siła samoistna, jakoby druga nieużyta władza. Czyniło teraz rzecz swojšw piersiach nagle i strasznie, jak grabarz ztrumnš najdroższš. Wybladły, na drżšcych nogach, zlany potem, stał na tym miejscu zoczyma wlepionymi w ziemię. Słuchał. Łudziło mu się, że jest przed sšdem, że muczytajš wyrok. Słyszał nie słowa, lecz przeraŸliwy sens wyroku. Teraz dopiero zrozumiał, czemu wszystko stało się tak, jak się stało. Teraz dopiero wiedział, co z nim samym było, co jest i będzie. Jakże sięniegdyœ łudził sšdzšc inaczej! Ale głos przebrzmiał. Dawał się słyszeć naokół tylko szorujšcy, kamienny szum potoku, płynna jego melodia, jak się przez wilgotne igły œwierkowe przelewa. Stojšc tak bez sił, nacudzych niejako nogach, dziwił się i zdumiewał, że w żyłach jego nie płynie jużzdrowa krew ludzka, lecz że błyskajš i trzeszczš pryskajšc iskrami gibkie płomyki, że w koœciach głowy buzuje się pożar, a mózg trawi ognisty wybuch. Ręce konwulsyjnie œcisnęły narzędzia służšce dozadawania œmierci, a pełna żaru głowa o czymœ strasznie skutecznym w struchleniu,w podnieceniach, wœród rachunku i łez zaczęła marzyć... Poszedł na prawo i poszedł na lewo dla. odszukania najgorszej prawdy. A gdy powrócił w to samo miejsce, upadł na nie głowš, ustami i sercem, sercem samowładnie teraz chodzšcym po bezmiarach niedoli, po ojczyŸnie trwogi, wœród półmroku narodzin nowego dnia, straszliwej doby nieœwiadomoœci. Zbliżał się wieczór, gdy powstał i z trzeŸwoœciš drugiego człowieka, który dawno, przed secinami, zdawało się, lat, z jego ciała został wytršcony, zaczšł szukać mogiły Heleny, ciała jej, œladu zabójców. Niekiedy wœród tej cudzej trzeŸwoœci przelatywała głupkowata chęć zemsty, jak gdyby chęć rozrywki u człowieka, który się nudzi. Wtedy szedł prędzej, dopóki nie zaczšł œmiać się ze swych kroków, ze swej ręki obwisłej, niezdolnej do wywleczenia zza pasa sztyletu, do podŸwignienia pałki. Z łatwoœciš odnalazł œlady zbójników na trawie, choć już była wyschła i odprostowała się w cišgu upalnego dnia. Œlady szły w górę doliny i potoku. Tam i sam znajdował miejsce, na którym składano ciało zabitej. Spostrzegał krew zaschłš na kamieniach i trawie. Ale w pewnym miejscu œlady weszły na kamienistš perć i prawie zginęły. Gdzieniegdzie czerniała jeszcze na szarym głazie grudka ziemi wilgotnej, przyniesionejna podeszwie kierpca, roztartej i dotychczas nie wyschłej. Raz jeszcze znalazł dużš kroplę krwi. Potem wszystko ustało. Szedł tedy naprzód i wracał, szedłi wracał. Szukał miejsca, w którym banda zboczyła ze œcieżki, i nie mógł go już znaleŸć. Przelškł się bardzo, gdy ujrzał dokoła siebie nagły górski mrok. Porwał się naprzód i poszedł perciš w górę, biegł szybko, co prędzej, jakby uciekajšcych przed nim œcigał na oko. Zdziwiony i pełen strachu stanšł nagle u brzegów "Zmiennego" jeziora. Głos obcy, głos okrutny, jakby głos skał otaczajšcych, powiedział mu, że w tę wodę musieli wrzucić ciało zabitej, przywišzawszy do szyi, do ršk, do nóg nadbrzeżne głazy wielkoœci młyńskiego kamienia. Pragnšł odszukać potwierdzenia tej prawdy w zdeptanych szuwarach, w tatarakach i trzcinach, w zmšconej mułem wodzie, ale noc już schodziła z turni, noc ciemna. Jakże straszliwš wydała mu się ta noc zbiegajšca szybkš stopš ze szczytów górskich! Wietrzyk przenikajšcy doliny, chłodnawy, rzeœki podmuch, nie mocniejszyod powiewu wachlarza z koœci słoniowej skropionego woniš fiołków, był już dla jego zmysłów nie wiatrem, lecz żywym zbójcš, który się skrada, żeby zdradzieckiepchnięcie zadać pod serce. Nim chwila upłynęła, ten sam wiew odmieniał się, przeistaczał w wytrysk mšdroœci, przy którego dŸwięku ubiegłe rzeczy ukazywały się oœlepiajšco wyraŸnie jako ułomki całoœci, jako fragmenty i ziarna olbrzymieja wszechmocnej sumy. Cicho w ostatnim blasku zorzy lœniła woda jeziora. Czasami zakołysała się wštła fala w tej samej chwili zrodzona, poruszyła wysmukły badyltrzciny i, uwikłana między szuwary, zasnęła wœród ich zastępu. Kiedy niekiedy coœ na powierzchni plusnęło cicho, że ucho ledwo mogło rozeznać ten głos. A nim serce zatrwożyć się zdołało, nim zdšżyło zaczšć oczekiwanie, już szmer ów na wiekiwieków utonšł w milczeniu. Rafał siedział na brzegu jeziora objšwszy rękoma kolana. Tak tu zawsze siadywał z Helenš. Wszystkowiedział, wszystko pamiętał. Na czułych wagach ducha wszystko z kolei przeważał. Bezsilne nadzieje sšczyły się z jego serca. Obiecywały przez mgnienie oka, że z fal tejwody wyjdzie utopiona, że się na płaskiej tafli zakołysze. Ale nim jedna chwila przeminęła, nadzieja spadła na ziemię, jak łza spada z rzęsy, a towarzyszył jej œmiech, potępiajšcy jš jako głupstwo: Ponad głowš, w której myœli huczały i grzmiały, rozwalało się milczenie na prawoi lewo, milczenie większe i cięższe od gór. Szeroka ciemnoœć ogarnęła wszystko, ukoiła snem wszystko, dała wszystkiemu spoczynek, z wyjštkiem jednej boleœci. Na ciemnym niebie czerniejšce ostrza œwierków wrzynały się w duszę jak piła i rozszarpywały jš na drzazgi. Niejasne zarysy skał zawisły nad głowš jakoby młoty i obuchy siekier. Czarne niebo zaciężyło na ciemieniu, niby wieko skrzyni z żelaza, ustawionej między zachodem a wschodem słońca. Wtedy z piersi wydarł się głos, równie twardy, zimny i wyzywajšcy, jak były te zjawiska: - Cóżem wam uczynił? cóżem uczynił? Czemu przeœladujecie mię, grozicie mi i mœcicie się nade mnš w straszliwej mojej męczarni? Kochałem was nie tylko swoim sercem, ale i jej sercem, która w poœrodku was została zamordowana! Męczarnia moja straszniejsza jest niż wszystko, co przecierpiane było na ziemi... Zmiłujcie się nade mnš, góry skaliste! zmiłujcie się nade mnš, drzewa czarne i ostre! zmiłuj się nade mnš, wodo cudowna,wodo straszliwa, któraœ miłoœć naszš widziała... I ty, o niebo... Ale gdy te westchnienia wyrywały się z jego piersi, uczuł w sercu i w mózgu, że nie słyszy go nikt i nic. Pustynia na zachodzie, pustynia na wschodzie... Œwierszcz tylko nocny w suchej trawie ukryty skrzypiał. Wówczas krwawa, bezrozumna, z każdš chwilš coraz dziksza pomsta wybuchnęła w piersiach, zapaliła mózg i oczy. - Precz odejdŸcie, widziadła! Któż was uczynił wspólnikami mojej męczarni w cišgu jednego dnia! Któż was przemienił w częœci przeœladowania, w narzędzia rozpasanej tyranii! Stańcie się tym, czym jesteœcie... O góry, góry-stańcie się na nowo zimnymi górami, budzšcymi młode siły i radoœć... Ty, lesie, bšdŸ znowu szumišcym Lasem... O zmienna wodo, bšdŸ tš, która nas oboje kochała... Ty, niebo wieczne, bšdŸ sobš, które wzrok nieszczęœliwego ku sobie przycišga i każdš boleœć uœmierza... OdejdŸcie od mego serca! Niech spocznie w dobroci nocnej, niech wytchnie na posłaniu lasów, na wodzie cichoœci, niech się spłacze i ukoi w niebie wiecznym... Mrok zachował swojš niezmienionš potęgę. Tak noc minęła. Nade dniem zaczęły wstawać z jeziora mgły. Wiotkie postawy rozpoœcierały się nad nieruchomš wodš. Nikłe ich włókna oplštywały wyniosłe badyle trzcin, o suche szypuły zaczepiały się nićmi wiotkimi. Kołyszšc się sennie, tkały jakšœ wiadomoœć, huœtały na płótnach swych bezdŸwięczny wyraz niedocieczonej tajemnicy. Nim udręczone oczy mogły obaczyć pracę ich, dostrzec, co czyniš, plštały jš chyżymi ruchy. Burzyły drogocenne, œniade tkaniny, zrywały nici subtelniejsze od księżycowychpromieni i ciskały je na wielki stos. Wznosiły się kłęby dymów, okršgłe fale czyniły szybkie obroty, zataczały się bystre, rozpędzone koła. Faliste, a za chwilę wzdęte opony jak żagle unosiły się nad czarnš toniš. Oto wypływa spomiędzy nich obłoczek leżšcy na wznak, senne ciało, które woda niesie, dokšd chce. Plšczš się długie, faliste włosy dokoła bladej twarzy. Płynš na łono odsłonione żałosne zwoje. Drżš i stulajš się ze wstydua trwogi okršgłe barki, kształtne biodra zanurzaj š w wodzie czarnej, w wodzie miedzianej, którš jaœniejšca pleœń rannej zorzy powleka. Coraz jaœniejszš, coraz bardziej wyraŸnš stawała się mgła nadwodna. Mrok spływał z wierzchołków leœnego ostępu niby szata posępna. W dali, na rozjaœnionym niebie ukazały się szczyty gór. Oblicza ich były przepiękne, ozdobione wspaniałoœciš wschodu. Trupie czoła turni wdziały diademy ze złotych blach, uwieńczone kwiatami. Szaty mgieł owiewały ich tułowia, głębokie cienie fioletu spłynęły po nagich piszczelach. Nieszczęœliwy na widok tej nowej zimnej pięknoœci, obojętnej na œmierć, która się tudokonała, zapłonšł gniewem, jakby i jego w zimnš bryłę bytu przeistoczył pozłocistyogień poranku. Chwycił rękojeœć noża i poszedł przed siebie mocnym, wytężonym krokiem, krokiem-czynem. Gniew spalił w nim wszystko prócz pragnienia ruchu i gwałtu. Jak kozica wdarł się na wyniosłe pasmo. Stanšwszy na przełęczy jšł orlimi oczyma wypatrywać wrogów. Był teraz silny, zwinny, pełen potęgi. Rzucił w kamienny œwiat krzyk z całej piersi. Na wschód, na zachód, na północ i na południe... Głos nieszczęœliwy leciał w ciemne doły, w błękitne przepaœcie, jak anioł z wštłymi skrzydły, rozbijał się na krawędziach, roztrzaskiwał o strome gzymsy i skonał w łożyskach otchłani. Wróciło echo imienia Heleny, żałobne i przebite, wróciło z północy i południa, ze wschodu i zachodu. A póŸniej cisza... Ale jużwyważone zostało z zawias wszelkie czuciei runęło w proch. Szedł przełęczami, szczytami. Mijał puste doły granitu, gdzie wiekuista pustka leży. Spoglšdał w lasy dziewicze, gdzie tytaniczne drzewa rosnš nie dotknięte siekierš. Przeskakiwał przepaœci, w których czeluœciach marzy cmentarny œnieg i skšd ciekš wody ku ziemi, zaglšdał w błękitne, zielone i litworowe jeziora... Ze żlebów, rozpadlin wdzierał się na nowe, coraz wyższe wierzchołki. Widział w drodze swej niedŸwiedzia i orła, ale nie zwracał na nichuwagi, płoszył tu i tam stado kozic, ale nieœledził ich oczyma. Póki słońce w błękitnym niebie œwieciło, szedł naprzód. Dawno zjadł resztkę chleba i okruchy sera.Nie czuł głodu. Usta mu wyschły i potrzaskały się, gardziel miał pełnš ognia,a w piersiach dŸwięk i tętent rozszalałego serca, które teraz łoskotem swoim napełniło obszar pustyni. Nieraz zdawało mu się, że już te same turnie widział, że już je deptał i przeklinał, że z ich wierzchołków stršcał już głazy, które tylko mógł udŸwignšć. Ale o tym wiedział jakby przez sen. Szukał teraz ludzi. Ludzi! Wbijać w ich piersi ostry sztylet, miażdżyć ich głowy jesionowš maczugš, rozdzierać podłe gardła i deptać nogami nikczemne trupy! Po łokcie uwalać ręce w dymišcej krwi i pluć w nikczemne, zastygłe, wywrócone oczy! Nigdzie ludzkiego œladu... Nigdzie w nocy nie widać ogniska... Otaczały go krzesanice, turnie, wirchy - żółte, szare, czarne i niebieskawe. Więc jewymijał lub zdobywał, co siły w kolanach. Wbiegał na nie jak na pagórki. W nocy nie spał. Przytulony do skały czatował na zbójców. Œniło mu się na jawie, że jest lisem, do którego jamy wdarły się jamniki. Widział oczyma, całym mózgiem i wszystkimi nerwami skoki lisa, sztuki jego i fortele. Widział, jak się pomyka na coraz wyższe piętra i kominki jamy i, cierpliwie siedzšc, bada niebezpieczeństwo. A gdy niestrudzonepsy podkopiš jego kryjówkę, skacze na est, z niedbałoœciš tak .Ô 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż;P_c <Ż}< =,šc €>ĺ&c ?č5‚ F innš, na innš, aż do ostatniej. Nie opuszczago nadzieja, wyrachowanie, wiara... Ale oto wydarte zostały ostatnie podstawy i najwyższy, ostatni krużganek lada chwila runie. Wówczas lis chybkim i pewnym susemskoczy na łby psów przywalone glinš, i przebiegłszy po nich, popędzi do wylotu jamy. W struchlałym sercu słyszy huk strzału myœliwca, który tam nieruchomy czatuje. Nim wysunie głowę, przez mgnienie oka mierzy przestrzeń, a póŸniej rzuca się naprzód, wyczekujšc strzału nastawionym uchem, strzału, który już zna, który już wielekroć zadał mu rany straszliwe. Oto onsam jest lisem i czeka na huk strzału. Za chwilę ma skoczyć z nory i wlec się póŸniejz odstrzelonymi nogami i przetršconym krzyżem. Za chwilę, za mgnienie oka... Bo teraz ciężki jest jak głaz. Ręce jego, nogi, głowa, a osobliwie stopy - to głazy takie same jak naokół. Tym się tylko różniš od otaczajšcych granitów, że w nich ani na sekundę nie zasypia cierpienie. Skoro tylko wstał nad dalekimi krańcami œwit i pierwszym promieniem ukazał mu długš drogę, nieprzebyty szlak, wstał z miejsca swego cierpienia i szedł co prędzej. Tak minšł trzeci dzień i czwarty... Słońce budziło go i popędzało ognistš rózgš do pochodu. Stał się podobny do czarnego cienia, do zgorzałych zwłok, w których płonie duch i oczy... Leciał w pustynię, nie widzšc już skał ni drzew... Nareszcie spotkał ludzi... Szedł onego dnia w dół rozległego zbocza, które gdzieniegdzie porastała niska œwierczyna. Okršgłe głazy wymiecione przed wiekami siłš lodowca leżały tam i sam. Kryształowych przestworów nocnego jeszcze chłodu wszystka potęga młodocianego słońca nie mogła przełamać.Z rzadka stojšce wynioœlejsze œwierki rzucały na krótkš trawę, jeszcze mlekiem rosy okrytš, nadzwyczaj długie cienie. Sczerwieniałe badyle goryczki zdobiły oddalone zakštki, jak kwiaty samotne, pełne smutku... Las w dole zapełniony był mgłš porannš o barwie ziarn jałowcu wczesnš jesieniš. Wyniosły czub buka zabłškanego między œwierkowš czeredę zdawał się spływać z chmur. Rafał z wolna szedł w las i trafił na potok płynšcy z boku góry. Poznał go... Zwalone drzewo i wodospad... Stanšł nad jego brzegiem i patrzał, jak wartki nurt niesie między głazami liœcie przez wiatr zdarte z czoła buka, jak z nich tworzy rude groble, wiry kršżšce po płaniach i szerokie zatory. Myœlał żałobnie o liœciu buka, który był niegdyœ maleńki u łona matki-gałęzi, pełnego słodyczy soków, o burzach wiosny, co nad młodym liœciem przeleciały,w koœciste turnie trzaskajšc ogniami piorunów, o halnych wiatrach, wydzierajšcych z łona gór przepiękne chmury... Ten sam liœć pędzi teraz pospołu z innymi, by stworzyć kupę gnoju, z dala odmatki-gałęzi, z dala od rodzimej, wapiennejgleby buka, nawet z dala od ziemi. Wtedy, gdy o tym myœlał zwilżajšc zeschłewargi kwaœnym owocem dzikiej maliny, z nagła otoczyli go ludzie. Nareszcie ich widzi! Porwał za sztylet, ale już było za póŸno. Kilkanaœcie ršk chwyciło go za ramiona, wydarło nóż zza pasa. Poczuł, żemu ręce skrępowano na plecach, łšczšc dłonie za pomocš spojenia wielkich palców żelaznym pierœcieniem. Gdy mu nogi zakuwano w kajdany, obejrzał tych ludzi wzgardliwym spojrzeniem. Byli to żołnierze.Poznał, jakiej sš broni. Widywał za szkolnych czasów tych augsburskich piechurów. Kazano mu iœć na dół. Nie chciał. Wówczas przystawiono do niego kilkanaœcie bagnetów. Nie chciał. Wtedy dŸwignęły go z ziemi razy bata. W dolinie za lasem obaczył rozłożony obozem oddział kirasjerów lotaryńskich. Żołnierze przypatrywali mu się ciekawie i mówili do niego po niemiecku. Rozumiał ich doskonale,ale milczał zobojętniały na wszystko, co nie miało stycznoœci z jego duszš. Cieszyli się, że pojmali zbójnika... Szeœciu jeŸdŸców przywišzało go do swych siodeł. Skoczyli na koń, dobyli szabel i poprowadzili go między sobš w dalekš drogę. Szedł teraz rozdołami, po podgórzu węgierskim, mijał łški, wsie piękne, leżšce spokojnie pod cieniem jaworów. Przebywał czystš, zielonš rzekę po drewnianych mostach, sztucznie wišzanych. Tu i tam sennymi oczyma widział bydło rozrosłe, z niezmiernymi rogami. Kilkakroć w górskiej wiosce żołnierze przystanęli na chwilę, żeby się napić wody. Czasami który z nich wymienił nazwę wsi: Krasnohorka, Krywe, Lekotka... Były to jedyne dŸwięki, które od nich słyszał. Gnali go dalej a dalej... Coraz częœciej trafiały się wsie długie, ciasno zabudowane, z bielonymi chaty o dachach zesłomy albo sczerniałego gonta. Z dala wœród nich widać było białe, grubomure koœciołki z gontowymi dachami i baniami pokrytymi zardzewiałš blachš. Naokół widać było pod górami folwarki z murowanymi budynkami. Wyżej lasy œwierków, buków i dębów. Szła obok drogi wierna towarzyszka rzeka, zasłana żabkami. W jednym miejscu siedział w czółnie kudłaty dziad czekajšc na tych, co by się na drugi brzeg przewieŸć chcieli. Zgonionemu przyszło na myœl słowo "Charon"... Ale co znaczy to słowo? skšd przyszedł taki do głowy dŸwięk?... Gryzł oczy i wargi biały kurz goœcińca. Twarda i długa jest droga nieszczęœcia. Załamuje sięw stu kierunkach, zwija się w tysišc pierœcieni. Najeżyła się wszystka ostrym głazem jakoby grotami włóczni i stanęła nieprzyjazna a mœciwa przeciwko bezbronnym stopom. Oto w trakcie tego pochodu wytrysnšł w rozległej dolinie zamek na stromej skale. Kręty, kamienisty dostęp prowadził konwój do jego żelaznych drzwi. W dole szumiała zielona Orawa, w dali widać było polskie wielkogóry. Jeniec ujrzał przed sobš mocne, kute drzwi, odwiecznš rdzš pokryte, krzywe zawiasy i haki z żelaza... Ciasne przejœcia pod murem niezmiernej gruboœci, idšce w półokršg, zamknięte dziedzińce... Potem potworne podobizny dwulwów z szarego kamienia, schody kamienne,wyszczerbione, ciemne przejœcia, ganki, lochy podobne do kominów, wreszcie zimno podziemi, wydršżeń omurowanych i jam wewnętrznoœciach turni... Trzask zardzewiałego rygla, przed oczyma nikły jakiœ brzask œwiatła, nad głowš strop półokršgły, wykuty w skale, z którego cieknie szkliwo wilgoci... Cisza nareszcie i legowisko... Rozdział 10 "WŁADA" Zostawiony w ciemnoœci, usiadł na ziemi i zuciechš wsparł plecy o zimnš œcianę. Głuche mroki lochu roztršcał w jednym miejscu promień œwiatła padajšc spod sklepienia. W skale niezmiernie grubej wybita była kwadratowa jama. Kraty w niejkazały wierzyć, że to okno. Do tego Ÿródłaœwiatłoœci prowadziła framuga tak głęboka, że zdała się być drugš izbš. Na warstwach skały, zwojami idšcych, na wsparciu. ich i umocnieniu z granitu, przyniesionego pracowitš rękš człowieka, œwiatło dnia pełzło niepewne, wylękłe, kamienne jak wszystko naokół. Więzień spoczšł. Nie biegnie już krwawš stopš między cuchnšcymi kadłubami zgrzanych koni, nie słyszy tętentu kopyt, dzwonienia pałaszów i ostróg, trzaskania strzemion i tręzli, nie czuje żšdzy oporu ani wybuchów gniewu szlachcica, którego chamy... Głowa leniwo zwisła na piersi, włosy zsunęły się na czoło i wœród delikatnego mrowienia na skórze czoła, gdy się zsuwały, przepływa żałosna myœl: Czemużeœmy się wtedy sznurami z sukni niezwišzali i nie rzucili razem?... Straszliwe widmo żalu, infelicissimum genusinfortunii, stanęło obok i napój z żółci a octu przykłada do warg. W tej samej chwiliktoœ w pobliżu wyszeptał, wysyczał słowo, drugie, trzecie... Więzień z odrazš itrwogš dŸwignšł głowę i znużonymi oczymajšł patrzeć w daleki kšt ciemnicy. Gdy oczyjego przywykły do mroku, zobaczył człowieka. Nieznany towarzysz siedział na ziemi. Przykuty był do swego miejsca, do haka, poza nim wbitego w œcianę. Kilkakroć szeptał coœ z cicha, wymawiał słowo tajemnicze. Gdy nie otrzymał wcale odpowiedzi, rzekł głoœno po polsku: - Cóżeœ jest za jeden, człowieku? Rafał z najgłębszš odrazš usłyszał w tymmiejscu mowę ludzkš. Milczał. - Cóżeœ jest za jeden, człowieku? Węgier, Liptak czy nasz z Polskiej? I teraz przybysz nie dał żadnej odpowiedzi.Ale tamten nie przestał mówić. Głos jego dygotał z rozkoszy. Coœ w tonach jego drgało i zanosiło się od wytrysków uczucia. Zadawał nieskończonš liczbę pytańprędkich i namiętnych, dowiadywał się, czyteż już jesień, czy buki po reglach czerwieniejš, czy też już kurniawy jesiennebyły, czy nie. Pytał się i odpowiadał sobie,że pewno kierdele zeszły w dół, a bace idšprzy koniach, perciami. Hale puste, ino się ta niedŸwiedŸ kole schronisk wałęsa... Ten szepcšcy głos był tak silny, tak potężny, że zdawał się huczeć pod sklepieniem i w kštach ciemnego lochu, ale w tej samej chwili Rafał usłyszał w szumie swej głowy, który go na chwilę nie opuszczał, w łoskotach i osłupiałych wzdrygnieniach serca - inny głos, Tamten rozlegał się między niebem a ziemiš, strzelał jako młoty gromu i trzaskanie piorunu w głuchš noc, lecšc nad wielkim obszarem w odgłosach œwistu bicza i ciosów rzemienia. Człowiek słuchał zdrętwiały w sobie aż do ostatniej kropli krwi, aż do korzeni włosów: - Wyrwę ci z serca ostatniš pociechę, jakobym wyrywał œlepcowi kij z ręki, gdy się do przepaœci przybliża. Otoczę cię trwogš tak nieprzejrzanš, jak ciemnoœć głębokiej nocy, długš jak żal. A póŸniej spuszczę na cię nie wštłš trwogę, lecz smycz zgłodniałych nędz aż do nieznanej, aż do ostatniej, której jeszcze nawet wœród snu ciężkiego nie oglšdałeœ w mglistym przeczuciu. Spojrzysz wtedy przy blasku piorunu w moje otchłanie, nad które górska koza nie chodzi, gdzie ptak w locie truchle je, gdzie wšż nie pełza, gdzie promień słońca na mgnienie ludzkiej Ÿrenicy chyłkiem zaglšda,gdzie odrętwiała ciemnoœć leży przez wieki.Tam przebywa zemsta, która jest mojš. Wezmę na własnoœć każdš chwilę, którš swojš przywykłeœ nazywać, wycišgnę jš nadługoœć rozleglejszš niż wszystka władza twej wyobraŸni. Zatrzasnę drzwi mego zamku i zatarasuję okiennice, żeby ani jeden twój jęk nie doleciał do mego ucha. Zapomnę, żeœ jest na ziemi. Niech cię upadajšcego potršca w samotnoœci twoja zła dola, jako chce. Przepadnij! Zimne ciało słuchacza zsunęło się na ziemię. Głowa upadła na twarde kamienie, a spalone na węgiel usta uczuły smak więziennej wilgoci. Do serca spływałykrople gorzkie jak żółć i ocet. Ciemnoœć, taciemnoœć, w której przebywa zemsta, ogarnęła jego głowę, a kolana swe wgniotła mu w piersi. Był jak kamień na drodze, który każda noga potršca. Wtedy topoczęły mu się wspominać odległe, odległeposzumy, jakoby œwist-poœwist na leœnej górze Łysicy w Œwiętokrzyskim pasmie. Przyjdš z daleka, nadcišgnš z końca œwiata, przepłynš dookoła ze œpiewem i zginš. Oto dŸwięk łaskawy twarz mu owiał leœnš jodłowš woniš. Nim nadpłynšł drugi, czoła dotknšł błogosławionymi rękoma i trzeci, tamtych dwu towarzysz. Uczuwać powiew i ich zapach, dotknięcie, uczuwać na ustach, w sercu - tak było dobrze. Płynęły przyniesione na skrzydle anielskim z dziecinnych lat... Zeschłymi wargami, nie wiedzšc czemu, wymówił do Niego: - Boże, bšdŸ miłoœciw... Serce nie szalało już teraz jak zamieć zimowa, nie burzyło wišzań piersi,, nie szarpało się jak niewolnik w łykach. Szło znużonym, obojętnym krokiem wędrowca przybywajšcego do głuchej mety, która gdzie jest i jaka... komuż wiadomo?... Zdało mu się tylko przez niewyraŸne drzemanie, że owa meta to wšskie, długie, z czarnego piachu i skał międzymorze, gdzie jedynie drapieżny ptak czasami spoczywa. Zdawało mu się za chwilę, że on sam to jest nie co innego, tylko wicher bezgraniczny lecšcy nad morzami. Wały pod nim morskie, brunatne, równie pod nim, porznięte w szkliste skiby. Granatowe ciemnowode wełny ubrały się w piany. Lšd zginšł. Skaczš olbrzymie potwory, wiekuiœcie młode góry morza, przez niski lšd z okrzykiem swoim straszliwym... Huczš zielone fale przypływu przebiegajšc wydmy czarnych piachów, pękajš u tej samej mety i z niepowtórzonym jękiem, z okrutnš skargš wydajš z łon ten sam głos odwiecznej żałoœci, głos wypływajšcy z ludzkiej duszy... W sercu zostaje pusta ciemnica, miejsce, skšd odszedł nawet żal,nawet wyrzut, niby miejsce w domu, z którego wcięto na barki i wyniesiono trumnę. Nie jest już wichrem, lecz topielcem wywleczonym za długie mokre włosy z niezgłębionego odmętu. Ręce ma zimne jak woda, nogi zdrętwiałe, oczy z lodu, serce nieruchome i obojętne bardziej niż podwodny kamień, przez który spienione skaczš fale. Głowa spoczywa jakoby na czyjejœ dłoni dobrotliwej, zaznajšc ciszy i nicoœci. Tymczasem drzwi się dawno otwarły i dozorca więzienny, przestšpiwszy próg kaŸni, postawił obok Rafała posiłek i wodę. Był to. chłop barczysty, w jakimœ wyszarzanym urzędniczym kostiumie. Skoro tylko stanšł w progach, więzień przykuty zaczšł go o coœ błagać jęczšc i skamlšc. Dozorca przez czas pewien œmiał się oschle. Miamlał przy tym różne wyrazy niemieckie i węgierskie, polskie i słowackie:- Die schwerste! Jo... Die schewerste! Die Kerkerstrafe des dritten Grades..: Ne mohu... Więzień znowu zaskomlał jak pies. Strażnikruszył ku niemu i kluczem żelaznym odemknšł obręcz, która w połowie korpusuobejmowała skazańca. Zbój, spuszczony z łańcucha, stanšł na nogi i zawył radoœnie. Wycišgnšł ręce do góry i rozprostował zgięty krzyż. Dozorca cofnšł sil do drzwi i zaparł je swojš osobš. Wtedy uwolniony zaczšł biegać w kółko po izbie, dzwonišc kajdanami ręcznymi i nożnymi. Zawracał w miejscu i skakał aż do sufitu, zwinnie, pomimo kajdan, wyrzucajšc nogi. Splótł ręce i założył je na tył głowy... - No, Mocarny, potańcuj...Zbójnickiego!-mruczał dozorca œmiejšc się po swojemu. Góral puœcił się w tan. Przeginał się w tył,ciskał naprzód, wywijał rękoma i skakał wprawo, skakał w lewo, od jednej œciany do drugiej. Jego nogi w mgnieniu Ÿrenicy dokonywały błyskawicznych skurczów i wygięć nie do uwierzenia. To elastycznie ginęły, to znowu, jak doskonała stal, kuły kamienne płyty posadzki. Prędko, coraz wœcieklej miotała się jego oszalała głowa. Była i pod stropem, i nad ziemiš, leciała kołem. Czarna koszula migała to tu, to tam.Z piersi wypadał obłškany krzyk, ptasie czy zwierzęce pogwizdywanie, pochutnywanie sylabowe, wilcze czy rysie. W pewnej chwili ten ogromny chłop jednym skokiem znalazł się we framudze okna. Nimdozorca zdšżył słowo rzec, gest uczynić, wdrapał się po murze, wszczepiajšc bose stopy w szczeliny między głazami. Uchwyciwszy się rękoma żelaznych prętów małego okienka, zawisł pod sufitem jak pantera. Jego wychudła twarz, obwieszona pozlepianymi kudłami, przywarła do żelaznej kraty, a całe ciało znieruchomiałonagle i zastygło. - Mocarny! Halt! Mocarny, ja tobie mówię! Nieder!-ryczał dozorca chwytajšc go za bary. Góral nie poruszył się i nie odpowiadał. Oczy jego były wlepione w widne na niebie, dalekie polskie góry. Długi, czarny policzek przywarł do zardzewiałych krat, włosy zwisły w tyle zadartej głowy długimi strzępami jak nastroszone ptasie pióra. Takwiszšc w oknie zaœpiewał, zaklšł, zaszlochał: Ej, wirsycku, wirsycku, ej, dałbyk cię ozłocić, E, kieby mi się mogła, ej, moja wola wrócić!... Był to krzyk przecišgły, prawdziwy krzyk z głębi duszy, wołajšcy na góry, które żyjš i czujš. Całe podziemie, cały zamek napełnił ten głos. Zdawało się, że zatrzšsł jego podmurowaniami i sufitem kowanym w skale. Dozorca siepał się z więŸniem. Ten jakby zapomniał, gdzie jest ico się z nim dzieje, œpiewał jeszcze mocniej: Ej, wirsycku, wirsycku, ej, dałbyk cię ozłocić... - Mocarny! - wrzasnšł dozorca bijšc go kluczami. Ej, wirsycku, wirsycku... Udało się wreszcie strażnikowi grodu chwycić zbója za kołnierz i zwlec na dół. Stanęli obaj w smudze œwiatła, tuż nad głowš Rafała. Góral wstrzymał pilnowacza i pokazujšc leżšcego spytał szeptem: - Cóż to za człowiek? - A kto jego wie? Taki sam pewnie zbój z gór jako i ty. - To ta nie zbójnik. - No? - To jakisi sponiewierany ceper. Ka ta takiemu!... - A skšdże na nim cyfrowane portki zbójnickie, cucha i pas? - Czy ja wiem skšd? Moze kany ukrad... - Zbójom ukrad! To musi być chwat! - Chwaty som ta jest wselnijakie. Za chwilę góral, wtłoczony w obręcz, przykuty do haka, na swoim miejscu siedział już w kucki. Podbite obcasy strażnika zadŸwięczały na chropawych dbałoœciš tak .Ô 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż@Póc ACž@ Bsc €Ct&ăc DW5 B głazach, zgrzytnęła zasuwa we drzwiach. Ucichł odgłos kroków na schodach. Rafał od dawna ocknšł się już był ze swego upadku, widział taniec i słyszał rozmowę. Wszystko, co przecierpiał, całe nieszczęœcie, którego udŸwignšć już nie mógł, zwalił na głowę towarzysza kaŸni. Gniew osobniczy wilka skupiał się w nim. Poczuł w duszy nowš siłę, jakoby w mocnej dłoni poczuł nagle jedlca ciężkiego miecza. Z wolna przez jego głowę waliła się olbrzymia myœl, że to jest może jeden ztych, którzy się poważyli na niš, na tę, której już nie był w stanie wspomnieć... Zła krew zalała mu mózg i ogniem dymišcym napełniła żyły. Wstał ze swego barłogu i twardymi krokami zbliżył się do górala. Czuł w garœciach dzikš siłę do zduszenia gardzieli, która przed chwilš napełniła to miejsce podłym krzykiem. - Słuchaj! - rzekł stojšc nad zbójem - zaduszę cię jak psa! Jesteœ skuty. Nie ruszysz się. Zaduszę cię. Mów prawdę... Góral skulił się, zwinšł w siebie. Patrzał weń z mroku stalowymi oczyma. Milczał. - Dawno tu siedzisz? - Musi dawno! - Ile czasu? - Od siedmi roków siedzem. - Od siedmi... - powtórzył Rafał głosem szyderczym, który się z niego samego natrzšsał jako wróg. Spytał jeszcze: - Za co siedzisz? - Za co? A tobie na co wiedzieć? - Nie powiesz? - Co mi ta! Cłeku! Powim. Za cóz byk miał siedzieć, kiek dezenterował! - Kiedy? - He! Kie ja z wojska! Kęs czasu, bracie. Wzieni me w halak. Kiecki nam koło usy pozaplatowali, portecki cyrwone dali i hybaj! Do pandurów. Poœli my we Węgry, het! ku morzu, w takie straœne równie, pustacie, co nie daj Boze. Wytrzymałek bezjeden rok, bez drugi, alek ni móg dockać końca, kraju... Telo me docliwiło, cok wzioni zdezenterował. We dnie jek sie krył, a namroku leciał ku halom. Ale sie w jednym mieœcisku, na węgierskiej stronie, do mnie przyznali. Wzieni łapać. Dopadli me w takiejwšskiej ulicce, zaparłek sie do muru plecami byłek chłop! - wzionek skalami prać, byłbyk to poprał na kupe, nie daliby rady. Ale me œtukom wzieni. Zaœli me ze zadku, postronek na syfie zarucili -i łapili. Toz to w seœci me bez miasto wlekli. Musiałek bez takom ulice biegać, co me z dwok stron bili. Cosi piećset kijów wsypali. Dobrze! Juœci odesłali me z wartownike do Preœburku, do regimenta. Ale w drodze useptali my sie z jednym wojakem, co me wiód, co był z Luptowa, juœci zdezenterowali my oba. Kaz było iœć? He, bracie! Co ino raz wiater nas obleciał, wiedzieli my ka! Dopadli my do hal, uzdobierali sie, Luptak był za harnasia, i poœli na zbój. He, to było zycie honorne! Œli my w Polskom cy ta na Węgry, na Œlšsk, naMorawe, sedy nas było pełno, ale po kómorak ludzkich pusto... Pandury a wojaki wse nam deptali po piętak a œlakowali. Na ostatek Ÿle. nam wysło. A syćko bez babe! Kto sie frajerek rad trzymał, ten niedługo zbójował. Zabawili my sie hań u jednej nieskoro w nocy i po ćmie nas przysiedli. Piecioro uciekło - ja zaœ w pazdurak im ostał. - Cóż wtedy? - W sifcug, bracie. - Cóż to jest? - Nie wis? To sie lepiej ani nie pytaj... - Ja się niczego nie lękam. Powiadaj. - Sifcug, wis, to je tak: Hań nad okrutnom wodom, nad Dunajem, ka Sigedyn,.wis? som ta jest młacyska, bory straœne, topiele, coik ani nie zgruntujes, ani nie przeŸres, bo to kansi idzie, aze do kraju œwiata. No, tozto nas hań przywiedli, œleje kie koniowi zarucili i wprzšgli do takiego sifu ze siaciem, psenicom - jako padło. Sif wodom seł, a tyœ sie po kraju potykał cišgnęcy... Kieœ nie wytrzymał a padł i skapiał, no, tocie hnet w tym błocisku zagrzebli. Ale to tanic. Dy lekce hań na dnie w borze gnić z pniakami, niŸli tak zyć. Gorzej było, kieœ zesłabł, a nie zdek i nie zdoleł iœć, kie cie postrzał ozbił abo ci gicale w tej młace pokręciło, abo gad uzarł. Praœli cie na tym sifie, i tameœ cekał abo końca kary, abo œmierzci. Kie przysła noc, toœ, jako stał, pokalany po syfie, w tyk stoplanyk gałganak, sełeœ spać. Ale przód ci łańcuskina ręce, na nogi włozyli, a do belki przykuli. I takeœ gnił w tym gnoju i gawiedzi, a zima cie trzęsła. Bo w tyk młacyskak, kie sie zmirkało, sła ze ziemietaka mgła gęsta, brzyćka, z takim pukem-to cie tak przejmo, coœ zębami piknie kłapał jako wilk. A na raniu, lemze malućko namieniało na œwitanie, hybaj! we wode, w młacysko! A nie kces, to cie tak kijem dobili, coœ nie kciał, a wstał i seł, choć ci płacki z óc durkały... - No, dobrze, dobrze... Słuchaj! A żebyœ takspróbował wydać kryjówki tamtych wszystkich. Lżej by cię sšdzili. - Ni! To ta nic nie płaci. Choćbyœ sto razy prawde powiedział, to telo bedzie, co i przez niej. Wezmo cie na spytki, na męki. - Na męki? - Zje ba jakoz! To ino zabawa, kie ci myske na pępek pod garnusiem puœcili. Więcej nie trza. Ale ja ta wolem dobrom, bo krótkom męke, niŸli długi kryminał. - Słuchaj, a jakżeœ wytrzymał, jakżeœ wyżył tyle lat? - Jakek wyzył? He, bracie, powiem ci, jako... Mas tu siedzieć - ani nie wiem, coœ za jeden - ale cobyœ wiedział: syćko przetrzymies, ino trza wiedzieć sposób. - Sposób? - Na jedno musis przystać: abo sie głodem zamórz, łeb se o mur ozwal, abo kieœ chłop, kie mas siłe w zyłak i koœciak, to se upatrz takie jedno misce w sobie, chyć się ónego pazdurami i trzym, a powiedz se tak: Niekze ta! Niekze... Bij, kie mas wolom... - Nic mi z twojej nauki... - rzekł Rafał œmiejšc się ze swej doli gorzkim, ostatnim œmiechem. - Bedzie cie biło rok, bedzie dwa. Ty sie trzym! Nic nie pytaj. Stępi sie to złe, kij mu sie na drzazgi ostrzepie, straci włade ipójdzie se w dyjasi. Nie dam ci rady-rzece-boœ chłop! Insy bedzie niby w sobie tęgi, ale go bieda w miesišc stępi, bo siły nijakiej ni ma, jako ten pniak w lesie: po wierchu mocny, ale go kopnij - ozleci siepróchno œ niego jak ciasto. Taki se bedzie banował, a to na nic - to nagorse. Ty sie trzym! Choć i płono, choć i boli... Wytrzymies, nie bój sie nic. Ha, kie juz telozdoles wytrzymać, to sie w tobie, bracie, siła zsiednie jak krzemień. Włada na Cie przyńdzie telo, co kazdej biedzie do gardłaskocys... A zdusis! Hej! Rozdział 11 ARCYKAPŁAN Pomimo uwag woŸniców i rad najdoœwiadczeńszych a najœmielszych góraliksišżę Gintułt uparł się, żeby jechać dalej. De With ani się nie opierał, ani go nie zachęcał. Był wcišż tak samo obojętny, taksamo pozornie wesoły. Uœmiech, niezłomnš potęgš woli wydobyty, uœmiech stworzony chceniem z nicoœci wesela, uprzejmy i trwały, pozostał na jego ustach taki sam, jak w zaraniu podróży. Wczeœnie wyruszonoz Waasen. Kilku wieœniaków szło przodem, żeby odwalać zaspy, jeœli gdzie drogę przecięły, a obadwaj podróżni wybrali się w ich tropy pod opiekš trzech silnych Szwajcarów. Kiedy wstšpili w czeluœć kamiennš Reussu za Göschenen, przewodnicy nakazali surowe milczenie. Wszyscy szli wolno, skradajšc się na palcach. Pod chmurami, między szczytem a szczytem krzesanic, na zrębach i gzymsach, lekko i wdzięcznie przechylone wdół, marzyły w słońcu lawiny. Œliczny poranek wyzłacał ich łapy złożone na krawędziach, szyje i głowy zwisajšce dla zasłyszenia grzmotów, skowyczeń, dzikiego szumu i samotnej pieœni górskiej rzeki, która przeraŸliwymi skokami miotałasię w czarnych turniach, w œnieżnobiałych zaspach, między zielonymi soplami i wœród tafel lodu olbrzymich jak same skały. Ze drżeniem, odsłoniwszy głowy, mijali Szwajcarowie diabelski most, oœlizgły przesmyk w otchłani, gdzie przeszywajšce gwizdanie Hutschelma oddech tamuje. Dwaj podróżni szli z przymkniętymi oczyma. Trwoga œmiertelna obchodziła ich wokoło. Spod œcian, z głębi bulw i garbów zielonychsoplów patrzały w nich oczy poległych w tym miejscu. Potęga szumu zdziczałej wody powiadała dzieje boju. Kiedy noga za nogš idšc przebyli most i kamienne galerie, de With podniósł oczy po swojemu, sennie, w uroczystym uczynieniu przypatrywał się temu miejscu, skałom, rozjuszonej rzece i tajemnicom przeszłoœci drzemišcym w czarnym cieniu. - Jakiż to urok!... - rzekł do towarzysza. - Prawdziwie... - Mówiłeœ mi, że miejsce bitwy. Lecourbe?... - Tak jest, miejsce bitwy. Czy chcesz może,kochany, poznać dzieje zdarzenia? Skinšł głowš z wyrazem mniemanej ciekawoœci, sztucznego zajęcia. Rzucił poœpiesznie oczyma po skałacli, po drodze, po moœcie... Już za chwilę oczy jego utknęły w próżni i powlokły się ze wstrętem na kulach niedoli, swš własnš drogš, jak żebrak idšcy bez celu szlakami œwiata. Ksišżę zamilkł. Ruszyli dalej, ale tylko do Hospenthalu udałosię im dotrzeć. Wnet słońce zaszło za garby Furki. Nikt z mieszkańców nie chciałsłyszeć o drodze. Wypadło tedy nocować wtej ostatniej mieœcinie przed łańcuchem gotardzkim, dokšd sięga gwara niemiecka. W małej starożytnej izdebce z krzywš podłogš było duszno nad wyraz. Ksišżę nie spał. Słyszał w drzemaniu wersety litanii do Wszystkich Œwiętych, którymi, głoœno jewyœpiewujšc, stróż nocny zaznaczał kwadranse mijajšcych godzin. Skoro œwit ruszono dalej. Szła już przez przełęcz gotardzkš nowa, w roku 1800 zbudowana droga, ale w tym dniu œladu jej nie było. Zamiecie przywaliłydolinę niezmiernymi zaspami. W poprzek drogi i rozdołu, wiodšcego na szczyt, runęły nowe lodowate góry, nowe przełęcze, łańcuchy i doliny. Były to tworyrównie bezcelowe i niepojęte jak węzeł łańcuchów górskich, które się tu schodziłyz czterech stron œwiata. Jechali zrazu konno, potem przesiedli na sanie. Ale zimno nie dawało pobłażania. Na połowie drogi doszczytu puœcili się piechotš. Brnšc w sypkimœniegu, a torujšc sobie wcišż drogę łopatami, posuwali się w górę. - Jesteœmy w samym siedlisku przyrody, nakalenicy dachu Europy. Jakże się to tutaj gmatwa kłšb jej pomysłów! Sama nie wie, co robi... - mówił ksišżę. De With uœmiechnšł się łagodnie. - Po cóż sš te góry, te bezgraniczne, ledwie ogarnione myœlš łańcuchy kamienia iprzepaœcie? Po cóż sš te zaspy? Na co była okropna zawieja, która je tu przyniosła? Mistrz katedry patrzał w pole œnieżne czystymi oczyma, jakby szukajšc tam słów, które wyrzec należy. Wzruszył po dziecięcemu swš wielkš głowš i chrapliwymgłosem, naraz zwróciwszy się do księcia, rzekł: - Nie wiem. - Dla człowieka, ażeby człowiek... - Nic teraz nie wiem. Na szczycie, około martwych jezior, któreo tej dobie zginęły bez œladu pod lodami i zwaliskiem œniegów, zerwała się zamieć tak straszna, że obaj podróżni zwštpili o swym ocaleniu. Stali w samych chmurach, wlodowatej pracowni œniegu. Nie wiedzieli, czy dokoła nich kršży noc, czy dzień. Wicher straszliwy ryczał w tršby jaskiń niewidzialnych. Przelatujšc tamtędy z północy na południe globu ziemskiego, grałna harfie łańcuchów górskich, œwistał w szczeliny lodowych pieczar, gdzie już nie masz życia. Gardziel przepaœci wyrzucała w chmury chichotem drgajšcy dech. Serca biły przyœpieszonym tętnem, a nogi drżały. Na pół skostniali, œmiertelnie znużeni, upadajšc co krok w lotne zaspy przywlekli się do schroniska. Tam przewodnicy po długich mozołach roznieciliogień, zgotowali wody i jaki taki posiłek. Zawinięci w futrzane płaszcze, podróżni spędzili tę noc na drzemaniu w pobliżu ogniska. Następnego dnia z równym mozołem zeszli do Airolo na włoskim zboczu Alp. I tam leżały zaspy, a zadymka kryła œwiatło. Najętymi końmi ruszyli co prędzej w dół przez Biasca, Bellinzonę, Lugano. Dopiero w lombardzkich nizinach wionęły ku nim powiewy italskich ogrodów iciepłych mórz. Ziemia była jeszcze szara i zimna. Sennie nad jej mokrymi płaszczyznami, dokoła nieskończonych rowów, stało drzewo oliwne, podobne do wierzb Północy. Ale już tu i owdzie lœnišca murawa płoniła się w ciepłym zaciszu przykop zwróconych ku południowi. Wieœniak wychodził do pracy w polu i z uœmiechem zdumienia a mimowolnej wzgardy poglšdał na ciepłš, zabawnie obszernš odzież ludzi przybywajšcych zza gór. Nigdzie nie zatrzymujšc się dłużej, rozstali się podróżni na nizinach z rzekš Ticino, którš byli widzieli, gdy zlatała potokiem ze œnieżnych jaskiń Gothardu. Przebyli leniwš, mułem i kamieniami zawalonš Po. W pierwszych dniach marca dosięgli liguryjskich Apeninów i wjechali w ich wšwozy. Po górskich drogach wlokły się ładowne zaprzęgi o dwu olbrzymich kołach i prastarym, starorzymskim hamulcu, cišgnione przez osły, muły i konie. WoŸnicatrzaskał wesoło z bata, pędzšc w doliny, gdzie stał perłowy zmrok wiosennych mgieł, wdzierajšc się na skaliste przełęcze, i znowu lecšc dołu. Gdzie rzucićokiem, słały się oliwne gaje powlekajšc srebrnš szaroœciš wyschłe, kamieniste pagóry. Lœniły się pod słońcem chropawe jak zeschła ziemia œciany domostw wieœniaczych. Po nadrzeczu tuliło się tam i sam zwarte, spiętrzone miasteczko o domach jasnożółtych. Zwisał z ogrodowychmurów przypołudnik o trójgraniastym liœciu, a tu i owdzie kwiat jakoby naszego ostu wytryskał z jego zwojów. Potworny kaktus wwiercał w szczeliny skał i œcian szpony swych korzeni i wystawiał na słońce krzywe pazury łap rozpłaszczonych. Za żelaznymi kratami domów zalœniła kiedy niekiedy rabata lewkonii, przemknšł dokoła twarzy cudowny odor gajów różanych, musnšł oczy daleki widok kamelii w kwiatach, siejšcych dokoła swych œlicznych osób białe i pšsowe płatki uwiędłe. De With, który był w tym kraju po raz pierwszy w życiu, patrzał na wszystko okiem zgasłym tak samo, jakby miał przed sobš œciany i piec zimowego mieszkania. Na szarš barwę jego twarzy goršcy wiatr, przylatujšcy zzamórz, wywabił słabe rumieńce. Między zsuniętymi brwiami została posępna rysa. Wjechali w granice Rzeczypospolitej Liguryjskiej, niegdyœ Genueńskiej. Góry były coraz wyższe, coraz bardziej skaliste... Nareszcie po tylu dniach rozwarły się wyloty dolin, rozstšpiły się skały. Na widnokręgu lœniło się morze dalekie. Ksišżę miał w oczach płomień, a okrzyk szczęœciaw œciœniętych ustach. Nie mógł powstrzymać myœli, która, jako prawda nieujęta, niejasna, nie dajšca się zawrzeć w słowie, rozpierała mu piersi. Rzekł wreszcie: - Jakże obmierzłymi sš kraje, w których los postawił naszš kolebkę! Oto jest ziemia godna człowieka. W niej się zamyka œwiat i jego dzieje. Przybiegliœmy do tych brzegów nie tylko cieleœnie, ale duszami, tak samo jak tu cišgnęły barbarzyńskie plemiona ze wszelkich obszarów i stron Północy, ze Wschodu i Zachodu. Nie mogę się zaprzeć...Kłamałbym mówišc inaczej: jeżeli kocham jakš krainę, to tylko tę. To jest ojczyzna mojej duszy... Spojrzyj... Na krańcach widnokręgu wyginał się lœnišcy łuk morski, wiecznie napięty. Promienista strzała słońca leżała w jego cięciwie. Wzrok nurzał się w zieleni obszarów wodnych z takš rozkoszš jak w powietrzu. Chwiały się fale w œwietle, podzielone przez wstęgi błękitne jakoby na chóry anielskie, œpiewajšce pieœń morza. Daleko, ze skalistych w dole brzegów, olbrzymie pinie wychylały nad wodami czarne korony, a najdalej na cyplu kamienistym strzelała w niebo kępa cyprysów na podobieństwo pięciu czarnych płomieni. Z nicejskiego brzegu we mgle bielały liguryjskie Alpy, a na lewantyńskim czarnš masš rozsiadły się Apeniny, chropawe od piargów, czarne, jakby spalone przez sirocco góry Rocca, Giugo, Santa-Croce... - Genueńska Zatoka... - mówił ksišżę do siebie. - Melodiš fal swoich wykołysała dziecięce i młodzieńcze wichry marzeń, straszliwe burze żšdz czynu Krzysztofa Kolumba. Jej to nawałnice ciosały w jego duszy wolę straszliwš. Ta to zatoka wywiodła go w tajemnicze pustynie wód, wnieskończony, siwy ocean, w szlaki jego młodocianych marzeń, do Indiów... My nędzni ledwie wštłymi myœlami zdołamy obejœć te drogi przezeń odkryte, przepłynione aż do ostatniej granicy, skšd mógł napisać do królowej Izabeli te dumne,zaiste królewskie słowa: "Ziemia nie jest tak wielkš, jak pospolity lud mniema, przeciwnie, ziemia jest mała". To samo błękitne morze wyrzuciło ze swoich pian na lšd starego œwiata Korsykanina, pierwszego konsula, co teraz zbrodniami tyranii napełnia grozš Francję...De With grzecznie potakiwał albo słuchał cierpliwie. Powóz skierował się na prawo i wbiegł na główny goœciniec prowadzšcy do Genui. Wkrótce podróżni znaleŸli się w jej wšskich ulicach, w tych ciasnych lochach, wiodšcych z góry w otwarte morze. Krótko bałoœciš tak .Ô 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żEPc Fjec GĎy HH óc €I;/)c Jd>ű tu jednak bawili. Celem ich podróży była posiadłoœć "brata" Vicini w okolicach miasta. Przebrawszy się w hotelu w suknie lżejsze i cieńsze podšżyli we wskazanym kierunku. Willa Vicini leżała na górze obrosłej krzewami. Było południe, kiedy stanęli u wejœcia. Wpuszczeni do ogrodu przez starożytnš żelaznš bramę, szli przez czas pewien w górę wšskim korytarzem, utworzonym przez dwa wysokie mury. Fale bluszczu przesadziły szczyty murów i płynšc, kapišc, wiszšc soplami długimi aż do ziemi,uczyniły z tej drogi majestatyczny, a zarazem cudnie przychylny krużganek. U krańca jego były drzwi domu. Jońskie i korynckie kolumny bielały na słońcu, barwišc dalekie tło ciemnych gajów niewymownš plamš. Służšcy prosił przybyszów, żeby zechcieli zaczekać na przebudzenie starego margrabiego w salonach dolnych czy w ogrodzie. Wybrali ogród i poszli w górę po œcieżce wysypanejżwirem drobnych kamyków, które morze z dalekich stron przyniosło i na brzeg wyrzuciło, a pracowity człowiek na tej drodze rozsypał. Małe jaszczurki przebiegały słoneczne place, zatrzymujšc się chwilami i patrzšc zielonymi oczyma na nieznanych ludzi. Ludzie Północy szli krok za krokiem, wielbišc oczyma cudne drzewa,a raczej niewysłowionš ich pięknoœć. W jednym miejscu mur był niższy i można było, wspinajšc się na palce, zajrzeć na drugš jego stronę. Rósł tam na południowym stoku, ze wszech stron okolony œcianami wirydarz owocowy. Wiosnago już dotknęła. Jak senna rozkosz ukazały się przed oczyma pod przeciwległym murem wysmukłe rózgi brzoskwini, oblepione jasnoróżowym kwieciem, które same liœcie wyprzedza. Stało pod słońcem. Ksišżę zmrużył oczy od przelatujšcego ciało dreszczu. Marzył. Zdało mu się wskutek osobliwego złudzenia, że widzi jasnš, niewinnš, zawstydzonš dziewczynkę lat piętnastu. Byłażby to jego siostra, czy inna, obca? Widział jš kiedy czy nie? Taka właœnie jak te gałęzie: wszystka różowa, skromna i siostrzanej duszy... Ma jš w oczach, a od tego widoku bezcennymi kroplami szczęœcie spływa w zaskorupiałe rany serca. - BšdŸ pozdrowione, drzewko... Całš przestrzeń zwartym gšszczem zarosły rozłożyste pomarańcze i cytryny. Każda gałšzka była obarczona płomiennymikulami dojrzewajšcego owocu. Jasnosrebrzyste cytryny liczne były jak liœcie. Już figa puœciła ze swego szczytu nowotne, wštłe, prawie białe listowie, a słodki kasztan pški, które ozdobiły końce jego nagich a powikłanych gałęzi. Weszli do parku. Stanšł przed nimi eukaliptus z pniem prostym i wyniosłym jakmaszt, ukazał się jego cielisty odziemek, który zrzuca korę na podobieństwo człowieka pod zwrotnikiem, zrzucajšcego ciepłš odzież. Sięgnšł od stóp do połowy, zda się, wysokoœci góry. Tam, w wyżynie rozpostarł swe nieogarnione konary i gałęzie, pręty i liœcie zwisajšce jak u topoli, ciemne i twarde niby pergamin. Wychylił się z gšszczów bukszpanu laur kamforowy z małym i wštłym liœciem i magnolia, olbrzymia jak lipa wielowiekowa. Co krok zastępowało drogę i zasłaniało pół nieba inne zjawisko. Więc w jednym miejscu chwiał ciemnymi sukniami i żółtymikwiaty, liœćmi jakby wyciskanymi ze skóry -bukszpan, dziwny obraz œwierka i mirtu... Winnym, między garbami góry, dumały brazylijskie i afrykańskie palmy. Ich pnie chropawe i włochate, najeżone tarczami i kleszczynami, ksišżę przywitał westchnieniem. Łuszczaste kadłuby wydŸwignęły się w przestwór i miotały tam kity piór. Wœród ich gałęzi leżały już na złotych prętach żółte, okršgłe, tęgie gruzły niedojrzałych daktylów. Wkroczyli wgłęboki cień. Podniósłszy oczy ujrzeli niezmierne widły, odnogi i pędy libańskiego cedru o korze brunatnej ze srebrzystš tamisam poœwiatš mchu, ze złotymi bulwami żywicznego obaru. Obwieszony niezmiernš liczbš szyszek, obszar korony cedru tworzył sam z siebie puszczę. Stojšc na wyniosłoœci tej góry patrzał już może w liguryjskie wybrzeża tysišc lat, a może dwatysišce, bo długoœci jego wieku nikt nie wiei nie zbada... Może gałšzkę jego zasadził tutaj pierwszy żeglarz fenicki, może rzuciłziarno idšcy œwiatami Żyd Wieczny Tułacz...Tu i owdzie otwierały się między gajami rozległe, pochyłe trawniki, zamknięte ze wszech stron łšczki, usiane kwieciem tymianku i rozmarynu. Zza drzew dochodziłwesoły i niespokojny plusk małej fontanny i ciche szemranie wody, uchodzšcej w głšbpłaskiej cysterny z białego marmuru. Któż by się zdziwił, gdyby na jego spotkanie wyszedł z wilgotnych, lœnišcych zaroœli nagi faun o ciele brunatnym i włochatym, gryzšc złotš pomarańczę i œmiejšc się z łotrowskš rozpustš? Któż by się zdziwił ujrzawszy na gzymsie marmurowym białe jak on ciałko nimfy? Ucho słuchało, czy nie odezwie się radosny głos piszczałek i krzyk wiosennej radoœci... Przezierały w istocie z głębin liœci białe ramiona. Ale była to podobizna człowieka wykuta w marmurze. Kiedy zbliżyli się do tego wizerunku, ujrzeli, że Ÿrenice jego i powieki były wyżarte przez czas i deszcz. Patrzały bezkształtnymi dołami. Ust już niebyło, a spięcie togi na obnażonym ramieniu było tak samo porosłe mchem jak czoło i brwi... - Œpij w spokoju, potężny patrycjuszu... - rzekł Gintułt odchodzšc z tego miejsca. Z zadumy i znużenia wyrwał ich szelest listków cienkich jak jedwab, wštłych, gładkich i subtelnie kreœlonych niby wodnymi znakami, a ruchliwych i czułych na każde tchnienie bardziej niż puch. Szept kończystych listków, gdy się jedne do drugich z trwogš tuliły ostrymi w brzegu powierzchniami modrawej barwy, wzbudzałszczególnš litoœć. Białe, równe, okršgłe pędy, poprzedzielane obršczkami kolan, rosły tu w kępach odosobnione od reszty roœlin, jak cudzoziemcy wyrzuceni na niegoœcinny lšd. Był to biały bambus. A dalej o kilka kroków czerniały, lœnišc i œwiecšc, dzwoniły tš samš zaiste mowš kępy czarnego. Wskutek cišgłej wędrówki pod górę podczas upału przybysze byli bardzo znużeni. Siedli na kamiennej ławce. Ksišżę Gintułt wydobył teczkę i jšł przeglšdać listy polecajšce i papiery, które należało wręczyć "bratu" Vicini, skoro go według znaków poznajš. Wtem podniósł oczy - i papiery upadły mu zršk na kolana. Naprzeciwko ławki, po drugiej stronie placyku zasypanego szarym żwirem, stały cyprysy w grupie tworzšcej jak gdyby czarnš i ciemnš kaplicę. Szczyty ich strzeliste, zionšce w niebo ostrymi języki, schodziły się w górze. W głębi, pomiędzy ich pniami, w mrocznej nawie, skšd ranna rosa jeszcze nie odeszła, stałorozłożyste drzewko rododendronu, na wysokoœć nie przechodzšce wzrostu człowieka. Cała jego korona była w olbrzymich kwiatach, a wštłe listki ginęły między nimi. Barwa kwiatów była karminowa, a w głębi kielichów ciemniejšcaaż do najtęższego karmazynu. Wytryskała zcyprysowej ciemnicy jak gdyby krzyk symboliczny, znak-zwiastun prawdy, pierwszy raz spadajšcej między rzesze ludzkie. Ten krzak ognisty, zionšcy najpotężniejszym ogniem przyrody, stał w swym ciemnym odosobnieniu jakoby arcykapłan, wznoszšc ku niebu tajemniczy,najwznioœlejszy głos życia. Obaj podróżni wstawszy zbliżyli się ku niemu. Z rozkoszš i czciš patrzali na jego kwiaty olbrzymie, których głšb purpurowš nakłuwajš czarne znaki, jakoby ukšszenia ciemnoœci. Ksišżę Gintułt podniósł rękę i ułamał jednš gałšzkę otoczonš kwiatami. Podał jš Mistrzowi. Ten wzišł jš i przez chwilę trzymał w ręku œciœniętych. Oczy miał spuszczone na kwiaty. Z nagła ciężkie drżenie przebiegło całe jego wielkie ciało od stóp do głowy. Upuœcił gałšŸ na ziemię i stał nad niš ze zwieszanš głowš jak nad otwartym grobem.Ksišżę poznał jego cierpienie. - Nie ma już, bracie, tej - rzekł de With - która była godnš tych kwiatów. Dla niej tu rosły. Jš wysławiajš. Duch mój poznał... Schylił się jeszcze bardziej, zgarbił. Splecione kurczowo ręce przycisnšł do piersi. Z niewidocznych oczu jego padło na kwiaty kilka samotnych łez, a z ust te słowa ciche: - Któraœ wzgardziła mnš i odeszła, któraœ zdeptała głowę mojš i serce, i duszę mojš... Odpuszcza ci się twa wina... Tak żywej jako i umarłej. Niech będzie błogosławione szczęœcie twoje... We wszystkim, coœ uczyniła dobrego i złego... A jeœli już odeszłaœ z ziemi, bšdŸ błogosławiona... na wieki... Na wieki... Rozdział 12 NIZINY Jednego z pierwszych dni wrzeœnia 1804 roku Rafał Olbromski wyszedł z dolin i lasów i zmierzał ku nizinom. Rok z górš przesiedział w więzieniu na zamku orawskim jak pospolity zbrodniarz, aczkolwiek nie popełnił czynów, o które goposšdzano. W cišgu kilku pierwszych miesięcy milczał wzgardliwie i nie chciał wymienić nawet swego nazwiska. Jako odmawiajšcego wszelkich zeznań, według nowej procedury austriackiej z roku 1803, karano go ciężkim więzieniem za samo milczenie. Nie mógł przecież inaczej. Musiałby był odsłonić całš nagoœć swego nieszczęœcia, wykryć tajemnicę œmierci Heleny de With, opowiedzieć dzieje miłoœci iœmierci. Musiałby był wydobyć z lochów wspomnienia cały sekret, zniesławić po œmierci tę, która z jego winy zginęła, dla uratowania swego życia, życia, co obmierzło... Powiedział sobie, że lepiej tak,jak jest. Leżeć w barłogu więzienia, aż koniec jakiœ będzie! I wzgardziwszy samš œmierciš czekał na niš obojętnie. Œmierć nieprzyszła. Wysłała naprzód służebnicę swojš, chorobę. Tyfus więzienny porwał gow szpony i trzymał tak długo, jak chciał. W trakcie tej choroby sprawa wykryła się nagle i prosto. Oddział piechoty drugi regiment pandurów, Panalisten Croaten grafa von Nadasti, w kierpcach, czerwonych majtkach i baranich czapach, "œlakujšcy" zbójników nowotarskich - wykrył podczas rewizji w chacie gazdy, u którego Rafał czasu szczęœcia przemieszkiwał, jego paszport i niektóre rzeczy. Zabiegliwy gazda pienišdze na wszelki wypadek dobrze ukrył, a o papiery dbał niewiele. Sędzia obieralny, prowadzšcyna Węgrzech w komitacie najbliższym sprawy zbójeckie, otrzymał te dokumenty po upływie znacznego przecišgu czasu, domyœlił się jednak od razu, że należš do tajemniczego więŸnia. Stwierdzenie tożsamoœci osoby było już tylko kwestiš czasu. Kiedy w chwili badania sędzia wymienił jego nazwisko, ten zadrżał i wlepił weń oczy œlepe z boleœci. Ale za chwilę, gdy go pytano, gdzie jest kobieta, zktórš, według œwiadectwa gazdy, mieszkałna Podhalu, skłamał z prostotš, szczeroœciš dziecka i nadzwyczajnie bezczelnym sprytem, jakoby to było dziewczę lekkich obyczajów, spotkane przezeń na ulicach Krakowa. Sprzykrzywszy jš sobie, wygnał. Oto wszystko. Poszła do miasta z płaczem. Gdzie jest obecnie, tego nie wie. Zapewne wspelunkach miejskich prowadzi swe rzemiosło. Przebranie swoje za zbójnika wytłumaczył łatwo i jasno, umiejętnie przeinaczajšc szczegóły rzeczywistego wypadku. We wrzeœniu puszczony został nawolnoœć. Jako szlachcic nie otrzymał nawetzwykłej porcji kijów, którš prawo austriackie żegnało swoich pupilów więziennych. Z całego dostatku otrzymał paszport swój pruski i kilka strzępów zbójeckiego ubrania, w które nie sposób było się odziać. Dozorca więzienia z litoœci darował mu, co mógł zbyć bez żalu: zdartezawadiackie buty węgierskie z cholewami, kaszkiet urzędowy pozbawiony oznak, wreszcie krótki i wyszarzany spencerek furmański. Tak odziany, Rafał wzišł kij w rękę i ruszył z tego miejsca. Kiedy minšł żelazne drzwi zamczyska, nie obejrzał się poza siebie. Czmychał jak lis, którego rana się podgoiła. Co pary w piersiach, dolinami Wagu... przed siebie! Był zniszczony do ostatniej koœci, zniweczony do ostatniej żyły. Twarz miał żółtš z sinymi plamami, nalanš, opuchłš, włosy przerzedzone, brodę zarosłš. Był tak słaby, że nogi w goleniach wyginały się pod nim, kolana same raz w raz leciały ku ziemi, a w dłoniach czuł wcišż ogień, jakby w nich œciskał dwa płomienie żywe. Jedna w nim tylko była chęć mocna i niewzruszenie twarda: Uciekać! Rwał też bez wytchnienia. Czasem na wozie Słowaka, wspinajšcego się w górę po drzewo, odpoczšł i skrócił sobie drogę o zuchelek. Czasem przysiadł na rozworze bryki żydowskiej i nie postrzeżony przemknšł kilkaset kroków. Wœród nieopisanego mozołu przedostał się dolinami ku Czacy. Miał w tym miejscu odpoczšć, ale ujrzał przy drodze kamienny słup z obrożami na łańcuchach do zamykania szyi a ršk skazanego na pręgierz, więc w nocy kopnšł się dalej. Na przełaj, rzadko kiedy dopytujšc się o drogę, cišgnšł ku Krakowu. Omijał trakty, szersze drogi, ludne wsie, aby go zaœ kto nie poznał i nie zaczepił. Jeœli noc była ciepła, nie dżdżysta, sypiał w stogach siana, w kopach potrawu, pod stertami zboża. Pożywiał się, jak mógł. Zachodził naodludne plebanie koœcielne i udajšc wędrownego Słowaka, który w "Polskom" idzie za zarobkiem, zdobywał miskę warzy albo kromkę chleba. Lepiej nieco podjadł sobie u braciszków w pewnym klasztorze, gdzie mu dano nocleg pod dachem; póŸniej tylko w ostatniej potrzebie zbliżał się do ludzi. Kilkakroć udało mu się nakopać rzepyalbo kartofli w odległym stajanku i upiec jena zaraniu w jałowcowych gšszczach. Do chłopskich mieszkań wstępował kilkakrotnie w ostatnim głodzie. Słowo proœby, zwrócone do pańszczyŸnianego chałupnika, nie mogło mu przeleŸć przez gardło. A jednak musiał żebrać i jadł chłopskie kluski z mlekiem, zapraszany życzliwie do misy. Rozpowiadał kmetonom żałosne, a z przedziwnym artyzmem zełgane historie i bawił się żywo rozdziawionymi gębami słuchaczów. Nareszcie wzgórza poczęły się zniżać, doliny rozcišgać szeroko. We mgłach stanęły przed okiem równie omglone... Rafał powitał je z niewysłowionš radoœciš.Jego nienawiœć do gór równała się teraz ich wysokoœci. Niziny zapowiadały coœ lepszego, odmianę, nadzieję... Był pochmurny dzień. Obłoki o kształtach ledwie dostrzegalnych grubš nawałš zaœciełały niebo. Posępna ich barwa œcigała i tępiła wypieki schorzałego œwiatła, co się gdzieniegdzie chyłkiem przekradało w przestrzeni. Północno-zachodni wiatr nadlatywał i zacichał miecšc po polach przewiędłe i zeschłe ŸdŸbła. Naokół stały œcierniska opustoszałe, czerniejšce, brunatne od krwawnika. Tylko zaroœla wysokich ostów zostały na miedzach po to, żeby wiatr mógł obdzierać ich posiwiałe kudły i roznosić po œwiecie. Tam i sam stojšce wysmukłe brzozy nie straciły jeszcze letnich liœci, ale kuliły się już i gięły bez dziewiczego wdzięku, gdy wicher podwiewał ich nadobne, strzępiaste suknie. Rzadko gdzie leżały jeszcze na zagonach krwawe garœcie tatarki i gęsto czerniały badyle ziemniaczanej naci. Szedł przez bezpłodnš piaszczystš okolicę. Wlókł się suchymi lasami po niezmierzonychwrzosowiskach, które, jak oko sięgło, okrył przeœliczny kwiat liliowy, po zeschłych mchach trzeszczšcych pod nogš. Czasami las się otworzył i okazywał rudš przestrzeń piachów, porosłš ciemnymi kępami jałowca. Wšski szlak przemykał się kręto między krzakami, a na nim dwie zastygłe koleiny, wyorane w piasku i dawno przybite od deszczu, prowadziły do wsi dalekiej, z chatami krytymi słomš, szarymi, jak szarym jest piach i mech. Niekiedy wœród tej przestrzeni, tak pustej, jakby po to tylko istniała, żeby deszcz przelatujšcy tymi stronami miał na co padać, ukazywałosię stojšce między wydmami miasteczko, toznaczy - koœciół wyniosły, a dokoła niego komunikiem zwartym żółtawe tyły stodół. Nad dachami kilka wielkich drzew obłamanych u dołu. A dalej znowu przymglony widnokršg. Z niego przywykłe oko wydzieli mgliste smugi lasów, bliżej niebieskie ich pasma, i szare, suche szkielety topoli a wišzów, sterczšce na straży jakiegoœ folwarku. Głuchš ciszę przerwie tylko z dala niesione naszczekiwanie psiny, która kwaœnym, ochrypłym dyszkantem złoœci się na swojš dolę. Czasem wrona przelatujšca wystraszysię œmiertelnie, ujrzawszy niezwykłš posturę wędrowca, i z wrzaskiem poszybuje do najbliższej kniei. Ta chmurna, spłowiała strona o barwie obłoku, nie zawierajšca w sobie nic zgoła, przygarnęła wędrownika jak żywioł rodzimy. Wcišgał płucami jej powietrze i nie mógł się nasycić widokiem. Po stokroć przystawał; nakrył, bywało, rękš oczy od œwiatła i patrzał. Czuł pieszczotę tego widoku prawie fizycznš. Było mu cieplej. Odczyniało się samo przekleństwo uroku. Żeby tak jeszcze posłyszeć swojš własnš, ze. Krótko bałoœciš tak .Ô 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żKPRc L˘Ů c M{Ş c N%* c O&738 sandomierskš gwarę, swój domowy akcent,żeby tak dobrnšć do swego dnia i swojej nocy! W pewnym miejscu drożyny uboczne wywiodły go na ludny goœciniec, na bitš, szerokš drogę. Bocznš œcieżynkš, twardym szlaczkiem ludzi ubogich, szedł szparko, nóg nie żałujšc. Był do kolan zbłocony, schlastany przez wiatr, przeziębły do szpiku koœci, a głodny jak pies bezpański. Raz w raz waliła tym goœcińcem to kareta czterokonna, to bryka krakowska, to lekka wolantka. Szły fury frachtowe, wlekli się najętymi szkapami pejsaci Żydzi. Pod wieczór ukazała się przy tej drodze w szczerym polu murowana oberża, przed którš niemal wszyscy podróżni zatrzymywali się na dłużej. Rafał niewiele myœlšc, aczkolwiek złamanego cwancygieranie miał przy duszy, przesadził rozciapanebajora wejœciowe i wkroczył do głównej stancji. Była to izba ogromna, wilgotna, zimna i pusta. Pod œcianami stały szerokie ławy i ciężkie stoły na skrzyżowanych nogach. W jednym rogu mieœcił się szynkwas z wódkš, piwem i pewnš kolekcjšzardzewiałych kiełbas. W subtelnych półcieniach antałków uwijał się chudy człeczyna z oczyma krzywoprzysięzcy, biegajšcymi na wszystkie strony. Indywiduum to milczało zawzięcie i było złe, jakby jego goœcie byli członkami band karpackich. Rafał kiwnšł karczmarzowi niedbale głowšiusiadł sobie wygodnie w ciemnym kšciku. Zapach kiełbas przewracał mu kiszki i doprowadzał do głodowych mdłoœci, a odorwódki sprawiał szum i zamęt w głowie. W karczmie siedziało kilkoro prostactwa. Jakiœ furman grał w zatłuszczone karty zesługusem w liberii, dršc się i swarzšc. Leżały przed nimi pienišdze. Obok stały półkwarcia z piwem. Kurzył się na misce tłusty schab i wódka szkliła w zielonej flaszy. Olbromski podlegał napadom potyfusowegó głodu. Domyœlał się, że za chwilę coœ przedsięweŸmie: wydrze mięso foszmanom albo zerwie kiełbasy wiszšce w półmrokach szynkwasu i połknie je w mgnieniu oka... Siedział przecie jeszcze znieruchomiały jak jastrzšb na żerdzi i przewracał oczyma szukajšc, co by rozszarpać. W pewnej chwili, daleki od samowiedzy, co się z nim dzieje, wstał ocišgajšc się, poziewajšc nieszczerze, i z odległoœci a hardo spytał oberżystę: - Słuchaj no... te... jegomoœć, masz tam co do jedzenia? Szynkarz zatrzymał się w swych kieliszkowych czynnoœciach i, wykłuwajšc zęby z karygodnš niedbałoœciš, odparł zapytanie zapytaniem: - A cóż byœ tak... te... jegomoœć... kazał? - No, coœ z mięsiwa. Z mięsiwa! Z gotowanego, smażonego... Karczmarz pomilczał chwilę, jakby wyliczałsobie w głowie szeregi potraw, następnie zmierzył drapichrusta wzrokiem nikiej łokciem i odrzekł: - Nie. Nie mam mięsa ani gotowanego, ani pieczonego. - A to, co zajadajš tamci? To skšd? - Co jedzš tamci? Tamci jedzš gotowane. - No, to i mnie podasz zaraz, co tam masz upitraszonego, i kwita! - wrzasnšł rozkazujšcym tonem. - Słyszałeœ, wasan? - Słyszeć, słyszałem... - No, to żywo! Bo czasu nie mam. Karczmarz wycierał pracowicie jakšœ szklankę. - Myœlisz może, że nie mam czym zapłacić za twojš chabaninę? - dodał Rafał z pogardš tak szczerš, jakby miał kieszenie pełne dukatów, zgoła nie wiedzšc o tym, że nie ma przy duszy jednego grosza. - Ja nic nie myœlę -mruknšł oberżysta. -Płacić to płacić. Co mam dawać? - Dawaj, co masz, tylko żywo! Mówił to z najzupełniejszym spokojem, animyœlšc, co będzie dalej. Byleby tylko jeœć! Jeœć kupę mięsa, które się dymi, chleba, cotrzeszczy w zębach... Grajšcy w, karty nie przerywajšc swej zabawy zwracali spojrzenia w stronę sierdzistego oberwańca. Z uœmiechami pobłażania i mrużeniem ironicznym powiek zwierzali sobie nawzajem jakieœ o nim cichepółsłówka. Karczmarz wyszedł małymi drzwiami do tajemniczych ostępów swoich, a jego miejsce zajęła blada dziewczynina w brudnym fartuszku i zdartych trepciach. Rafał szybkim ruchem zbliżył się do graczów i kiwnšł głowš na przywitanie, jak to szlachcic, posiadacz ziemski, kiwnie czasami z łaski a dobrej woli głowš, odpowiadajšc na ukłon pracowitego wieœniaka. Tamci odpowiedzieli na ten niby ukłon w sposób niezdecydowany, ni tak, ni owak, i grajšc wcišż, pochrzškiwali i pokaszliwali, nie wiedzšc, jak sobie poczšć.Rafał zajrzał w karty z wyniosłoœciš, której mimo usiłowań nie mógł w sobie przytłumić. - Nędzna jakaœ dziura to karczmisko. - A bo i pewnie... - odrzekł furman. - Wasan tutejszy jesteœ? co? - Nie, ja nietutejszy. - A z daleka? - Z daleka. - To jest skšd - No, a wasaneœ skšd? - Ja idę od węgierskiej strony wprost na Kraków. - Od węgierskiej strony? - z niejakim szacunkiem zapytali gracze. - Ba, ba! Od Pesztu... Od... Czacy - dodał ciszej. - Sztuk drogi! Nawet nie umiem wyrozumieć, gdzie to być może. - Żebyœ wiedział! Człowiek się setnie zmitrężył, a tu jeszcze ten łajdak jadła nie daje - No, on tu pewnikiem w te pędy wyniesie.. - Jak też to on przyrzšdza? - zadał sobie pytanie, spoglšdajšc z ukosa na "boczek" wieprzowiny leżšcy na misce. Nie pytajšc się o pozwolenie, odłamał partykę chleba, ukrajał porzšdny gnat mięsa i zaczšł prędko i kategorycznie próbować, jak też smakuje. Okazało się, żeowszem, jako tako. Wobec tego nalał sobie kieliszek wódki i wychylił go, niedbale przepijajšc do oszołomionych dworaków. - Jeœć mi się chce diablo, a tu jeszcze ta pokraka marudzi... - mruczał zabierajšc siędo lepszej, tłuœciejszej częœci boczku. Chleb znikał w jego ustach ogromnymi skibami - Wasan u kogo służysz? -zapytał furmana nalewajšc sobie drugi kieliszek z jego butelki. - A ja tu czekam na pana. - Co za pana? - A czekam z rozstawnymi końmi... - odrzekł woŸnica, w głupkowatym osłupieniu patrzšc na praktyki Rafałowe. - Pan wasanów skšd jedzie? - Z Wiednia. - Jakże się, u kaduka, ten pan nazywa? Furman zawahał się przez chwilę, a póŸniejudajšc, że nie dosłyszał pytania, zwrócił się do towarzysza: - No, tera ty dajesz... Olbromski nie nastawał. Karczmarz wyniósł wreszcie ze swego Laboratorium żelaznš rynkę na trzech nogach i podał goœciowi skwarzšcy się w czarnym tłuszczu kawał diabelskiej kiełbasy oraz partykę razowego chleba. Przedziwny był smak i uroczy zapach tej potrawy! Rafał zmiótł jš do ostatniej kruszyny, a tłuszcz do kropli wytarł chlebem, głodu jednak nie uspokoił. Był o tyle pewniejszy siebie, że mógł pomyœleć, co przedsiębrać dalej. Zaczšł od oględzin karczmarza i wymiaru jego sił na wypadek walki, gdyby przyszło bez pożegnania z karczmy czmychać. Miał zamiar znowu się zbliżyć do stangretów i skorzystać z nich wjakiœ sposób. W tym celu przysuwał się do nich, gdy przed gospodš rozległ się łoskot i tętent zajeżdżajšcego powozu. Furman i jego towarzysz wyjrzeli przez okno i na łeb na szyję rzucili się do drzwi. Wędrowiec żywił marzenie, że uda mu się skorzystać z rwetesu i wypaœć za drzwi, ale przezorny właœciciel kiełbas stał sobiepobożnie u wejœcia i skłaniał już grzbiet przed niewidzialnymi jeszcze przybyszami. Nie pozostało nic innego do zrobienia, tylkozaszyć się w ciemny kšt i czekać na uœmiech fortuny. Drzwi otworzono szeroko i z wolna wszedł do stancji wysmukły pan,modnie i pięknie ubrany. Jego kapelusz, płaszcz, wysokie buty z cholewami, aczkolwiek zabłocone i pomięte w drodze, czyniły w tej karczmie wrażenie przepychu. Młodzieniec rozejrzał się po izbie przymrużonymi oczyma i zaczšł jednego ze służšcych rozpytywać się o zdrowie swej rodziny, o dom i tysišce drobiazgów. Znać było, że wraca z dalekiejpodróży i po długiej nieobecnoœci. Olbromski przypatrywał mu się z bolesnym strachem. Od pierwszego rzutu oka poznał tego człowieka, ale jeszcze pocieszał się, ile mógł, że go oczy mylš. Był to KrzysztofCedro, towarzysz ze szkoły sandomierskiej, powiernik i przyjaciel... Głuchy wstyd, ruszt rozpalony, wsunšł się pod ciało byłego więŸnia. Ogarnęła go jakoby matnia wielkiego włoku niedoli. Oto najgorsze, co mógł jeszcze przeżyć: zetknšć się z dawnym kolegš w takiej odzieży, w takim położeniu i w takiej chwili! Nie mógł już nawet uciekać, gdyż hańba jego stałaby się jeszcze bardziej głoœnš i jawnš. Zakrył twarz dłońmi. Tymczasem Krzysztof Cedro zrzucił płaszcz i chodził po izbie, zadajšc służšcym pytania. Gdy tak z kšta w kšt defilował, spostrzegł Rafała. Zwrócił się zaraz do oberżysty i zapytał, czy na czas swego pobytu w zajeŸdzie może być sam. Zapłaci za to, ale chce zjeœć posiłek bez œwiadków. Karczmarz w podskokach przybiegł do Rafała i więcej niż dobitnie żšdał zapłaty tudzież wyniesienia się za drzwi. Wędrowiec wolno dŸwignšł głowę i rzekł mu przez zęby, że nie myœli wychodzić. - Zapłacę ci, kiedy zechcę, i wyjdę, kiedy zechcę, a teraz bšdŸ łaskaw odejœć ode mnie, jeœli chcesz nadal mieć całe oko i wszystkie zęby. Oberżysta skrzywił się, a jego szczęki zadrżały jak u psa. - Słuchaj no, człeku - rzekł szeptem, dobrotliwie - idŸ zgodš. Zawołam parobków i na przykładek każę ci gnaty połamać. Co ci to po tym? Odraza do tej nędzy zbudziła w piersi Rafała wybuch postanowienia. Pojedynczym ciosem z dołu huknšł karczmarza w brodę z takš siłš, że ten odleciał aż pod szynkwas. Potem wstał i zbliżył się do Cedry. Stanšł w œwietle okna i rzekł: - Czy też mię poznasz, koleżko Krzysiu? Cedro z okrzykiem żachnšł się w tył i, wydobywszy szkiełko w rogowej oprawie, zaczšł mu się przypatrywać, z lekka otwierajšc usta. - Krzyœ!... Sandomierz, Wisła, nocna wycieczka pod Zawichost... - Rafał... - rzekł tamten z cicha, zbliżajšc się ku niemu i wytrzeszczajšc swe krótkowzroczne oczy. - Ten sam, bracie... - Cóż ty tu robisz? - mamrotał z przerażeniem, oglšdajšc jego kostium z góry na dół, z dołu do góry, unikajšc widoku twarzy. - Historia długa, a œwiadków zbyt wielu. Czy chcesz mi dopomóc w nieszczęœciu? - Ależ!... Na miły Bóg... Rafuœ... Olbromski... To on! - Wszystko ci powiem z czasem, tylko mię onic nie pytaj. - Jedno mi powiedz, na Boga! Skšd się tu wzišłeœ? - Idę w stronę Krakowa. - Idziesz? - Tak. - Czemuż, na Boga! idziesz piechotš? - Bo jestem w ostatniej nędzy. - Rafał! - Umieram z głodu. - Miłosierny Boże! Jacek, puzderko! Waluœ...-wołał Cedro nachylajšc przed Rafałem swš pięknš twarz, jakby z zamiarem oddania mu pocałunku. Wnet jednak cofnšł się gwałtownie i z odrazš, uczuwszy fetor bielizny zgniłej na ciele i okropnego potu więŸnia. Służba wniosła puzdro z zapasami podróżnymi, rozłożyła obrus, .i za chwilę Rafał wobec zdumionych œwiadków jego nędzy pił chciwie burgunda, pożerał kurczęta, pieczyste i przysmaki. Cedro samusługiwał mu z nerwowym poœpiechem. W pewnej chwili odwrócił się do służšcych i namyœlał... Rzekł do karczmarza: - Nie macie tutaj osobnej stancyjki? - Nie, jaœnie panie, osobnej nie ma. - W takim razie... Podniesionym głosem zakrzyknšł: - Prosiłem, do pioruna! żeby stšd wszyscy wyszli. Chcę zostać sam na sam z przyjacielem. Przynieœć mi tu walizę, i wszyscy precz! Wkrótce Rafał ujrzał bieliznę kolegi rozłożonš na stole. Cedro rzekł: - Sam nie wiem, co robić... Niepodobna, żeby mój człowiek i furman widzieli, że przebierasz się w moje suknie. Chyba zostań w tym, co masz na sobie. Tylko co tchu zmieniaj bieliznę! Odwrócił się i zaczšł pilnować drzwi, a Rafał przebierał się tymczasem. Ohydne, zgniłe gałgany, które miał na sobie, zwinšł w kłšb i zatrzymał pod połš kubraka. - Dawaj tamto! - syknšł Cedro. - Sługa wyrzuci... - Nie! - Dawaj, to ja sam... - Nie, to tylko ja sam mogę wyrzucić... - wyszeptał Rafał z uœmiechem krwawego szyderstwa. - To jest moje dotychczasowe życie. Tylko ja sam mogę je odtršcić... Wstał od stołu i wyszedł na dwór. Obszedłszy karczmisko dookoła, znalazł gnojówkę i rzucił tam swoje wstrętne zawiništko. Uczyniwszy to oparł się o mur iw cišgu krótkiego momentu przemyœlał bardzo wiele. Czuł wcišż na piersiach swych leżšcš zdradę, jak płytę z granitu. Chciał się otrzšsnšć i w nadchodzšcy spokój uwierzyć, ale mógł to czynić o tyle,o ile chore ramię może dŸwignšć bryłę granitu. Ciężko westchnšł i wrócił do towarzysza. Ten już zabierał się do dalszejdrogi. - Mówiłeœ mi - rzekł - że dšżysz w stronę Krakowa. Ja pędzę wprost na Tarnów, do siebie. Kraków omijam. Ale jeœli ci na tym zależy, walmy na Kraków. - Broń Boże! - zawołał Olbromski. - Nie pragnę bynajmniej widoku Krakowa. - Powiedz mi.., Czy póŸniej... to jest... czy miałeœ zamiar wracać do domu, do Tarnin? Rafał namyœlał się głęboko. Rzekł z wolna:- Prawdę mówišc, to żadnego nie miałem zamiaru dziœ, wczoraj, onegdaj... Myœlałemo tym, żeby z głodu pod płotem nie zamrzeć... - Zlituj się! - Juœcić pewnie, że trzeba będzie do domu. - Słuchaj!... - Choć w tym nadzwyczajnym kostiumie wracać w progi rodzinne... Brr! - Otóż to właœnie, otóż właœnie! - wołał z poœpiechem Krzysztof. - Ale cóż mam czynić? Jestem jak trup. Przebyłem bardzo ciężkš chorobę... - To samo właœnie miałem na myœli. Słuchaj - jedŸ do mnie!... - Jak to? do Olszyny? - Do Olszyny nie do Olszyny, ale wprost do mnie. Mam własny folwarczek. - Masz własny? - Jakże? Stokłosy! - Bój się Pana Boga... Wstyd mię wracać do rodzinnego domu, a jakże ja pojadę do ciebie? Co na mój widok powie twój ojciec? - Przede wszystkim pojedziemy do Tarnowa.Tam się przedzierzgniesz w eleganta pierwszej wody. Chodzi tylko o to, żeby służba nic nie wiedziała. Co zaœ do ojca, towierz mi, że przyjmie cię jak rodzonego syna. Wszakże jesteœmy w kuzynostwie. A zresztš... Rafałku, błagam cię... Powiedział to głosem dawnym, dziecięcym, sandomierskim. - Rad bym z duszy-serca, ale zważ tylko... - Wszystko rozważam. Przecież mówię ci, że mam swój własny folwark. Tam mieszkam i robię, co mi się żywnie podoba, wróciwszy z Wiednia. - Wróciwszy z Wiednia... Czy ty stale w Wiedniu mieszkasz? - Czy stale? Prawie... - Co tam robisz? - Co robię? Przecišgnšł się i uœmiechnšł z goryczš. - Robić nic nie robię, ale... staram się... - O pannę? - Na szczęœcie, jeszcze nie o pannę, Choć ito wkrótce spadnie na moje barki. - Jakże to? - Na teraz, uważasz... staram się o szambelanię... - Bagatela! - Ale ŕ propos... Dochodziły nas wieœci, że bawisz w Warszawie, że się ocierasz o najlepsze towarzystwo. Ktoœ nawet wspominał, że należysz do kompanii spod Blachy. - Tak, tak... byłem w Warszawie... Ale to już dawne rzeczy. - A masz zamiar wracać tam kiedy? - Do Warszawy? Przenigdy! - zawołał z ponurym na czole marsem na wspomnienie księcia Gintułta, masonów i ich przewodniczšcego. Teraz dopiero pomyœlał, że powrót do Warszawy i w ogóle w granice Prus Południowych groziłby mu kryminałem, a co najmniej œledztwem z powodu zaginięcia pani de With. A na samo wspomnienie więzienia krew œcinała się w jego żyłach. Otak! Zniknšć w odległym folwarku przyjaciela, zaszyć się w głuszy, przypaœćw kotlinie między zagonami jako zaszczuty szarak. Nie wiedzieć o niczym, o niczym... Podniósł na Krzysztofa oczy i rzekł: - Jeżeli ci to będzie na rękę, to z rozkoszš,z prawdziwš rozkoszš pojechałbym do ciebie. - Voilŕ. To lubię. Jacek, zakładać! Wkrótce wygodna wolantka, cišgniona przezkasztany w lejc zaprzężone, unosiła ich tym samym goœcińcem w dal zasnutš sinymilasami. Olbromski miał teraz to, czego tak pragnšł: nie wiedział o niczym. Okryty był burkš przyjaciela i ta go chroniła od deszczu, który tego dnia był mu wrogiem osobistym. Nie czuł głodu ani pragnienia. Znużenie wycišgał ze strudzonych koœci miarowy, rozkoszny ruch. Zanosiło się na deszcz i lekkie krople niekiedy muskały po twarzy. Wiatr rzeŸwy icoraz surowszy powiewał. Wskutek odrębnych dziejów uczucia Rafał teraz dopiero zaczšł pojmować swojš niedolę. Patrzał na œcieżkę biegnšcš brzegiem błotnistego goœcińca i widział tam siebie. Czuł swe schorzałe nogi w łachmanach użebranych w więzieniu, jak idš po twardym gruncie. Spoglšdał na gliniane przykopy i widział w nich miejsca swego spoczynku. Spoglšdał w odległe strony i dostrzegał jeszcze swe podłe, nędzne, plugawe uczucia, łachmany gnojowe. Wzbierał w nim bezprzykładny gniew i bunt. Z całej duszy i ze wszystkich sił szukał winowajcy, ofiary... Dzielne konie parskały, żwawo i ostro sadzšc goœcińcem. Kadłuby furmana i snš, ze. Krótko bałoœciš tak .Ô 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPPĎ R Q c €R:oc SŠ(Kc Tô6]9 UQ?' lokaja miarowo, sennym ruchem kołysały się w prawo i w lewo, do taktu z wahaniamipojazdu. W miarę tych ruchów w duszy Rafała tworzyć się poczęły fale myœli tak niestałe jak nachylenia wolantki, zależne odczegoœ z zewnštrz, od byle tršcenia do taktu. Płynęły długimi smugami jak muzykaniestała; podarta, poszarpana, niepewna minuty, niepewna sekundy. Oto pola, pola żałobne pod jesień. ZbruŸdziły je już nowe zagony. Żółta, czerwonawa glina wybija się w nich spod jałowej szaroœci piachu, sama bardziej od niego jałowa. Przewracaj, pracowity kmiotku, ten szczery piach i szczery ił, przewracaj do ostatka drewnianš sochš! Zlewaj go potem i łzami, zasypuj chudym ziarnem, odjętym od ust dzieciskom w brudnych gałganach... W szczerym polu, na ugorze, pasš się dwie krowiny, a obok nich kuca na ziemi pasturka, workiem od deszczu i zišbu nakryta; podobna z dala do szarej skiby czydo kamienia polnego. Bose nogi, nagie kolanapodwinęła pod się, ręce wtuliła w zanadrze, okryła się wystrzępionš spódniczynš. Grzeje się jako może, to workiem, to płaczem, to piosneczkš dziewczyńskš: Oj, da moja, da-da-da! Oj, da-da-da da moja... Oto ugór, tak widać nędzny, że go tknšć niechcš ręce niczyje. Trawa go ledwo-ledwo porasta. Na zagonach strzelajš proste, wysokie złote dziewanny. Teraz okrywa je jasnożółty kwiat-złotogłów. Kwiat-nędza. Zatknij go sobie za œmierdzšcš czapczynę, kmiotku pracowity, gdy idziesz z karczmiska na rozstajnych drogach! Niech się serce twoje rozweseli, a oczy rozeœmiejš do szczerozłotej dziewanny - nędzy... Jarzšb przydrożny. Niższe gałęzie obłamane rękš pracowitego, gdy idzie z karczmiska na rozstajnych drogach. Wydarte z pnia wiszš i suchymi listkami szeleszczš. Na wysokich, na niedostępnych rózgach płonš cierpkie jagody, wyszczerzajšc się spomiędzy liœci żółtych irumianych, jak œmiech obrzydły, nie do zniesienia... Z obu stron drogi zbliżały się coraz bardziej ku jadšcym skrzydła rozległe szerokiego lasu. Padał zmierzch, kiedy bryczka znalazła się u jego skraju. Goœciniec zanurzał się w ciemnš głębinę i ginšł zupełnie, jakby tam kres ostatni znajdował. Las był suchy, na piachach. Nędzne, cienkie sosny ledwie było widać w smutnej oćmie, co wolno zewszšd spływała. Zdawało się, że œniady, błękitnawy dym napełnia przestwór i widokdrzew z oczu wydziera. Smutek się flańtał na tej ginšcej, na niepewnej drodze. Niemiła odraza oblała wszystkich: furman coœ szeptał do lokaja, Cedro przecišgnšł się i tęgo zawinšł w płaszcz. Było cicho, chociaż górš, po szczytach drzew, przewracał się wiatr i kołysał je w prawoi w lewo. Na głębi spokój panował jak pod dachem i między domowymi œcianami. Słychać było nieustajšce poœwistywanie póŸnych koników polnych. Rafał uczuł, jak serce w nim œciska się i drętwieje. Pierwszy to raz przestała go bićdola od tamtej chwili. To ciche, niecierpliwećwierkanie zdało się biec za nim, czepiać się wartkich kół bryczki i żelaznych podków końskich, a wołać z ziemi za uciekajšcym... Rozdział 13 POWRÓT W kilka dni póŸniej, dobrze po północku, obadwaj przyjaciele dojeżdżali do Olszyny. Zabawili dzień w Tarnowie, gdzie Rafał przeistoczył się w eleganckiego młodzieńca, a następnie w cišgu całej niemal doby, dwa razy przeprzšgłszy konie, dšżyli ku ostatecznemu celowi podróży. Jakiœ czas jechali brzegiem rzeki płynšcej w doœć wšskiej dolinie, którš zasypał kamieniec, żwir i piasek. Nad wieczorem dopiero powóz zjechał z wynioœlejszych płaskowzgórz, z garbów bezleœnych w sam rozdół Wisłoki. Rafał poczuł nozdrzami powiew z ziemi nasiškłejwodš, zadrzewionej, wiklowej. Oczy jego nie mogły dojrzeć w szarzejšcym krajobrazie przeciwległych, zawiœlańskich brzegów... Każdy szczegół był dla nich tutaj poniekšd znajomy. Mijali wsie długie, zamożne, gęsto zabudowane, gdzie pleciak wiklowy wygradza każdy zakštek, każdš œcieżkę. Pędzili alejami wierzb i brzóz, złożonymi z drzew tak grubych, wyniosłych i rozłożystych, że zdawały się być utworami ludzkiego snu o widziadłach. Latarnie powozowe ciskały w zapłocia, w podwórza i sady wiejskie raptowne smugi œwiatła. Widzieli wtedy ogromne tarcze słoneczników, jakby przestraszone gęby prostacze, gapišce się zza parkanów... Wysokie, badylaste malwy i jaskrawe georginie przypominały Rafałowi wsie z tamtej strony... Tak samo jak tam œliwkowedrzewa gięły się wpół pod ciężarem owocui, podpierane dršgami, chyliły ku przechodniowi gałęzie z nieskończonych sadów. Gruszki jak dzbany i œliczne jabłka migały między strzechami. Suchy liœć łopotał już wszędy po drzewach i przejmował serce szczególnš tęsknotš do rodzinnego domu, troskš o swoich. Krzysztof opowiadał przyjacielowi o tych miejscach szczegóły co ciekawsze, legendy, dawne podania i dzieje. W umyœle słuchacza tworzył się jakoby welon, zasłona drogocenna, osłaniajšca tajemniczo te sioła ledwie widoczne, wzgórza, łęgi, lasy, krzyże przydrożne... W nocy powiał ostrzejszy wiatr od Wisłoki i odwieczne aleje wydały z głębin swych głos stary i potężny. Rafał nastawił twarzprzeciwko temu powiewowi rzecznemu. RzeŸwo serce uderzyło mu w piersi, ale wnet je zdławiły wspomnienia... Znowu zamknęło się w sobie. Dojeżdżajšc do Olszyny, Cedro nie mógł usiedzieć na miejscu. Stawał w bryce, przechylał się to na tę, to na tamtš stronę,o coœ wypytywał woŸniców... Czasami wyskakiwał i szedł prędko pod górę, wesoło gwiżdżšc i poœpiewujšc. Z pewnego pagórka dały się widzieć w oddaleniu œwiatła. - Nie œpiš! - zawołał Krzysztof dziecięcym prawie dyszkantem. Zawstydził się zaraz tej swojej czułostkowoœci i dodał tonem sztucznie chłodnym a drwišcym: - Będziesz musiał, kochanku, asystować przy ministranturze czułych scen familijnych od poczštku do końca... Powóz stoczył się ze wzgórza i chwilę zatrzymał przed bramš. Ale nim służšcy zlazł z kozła, żeby otworzyć, już wierzejerozwarły się z trzaskiem. Słychać było zajadłe naszczekiwanie psów, wrzawę i wołania ludzi z latarniami biegnšcych do powozu. Wprędce obadwaj przyjezdni znaleŸli się na stopniach szerokiego przedsionka. Krzysztof rzucił się w ramiona kogoœ, co stał w cieniu. Szeptał najczulsze nazwy, oddawał najrzewniejsze pocałunki. Rafał zażenowany stał z boku. Był onieœmielony i wœciekły na przyjaciela za te czułoœci. Zaczyna się ministrantura... - myœlał w pasji. Krzysztof porwał go za ramię i cišgnšł ku drzwiom. Tam przedstawił go ojcu mówišc: - Oto papa ma przed sobš mojego wybawcę z nurtów Wisły. Sam we własnej osobie - Rafuœ Olbromski! - Proszę, proszę... Witam! - mówił przyjaŸnie stary pan, którego Rafał miał przed oczyma. - Siłš go zabrałem z drogi... - WchodŸcież, wchodŸcie do pokoju, bo zimno. A gdzieżeœcie się to zdybali? To dobrze, że przybywasz, panie Rafale... Cieszę się podwójnie, boć jesteœmy w kuzynostwie, aczkolwiek dalekim. Ojca pańskiego pamiętam jeszcze z roku... czekajcież... Rafał widział to doskonale, jak wielkiego wysiłku owocem było zastosowanie względem niego koniecznej grzecznoœci w chwili, gdy stary pan tak dalece był zajęty synem, że się potykał na progach, potršcało odrzwia i zawadzał o rogi stołów. Był toszczupły mężczyzna lat około szeœćdziesięciu, z twarzš schorowanš, wydelikaconš, subtelnš i jeszcze pięknš. Głowę jego osłaniała gładka peruczka bez pudru, a górnš wargę okrywał mały, podgolony i przyczerniony wšsik. Ubrany był we francuskie jedwabne szatki, w pończochy i pantofle. Żabot i chustka na szyi, koronkowe mankiety, utrzymanie paznokci i ršk, sposób trzymania ich na stole, nawet wówczas gdy oczyma i słowami pieœcił syna, dawało możnoœć w starszym panu Cedrze poznać eleganta pierwszej wody, człowieka najlepszego towarzystwa. Oczy jego były przymglone łzami szczęœcia, gdy patrzał a patrzał na syna, ale i wówczas nie ustał w nich wyrazbadawczoœci i siły. Wœród najczulszych słów i najrzewniejszych uœcisków padały zjego warg rozkazy, które w mgnieniu oka wykonywali lokaje kręcšcy się dokoła stołów. Gdy przybyli zasiedli do wieczerzy w wšskim pokoju przylegajšcym do wielkiejsieni, z drzwiczek ukrytych w kšcie za szafš kredensowš wybiegła młoda panienkalat czternastu, piętnastu, w nocnym szlafroczku. Rzuciła się w ramiona brata. - Mery! - zawołał młody Cedro z uczuciem radoœci. Panienka wnet podniosła głowę i spojrzała na niego z zabawnym uœmieszkiem. Za chwilę szepnęła: - Czy przywiozłeœ? - Naturalnie! A teraz patrz no, trzpiocie... - Jakżem szczęœliwa! - Jesteœ ubrana jak pasterka Filis, a tymczasem... Przedstawiam ci naszego kuzynka Rafała Olbromskiego. - Kuzyna... -wyszeptała z najgłębszym zdumieniem, odgarniajšc loki i wlepiajšc w Rafała oczy tak oszołomione, jakby jej przedstawiano białego niedŸwiedzia albo jaguara. - Masz go czcić, szanować, poważać i comme de raison kochać, jest to bowiem wybawca z nurtów Wisły twego brata, szambelana Jego Cesarskiej Moœci, rozumiesię, szambelana in spe, a oprócz tego jest to przedstawiciel socjety warszawskiej, który właœnie wyda wyrok o twoich koafiurach. Ależ prawda, gdzież Kurtiwronka? - Elle dort... -szepnęła siostra nie spuszczajšc oczu z Rafała. - Œpi œlicznie, złożyła ręce... Krzysztof z błazeńskš minš pokazał, jak to Kurtiwronka trzyma ršczki złożone nadobnie na szeœćdziesięcioletnim łonie dziewiczym. - Ile razy ziewnęła przed zaœnięciem? - Siedmnaœcie grubo i trzy w wiolinie. - Siadajcie, siadajcie do stołu!... - wołał ojciec. - Jutro będziecie mieli dosyć czasu na plotki wiedeńskie i olszyńskie. Patrz no, Krzyœ, co to tu podajš... Najstarszy z lokajów, uœmiechnięty z tak szczerš radoœciš, jakby to jego rodzony syn zawitał pod strzechę domowš, wlewał pieczołowicie na talerz Krzysztofa zupę z owoców, zaprawionš œmietanš. Młodzieniec ujrzawszy to widowisko wycišgnšł ręce ku niebu i zawołał: - Garus! Nareszcie, nareszcie... O, Niemcy! jeœli wam kiedy przebaczę, że blisko rok nie kosztowałem ludzkiego jedzenia... O, Niemcy, narodzie filozofów i kiepskich generałów! Skarz mię, gromowładny Jowiszu, pozbaw mię nadziei otrzymania klucza szambelańskiego, wydrzyj mi z piersi serce hrabiowskie... - Krzyœ, już drugi raz... lekkomyœlnie... - syknšł ojciec wznoszšc uroczyœcie palec dogóry. - Milczę, papo, gdyż jem i jestem wzorem kochajšcych synów... A czy sš i kartofle ze skwarkami? - Ze œwieżuteńkš młodš sperkš! - szepnšł mu prawie do ucha ów najstarszy między lokajami. Kilku młodszych z nabożnym niewolniczo zadowoleniem przypatrywało się, jak to jaœnie panicz uwija prostackš zupę. - A gdyby też tak domniemany szambelan... przepraszam, papusiu!... - mruczał Krzysztof - gdyby też wasz młody pan i dziedzic, przybywajšcy z dalekich Niemców, dostał jeszcze "pędziŸrybię"? Cóż wy na to? - Jest gotowe... - uœmiechnšł się lokaj stawiajšc nowy talerz. Za chwilę Krzysztof z błyszczšcymi oczymakrajał na ćwierci pain de gibier, mrugajšc na Rafała, żeby czasu nie tracił. Ojciec i siostra w milczeniu i zachwycie przypatrywali się młodemu. Mery czasami odrywała wzrok od jego twarzy i zabawnieœledziła Rafała. - Czy papa widzi, co za koafiura! - mówiła parskajšc œmiechem i wskazujšc ostrzyżenie głowy brata z pozostawieniem na ciemieniu wysokiego, ufryzowanego czuba. - Nie œmiej się z elegantów wiedeńskich, bozostaniesz starš pannš i będziesz wtedy przed zaœnięciem ziewała siedmnaœcie razygrubo i trzy w wiolinie. - Rafuœ! czemu nie jesz? - wołał rzucajšc się z nożem i widelcem na ulubione potrawy.- Zlituj się, nie zwlekaj, bo ja za nic nie ręczę. Mogę zjeœć wszystko. Tylko jeszcze pieczone kartofle... - Już podajš... - Myœlałam, że zgubisz nareszcie w Wiedniuswe furmańskie gusta... - szydziła siostra. - Tylko jeszcze pieczone kartofle!... Herr Je! cóż za kartofle!... Tylko w Polsce, to jest Zachodniej Galicji, ta amerykańska sierotka... Niemcy, jeœli w ogóle jedzš... - PóŸniej będziesz obmawiał Niemców, teraz musisz, musisz opowiadać. Już mogłeœ zaspokoić głód, więc zaczynaj. Ostrzegam, że jeœli nie będziesz mówił rzeczy ciekawych, wcale nie dostaniesz ciastek cioci Matyni. - Opowiem wszystko, tylko dawajcie dużo ciastek cioci Matyni, dużo, jak dla chorego! Rafuœ! nie żyłeœ jeszcze na œwiecie, jeœli nie znasz ciastek... - A propos... gdzieżeœcie się panowie zetknęli? - spytał stary pan. - W Tarnowie - szybko rzekł Krzysztof. - Rafał powracał właœnie z Bardyjowa, gdzie na wodach bawił z przyjaciołmi, szukajšc... czyż mam wyznać? - Tu leży sekret... - œmiał się starzec. - Ale nic sobie nie upatrzył. Niemeczki, Czeszki, Węgierki... To nie dla nas. Miał już z Tarnowa wracać da siebie w Sandomierskie, ale go namówiłem, żeby zamiast gnuœnieć u rodziców zawitał do mnie, żeby poznał oryginała Trepkę. Obiecałem mu dla zachęty, że papuœ obmyœlidla niego jakšœ doskonałš karierę... - dodałbez wahania, widzšc dobrze, jak ojciec skrzywił się i wzruszył ramionami. - Opowiadaj... - nastawała Mery przypatrujšc się wcišż Rafałowi jak dziwowisku. - Zaraz, zaraz... Nie można od razu, moœciapanno... Ale skoro się tak wszyscy niecierpliwiš, więc incipiam... Od czegóż? Naturalnie... Skoro zjawia się w domu rodzicielskim "hrabia" Krzysztof Cedro... Policzki starego pana wolno się zabarwiły i radoœć œmiała się w jego oczach, z lekka przysłonionych rzęsami. - Skoro zjawia się w domu rodzicielskim hrabia Krzysztof Cedro, to od czegóż ma zaczšć swe wiedeńskie epos? Naturalnie odposzukiwań w archiwach. Okazało się, że Marcin Cedro... - No, tak, tak... - rzucił ojciec z nieszczerym lekceważeniem - wiemy dobrze, kto był Marcin Cedro... - Ależ kiedy wynalazłem nowš jego misję, jakiej oko nie widziało ani ucho nie słyszało. Za Michała Korybuta jeŸdził w misji sekretnej... - Kto tam dziœ na takie rzeczy zwraca uwagę!... - rzekł ojciec sentencjonalnie. - Dziœ dla nas powinno być maksymš to samo co za Rzeczypospolitej: równoœć szlachecka.Szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie. Posłuchaj, co mówi Trepka. Nieprawdaż, kuzynie? Rafał mruknšł coœ niezdecydowanego. Uczuł tylko po tym pytaniu bardziej, niż przed chwilš, jak go twarz pali, zarówno od schłostania drogowego przez wiatr, jak od nawału wrażeń. - Filut z papusia... - szepnšł Krzysztof nachylajšc się ku ojcu i całujšc go w rękę. Po chwili rzekł głoœno zwracajšc się do lokajów: - Od dnia dzisiejszego macie, zbiry, tytułować jaœnie pana nie inaczej, tylko jaœnie panem hrabiš, panienkę - pannš hrabiankš, a mnie... Mnie tymczasem jeszcze nie! Jak ma być równoœć, to równoœć. I tak jestem szlachcic na zagrodzie, więc równy temu oto... panu hrabiemu i pannie hrabiance. Stary pan poprawiał mankiety, uœmiechał się, ale i sykał niecierpliwie. - Jesteœ hrabiankš z mojej łaski... - rzekł Krzysztof zwracajšc się do siostry. - Przynieœ za to jeszcze ciastek. Gdyby nie ja, siedziałabyœ między parafialnymi makolšgwami jako równa pierwszej lepszej na zagrodzie. Aha! Nakaż Kurtiwronce, żebydo ciebie nie przystępowała bez comtesse'y. - No, teraz już opowiadaj o Wiedniu, Krzyœ... - błagała siostra wieszajšc się u jego ramienia. Rafał przypatrywał się tej panience, gdy tak z roziskrzonymi oczyma brała udział wrozmowie, z uczuciem nieuchwytnej prawie odrazy. Jej loki, białe czoło, różowe policzki, ładna, œcišgła twarzyczka przypominały mu o istnieniu kobiet i napełniły głowę niejasnym udręczeniem, piersi szlochaniem, których opanować nie ma czasu wœród ożywionej rozmowy. Nade wszystko gdy pochylała się z szeptem goršczkowym ku bratu, gdy zatapiała w nim oczy, Rafał wzdrygał się i cierpiał na całym ciele. Czuł, jak się w nim wówczas zatapiajš niewidzialne kły męczarni. Na szczęœcie, po wieczerzy wszyscy przeszli do pokojów paradnych, znajdujšcych się po prawej ręce od wejœcia. Były œwieżo, widać w przewidywaniu pełnoletnoœci Mery, wyrestaurowane w guœcie angielskim. Wszystkie meble były z drzewa mahoniowego, a proste, bez ozdób. Œciany pomalowano w arabeski albo widoki ruin i bladych pejzażów. Dwa niewielkie gabinety odznaczały się szczególnie owš modnš simplicite: były powleczone nikłym kolorem z wštłymi szlaki, a ozdobione niewielkimi obrazami szkoły włoskiej. Ale w głębi .Ô 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żVP/ O W c€XTcYă'B cZ%5? Mdomu istniały jeszcze stare, nie odnowione,zapomniane pokoiki, saloniki, nie na pokaz, gdzie ocalały podniszczone, staromodne obicia szpalerowe i brokatele, dawne meble w guœcie francuskim, esowate, na wygiętych nóżkach z rzeŸbionymi kwiatami ibukietami. Tam jeszcze marzyły o ubiegłej œwietnoœci i dniach tryumfu chińskie stoliczki, poobłamywane i starte inkrustowane szafki i cacka. Straciwszy prawa modnego bytu i łaski w salonie, zdawały się kryć swojš nędzę po kštach najmniej widocznych. Przechodzšc obok dużego zwierciadła w pierwszym salonie, Rafał rzucił w taflę spojrzenie - i cofnšł się na widok swojej osoby. Pomimo przebrania w przyzwoite, a nawet wykwintne suknie wyglšdał na zamaskowanego złoczyńcę. Nalana twarz była w tej chwili pokryta sinymi i szkarłatnymi plamami, rzadkie włosy oblepiły czoło poorane w bruzdy, a oczy spoglšdały z dzikoœciš i drapieżnym brutalstwem. Wszedł prędko do sšsiedniej salki. Staremu panu sprawiało to oczywistšprzyjemnoœć, że przed dalekim a niezamożnym krewniakiem może pochlubić się nowomodnym urzšdzeniem domu. W istocie salon był obszerny i pięknie umeblowany, ale Rafałowi nie zaimponował.Lokaje zapalili œwiece w kandelabrach œciennych, w œwiecznikach wiszšcych i stojšcych. Krzysztof obrócił się do pantaleonu stojšcego w rogu i zagrał ulubionš, widać prawie domowš piosenkę: La nuit tomboit dans la prairie, L'Echos dormoit dans le vallon, Pres du ruisseau chantoit Amélie... Stary pan usiadł w fotelu, przymknšł oczy i z uœmiechem rozkoszy, z niewymownš radoœciš w załzawionych Ÿrenicach oddychał tš melodiš. Nogi jego, obute w płytkie pantofle i pończochy, nieruchomo spoczywały na dywanie; splecione i zaciœnięte ręce zdawały się przytulać do serca oddalone głowy dzieci. Panna Mery, wsparta na ramieniu brata, z poczštku nieœmiało, a póŸniej coraz wyraŸniej, piękniej zaczęła nucić bez słów.Głowa jej, otulona obłokiem loków, nachylona była zrazu ku bratu, ale stopniowo wznosiła się, zwracała ku ojcu, wreszcie ku niemu, ku goœciowi. Z piersi dziewiczej płynęła coraz wyżej i wyżej, uroczyœciej i piękniej, bujna melodia piosenki. Wreszcie popłynęły wyrazy: Au matin dans les prés de Flore La rose a l'instant de s'ouvrir Attend que la vermeille Aurore Sur son char amene Zéphir... Ale Krzysztof przerzucił się wnet do innej melodii. Siostra z poczštku nie mogła jej znaleŸć w pamięci. Zawołał nie przerywajšc gry: - Air: "Dans un bois solitaire et sombre..." - Aha, już wiem!... Zaczęła œpiewać: Auprs d'une féconde source, D'ou coutent cent petits ruisseaux, L'Amour fatigué de sa course Dormoit sur un lit de xoseaux... Stary pan nie mógł udŸwignšć powiek ani rozerwać uœmiechu leżšcego na ustach. Niechciał może spłoszyć chwili głębokiego, œpiewnego szczęœcia, co napełniło po brzegi zaciszne pokoje wiejskiego domu... Rozdział 14 DZIWAK Tylko kilka dni młodzi panowie zabawili w Olszynie. Krzysztof wyrywał się do swoich Stokłosów, folwarku odległego o dobre pięć wiorst od Olszyny. Aczkolwiek nieŸle mu było w domu rodzicielskim, pragnšł przecież pochwalić się przed Rafałem swš własnš chudobš i uwolnić go od dosyć ceremonialnego życia we dworze. Pojechali nareszcie. Folwark leżał w lasach, między dwoma płaskowzgórzami, a w dolinie niewielkiej rzeczki wpadajšcej do Wisłoki. Trudno było wyobrazić sobie coœ piękniejszego nad owe lasy. Każdy parów napełniony był ostępami buków, dębów, brzóz, grabów, klonów. Każdy pagórek był pięknym parkiem. Teraz, na jesieni, owe wzgórza i wšwozy płonęły od żółtej i rdzawej barwy. Jadšcemu tamtędy pierwszy raz serce biło ze wzruszenia. Zdawało się, że płomienie i dymy kłębiš się, buchajš z tych wyniosłoœci i rozdołów.W głębi kryły się zimne polanki, tym zieleńsze, im bardziej płomienistš była barwa zwisajšcych liœci. Sam dwór w Stokłosach stał w lesie, między sosnami, na wysokim brzegu rzeki. Dach jego był jużmocno zmurszały, wielokroć reparowany œwieżym gontem; a mocni tu i owdzie wygięty. Modrzewiowe œciany zasuwały się w ziemię. Dookoła rozsiadał się ogród, przechodzšcy w las. Tuż za oknami kwitły, podobnie jak obok chłopskich chałup, wysokie malwy, żółte albo brunatne georginie, jasne nagietki i ogniste krzaki nasturcji. Gdy bryczka zatrzymała się przed gankiem, na spotkanie przybywajšcych wyszedł jegomoœć œredniego wzrostu, zawiędły, w wieku, który trudno by było okreœlić, gdyż mógł wahać się między czterdziestym a szeœćdziesištym rokiem życia. Twarz miał smagłš, ciemnš. Gęste jego włosy zwišzanebyły staromodnie, z niemiecka, w tyle głowy. Wystajšcy, cienki nos sterczał nad ustami tak wšskimi, że stanowiły niemal linijkę. Podobnie oczy znać było jakoby dwie szpary pod czarnymi i grubymi brwiami. Jegomoœć ów miał na sobie dosyć dziwaczne ubranie, bo żakiet, niegdyœ wykwintny, krojem francuskim, z jedwabnymi wyłogami i kamizelkš, a na nogach grube buty z cholewami do kolan, dobrze łojem smarowane dla uchronienia stóp od wilgoci. Zamiast żabotu, niezbędnego .przy francuskim surducie, miał szalik wełniany, obwišzujšcy kołnierzkoszuli najzupełniej sarmackiego kroju. - Upadam do nóg pana hrabiego!... - wołał schodzšc ze stopni ganku bez zbytniego poœpiechu. - Nareszcie pan hrabia raczył sobie przypomnieć dziedzinę swojš... cha, cha!... Pewny już byłem, że pan... - Hrabia... - dorzucił Cedro. - Że pan... cha, cha! - nigdy do nas nie zjedzie. Było rzeczš oczywistš, że podkreœlał owe tytuły i że z nich właœnie œmiał się tak wesoło. Ku zdumieniu Rafała Krzysztof poczšł œmiać się również, choć nieszczerzei z przykroœciš. - Witam i ja pana posła, dobrodzieja mojego, mentora... Jakże cenne zdrowie?... - krzyczał wyskakujšc z bryczki. - Pan hrabia łaskawoœć swojš roztaczać raczy jako to słońce. Miło mi jest ogrzać się w promieniach łaski. - Pan poseł siwiejesz nie na żarty... - Z trosków o dobro pańskie... cha, cha!... Oœmielę się zapytać nawzajem o zdrowie... choć to od jednego rzutu oka widać, że tyjemy na niemieckim chlebie... - Czy być może? - Prawdę mówię. Zupełny butrym! - Cha, cha!... - œmiał się Krzysztof stajšc naprzeciwko i bioršc się pod boki. - Jakże się cieszę! - Pozwoli pan poseł dobrodziej, że mu przedstawię przyjaciela a najbliższego socjusza od serca, kolegę z lat szkolnych, iże poproszę dla niego o goœcinę w Stokłosach. Jest to imć pan Rafał Olbromski. Rafałku - imć pan Szczepan Nekanda Trepka, ci-devant posiadacz wielkiej fortuny, którš na polityczne interesa przefacjendował, prawie poseł naSejm Wielki, peregrynant, wolterianista, encyklopedyk, tudzież szyderca z rzeczy, że się tak wyrażę... - Cieszę się mocno z poznania przyjaciela pana hrabiego i służby moje pokorne polecam. Zarazem muszę zaprzeczyć nadawanej godnoœci: nigdy w izbie poselskiej nie byłem. - Ale mogłeœ być. Był wybrany... Ale uważasz, upór, coœ tego... cyrkumstancje... - Zbyt wysoka godnoœć jak na chudopacholski rozumek. Nec sutor... A co do uporu, to może i prawda. Twarde łby i karki rodziła nasza ziemia lubelska. Proszę pokornie do pokojów... Weszli do izb wybielonych wapnem, o małych oknach i wielkich belkach podtrzymujšcych powałę. Stare, drewniane sprzęty, bardzo dawne karła, stoły, ławy i szafy były w porzšdku utrzymane. Krzysztof Cedro zrzucił płaszcz z ramion iobjšł Trepkę serdecznie a czule. Œmieli się obadwaj do rozpuku, leżšc w ramionach. Długo też pan hrabia myœli zabawić w tej dziurze? - O, długo, stary adherencie diabłów, bardzo długo! Włazimy ci na kark obadwaj oto z Rafciem. Będziemy gospodarowali. Bierzemy się do roli. - Pan hrabia także! - Sšdzisz może, Szczepanku, że tylko ty masz prawo do gospodarki na roli dlatego właœnie, żeœ swojš lekkomyœlnie puœcił z dymem? - E, cóż tam moje sšdy. Oto przyjaciel panahrabiego mógłby w istocie myœleć, żem wielkš jakowšœ fortunę diabłom przyniósł w ofierze. Bynajmniej! Mierna to była, poœrednia fortunka szlachecka. Fenomena klimatyczne tudzież inne zmniejszyły jej okršgłoœć, a ostatecznie lubelski upór popchnšł wyż wzmiankowanš Wólkę z przyległoœciami nad nieprzyjemnš rzekę Kocytus. Dziœ nie masz dla mnie nic z niej innego okrom pragnienia, ażeby teraŸniejszy właœciciel udławił się jej dochodami. Oto wszystko. - Nie wszystko. Opowiedz historycznie. - Treœć niewarta formy. Chyba na rozkaz hrabiowski. Byłem właœnie w stadium peregrynacji po obcych krajach, kiedy z mego dziedzictwa zostało jeno pewne quantum druków, traktujšcych o uzdrowieniu tego, co już było na dobre strupieszało w grobie. Wówczas ten oto tutaj przytomny rodak, imć pan Krzysztof Cedro spotkawszy mię w ciężkiej opresji naryngach wiedeńskich, zaprosił po sšsiedzku. ChodŸ, prawi, stary włóczykiju, na rezydenta do Stokłosów... Poszedłem volens nolens. Co większa, fornalów posłałaż do Wólki i ze starego lamusa zabrane kazał przywieŸć dwa półkoszki druków oraz skryptów do tego oto Tusculum. Słyszane rzeczy. Przybywszy ja zaœ personaliter, aby pożegnać paterna rura, i zapłakawszy... - Tyœ zapłakał, szyderco!... - A obaczywszy siedzšcego w pradziadowskim gnieŸdzie szczygiełka udałem się za ksišżkami i razem z nimi znalazłem goœcinę... - Żebyż to goœcinę! Zaczšł się tu, Rafałku, rzšdzić jak szara gęœ! Włada majštkiem, wtršca się w interesa całego dominium, rachuje nas jak fiskus, akcydensa wydzielajak skšpy dziadzio. Toż z Wiednia musiałem go zasypywać słodkimi listami, żeby mi przysłał choć parę czeskich na makagigi. Pędza nam mandatariuszów tak dalece, że ani jeden wytrwać przy nim nie może... - Przesada! - W sztuce ekscytowania pejzanów przeciwko zwierzchnoœci gruntowej przeszedł samych urzędników krajzamtu. Chaty im buduje z pałacowatymi oknami, felczerów sprowadza, gdy się w karczmie pokrwawiš, dni na pańskim zmniejszył usque ad absurdum... Trepka cmokał ustami. - Ale co najzabawniejsza... cha, cha!... szkołę umyœlił wybudować tu w Stokłosach. Sam powiedz, Rafałku, mogęż pozwolić na takie marnowanie mienia? Sam ja tu teraz popatrzę na twoje sprawki! - Naprzód trza było waœci same sprawki obaczyć we wzorze. Ale tego w Wiedniu nie znajdzie. - A gdzież to trza jeŸdzić, żeby obaczyć? Do Paryża? - Nie, na honor, tylko do Puław, do Włostowic, do Pożoga, do Końskowoli, Celejowa... cha, cha!... - œmiał się Trepka. - Cóż bym zobaczył w owej Końskowoli? - Wielkš kulturę. Jak mamę kocham! Wielkš polskš kulturę... Warsztat pracy dawno już rozpoczęty, a sprawki dokonane. No, ale potemu trza być wielkim panem... Mały panek polski szuka, czego nie zgubił, po całym œwiecie, a jeœli co znajdzie, to... - Tytuł hrabiowski... - rzekł Cedro do Rafała. - A waszmoœć również z Wiednia zstępujeszw te powiaty? zapytał Rafała. - Nie, on nie z Wiednia, tylko z Warszawy. - Reprezentanci dwu stolic na mnie jednego.Eheu me miserum! A jakże też pan hrabia myœli brać się do roli, jeœli spytać wolno? - Rękami, chudopachołku, rękami i nogami. - Nowe jakieœ podrygi mody wiedeńskiej? - Niech sobie będzie... - Pewnie jaki Thurn-Taxis zakopał się w swoich folwarkach i teraz moda runęła na młodzież. - Jakbyœ wiedział. Powinieneœ chodzić po odpustach i zbierać cwancygiery za prorokowanie. - Kiedyż znowu z powrotem do naddunajskiej stolicy? - Nic nie wiadomo. Aj, Nekando, Nekando! żebyœ ty wiedział... - Do diaska!... Cóż takiego? - Żebyœ ty wiedział, jak ja jestem znudzony... Powiedz no mi, braliœcie też już psy w pole? - Tędy go wiedli!... - Mówże! - Brać się brało. - Lotkę? - Była Lotka, był i Doskocz. - Któż jeŸdził? - Ja, nie chwalšcy się, i Grzesik. - Powiedzże, na czymże ty jeŸdziłeœ? - Na karym. - Mój koń kochany! Chodzi?! - Chodzić chodzi! - A czy ja z moimi œlepiami nie zwalę się z niego pierwszego dnia? - Koń uważny, mšdry... Reszta zależy od jeŸdŸca. - A w której też stronie zakładaliœcie? - Od Jałowcowego Smugu ku Bielom. - Paradne pole! Rafciu, będziemy szaleć co się nazywa! Powiesz mi, co myœlisz o moichchartach... - Charty! - zapalił się Trepka, aż mu oczka zabłysły - charty lekkie jak upiory! - No, moœci panie poœle, cóż tam teraz badasz, studiujesz? Powiedz prawdę. - Pan hrabia przybywasz z jednej ze stolic œwiata i mnie, chudeusza, wypytujesz o nowiny'? Toż ja winien bym dowiadywać się czegoœ nowego! - Wiesz dobrze o mnie, że nie jestem szczurem ksišżkowym, więc czego się ze mnš droczysz! Jeżeli chcesz nowin, to ci o jednej wspomnę: przywiozłem ci w darze taki sztucer dziwerowany, jakiego jeszcze twoje oko nie oglšdało na tym padole. Terazna ciebie kolej: mów, co czytasz? - Sztucer... - szepnšł Trepka przymrużajšc oko -to mogłoby być ciekawe. Ale gdzież on jest?... niech go obejrzy moje oko na tym padole! Co do mnie, to czytam sobie na przemiany... Raz odczytuję jakiœ rozdziałek z Miasta mistycznego Marii Agreda a Jesu, to znowu dla odmiany jakieœ kazańko księdza Łuskiny... Oto i wszystko. - Ty wolterianisto! czytujesz księdza Łuskinę... Kto by cię nie znał, toby cię kupił. Toż lada dzień diabeł cię porwie w nocy i tylko kałuża mazi w tym dworzyszczu po tobie zostanie. - Pan hrabia żartuje sobie nieprzystojnie. - Skończ no, proszę cię, z tym hrabiš!.. - Albowiem? - Trepka! Żebym ja ci koœci nie nadwerężył... - Może tedy można pana tytułować przynajmniej szwabskim, niemieckim, austriackim hrabiš, bo jakże tak bez niczego?... Nie przystoi szlachetce na dwu wioskach w Zachodniej Galicyjej być bez tytułu, a cóż dopiero dziedzicowi tylu kluczów!... - Nie jestem ani niemieckim, ani żadnym innym! Nie jestem wcale hrabiš! - zawołał rumienišc się dziewiczo. - Wiesz sam dobrze, że to ojciec mój życzył sobie tego tytułu, no więc, przyznasz... musiałem... Ma, czego pragnšł. Trepka spuœcił głowę i spode łba œwidrował Krzysztofa ironicznymi spojrzeniami. Ostra drwina czaiła się w jego wargach zaciœniętych, jakby na zamki zawartych. - Cóż tak patrzysz? - krzyknšł Cedro. - Patrzę i tyle. - Nie radzę zbyt długo! - Postanawiam i ja kupić sobie tytuł austriacki. Cóż u diaska! Przecież to wiadoma rzecz, że Trepkowie Nekandy, Toporezyki z Grzegorzewic, ba! ba! Najstarsze w Polszcze nazwisko: za Lechów byli wojewodami! - Może nie wiesz, Rafał, że Rzepicha była Trepczanka z domu? - A właœnie! - Oni także œwiętego Stanisława ze Œmiałymkrólem zasiekli. - Kłamstwo! - I stšd wszyscy sš wolteriany... Cóż tak patrzysz? - Patrzę, którędy z waœci niemiecki rozum wylezie. - Myœlisz, szlachciuro, że dam ci się zjeœć w kaszy... Œni ci się, że będę tańczył, jak mi zagrasz. Wezmę ja się teraz do ciebie, Szczepanku! - Może i to być. - Zacznę ja cię edukować w polityce. - Wszystko, okrom polityki. Nie bawię się. Teraz dopiero widzę, żem do polityki od urodzenia był dureń. Nie mam ucha do tej melodii. Sadzić ziemniaki, orać, żšć, konie leczyć, a nawet owce - oto moja dziedzina. - Wcale nie przeczę. A po co się do moich spraw wtršcasz! Ja politykuję... - A no, wyznaję, nie wiedziałem. - Musimy, uważasz, żyć. Rozumiesz? - Rozumiem. - Samym sadzeniem i kopaniem ziemniaków nie wyżyjesz. - I to rozumiem. - Gdybyœmy się wszyscy zamknęli w borach,w polach, schowali między kupy nawozu i sterty żyta, tobyœmy do reszty zmarnieli. - Racja! Powinniœmy leŸć do Niemców. - A tak! Tyœ sam nie łaził? Nie włóczyłeœ się po Francji, po Włoszech, po Niemczech? - Jam się włóczył z rozkazu, starszych, jam żebrał. I nie przypominaj mi waœć dróg moich, do wszystkich diabłów! Nędza,wywłóczenie gałganów, dziur i skamłanie -bodaj to!... - Ja... - mówił Cedro przez œciœnięte zęby -nie żebrzę i nie bawię się z własnej woli. Ojcowski rozkaz jest dla mnie najwyższš œwiętoœciš. To wszakże jest moja myœl, że musimy poznawać œwiat, rozumieć europejskie życie. Powinniœmy iœć do Niemców! Właœnie do nich, do ich domu, przypatrywać się ich żywotowi, poznawać ich siłę. Jakże inaczej odwrócić ciosy? Trzeba zawišzywać stosunki, aby je wyzyskać. Gdybyœ wiedział, ile razy ja nędzny przydałem się... Nie dla chwalby mówię, ale wyznaję jak bratu, żebyœ wiedział. Palce nieraz do krwi gryzłem czekajšc w poczekalniach, składajšc wizyty, jeżdżšc, chodzšc, wyczekujšc, skiej. Ale w głębi .Ô 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż[P-c\}Ź1])žc€^ç#_c_F3‰`Ď5‘ B€proszšc... Twarz Trepki była dziwacznie wykrzywiona.Œmiał się szyderczo. - Bynajmniej mi waszmoœci nie żal... - cedził zmrużywszy oczy. - Wcale to jest zbyteczna fatyga. - Zbyteczna fatyga! - Owo zgoła. - Tak... - przedrzeŸniał go Krzysztof, szybko chodzšc po pokoju. - Zamknšć się we dworze, zatarasować gumno i niech się wali! Alboż to moja rzecz?... nie przy mnie się zaczęło i nie za mnie się skończy! - A żebyœ waszmoœć wiedział, że szydzšc sobie lekce, prawdy samej dotykasz. Tyłemsię odwrócić i swoje robić - oto wszystko. Żadnych a żadnych podłażeń i tych tam łagodzeń. Pyszneœ słowo powiedział: nie przy nas się zaczęło i nie za nas się skończy! Nie tak to łatwo zmiamlać, jak się byle atutowi wydaje. A odrobić! Ba! Miazga dopiero... Sama jeszcze nowina, nie tknięta sochš. Życia mało, żeby jš w tylej czšsteczce przeorać, a waœć swój czas, siłę, duszę i rozum tracisz na wysiadywanie w antyszambrach. Starczy honoru na wyrabianie za pienišdze cudzoziemskiego tytułu, ale go nie ma na tyle, żeby w sobie zbudzić dumę. - Jeżeli możesz powiedzieć, że ja tylko tego... - Jeszczem nie powiedział, że tylko... Ale jaznam naturę ludzkš. Ta natura - to jest szelma co się zowie. Wiem po sobie, a i napatrzyłem się œwiata. Widziałem duchy czyste, jak przemieniały się w glinę podłš,którš rzekomo gardziły. Œrodek w przecišgu niewielu lat staje się celem, osobliwie pod miękkš dłoniš podwiki. - Aha, już swoje! - A swoje... Bo zawsze, ilekroć waszmoœć wracasz znad modrego Dunaju, patrzę z abominacjš, czy nie jadš za tobš niemieckiebety i kołyski. - Ech, Rokito! nie będę z tobš rozmawiał. Rafał, chodŸ no, pokażę ci skrytkę tego szczura. - Cóż znowu! - Tak, odkryję cię w całej nagoœci. To mówišc młody Cedro otworzył drzwi do sšsiedniej stancji i ukazał jš Rafałowi. Pokój ten dawno, widać, nie był bielony, bonagie, jędrne, brunatne belki z modrzewia gęsto przeglšdały spod wapna. Cała œciana w głębi zastawiona była ogromnymi półkami najprostszej, ciesielskiej roboty, ana nich bez ładu i porzšdku stały i leżały ksišżczyska. Stosy pism i bibulastych gazet piętrzyły się na szerokim stole poœrodku izby. Tu i owdzie wisiały na œcianach mapy,stare sztychy i karykatury. W ciemnym kšcie stało sosnowe łóżko z lichš poœcielš,a nad nim wisiała broń: pistolety, sztucery,dwururka i przybory myœliwskie. - Tu siedzi i knuje swoje przemierzłe myœli.- O chorobie pyska i racic, o księgosuszu i kołowaciŸnie... - odcišł się Trepka. Rafała na widok tych ksišżek ogarnšł nieprzełamany wstręt, właœciwy jego naturze od pewnego czasu. Uczuł duszenie jak we œnie. Trepka, bystry spostrzegacz, nie dopuœcił, żeby to uczucie rozwinęło sięw goœciu. Zajšł się nim ze starannoœciš człowieka zdrowego, który baczy na wszystko, a nerwy swoje trzyma na wodzy.Zaczšł pokazywać fuzję i rzemienie, żeby odwrócić uwagę obecnych od ksišżek, tak niemiłych szlacheckiemu oku. - Więc o samych jeno zołzach i zawłokach traktujš te wszystkie bibuły? - czepiał się jeszcze Krzysztof. - A nie, owszem - i o motylicę zawadzajš... - Polityki ani za szelšg? - Za szelšg może by i kupił, ale sam sprzedajšcy nie radzi tentować o towar taknędzny. - Tak-że się to zraził, przez tyle lat onš nędzš się bawišc? - Prawdziwie... Politycy, przewidywacze, znawcy! Jedno pole należycie zorane, jeden rów z loikš wybrany, żeby przerznšł i wygoił sapowatš od wieków niwę, więcej mi znaczy niż sto broszur o rzšdzeniu narodem. - Zaœlepienie! Sto razy powtarzam: zaœlepienie! - krzyczał Cedro zbliżajšc twarz aż do twarzy przyjaciela i wlepiajšc w niego krótkowzroczne oczy. - Nie! Wiem, co mówię. - Nie wiesz! Nie znasz Niemców! To jest nie naród, ale wprost zakon straszliwy, zorganizowany mšdrze i bezwstydnie do wytępienia takich oto jak my rolników i marzšcych na jawie. Nad Łabš, nad Wełtawš! Słuchaj!... - Widziałem toto wszystko. Drwię ja sobie zNiemca, dopóki siedzę na roli, na swojej czy na cudzej. I cóż poradzi, choćbyœ sto razy podpatrzył ich zakonne statuta, jeœli sam swoich nie tworzysz? Czy myœlisz, że słowiańska nasza dusza przeistoczy się w duszę niemieckš od patrzenia i nauki? Nigdy! Jesteœmy inni, odmienni. Ty traf w to, co jest twojš naturš i twojš siłš, w rolniczš potęgę, którš bezużytecznie trzymasz w ręku. Jeœli potrafisz wydobyć zniej wszystkie zasoby, to cały zakon niemiecki na tobie jednym zęby sobie wyłamie. - Nie wiem, co mi ty mówisz. Ja się duszę z rozpaczy widzšc, co się dzieje, czujšc w rozmowach pomysły zagłady, wytępienia. On ze mnš politycznie mówi, grzecznie się bawi, a zarazem sondę zapuszcza... - Wytępienia! - œmiał się Trepka - zagłady...Mnie tu kto zgładzi, mnie wytępi w Stokłosach? A no, owszem, niechże przychodzi ze swoim planem i zamysłem. Chłopów, których ja pracować, żyć, myœlećnauczę... - rzekł chwytajšc Cedrę za rękę. - Otóż ja ci mówię, że się łudzisz okropnie!Jam zajrzał w duszę ich, głupca udajšc podszedłem ich skrytoœci. Wœród szelestu jedwabiów w salonach, wœród koronkowychbalów œledziłem ich zamysły. Ludzie ci nie cofnš się przed niczym. Czy wiesz? - krzyknšł blady i przerażony. - Ci ludzie mogš to sprawić, że ci oto twoi chłopi podejdš w nocy pod dom, wywlekš cię z łóżka i łeb ci utnš toporem!... Ich polityka tak daleko sięga... Trepka œmiał się wesoło. Rozdział 15 ZIMORODEK Kilka długich tygodni Rafał spędził w Stokłosach w zupełnym próżniactwie. Był chory. Trepka, który wœród mnóstwa wiadomoœci miał niemało lekarskich, nie mógł odgadnšć, co mu jest. Toteż nie zalecał żadnego lekarstwa. Kazał tylko wynosić dla niego pod sosny łóżko polowe, iRafał leżał w ubraniu, z oczyma zwróconymi ku niebu. Sam nie mógł odgadnšć, co mu dolega. Nie czuł żadnego bólu i nie doœwiadczał żadnego pragnienia. Jedno, co go pocišgało, gdy się budził, i cozamykało jego dzień, to była leniwa chęć: nie być... Otaczajšce życie, zarówno bliskie jak dalekie, nie miało dla niego żadnej literalniewartoœci. Œliczne konie, w których tak się dawniej kochał, psy gończe, broń, myœliwska wrzawa, opowiadania o przygodach Krzysztofa i Trepki, gdy nad wieczorem z chartami wracali, wszystko tomęczyło go tylko i przyprawiało o coraz większe zamknięcie w sobie. Ze wszech sił przymuszał się do uœmiechu, do rozmowy, a szczególnie do tonu i trybu życia ludzi tęgich i zdrowych. Na szczęœcie, nikt go o tajemnice życia nie pytał. Cudna była jesień. Codziennie, gdy otwarto okiennice, wlewałosię do bielonych izb roztopione w złocie, chłodne powietrze. Gałęzie sosen zaglšdałydo okna, kiwajšc się sennie i szumišc w ówgłos rozkoszny, który zagłusza myœl i nakazuje poddanie się przeœlicznej woli swojej. Ze wschodniej strony pnie sosen obite były jakoby złotolitymi blachami. Sroki pokrzykiwały na ich gałęziach, wiewiórki przychodziły aż do futryn okiennych, zięby i cieciorki pogwizdywały nad dachem, okrytym grubo mchem. Cała ziemia w lesie odziana była suchymi igłami,po których noga œlizgała się jak na parkiecie. Woń grzybów i woń żywicy, płynšcej z obarów na sosnach, napełniała powietrze. Rafał budził się daleko wczeœniej niż wszyscy w obejœciu. Słyszał, jak piejš pierwsze koguty; nie otwierajšc oczu, przyzamkniętych okiennicach, wiedział, kiedy słońce wstaje. Poznawał to po szumie drzew wzmożonym, po odmianie głosów natury. Słyszał każdy dŸwięk, każde we wsi szczeknięcie psa, krzyk wrony, każdy powiew wiatru. Wszystko to odbijało się w nim jak w kamieniu. Czasami z jego piersi wydzierało się westchnienie - i na tym koniec. Kamień leżał na sercu. Ale w niskoœci swego ucisku nie umarło serce. W głębinach nocnego milczenia, kiedy ostatni szmer rozproszył się i oniemiał, ono jednosłyszało odgłos kroków niepewnych, lękliwych, przemierzajšcych próżnię czasu. Echo wołania z głębi gór wychodziło z ciemnoœci. Wtedy serce dŸwigało kamień swój i samo nasłuchiwało bez nadziei usłyszenia po wtóre, patrzało krwawym wzrokiem w ciemnoœci bez wiary zobaczenia i łkało w cišgu gadzin nie dlatego, żeby się ukoić. Bo taki padł mu ciężki los, że im dłuższy był płacz jego a narzekanie, tym większš boleœć. Dopiero fizyczna wola, wysiłek ciała, odporna moc zwierzęcego bytu była w stanie ukrócić melodię tęsknoty. Ale była to czynnoœć tak okropna, jak gdyby kto gardziel dwuletniegodziecištka dusił muskularnš garœciš chłopskš, żeby uœmierzyć jego żałosne kwilenie. Serce upadało w swój grób i leżało w uspokojeniu niemocy aż do nadejœcia nowego powiewu. W czasie trwania tych zapasów usiłował nieraz naprawić swojš odrazę do głosów życia, dobarw roœlin, do wdzięku niewysłowionego œwiatła i cienia. Na próżno! Ustał w nim wzrok żyjšcy i słuch szczęœliwy, który pozwala widzieć i słyszeć. Teraz obce byłodla niego wszystko. Każdy przedmiot, każdypromień słoneczny i każdy cień, każdy zapach i kształt stał się sobš tylko. Przestał już służyć duszy. I oto została sama jedna. Szła, jakoby wœród ruin strzaskanych przez trzęsienie ziemi, wœródrzeczy odrażajšcych dla niej i bezużytecznych. Stopniowo każda z tych spraw, wszystko, co mogło być dosięgnięteprzez spojrzenie, traciło swojš wartoœć i stawało się bytem nieprzyjaznym. Ażeby nieczuć ciżby tych wrogo nastrojonych zjawisk, zamykał oczy, zaciskał usta, zacinał zęby i pogršżał się w sztuczny letarg milczenia. Był wtedy jak płomień zagasły. Ale gdy się łudził pewnoœciš, że rozszerzy tę chwilę mocy na godzinę, na dzień, rozlegał się daleko szept, głos, imięwymówione miłoœnie... Wiatr zniszczenia odzywał się w przestworzu i pustoszył wszystko, co pracowita wola z poœpiechem i mozołem dŸwignšć zdołała. Jednego ranka, w samym już końcu wrzeœnia, nie mogšc zgoła dać sobie rady, nie będšc w możnoœci uleżeć w barłogu, wstał o œwicie i wyszedł z domu. Było chłodno. Wiatr południowy wzbudził szum sosen oblewajšcy ciało zimnym strumieniem. Rafał sam nie wiedzšc czemu poszedł nad rzekę, która w odległoœci kilkudziesięciu kroków od domu płynęła w korycie daleko niższym od poziomu piaszczystego płaskowzgórza. Jeszcze tam nigdy nie był. Szeroko, płytko rozlana wodabez najlżejszego szelestu toczyła swe migotliwe, bystre, drobne fale pomiędzy długimi smugami piachów, które jej łożysko tu i tam przegradzały. Cały horyzont był tu szczelnie zasłoniony przez zwarte olszyny, wyrastajšce już w drzewa.Rzeka snuła się w ich cieniu, jakby ukryta przed œwiatem. Dołu widać było, jak zakręcała się i ginęła pod zwieszonymi gałęŸmi, niby w grocie czarnozielonej, zostawiajšc po sobie wspomnienie w kształcie srebrzystego szlaku. Tam były już drzewa bardzo wysokie: strzeliste, nachylone brzozy, olbrzymie nadwiœlańskie topole i wierzby, wici swe taplajšce w ruchomej wodzie. Spomiędzy nich buchała wprzestwór wyniosłš koronš rozwidlona, stuletnia sosna. Bliżej, wœród samego koryta rzeki, były ostrowy z dawien dawnaporosłe drzewami, nad wszelki wyraz urocze ogrojce, dziewicze kępy, których człowiek nie przejšł jeszcze w posiadanie od ptaków. Blisko i w dali rozcišgały się mielizny, uzbrojone w suche pale, w sękatetramy i korzenie œciętych olch, w zeschłe karpy, sterczšce z wody na obraz potwornych kłów. Obwieszał je œluz szuwarów, zeschłe jelita gršżelów, kępy zmulonego siana, chrusty i trzciny-pamištki ubiegłych powodzi. Około tych miejsc woda zwijała się wartkimi, mrówczymi skręty, bez szelestu, bez szmeru, bez głosu. Sucheławice piasku leżały bezwładnymi smugami, jakoby trzewia i połcie równo rozcięte toporem, a rzucone tutaj na wiecznš pastwę czasu. Najlżejszy chwast nie czepiał się ich bezpłodnej nagoœci. Słońce ostrymi grotami padało już na rzekę, przestrzeliwszy gęste zaroœla. Wodażywa spłonęła barwš ognistš. Tym głębszymi stały się cienie tam, gdzie nie dosięgło słońce. Olchy stanęły nad czarnym zakrętem jako œciana niezdobyta. Odór czerniejšcych liœci przeniknšł powietrze. Rafałowi wydało się, że to tak dziwny zapach ma rosa, białym szronem leżšca na ziemi i liœciach... Wspomnienie czegoœ bardzo dawnego - Wygnanki, Wyrw czy Tarnin, a raczej nie wspomnienie, tylko na nowo przeżyte szczęœcie straconych na wieki dni dzieciństwa objęło go za szyję niby ręce siostry, którš jedno i to samo łono wypielęgnowało. Na chwilę oddał się temu uczuciu. Skruszyła się odrętwiałoœć serca ioczy zaszły łzami ulgi. Z rozkoszš, jakiej zawsze doœwiadczał na widok nowych miejsc w kraju, z owš rozkoszš nienasyconš, zbliżajšcš się aż do granic bólu, wlepił oczy i przez łzy patrzał w owe zakręty rzeczne, w dzikie kępy olszowe. Wcišgnšł w piersi wilgotny zapachinasłuchiwał pierwszy raz od tak dawna, jak z cicha jesienne liœcie szeleszczš. Z dala, z pól, polatał chłodny wietrzyk. Rafał zatrzymał się w miejscu jak wryty i pierwszy raz od tylu czasów rozeœmiał się z głębi, z gruntu duszy, do myœli nowej dlaniego, nieznanej jakoby obcy œwiat. Zadumał się nad tym, jak to dobrze jest żyć... Poczšł wolno sam z siebie przemyœliwać, jak piękny jest i jak niewysłowiony œwiat, jak wielkim a błogosławionym cudem jest życie, jak dziwnymi sposoby godzina cierpień przeistacza się w stokrotne bogactwo radoœci, płynšce z widoku ziemi... W tej samej chwili nad wodami, wzdłuż gałęzi, wskroœ całego bugaju brzóz i olch, sosen i wierzb, zimorodek przeleciał z ostrym, zgiełkliwym, donoœnym œpiewem. Lot jego ledwie było można pochwycić okiem, tak bardzo prędko przeszył powietrze. Wydało się tylko, że to szafirowa czy lazurowobłękitna nić, że cudnobarwny krzyk radoœci opasał, objšł i zwišzał ten bukiet ziemski. Krzyk ten przeszył duszę słuchacza, na wskroœ, do dna. Cisza już była zupełna, a głos ten długo jeszcze w nim drżał i na zawsze pozostał w duchu... Rozdział 16 RANKIEM Jak z bicza strzelił, upłynšł rok pobytu Rafała w Stokłosach. Jesień jako goœć przepolował, zimę przetańczył, a na wiosnę gospodarował, już jako współrzšdca, w towarzystwie Trepki, a poniekšd i Krzysztofa. Zdrowie i kawalerskihumor nie zawodziły go w tym czasie. Osobliwie zimowš porš czuł się jak w raju. Nie było tygodnia, żeby w okolicy nie wypadła zabawa, zabawa co się zowie, do białego dnia, do ciemnej nocy i znowu do białego dnia. Rafał był rozrywany, jako dobry tancerz, gładki kawaler i polerowanywarszawiak. Toteż tu i owdzie puszczał sięw konkury, szukajšc dużego posagu. Przebierał, namyœlał się, a tymczasem bawił jak nigdy. Trepka polubił go bardzo. Na wiosnę, w lecie i pod jesień stopniowo oddawał mu gospodarstwo w Stokłosach. Sam kopał się coraz głębiej w swych ksišżkach. Polowanie, leczenie chłopów i bydła a peregrynacje od chałupy do chałupy-to były jego rozrywki. Młody Cedro zimę spędził z ojcem i siostrš we Lwowie, gdziepanna Mery w œwiat wchodziła. Trepka nadrwił się niemało z tego karnawałowanialwowskiego, choć w gruncie rzeczy rad był, że młody jego przyjaciel nie siedzi w Wiedniu. Tymczasem na jesieni roku 1805 Krzysztof, posłuszny woli ojca, znowu się udał do naddunajskiej stolicy. Trepka i Olbromski spędzali dni tej jesieni na koniu, za chartami, wieczory na grze w szachy albo na czytaniu. Trepka wywierał duży wpływ na towarzysza. W rozmowach, w œmiechach, wdrwinkach i uszczypliwoœciach jego siedziały szczególne żšdła. Żeby nie doœwiadczać ich kłucia, Rafał poczšł zagłębiać się w myœli starego dziwaka i im bardziej w nie wchodził, tym większš znajdował satysfakcję. Trepka był miłym człowiekiem, ciekawym na długš metę. Można z nim było rozmawiać o wszystkim, o rzeczach najbardziej trudnych, nie włażšcych do głowy, aż do najbłahszych, a nawet do rubasznie tłustych. We wszystkim był majster. Umiał tak oœwietlaćprzedmioty i sprawy tego œwiata, że się wydawały zupełnie innymi, a tyle miał dowcipu, że nawet obcujšc bez przerwy niemożna go było zgruntować. Po długich słotach, jakoœ w końcu paŸdziernika, rozwidnił się cieplejszy dzień. Mgła jesienna leżała na polach i na zwiędłych już liœciastych lasach. Drogi byłytak rozkisłe, że tylko konno, i to na zgrabnym koniu, można było przemknšć sięwœród bagnisk. Obadwaj w długich butach, zachlastani aż do czapek, jechali wczesnymrankiem z zamiarem puszczenia chartów, c, skiej. Ale w głębi .Ô 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żaP“cbă c€c…cdˆ+kceó:tgdyby się okazało, że na polach płaskowzgórza role obsiškły. Mieli zamiar dotrzeć do goœcińca cišgnšcego się w stronę Tarnowa, a stamtšd bocznš, leœnš drożynš przerznšć się na owe pola przez lasy bukowe. Nieodwiedzana dróżka na gliniastym gruncie w lesie była twardsza, ale jak lód œliska. Zimna, żałoœliwa trawka ostro się zieleniłapod ciemnymi drzewami. Liœcie na bukach, na dębach i klonach były już ciemne, przemokłe, nasišknięte zgniłš cieczš. Zwieszały się ku ziemi bezsilnie i z gnuœnym bezwładem. Gdy wiatr powiał z pól, leciały za jego wolš te chore liœcie, jedne już zarażone żółtš barwš œmierci, inne tknięte dopiero szarš bladaczkš. Na ziemi, pod kopytami koni, szemrały dawno spadłe. Cały las pełen był uczucia lęku i rozstania, rozłški i żalu. Trepka jechał przodem i nucił, sobie nie komu, starš a ulubionš swojš i jedynš romancę: Kiedy twoje spotkam oczy, Nim postrzegę, żem widziany, Już się na bok wzrok twój toczy I martwe przebiega œciany... A mnie wówczas z głębi duszy Wszystkie czucia żal poruszy... Smutne, leœne milczenie, cichoœć płaszczyzn okrytych jesiennymi mgłami, ów posępny dzień domagały się niejako tej piosenki. I Rafał chętnie jej słuchał... Gdyby był Trepka przestał jš œpiewać dla siebie, sam by jš zaczšł nucić... Wyjechali z leœnej drożyny na równinę i skierowali się w stronę goœcińca. Charty, idšce samopas, skoczyły w mgnieniu oka i poszły lotem w dół. Rzucili się za nimi w mgłę polnš. Z nagła stanęli jak wryci. Z tejmgły, na całej widzialnej długoœci goœcińca, wywalała się zwarta masa ludzkapołyskujšc tysišcem kolorów. . - Jakieœ wojska... - wyszeptał Trepka osadzajšc wierzchowca. Po chwili pilnego wpatrywania się dodał: - Ależ to nie Austriaki!... Nozdrza jego drgały nerwowo i zmrużone oczy œwieciły się dziko ze swoich szparek. Puœcił wolno konia. Obadwaj jeŸdŸcy noga za nogš zbliżali się ku goœcińcowi. Charty, wycišgnięte jak struny, szły chyłkiem w tamtš stronę, ale stanęły wnet, jakby ich nogi w ziemię wrosły. Z nastawionymi uszyma i wytkniętymi szyjami wietrzyły bez ruchu. Porzuciwszy bagnisty goœciniec szły obok niego po niwach nieregularnie wycišgniętymikolumnami roty grenadierów z ciężkimi karabinami na ramieniu a tornistrami na plecach. Olbrzymie, proste, dwubarwne kityna ich kaszkietach, kształtu wiadra przewróconego dnem do góry, chwiały się jak las. Białe nogi w sukiennych kamaszach aż do kolana nurzały się miarowo w rzadkiej glinie. Za grenadierami sunęły pułki jegrów pozbawione kit u czapek tegożkształtu, objuczone wielkimi tornistrami, ładownicami, manierkami i pałaszami. Bagnety ich tworzyły jak gdyby ruchliwe jezioro, które wœród chmur i mgły idzie w nieskończonoœć, kołysze się stalowymi falami w ciszy i milczeniu. Tam i sam fale jeziora zataczały półkole, zwijały się wirem w miejscu, kłębiły dookoła jakiegoœ oœrodka. Nekanda domyœlił się, że tam ugrzęzły działa. W istocie, przyzwyczaiwszy oczy, spostrzegli cały szereg armat zarzniętych w błocie. Około nich uwijali się artylerzyœci w ciemnych kusych fraczkach, wyżej kolan taplajšc w bajorze sukienne kamasze. Szerokie białe pasy, na krzyż przecinajšce ich piersi, były uciarane w bagnie, a wielkie czapy dotykały ziemi, gdy podkładajšc lewary dŸwigali z topieliska koła, łoża i przodkary, ogony i jaszczyki. Zdala za piechotš i artyleriš cišgnęła bokiemkonnica. Dragoneria ze strzelistymi kitami, ułani w czworograniastych czapkach, ozdobnym połyskujšcy strojem, wreszcie pułki białych kirasjerów na olbrzymich koniach. Wielkie ich czaka z włochatymi grzebieniami polœniewały. Zdawało się, że to żelazne legie rzymskich wojowników idš iidš falami bez końca z nieprzejrzanej nocnej mgły... Rozdział 17 NA WOJENCE DALEKIEJ Dzień dogasał nad spłowiałymi rolami. Tu i owdzie płonęła już ozimina, ale na ogół ziewało w polach pustkowie odłogów jesiennych. Na pastwiskach po nadrzeczu lœniła się jeszcze jaskrawa zielonoœć trawników, a na równych łškach jednostajnie połyskiwał ostatni, szorstki pokos otawy. Wœród drzew otaczajšcych stary dom w Stokłosach rozpostarła się przejrzysta, œniada mgiełka. Nieprzeliczonegromady wróbli obsiadły nagie konary lip i zanosiły się od jednostajnego szczebiotu. Stado wron z łopotem skrzydeł i krakaniem, spychajšc po sšsiedzku jedna drugš, drapało się na wyschłe szczyty włoskiej topoli. Stosy podmiecionych liœci obejmowała w niepodzielne władanie wilgoćcmentarna. A z oddali, z południa, powiewał wiatr cichy i ciepły. Trzej przyjaciele - Trepka, Cedro i Olbromski - siedzieli na ganku dworu, w milczeniu cieszšc się tym ostatnim dniem ciepła w póŸnym listopadzie. Każdy z nich przeżywał własne myœli, natrętnš ciżbš oblegajšce głowę. Otwarte pola cišgnęły oczy człowieka w daleki, daleki widnokres. Piaszczysta droga w alei lip prowadzšca do dworu, przyklepana od niedawnych deszczów, a teraz wyschła i stężała, z wolna tonęła w cieniu grubym i tęsknym pniów osierociałych. - Czy też zważacie, moœcipankowie, jak się to czule żegna z nami Favoni?... - rzekł Trepka. - Iœcie całuje... - szepnšł Cedro. - Panu hrabiemu całusy zawżdy nasamprzóddo imaginacji przychodzš, kiedy mowa... - Nie jestem jeszcze starcem zgrzybiałym,więc dlatego. - Co innego Olbromsio! Ten myœli, dam głowę, o kolacji. - A bo i prawda! Żołšdek Ÿle wychodzi na medytacjach i kontemplacjach. - Miły wietrzyk! To wam powiadam pod słowem, że takiego oto dnia z takim wianiem wiatru w żadnych Florencjach nie napytacie, choćbyœ latami czekał. - Bo też pewnie nikt nie próbował latami weFirenze na jeden wietrzyk czekać. Wtem psy, drzemišce na piasku przed gankiem, dŸwignęły łby i nastawiły uszy. Szczeknšł jeden, podniósł się żywo drugi i wnet jak na komendę zerwały się wszystkie zajadle pędzić w aleję. Głowy przyjaciół ociężale dŸwignęły się w tamtš stronę w oczekiwaniu. Psy z nagła ucichły iz podwiniętymi ogonami trwożnie pojękujšc cofały się w podwórze. Z półmroku alei wolno wysuwał się na jaœnię żebrak na kulidrewnianej, w łachmanach. Ciężko utykajšczbliżał się do roztwartej bramy. Tam się zatrzymał. Słońce już gasło i ostatnia jegofala poziomo przepływała nad ziemiš. Trepka nakrył oczy dłoniš od blasku czerwonego, który mu prosto w Ÿrenice padał, i rzekł: - Żebrak. Młody Cedro wydobył z kieszonki cwancygiera i dał go kuchennemu chłopcu wskazujšc dziada rękš. - Dać mu tam w kuchni rynkę warzy... - dorzucił Trepka. Niech dziadowina podje i przed nocš wędruje dalej, bo tu psy złe i dziadom przeciwne. Kuchcik skoczył ku wrotom i długo o coœ z dziadkiem się spierał. Zadziwiło to wszystkich, że wrócił niosšc pienišżek na dłoni. Już z dala mówił ze œmiechem: - Nie chce, jaœnie panie, ten dziadek brać pieniędzy. Pytał mi się, czy jaœnie panowie nie sš z Niemców przypadkiem... Nie œmie, pada, wejœć na dziedzinę. - Jakiż to hardy dziad! - Grosza nie bierze i w kwalifikacje dziedziców się zapuszcza... - Prawi, że chciałby prosić o nocleg. - Jeszcze czego! Młody Cedro zwyczajem swym popędliwie skoczył do ubogiego. Za nim dla rozerwaniamonotonii ruszył się Trepka, wreszcie od niechcenia Rafał. Gdy do wrót dziedzińca podeszli, ujrzeli człowieka w łachmanach, z sakwami na krzyż przewieszonymi przez piersi, prostego i w œrednim jeszcze wieku.Twarz jego była ogolona a ogorzała tak bardzo jak u żniwiarza, co przez lato cienianie zaznał. Włos płowy, od słot i pożaru słońca wypełzły, widać było spod czapczyny dziwnego kształtu; opończa i butzdrowej nogi pyłem były zasypane do cna. Patrzały na nich oczy siwe, œmiałe aż do zuchwałoœci i czyste jak powietrze. Nie kłaniał się dziadowskim obyczajem, nie skamłał ani stękał. Czekał wyprostowany. Jasne jego oczy przechodziły z jednej twarzy na drugš, badajšc je do głębi. Wreszcie dłużej spoczęły na obliczu najstarszego. - Cóż to, dziadku, tak nas bierzesz na spytki? - mruknšł Trepka. - Chciałem zapytać się... - rzekł ubogi œpiewnš podlaskš czy litewskš mowš - czy z waćpaństwa który wojskowo nie sługiwał? - A to ci na co wiedzieć? - Wojskowy człowiek przyjšłby w goœcinę kamrata, a postronny człowiek nie przyjmie. Noclegu szukam. Strudziłem się drogš idšcy kikut-œtukut, och, bardzo... - A skšdże idziesz, człowieku, żeœ się tak utrudził? - Z daleca ja, kulhawiec, idę, bracia rodacy, z bardzo dalekiej strony. Wszyscy trzej zamilkli i, szczególnym, prawie bolesnym uczuciem przejęci, patrzali w te prawdomówne, szorstkie i czyste oczy. - Ta... - rzekł nierychło Trepka cicho i życzliwie - jeœli o nocleg chodzi, to możesz przenocować w tym domu, bracie rodaku. - Bóg zapłać, mili, że nie odpędzacie od swego proga żebraka wędrownego. Ale, jeœli wola wasza, odprawcie dalej służbę, aby nie rozpowiedziała, że od was łaski takiej doœwiadczam. Niedobrze by to dla was być mogło. A i dla mnie... - BšdŸ spokojny! Włos ci z głowy nie spadnie pod dachem tego domu... - rzekł Cedro zniżonym głosem. Weszli w dziedziniec. Słońce się kryło za pagórkami i od wielkich drzew, od ciemnychsosen i wysokich lip cień już padał tak gruby, że w głuchš noc przepływał. Kazano żebrakowi podać wieczerzę. Panowieswojš z poœpiechem spożyli. Trepka wydał rozkaz, żeby służba szła spać. Przyjaciele sami pozamykali okiennice. Wędrowny dziad usiadł w kšcie Nekandowego pokoju i zdjšłswe sakwy. Spod grubej opończy wyjrzały resztki uniformu. - Skšdże teraz idziecie? skšd wracacie? - pytali wszyscy trzej otaczajšc go kołem. - Do dom, do swego kukrzyska idę z miejsca Austerlitz zwanego, gdzie my niesłychanš batališ wygrali, a ja nogę oto postradał. - Toż w grudniu zeszłego jeszcze roku ta batalia była! - Prawdę mówisz, panie bracie, ale ja po szpitalach polowych przeleżał tę ciężkš zimę. A od wiosny wlekę się z miejsca na miejsce, z miejsca na miejsce... - Mówże, bracie, jak to było. Powiadaj! - Dużo by mówić... Cesarz zrobił swoje. le mówię-swoje. Dziewięć ja lat na jego sprawy patrzajšcy, .takiego dzieła... - Dziewięć lat, mówisz? - Dwanaœcie już lat upłynie w tym listopadzie miesišcu, jak ja z towarzyszamiodszedł z jakimowieckiego placu. Tak, zda się, jakoby wczoraj było. Z rozpaczš my broń cisnęli, złamali my broń na kolanie, o œwiętš ziemię strzaskali. A oto z młodego draba ja dziad starzeńki powracam z dalecyny... sam jeden. Wszyscy moi kamraci... gdzie nie wiedz... Za górami, za lasami, za morzami... - Za morzami nawet? - Za morzami, tak ja mówię. Prawdę mówię,panowie bracia. Bo i ja, powiedzmy otwarcie, szlachcic herbowy, choć i na jednej habendzie, na jednym zagonie, ta szlachcic dobry. Ojrzyński Sariusz Jelitczykmoje zawołanie, a przydomek nasz starodawny - Mieczyk. Za morzami, -panowie bracia! Na bardzo dalekich morskich wyspach Antylów... Jedni w San Domingo, drudzy w auzońskim kraju, inni wgórach niemieckich, inni we francuskiej stronie. Na ziemi płaskiej i na dnie morza niezgruntowanym œpiš braciszkowie serdeczni, dobra szlachta podlaska, tęgie męże, spaniałe żołnierze, zabici czasem przez obce, a nieraz przez braterskš rękš z obcego szeregu rzucone groty. Jam, najszczęœliwszy ze wszystkich, został na œwiecie. Wracam oto w swoje płaszczyzny. Idę obaczyć ojcowski dom, barniaki swoje po piachach, a tak sobie idšcy myœlę, że już pewno ani ojcowskiego budowia, ani brata, ani siostry. Zapomniał ja już, co to dom, cobrat, co siostra. Idę, ta ciężkie myœli przedsobš toczę, panowie bracia. - Braciszku! - rzekł do niego z poœpiechem Krzysztof drżšcymi usty - gdzie stšpisz, naczyj próg, tam dla ciebie wszędzie otwarty dom rodzinny. - Bóg zapłać za dobre słowo... - Powiedzże nam o swoim życiu, o tym, coœprzeżył i widział - nastawał Trepka - bo my tutaj na zagonie wiemy ledwie coœ niecoœ, ledwie ze słychu, z wieœci. - Dobrze. Powiem wam wszystko, od poczštku do końca. Niech jeno myœli pozbieram. Ha, no słuchajcie... O scenach jaradoszyckich wspomniałem... Bardzo ja się już otrzaskał z wojnš, a na myœl tamten dzień jak przyjdzie, serce od nowa gore! To tak dziœ, a cóż wtedy! Młoda krew była w żyłach i wrzšcy honor w sercu. Było nastakich w szeregu doœć, co my powiedzieli sobie: do dom wracać, półtorak broŸnić, spokojnie grykę siać, zwady z sšsiadem o snopek prowadzić?... Taki koniec i skutek? Aniedoczekanie! Jak ja dziœ wspomnę a zliczę, panowie bracia, jak ja dziœ pomyœlę... Rada my w radę po zaœciankach, gwaru dzień i noc pełno, krzyku między nami poczciwego. "Ta choćby brukanem z pola!" - woła ten, woła drugi... Dziwne to, dziwne zdarzenie - œmiał się żołnierz kiwajšc głowš. - Zważcie ino, panowie bracia: między sobš, widziało się, paplali my, we swoich œcianach. Aż oto jednej i tej samej nocy we wszystkich okolicach szlacheckich wojsko na egzekucjęzwaliło. Kto ino głoœniej mełł językiem, tego w rekruty... Już nas w Siedlcach, w Łukowie rozdzielili na partie, potem ubrali w kamasze i marsz, marsz w austriackie dziedziny. Jać nie byłem w gębie ostatni, więc, jak się patrzy, oparłem się aże w regimencie grafa von Koenigsegg-Rothenfels. W trzecim batalionie,aże w mieœcie Pilsen, w Czechach wytchnšłem po marszu. Wdziali na mnie biały mundur półfraczasty, białe pantalony, białe kamasze. Żeby nie płytkie czarne ciżmy i płytki czarny kapelusz, żebynie mankiety, kołnierz i podszewka malinowego koloru - nic ino anioł. Karabin, ładownica, biały pas przez piersi - i na mustrę. He, szelmy! Ile to kary, nim człowiek pojšł, co taki kapral mamroce, cose pod nosem mruczy leda oficerek! Nie upłynšł rok czasu, poszli my w górnš Austriš, w góry Tyrol bić Francuza i papieża bronić. Ale nie samego Ojca Œwiętego. We łbie się przewracało, kiedy przed frontem wzięli z polska po węgierskuwyczytywać, kto to na one nasze męstwo wyczekuje. Uczyli my się tego jak pacierza. A to - pamiętam-Karol Emanuel IV, sardyński król, któremu szubienicznik Buonaparte wydarł jakisi Piemont, a to ksišżę Parmy, to samo Karol i to samo czwarty, ale już nie Emanuel, a to ksišżę Herkules z Modeny i sama królowa Karolina z Neapolu. Niemało ja z kamratami ziemi zdeptał, onych person bronišcy. Jak ja dziœwspomnę a zliczę, panowie bracia, to my wonczas ze trzysta mil nieustajšcym przemierzyli krokiem. Szli my piechtami przez kraje niemieckie, zielone, leœne a rolne, przez bardzo piękne sioła, przez oneszumne rzeki-strumienie... Boże mój, Boże! Dołami onych pagórów, precz w wyżyny, pomiędzy skały i aże ku białym œniegom... Zrazu nawet wierzył człowiek z drugim, żeœwiętš osobę Najwyższego Pasterza jegomoœci piersiš swojš osłaniać idzie. Z kim się było zrozumieć, komu zaufać, zwierzyć się a ugwarzyć? Naród zegnany ze wszech stron, z czterech końców œwiata. Wilkiem patrzał jeden na drugiego i jako ten zbój czyhał na oficera, a oficer znowu jak wilk szczerzył zębce na podkomendnych. Nie zostawił ta zresztš komendant pobratymca jednego z drugim w glicie, ba! w kompanii! Niechże to kapral wypatrzy, że się dwaj między sobš w głuchš noc zszeptujš, że jeden do drugiegoniby to przypadkiem, z głupia frant szlusuje w bitwie, że do się z dala gadajš oczyma albo przez znaki: pierwszy raz będšoba biegali bez żywš ulicę, a drugi raz - kula w łeb. Toœ ta i język umiał dobrze trzymać za zębami, a œlepie pod powiekš... A taki swój swego gdzie nie wiedz, w dziesištym regimencie po oczach, po koœciach lica, po smętku a milczeniu rozezna. Ileż to razy, braciszkowie moi, napobojowiszczu gonisz zajadły, œwięty ugór zranionych przemierzasz twardym krokiem i skrzywdzisz obcasem braterskš pierœ czygłowę! Dopiero krzyk rodzimy, dopiero jęk przebije cię a. dołu jako ten bagnet. A ile takich pól przemierzył ja w pierwszej wojnie! ile w drugiej! W drugiej wojnie zeszli my byli z gór w pola lombardzkie. Tam to one drzewa oliwne, jakobyœ wierzbinę swojš obaczył, tam to brzoskwiniowe sady... Sama była wiosna. Jedni z naszych kamratów pod arcyksięciemKarolem poszli w dół Renu na Jourdana, innidarli w Szwajcary na Massenę, a my pod felcajgmajstrem baronem von Kray zeszli nad Adygę rzekę. Wnet baron rozparł się lewym skrzydłem w Legnano, a prawe oddał pod komendę generała Kaim, i tamto ej. Ale w głębi .Ô 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żfP”cgäTch8$ci\.McjŠ=Ŕ stanęło za Weronš. Sam œrodek opierał się o to stare mieœcisko. Generałowie Elsnitz i Gottesheim z siedmioma batalionami piechotyi trzema szwadronami huzarów zajęli stanowisko Bossolengo i Polo na prawym brzegu Adygi. Łańcuch graniczny od modrego jeziora Garda aż do miejsca zwanego Mamalagna trzymały dwa batalionywojska granicznego, cztery kompanie strzelców i szwadron huzarów. W tej wsi Polo postawili na Adydze dwa mosty, a przed nimi usypali szańce ziemne. Dnia 26 marca od samego rana zwaliły się na nas dywizje francuskie. Młode bestie, żołnierz z pieluch, toteż to szło w budy, sięgało ci do gardła, jak we szkole. Dywizja Grenier! Ale i cesarscy nie dawali się zjeœć w kaszy.Żołnierz stary, wyćwiczony, w stu bataliach się terał. Tam to zawrzało! Skłębiły się i zagmatwały te dwa wojska, wżarło się jedno w drugie. Dawaj bić! Bagnet szczęka w bagnet, oczy łypiš w oczy. A staremu wiarusowi spod Melasa czyspod Kraya nie tak znowu łatwo broń z garœci wytršci bele smyk, choćby, bestia, i młodymi zębami kłapał. Ale był ta między nimi kto inny ku pomocy. W przedniej strażyszedł batalion od innych odmienny. Walił œrodkiem, zaprawdę jak żywy mur. Chłop wchłopa, ramię w ramię, puklerz przed nimi z bagnetów... Panowie bracia! Spojrzę ja na tych ludzi krwawym œlepiem w boju spracowany... Błšd się głowy czepia, gwer z ręców leci, włosy na głowie stajš! Jezusie Maryja! Taże to nasze barwy i znak! Słyszę, przez Bóg żywy, swoja komenda! Pierwszy ja raz tak ich oko w oko zobaczył. Nim słowo rzec - już ci œlocham w głębi szeregu. Nimsłowo rzec, już ci z trupa bratniego mundur zwłóczę i na ramiona wcišgam. A dokoła mnie swoi ludzie. Słyszę rozkaz. Wtedy! Myœlę sobie: "A skoroœ mi, Panie Jezu, takowego dnia dał dożyć i takowym miłosierdziem nad dolš mojš zaœwiecił, toćija Ci pokażę, żem przecie sroce spod ogonanie wypadł!" Z tym samym austriackim gwerem w łapach jak pójdę! Jak stanę w szeregu, jak wezmę pospołu z braciš rznšćw batalion Koenigsegg-Rothenfels! Œmierć toœmierć! Tam w oczach moich poległ szef batalionu Lipczyński. Siedmdziesięcioletni starzec, pułkownik za naszych czasów, Darewski, walczšc na ochotnika jako prostyżołnierz w tym samym co i ja szeregu grenadierów, œmierciš mężnš skonał. To samo porucznik Rafałowski, to samo dwaj Zaderowie na szańcach, to samo podporucznicy Borys i Majewicz u mostów na Adydze, a żołnierzy i podoficerów 150 chłopa. Ale dywizje Delmas i Grenier po czterogodzinnym boju wzięły pazurami szańce z kompletem armat, wyparły moich Austriaków, przegnały ich na lewy brzeg, wzięły szturmem oba mosty i nie pozwoliłyich zniszczyć. W dywizji Victor był drugi batalion polski pod Rymkiewiczem generałem, co w wigiliš tego dnia przybył z dalecyny, bo aż, mówili, z Konstantynopola. Męstwem swoim ten batalion samych zadziwił Francuzów. Gnali my białasów aż pod mury Werony. Ale bitwatego dnia kosztowała legion polski 750 zabitych. Takš to ja drogš poszedł w one legiony... Wliczyli mię do trzeciego, co był ostatkiem,szczšteczkiem. Generał Scherer zaczšł się cofać. Bataliony pierwszy i drugi w swoich dywizjach, trzeci z półbrygadš francuskš idwiema armat pod rozkazem Kosińskiego składał wystawionš straż w Rolta-Vecchia dla zasłonienia obozu dywizjów Victor i Grenier od Marengo do Casteletto. A gdy armia francuska nie mogła dłużej ustać w tym położeniu bez obawy, że jš otoczš, wtedy Bartki francuskie uradziły, żeby się cofać. Generał Scherer - bodaj z piekła niewyjrzał! - kazał nam dwustu nowym rekrutom, gdy główna siła naszych poszła do Mantui, zamknšć się w twierdzy mediolańskiej, co ledwie kilka dni bronić sięmogła. Wiedzieli my, że leda dzień obsaczš nas Austriaki jak to morze, a skoro się poddamy, łby nam ukręcš. Na nasze szczęœcie, splamiony Scherer opuœcił dowództwo. Zaraz generał Moreau cofnšł barbarzyński rozkaz. Wzišł nas ze sobš, gdy za Ticino uchodził. Legion Wielhorskiegozamknięty był w Mantui i nasza z nim komunikacja zerwana. Poszli my z armiš włoskš. Byti my w boju pod Valence... Dawne męstwo odżyło, dawne się wspomniały czasy. Wnet generał Macdonald, uchodzšc z Neapolu przez wielkie włoskie góry, przyszedł na nieszczęœcie swoje pod Trebio i stoczył onšbitwę straszliwš. Złšczył się potem z armiš włoskš i poszedł pod komendę generała Joubert. Bój pod Terzo i Medesima! Zginšł mężny Joubert, prawdziwy żołnierz, gdy rankiem o godzinietrzeciej w pierwszym brnšł szeregu... Bili my się tego dnia od œwitu do póŸnej nocy we trzydzieœci tysięcy przeciwko oœmdziesięciu zjednoczonych. Generał Colli z jednym batalionem francuskich mazurkówidwiema secinami naszych, co my się zwali legiš trzeciš, zasłaniał rejteradę. Po Joubercie - Championnet generał, a gdy tenumarł - Massena. Legia pierwsza pod Dšbrowskim do połowy wybita przyszła w genueńskie góry. Tam my się spotkali. Ożyły nadzieje. Buchnęła wszeregi wieœć o powrocie z egipskiej wyprawy "najstarszego Bartka", jak zwali wtedy wielkiego wodza nasi żołnierze-wiara. Oręż wrastał w dłonie od samego płomyka nadziei, że lwia dzień, leda chwila przybędzie przed nasz front i powiedzie poprzez struchlały Wiedeń. Już my widzieli zjawę karpackich gór, krakowski rynek... Już my w pieœni przemierzali dalekie ziemie... Wœród onych chrobrych dni wkroczyli my do Genui miasta, a bramy jegozatrzasły się za nami. Z lšdu, ze wszystkich dolin i gór, obległ nas generał Ott, a okręty angielskie lorda Keitha z morza. Ustał dowóz żywnoœci. Ziarnko zboża nie doszło już od tej chwili do miasta. Zrazu dawali nam połowicę porcjów, potem ćwiartkę, a koniec końców po dwa łuty œmierdzšcego mięsiwa na człeka, po gloneczku chleba. Przyszła nędza bardzo wielka. I nie tylko na wojsko,ale na całe miasto Genuę. Ludzie poczęli mrzeć jak muchy, i nieœli ich ta tłumem na owo piękne Campo santo. W parę tygodni wymarło ze zgniłej strawy i z zaraŸliwych chorób dwadzieœcia tysięcy ludzi. Z nas znowu, z żołnierzy wdrożonychdo biedy i twardzizny żywota, zostało w kupie oœm tysięcy prawdziwych koœciotrupów. Siedzieli my na tych górach grzebieniastych ponad grodem, czyhajšc jakte sępy. Nasz tam, wiecie, Polak krótko sięmartwi. Wzdychać se wzdycha w najgorszejchwili, jako i zaklnie, aż w koœciach trzeszczy, ale wnet się przecie skrzepi bele czym. I jużci słyszysz, œpiewa swoje... Aby ino razem, aby w kupie, to i dobrze. Samego zostaw na dwa dni - jużci się tak rozstęka, że najtęższy chłop na nic.Widzieli my austriackie zastępy rozwleczonew dolinach i het - precz! po suchych gołogórach, jak se ta na nasze trupy ostrzyli bagnety. Wołali my na nich: "ChodŸże, chodŸ, nienasytku, a po drodze przemień się w kruka, żebyœ nas przecie całych pozżerał!" W dali przed nami było wielkie morze. Jak je sobie wspomnieć!... Dalekie, modre lšdy idš stamtšd we dwie strony œwiata, na wschód i na zachód słońca, a ginš i rozpływajš się we mgłachniebiosów i we mgłach wód. Jest takie miejsce, gdzie ich już oko nie chwyci - wypsnš się najbystrzejszemu - a długo patrzysz, żeby je gwałtem, jak idš między niebo a wodę, wyœledzić, to ci ino łza z okapociecze. Najbliższy zšb gór, Portofino, wrzynał się w morze z lewej strony, a na prawej, za miastem Savonš, już ledwie znać było ziemię. Morze dalekie było stamtšd widać, jak chodziło szumne, gromkie, zmiennobarwiste. Och, morze moje, morze!... Tam ja się poznał z tobš... Zatoko moja, zatoko... Jak to tam nad niš stały złomy nagie, w których spalone szczeliny wszczepia jastrzębie knykcie szary, drapieżny kaktus. Jak to tam leżš w rozpadlinach uschłe łoża potoków, drogi, którędy ino chodzi złoœć a furia burzy wylęgłej w morzach. Żyli my w poœrodku rumowisk, gdzie cienia nie znaleŸć przed mœciwym słońcem. Czasem się tam zabłškapokręcony krzew bukszpanu i tuli pod sobš cień tyli, że w nim głowy nie schowasz. Przyszedł na nas w ostatnich dniach obronygłód nie leda jaki. Spadziste ulice Genui! Oneciemne a wšskie jamy, gdzie słońce nigdy nie dociera!... Puste były, gdyœ tam szedł ku portowi, żeby choć z morza co nieco wyłowić na haczyk ze œpilki - jakby już wszyscy do nogi wysnęli. Gdy my się tam szwendali jak psy bezpańskie, szukajšc byle ochłapa, żeby choć ducha odœwieżyć, nieraz œmierć w oczy zajrzała. Skoroœ ino ostrożnie wsunšłnos i oczy z ulicy w czarnš i zimnš sień, wnet na cię warknšł Włoszyn zielony z głodu abo ci lufę krócicy wprost między œlepie wstawił, abo ta na paluszkach szedł z nożem w rękawie jak pies-milczek. To nieraz taka desperacka fantazja pchała człowieka, żeœ właœnie szedł od nory do nory... Skutek zawżdy był jeden: pustka w jelitach. Kapitulowały wreszcie nasze "Bartki" - Massena i Soult. Resztki legiów wyszły z miasta w stronę Marsylii. Bez tynfa w wacku, bez butów i odzienia, w rędach starganych i zetlałych szmat, półnadzy i o głodzie, cišgnęli my w œwiat francuskimi górami. Zima była, deszcz, bieda! Gdyœ się na bosaka podbił, stłukł a poranił nożyska, że popuchły jak bochenki chleba, brało się deszczułkę za podeszwę, szpagatem j š przytwierdzało do stopy - i dalej. Gałgany zlatywały z gnatów... Idziemy, bywało, przez włoskie w Morskich Alpach siedliska, œmiejš się z nas piękne dziewki stojšc przed progami murowanek i pokazujš palcami nasze stroje.Tornistry na nas ino całe a czapki. Reszta dziury. Wstyd! Dopiero panowie dowódcy dawajże nas w ambit wbijać! Idzie oto naszSłoński, chłop osobisty, walny, z jednej sztuki, krokiem twardym a buńczucznie, a hardo. Mundur na nim białš niciš w stu miejscach zeœcibany, buty jeœć wrzeszczš, że to w szeregu całym słychać. Kiszki w nim takiego marsza grajš, że żadnej nam orkiestry nie trza... Wszystko - bajki! Wšs drze do góry, nadšł się jak po trzech obiadach, mina jak sto tysięcy diabłów. "Trzymaj się jeden z drugim! - wrzaœnie, gdy mu w glitach stękajš. - Równaj się! Wiedz jeden z drugim, że najjaœniejszš Rzeczpospolitš w tornistrze dŸwigasz!" Zaraz się ta mężniej nogi ruszały i głód sięnie ważył doskwierać. Trepka chodził po izbie cichymi kroki. Czasem stanšł i, plecami oparty o œcianę, kołysał się tam i sam. Przez zaciœnięte jego zęby wydobywało się bezwiedne œwistanie ulubionej melodii: - Kiedy twoje spotkam oczy, - Nim postrzegę, żem widziany... Wędrowiec westchnšł i zamilkł. - Cóż się z wami stało póŸniej? - szepnšł Cedro. - W Marsylii równa nas czekała bieda. RzšdDyrektorów nic o nas wiedzieć nie chciał. Za swój własny ostatni grosz oficerowie sprawiali żołnierzowi chusty, odziewali przybyszów w uniform i stawiali pod dawnechoršgwie. Przybyli oficerowie, w niewolę roku siódmego wzięci w Mantui, co w pustym klasztorze pod Leoben jedenaœcie miesięcy przetrwali. Uzyskawszy wolnoœć, od razu ruszyli do nas. Za nimi œcišgnęli żołnierze, co w czasie kapitulacji uszli byli i, przebywszy górę Cenis, tułali się po Francji. Potem nie było już dnia, żeby po jednemu, po dwóch nie przybywali towarzysze wzięci w niewolę, co to w kajdankach rozesłani byli po regimentach austriackich, a teraz znowu, po wtóre, uszli z cesarskich szeregów i o setki mil szukali swojej komendy w legionie. Objšł nad nami komendę generał Kralewski, a po nim Karwowski. Nierychło, nierychło przeczytali nam wodzowie dekret Pierwszego Konsula, że idziemy na żołd Rzeczypospolitej Francuskiej. Na dwa my się rozpadli legiony. Pierwszy, z siedmiu batalionów piechoty i jednego artylerii, dostał się pod komendę naszego generała-porucznika i przyłšczon do armiów włoskich, a drugi, ze czterech batalionów pieszych, regimentu kawalerii i dwu kompanii artylerii konnej, pod komendšKniaziewicza poszedł do armii nadreńskiej. Wkrótce nasz pierwszy legion liczył szeœć tysięcy ludzi. Ruszyli my się z Marsylii w Mantuańskie pod starego Massenę. Rok dziewišty! Odparci cesarscy za Mincio. Częœć naszej legii poszła do obwodu Peschiery, a ja w drugiej pod Mantuę. Dziwne losu zrzšdzenie! Zważcie jeno, panowie bracia: przyszli my w te same wšdoły, nad one zgniłe rowy i murowane fosy, co je krew naszych braci zbroczyła. Mieli my możnoœć hojnie odpłacić za podłš zdradę roku siódmego, za sekretny paragraf Kraya. Krzyk się w szeregach rozszerzył: "Nie darować!" Gdy my wycišgnęli liniš na ćwierć mili, a białe wojska miały z murów wychodzić, legia jak jeden człowiek œcięła zęby i w bramę wlepiła krwawe oczy. Ci tu stali, co na tym miejscu hańbę ponieœli. Chwila, i rzucš się jak jastrzębie na schorowanš i bezsilnš załogę. Broń u nogi, ale œmierć zieje z oczu... Wtem, jakoby na komendę, stanš przed szeregami panowie oficerowie iprzemówiš krótkim słowem do duszy wojska... Hańba by to, prawi, była i zmaza na honorze niepokalanym rycerzy plugawš i nędznš zemstš się parać. Nie fałszywymi przysięgi, nie zdeptaniem słabego, nie pobratymstwem z zakonem zbójców walczy Polak. Honor żołnierza rozkazuje równš wrogowi a kamiennš pokazać stałoœć w niedoli i w chwili tryumfu. Nie sprzeciwił się żołnierz legionowy swemu dowódcy. Stanęli my w porzšdnym szyku, gdy nieprzyjaciel wychodzić zaczšł z twierdzy przez cytadelę. Zażšdał tylko nasz pan generał, żeby wojsko austriackie nie krokiem paradnym szło, lecz żeby go odmieniło na prędki. Tak się też stało. A gdy tak szli bez sztandarów, a żywo, żywo - raz w raz z ich glitów występował żołnierz-Polak, roztrzaskiwał broń w oczach komendantów i stawał w naszej kolumnie. Ostatnia to była nasza piękna chwila. Pokój w Lunewilu! Zachmuliły się dusze... Widzieli my, że przekrzœciał i opada. ostatni kwiatek nadziei. Tak jakoby spod onych bram Wiednia... Legion drugi otrzymał rozkaz iœć znad Renu w dziedzinę Toskanii, która Królestwa Etrurii wzięła tytuł. Rzuciłmundur generał Kniaziewicz i co ognistsi jego oficerowie. Sokolnicki wiódł legiš przez Szwajcary trzema szlakami na miejsce prze znaczenia. My w sile półsiodma tysišca głów zajmowali Modenę iReggio. Nikt już teraz nie wiedział, co będzie dalej.Mówiono, że mamy iœć w służbę króla Etrurii, to znowu, że na żołd cyzalpiński. Zlękli się ludzie. Wdała się dezercja, nastałbezład. Szeptali co œwiadomsi, że zrobiš z nami to samo, co jakiœ Wielki Fryc z najemnym wojskiem po siedmioletniej wojnie, a że nikt dobrze nie wiedział, co zaœ za Fryc i co on zrobił z onymi wojskami, więc strach szedł coraz większy. Wtedy to powstał plan obrony... Jeden mocny nasz batalion stał załogš w Mantui i był najsilniejszš częœciš garnizonu.Myœl obronna była taka, żeby opanować bramę Pradelli, gdzie tyle krwi naszych wyciekło w fosy - i przez to miejsce wpuœcić drugš dywizję wojska pod Sokolnickim. W tym samym czasie miał regiment kawalerii pochwycić Peschierę i całš liniš nad Mincio, wszystkie mocne i niezdobyte miejsca. Wtedy garnizon puœcić na parol i iœć w biady czy w układy z Rzeczšpospolitš Francuskš. To była myœl Fiszera. Wezwano do rady oficerów po kilkuz każdego batalionu. Wszyscy w jeden głos okrzyknęli, że się zgadzajš, i z zapałem najgorętszym oœwiadczyli gotowoœć do dzieła. Ale się oparł sam pan generał. Innšmyœl podał. WyjdŸmy, prawi, cichaczem z Modeny do Otranto, pochwyćmy statki, usišdŸmy na nie i płyńmy zbrojnie na Korfu, Cefaloniš i inne wyspy, co składały Rzeczpospolitš siemiu wysp Jońskiego Morza. Tam radził opanować silne punkty, ogłosić wysp niepodległoœć, jako ich armia osišœć i czekać aż do czasu. Z tym planem udał się pan generał Dšbrowski do Pierwszego Konsula. Kiedy takie zamysły nurtowały w naszych korpusach, przybył z kwatery głównej do Modeny generał Vignolle dla wykonania nowej organizacji. Przywiózł nam słowo Pierwszego Konsula, że skoro legiami być już nie możemy, a wzdragamy się iœć w służby króla Etrurii, żeby nas za najemnych szwajcarów nie poczytał œwiat, tedy on proponuje nam, abyœmy przyjęli poddaństwo Francji. Kto z was, mówił generał, nogš stanie na ziemi francuskiej, otrzyma wszystkie prawa francuskiego obywatela. Zawierzono. Zaraz tedy odjęto nam tytuł legiów polskich i zamieniono na półbrygady wojsk cudzoziemskich. Jedenaœcie batalionów piechoty zredukowali do dziewięciu, to jest zmienili na trzy półbrygady. Stu blisko oficerów straciło . Ale w głębi .Ô 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żkPçcl7Gcm~€cnţ-ˆco†=Î pT?)miejsce w nagrodę zasług. Dwa pułki przeznaczone zostały do służby cyzalpińskiej, a trzeci miał zostać w Etrurii. Sztab legionowy odsunięty od komendy. Pierwszej półbrygadzie natychmiast kazano maszerować do Mediolanu... Tak to korpusy nasze zostały rozerwane. Usiłowania pana generała żadnego nie odniosły skutku. Projekt ambarkowania się na siedm wysp i opanowania Morei nie znalazł aprobaty chytrego ministra. W smutku powrócił wódz, oznajmiajšc upadek legionów. Kiedy już się to dokonało, wówczas przez kilka miesięcy żołd trzeciej półbrygady został wstrzymany; a kiedy oficerowie dla wielkiego niedostatku nie byli w stanie z miejsca się oddalić, wyszła pišta i szeœćdziesišta ósma półbrygada, stanęły obie pod broniš z rozkazem użycia gwałtu w razie naszego oporu. Otoczono nas siłš przewyższajšcš i poniemusem, pod paszczami armat przymuszono wsiadać na fregaty w Livornie... - Dokšd? - wyszeptał Cedro. - Dokšd? Zrazu mówili, że do Tulono, a wreszcie wyznali wprost. - Na Antyle?... - mruknšł Trepka. - Tak jest, panowie bracia. - I to wy, co się honorem chlubicie, żołnierze z broniš w ręku! - Z broniš w ręku... - Trza było skonać, a nie iœć poniemusem. - Słowo łatwiej powiedzieć, niż rzecz samšwypełnić. Onych i wtedy nie opuœciła nadzieja. Mówili sobie: "Zginšł nas jeden tysišc, drugi, zginie trzeci - a taki zatrwamy!" Dziesišty tysišc, a nie, to dwudziesty z kolei przyjdzie na miejsce swoje. Wielki wódz słowo dał. A żołnierz wodzowe słowo na czułej szali waży. Tylkowidać tego ostatniego tysišca, mówili wtedy, jeszcze nie wybiła godzina. A panowie oficerowie! Posłuchaj, panie bracie, chętnym sercem, a uważ... Panowie oficerowie naszej półbrygady, choć wiedzieli, co ich czeka, nie chcieli się chyłkiem uwalniać ze służby, nie chcieli w tej bardzo złej godzinie opuœcić żołnierza, któremu przewodzili w boju, a z którym przeszli góry, niziny. Ani jeden nie uszedł zLivorna, żeby głowę ocalić, choć były po temu sposoby. Słowem honorowym polskim sprzysięgli się dzielić los z braciš. Prawda, był póŸniej, słyszałem, jeden, co towarzyszom naszymw drodze do Genui, gdy szli naszymi tropy ambarkować się za morze, przystawił z boków i z tyłu szwadrony kawalerii francuskiej, żeby snadŸ żaden ucieczkš się nie salwował, Z jego także naprawy wyszło posšdzenie oficerów o spisek i bunt, co przyœpieszyło rozkaz wsiadania. Sam ów został na lšdzie, gdy fregaty wojenne od brzegu genueńskiego odbiły. Pierwsze to było i ostatnie złamanie wiary w legionach. - Mówże waćpan, co z tobš - nastawał Cedro. - Jam ci należał do 113 półbrygady, co w dniu 13 czerwca 1802 roku wstšpiła na pokład w Livornie. Ostrożnoœć generała Rivaud, który z piechotš, konnicš i artylerišotoczył nas pierœcieniem i pchał do portu, była całkiem zbyteczna. W porzšdku stanęlimy na kamieniach portu. Rzędem czekały szalupy. Rozpacz tłukła nam piersi jak ona burza... Bo burza sroga wstawała tego dniaw morzu! Pomnę... One mury zimne, samotnepłoty kamienne w morzu z południa, za cichš zatokš, jak na nie z czarnych dołów chlaszczš piany białe. Niebo wpoœród dnia czarne, jako o północku, a w nim niedaleka, zda się, tuż tuż, grozi ponura skała Kaprai. Latarnia morska połyskuje naniej raz za razem, raz za razem, nikiej bolesny znak na trwogę. Ptactwo na żelaznym niebie z piskiem się chyba. Padnie piorunem w siwe, chodzšce góry, w złe doły, w one dymy sieczne i palšce - i znowu] lotem w górę, na skrzydłach, aż tazginie. U nóg twoich, człowieku, morze między złomami chepa a œlocha. Jakie to ta w nim głosy! Jakie ta krzyki! Stoi domek strażniczy na samym końcu molo. Przysiadł, zda się, i czeka. Tyłem sięwykręcił, mchy kamiennego daszku na się -icierpi. Strzeli w niego bałwan rozbiegany z prawej, leci nań z daleka od Elby czy Korsyki góra wodna, jakoby dziki, zjuszony koń... W porcie wiatr przyciszony. Poszarpuje ino nasze korwety. Wydmie dolne żagle, nacišgnie, aże zawarczš, zaœwiszczš liny. Górne zwinięte do cna. Wielki żagiel, co go nazywajš marynarze grand wual de mizen, czasami ino rozcišgnie się, jakoby siły swojej mocarskiej próbował. Dali rozkaz: "W szalupy!" Każš nam wycišgać kotwicę kontradmiralskiej fregaty. Werznęła się była w dno i zahaczyła o głazy. Stu kilkunastu nas dołożyło ramienia. Wreszcie poszła. Okręt manewruje żaglami i nastawiasię... Wnet idzie spomiędzy kamiennych grobli na pełne morze. Nasza korweta dybie za nim trop w trop. Hejże, hej! Ledwie my się pokazali na głębokich toniach, na wiatrowisku, porwie nas i poniesie. W szyję między Elbš a Korsykš! Zda nam się krótko widzieć kamienny, pusty, ciemnorudy brzeg. Słyszymy, jak to tam dzwoniš w skały rozwœcieczone wełny, jak tam œwiszczš lasy po górach, jak grajš skały czerwone. Wnet jeden maszt złamany, jakby ten pręt leszczyny, ipospołu z żaglem ciœnięty w fale. Z trzaskiem lecš na pokład latarnie urwane zgórnych masztów! Burza! Pójdzie nasz okrętw górę i na dół. Pocznie go zagon morskichwałów z boku na bok kłaœć, bić w pierœ jakoby belkš! Straszne, siwe morze! Och, wœciekłe! Dużo ja w życiu twardych dzieł widział, a nigdy jako wtedy. Strach me obszedł, wokoło. Bliska a niespodziewana œmierć zajrzała w oczy, tchnęła w twarz... Rozmiotła burza naszš flotyllę z trzynastu okrętów złożonš w cztery strony œwiata. Dwa tylko zdołały na powrót do portu zawinšć. Trzy wpędzone zostały do kanału Piombino między wyspš Elbš a lšdem suchym, okręt grecki rozbił się całkiem o skały i ze stu szeœćdziesięciu ludzi tylko jeden kapitan Kastus ze swš żonš na brzeg się wydobył z toni. Reszta okrętów, a między innymi nasz, latała w morzach, miotana wœciekłoœciš żywiołów. Ani przez ten czas strawy, ani napitku. Kto leżał bez duszy i taczał się z końca w koniec sali pod pokładem, tego kapitan nie mógł brać do roboty, ale który mógł ustać na nogach,tego na pokład i do lin! Niejednego bałwan huknšł w piersi i połknšł pianami na wieki wieczne. Bosy, przemokły do ostatniej nitki, spracowany a zeszarpany od womitów, bez siły w sobie cišgnšł człek one liny. Jednego razu w ciemnš noc grzmotnęło okrętem w jakieœ skały. Zatrzeszczał, zadygotał i legł na boku. Stanšł. Usłyszeli my krzyk kapitana: "Siekiery! Tnij liny! Tnij drugi maszt! Armaty z zatopionegokrańca w morze!" Dali go wtedy, co mocy w ramieniu! Plusnęły nasze działa, wszystkie szeœć jak jedno - i okręt wolno, wolno wstał, sprostował się. Po czterech dniach i czterech nocach zaczšł wreszcie żywioł naci chać. Dopiero ja z towarzyszami - spać. Zimnica trzęsie, sny straszne... Pić... Nie wiedziałeœ, człeku, owo zgoła, gdzieœ jest, co się dzieje. Tymczasem rozbite nawy znalazły się między Wyspami Balearskimi a brzegiem Hiszpanii. Łatał się tam nasz statek, stroił w żagle. Po kilkunastu dniach zebrał się wreszcie i popłynšł ku Maladze. Tam już i inne członki flotylli zdšżyły. Dopędził nas okręt, na którym był szef batalionu Bolestastarszy, który to okręt pod Syrty afrykańskie był zapędzon. W lipcu okręt nasz podniósł kotwicę, a sterujšc po podlšdziu, między brzegami Gibraltaru i Algesiras a Ceutš w Afryce, szedł wolno w stronę naznaczonš. Widzieli my gołym okiemz pokładu starš ziemię... Cicho było i pięknie. Ledwie się marszczy, ledwie gzi morze. Jeszcze mi w oczach do dziœ dnia stojš one dwa brzegi dalekie. Brzeg hiszpański, z którego strzelajš w niebo góry skaliste, nagie, gdzieniegdzie porosłe piniš i cyprysem... Pierzaste liœcie wierzchołków palmowych wznoszš się z kujaw piachu, płasko rozcišgniętych na brzegu Afryki. Jakoby wiklowe chlusty widzš się z dala, jak u nas po nadrzeczu. Jeden za drugim szły okręty. Ludzie nasi odkryli głowy. Milczš i żegnajš się oczyma z lšdem, co ich wydał. Straszny żal... Nazajutrz zawinęli my do Kadyksu. Półbrygada, majšca się przesišœć na inne okręty, wysiadła w Kadyksie i dwanaœcie dni straciła na przygotowania do odjazdu. W sierpniu dopiero z pomyœlnym, północno-wschodnim wiatrem opuœcili my port, ominęli cypel Tangeru... Idziemy między wyspš Maderš a Kanaryjskimi, potem jeszcze dalej. Wiater się odmienił, weszli my na wody kršżšcego oceanu. Odtšdstateczny, wschodni wiater przy niebie pogodnym dozwolił nam sterować prosto pokędzierowatych falach ku Antylom. Upały nastały najstraszliwsze. Noce tylko przynosiły chwilę odetchnienia. Pod sam koniec sierpnia taka cisza nastała w morzach, że nawy stały jak na murowanymfundamencie, na litym zwierciadle. Czekali my z upragnieniem zachodu słońca. Ledwie się utopiło w onych stojšcych równinach, wznosił się w tym miejscu, gdzie zginęło, blady, sinawy pas œwiatła zodiaku. Dygotał wtedy każdy, bo było tak, jakby z trójkšta nachylonego nad wodami patrzało w nas oko wieczne. Podobne my widywali dzieckami w koœciołach rodzinnych wsiów. Ale wtedy! Deska onego trójkšta była u podstawy rozległa jak samo morze, a szczyt jej gubił się w schodzšcej nocy... Nocami œwiecił nam księżyc. Nieraz my go opasali oczyma i tak oto całš noc leżym na pokładzie czuwajšcy, dokiela blady i zimny nie odszedł w odmęty zachodniej strony. Œwieciła nam gwiazda wieczorna tak wielka, że się od niej strzała pozłocista kładła na poprzek morza. Nieraz, bywało, wyjdzie z topielów błędna,sucha chmura i wszystkie oczy powiedzie na wschód, w niezmiernoœć oceanu, rzuci na nas widzenie senne lšdu ojcowskiego... Zmniejszono nam racje jadła i wody. Woda stała się brudna, cuchnšca, pełna robactwa, a i tej tylko kwartę na człowieka dziennie dawali. Par stał się taki, że mdlał najtęższy. Smaga w ustach dniem i nocš, że się wargi raz kole razu trzaskały. Język wysechł na suchš drzazgę. Żołnierz jako to żołnierz. Skakał z pokładu w morze dla ochłody. le się to najczęœciej kończyło: jedni dostawali kurczów, a inni od rekinów i morskich wilków pożarci. Około pierwszego wrzeœnia ocknšł się wiater wschodni i z największš szybkoœciš pognał nas ku wyspom. Ale dopiero w połowie paŸdziernika ujrzeli my przylšdek Samana. Wkrótce wpłynęli my do zatoki Mancenilla i pod miastem Cap-Français rzucili kotwicę. Odtšd zaczęły się nasze dzieje. Już wtedy wódz zbuntowanych Murzynów, Tussen-Luwertiur, zdradš pochwycony został, odesłany do Francji i tam w jakimsi ponurym zamku żywota tęgiego dokona. W sierpniu 1802 roku rozeszła się po uciszone j wyspie szeptanawieœć o zaprowadzeniu pomiędzy Murzynaminiewoli. Takie postanowienie francuskiego rzšdu wzbudziło powszechnš zgrozę i stałosię hasłem rokoszu. W górach San-Domingo stanie na czele Kreolów Murzyn Lamur de Rans, w Walier wzbudzi bunt San-Susi, w Dondon Noël, w Plesans - Sylla, w okolicachPort diu Pe - Makaja. Istotnym przecież wszystkich wodzem był Karol Beler, a tego siedliskiem były góry Kaho. Prawie cała ludnoœć murzyńska na wyspie złšczyła się z Mulatami i chwyciła za broń. Kapitan jeneralny Leklerk, podszczuwany przez naczelników murzyńskich, co jeszcze w służbie pozostali, takich jak Dessalin, ten sam, co się potem za cesarza wyspy Haity pono ogłosił - postanowił szerzyć wœród nieprzyjaciela postrach morderstwami. Pastwiono się na jeńcach wojennych. Wyszła taka zasada, że każdy jeniec wojenny ma skonać wœród tortur. Murzyn złapany z broniš w ręku, a nawet i bez broni, ale w .polu, wszystko jedno: winny czy niewinny, œmierciš konał. Przeciwna strona czyniła to samo. Nowy to dla nas był sposób prowadzenia wojny. Okropne choroby trupami zaœciełały pole, a nade wszystko straszliwa "ciotucha" - żółta febra. Dziwna to była słaboœć. Jednych zabijała na miejscu, jak piorun, bez żadnych poprzednich oznak, a dla innych była długim, bezlitosnym konaniem. Tak to nagle, pamiętam, umarł nasz podporucznik Bergonzoni na pokładzie fregaty. Pewnego poranka, o samym œwitaniu, wszedł był do kajuty kapitańskiej, w której przebywał szef Małachowski. Gdy go ten spytał, czego by żšdał, Bergonzoni, jako że był służbista, wyprostował się i oœwiadczył, jako przybywa oœwiadczyć, że umiera. Wzišł go szef pocieszać i uspokajać. Nic nie rzekł i wyszedł na pokład. Tam postšpił kilka kroków naprzód, padł i skonał. Włożyli go w wór, kulę wielkiego kalibru uwišzali przy nogach - i w morze. Inaczej było z przewlekłš chorobš. Żołnierz czuł w marszu jakoby cios od kuli.Nieraz przysięgały się stare wiarusy, że ich kula przebiła, gdy naokół było cicho, a nieprzyjaciela nigdzie. Zaraz następowało wielkie osłabienie, dochodzšce aż do omdleń. Ręce i nogi przeszywał ból, jakby były połamane. Trzęsšce zimno. Wszczynałsię wielki trzask w czole, potem we wszystkich stawach i w krzyżu. Nieszczęœliwi słyszeli uderzenia pulsu w skroniach, oczy im wysadzało na wierzch i przemieniało w słup. Straszliwa bojaŸń i wielka, niezgruntowana tęsknota nie daje pono spoczšć biednej myœli. Nigdzie ulgi. Dech pędzi, jakoby ci Murzyn piersi zgniótł kolanami. Już po upływie dnia twarz nabrzmiewa i zaczyna czerwienić się jak u człowieka mocno spitego winem. Myœli okropne hulajš, a sen za oceany ucieka. Wnet skóra żółknie, a białka oczu stanš sięjak szafran. Na trzeci dzień zwidzi się choremu, że już przeszło, już lepiej. Duch mężniejszy, oddech wolniejszy. Ale oto zacznie ustami, nosem, uszami, a nieraz wprost ze skóry na szyi, na policzkach ciecwolno krew rzadka, czerwonoruda. Nogi zimne jak marmur, oczy ze szkła. Pot zimny, czarne womity, gangrena ršk i nóg -i wreszcie już upragniona œmierć. Ilu to ja tam kamratów wypatrzył w onych pochodach! Ile ja cierpień ich, zwierzeń, spowiedzi wzišł na barki! Och, a tamten okręt... Jednego razu zawinšł z oceanu do przystani Cap-Français okręt pasażerski. Siedziałem ja wtedy na brzegu morskim, zabity na ciele i na duchu. Już to było po raku naszego wojowania na wyspie. Byłem zranion w nogę i kurowałem jš ta, zasypujšc ranę miałko tartym prochem strzelniczym, zalewajšc winem co najtęższym, a dla odmiany wodš morskš. Kula murzyńska nadarła mi mięsa niemało, stłukła i roztrzepała koœć. Spuchł kulas jak baran, więc pozwolili mi naczelnicy siedzieć i wylegiwać się u brzega. A no siedzimy coœ w dziesięciu czy we dwunastu towarzysza, wszystko kalek, i gwarzymy o naszej wyspie. A już my się na niej wyżej czuba nażyli. Co który powie zdarzenie, to jedno od drugiego lepsze, jakby je sam diabeł wymyœlał. Duszy swojej to już żadennie czuł czy nie miał... Każdemu wszystko jedno: œmierć- to œmierć, a żywot - to żywot. Darować komu życie czy mu je skrócić-jedna jedyna chwila. Ani ta przedtem zastanowienia, ani potem krzyny żalu. Przygnały tedy fale pod brzeg okręt zdaleka. Żagle na jego rejach rozpięte wisiały trzema rzędami, jeden nad drugim. Czarne były, mokre, dziurawe jak łachmany na zbóju. Wietrzyk je czasem rozdšł, i wtedy statek szedł kadysi w morze, to znowu œrodkowa połać żaglów zaczynała się flańtać i zwisać, a nawa do nas wracała, bezradna jak ten korek na fali. Podpłynšł ta ku niej Murzynek portowy na swej pirodze z dębu korkowego, wdrapał się jak małpa po linach na pokład. Patrzymy: zrobił na nim krok, zrobił dwa - i jakże nie pójdzie w dół! Buch w łódkę i we wiosła! Tylko się migał. Wyskoczył na brzeg... Patrzymy: cały na popiół zbielał ze strachu. Œlepie mukołujš, kołujš, gęba się trzęsie, kolana tłukš jedno o drugie. Dopiero gdy my mu zagrozili, że kulš w łeb weŸmie, jeœli nie będzie gadał a żywo, wybełkotał, co widział. Cała załoga, kapitan, sternik, wszyscy podróżni do ostatniego majtka, wszystko, co tchnie powietrzem, wymarłe na żółtš febrę, leży pokotem. Widzieli my go z dala, ów cmentarz chodzšcy po morzu,i œmieli my się z niego między sobš: "Na taki ci to głupi koniec przyszło - mówili my - piękny okręcie!..." Fale były ciche i dobre, jak bywajš nieraz rankiem w dzień jasny na jesieni. Przypływje dopiero zaczšł poganiać różanš gałšzkš,żeby tańczyły dokoła kamieni sterczšcych pod brzegiem, żeby z pluskiem leciały w kamienne ostoje. Każda nowa fala rzucała nam pod stopy swój niezapomniany dŸwięk, w którym słychać głos znajomy, jakoby prędkiego wiatru w podlaskim lesie. Zaraz po niej grzmiała druga, za tamtš pędziła trzecia. Jeden głos wlewał się w drugi; przenikały się wzajem, obejmowały wpół i 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żqP}crÍwcsDLct.L6uÜ5 A€dzwoniły nad naszymi głowami, jak daleko huczšce dzwony w podlaskim koœciele. Na tych błękitnych wełnach, na błękitnych albo powleczonych barwš żywego srebra, przypłynšł potępiony okręt tak blisko, że my weń oczyma zajrzeli. Szalupa zaczepiona biła go w bok, tłukła się i kłapała. Zwisajšcš banderę wiater kiedy niekiedy wydšł... Kadłub okrętu szedł ku nam to prawym, to lewym bokiem, to kręciłsię w koło, przechylał, jak gdyby pragnšł koniecznie pokazać nam swój pokład i taczajšce się po nim żółte, rozdęte trupy. Œmiali my się z niego i z nich... Minęło południe. Wzmógł się wiater. Aż się ów statek weŸmie i wœciecze ze złoœci. Wydšł tęgo żagle, przechylił się na bok, zatoczył koło œwiszczšce i poszedł w morski ocean.Widzieli my go, jak się stawał mały, coraz mniejszy, czerniał, znikał, jak się zawlókłsinš mgłš i przepadł. "IdŸ straszyć innych, głupcu! - wołali my za nim. - IdŸ innym œmierdzieć swoimi trupami! Nam ta trupy nie dziwne..." Język ludzki tego opowiedzieć nie potrafi, co za bezrzšd opanował wojsko francuskie. Trzecia ledwie częœć żołnierzy trzymała się na nogach. Każdy zniechęcony, drałas, w zniszczonym ubiorze, smętny, wypatrywał miejsca, w którym go œmierć dopadnie. Jeden tedy oddawał się najwœcieklejszej rozpuœcie, swawoli i bezprawiom, jakich rozum nie obejmie, hulał, pił, rozbijał bagnetem, wydzierał majštek i cnotę, noce spędzał wœród Kreolek, Murzynek, Mulatek, a drugi gotował się na œmierć w postach i trawił noce krzyżem leżšc obok. posłania. Szpitalepełne były chorych, zalegajšcych pokotem na ziemi bez dozoru, pomocy i opatrzenia. Wszelka subordynacja ustała, porzšdki wojskowe zgoła znikły. Szeregowiec równybył wodzowi. Nikt ta już nie zajmował się myœlš o wygrywaniu bitew, o sławie. Sercazlodowaciały, dusze się objawiły zbójeckie.Bagnet stał się ostatnim prawem. Każdy siętylko podle, haniebnie lękał albo jeszcze nikczemniej łajdaczył. Była przecie jedna dusza, dusza bez trwogi... To Paulina Buonaparte, siostra Pierwszego Konsula a żona kapitana generalnego Leklerka. Nie straciła w owych czasach ani odrobiny fantazji. Przeniósłszy się z Cap-Français dowiejskiego ustronia, wpoœród nieustajšcychuczt, zabaw, tańców, muzyki starała się zapomnieć o tym, co się rozgrywało dokoła. Był czas, kiedy my trzymali straż przy tej siedzibie. W lekkim i przewiewnym pałacu między palmami huczna muzyka, œpiew. Wino lało się brodem. Często wprostz balu, z bezcennych kobierców podjęli my trupa tancerza, wynieœli za ogrody pałacu izakopali w ziemię. Ale takie sprawy nie przerywały tańca. Mówiło się pięknym paniom i wesołemu gronu oficerów, że ten a ten poszedł spoczšć na chwilę pod cieniem palm i magnolii. Och, wyspo, wyspo! Ziemskim zdałaœ nam się rajem, gdy my z dala ujrzeli twš pięknš górę Cibao, okrytš piniami i woniejšcš jodłš. Œliczne twe rzeki wypływały stamtšd - Neira, Artibonit, Juna- o wodach przezroczystych jak dršżony kryształ. Wilgotne ciepło biło na nas z niskich sawannów, z gęstwin lasów palmowych... Ona dzika, nie widziana obfitoœć ziół, co pokrywała wilgotne brzegi, poszarpane od fal morza. Oczy nie mogły się nacieszyć widokiem różowobarwnych ptaków, flamingów, jakby kwiatów latajšcych, co uganiajšc się za rybami rozweselały płaszczyzny zatok. Ledwie my stanęli nogš na tym lšdzie, oczu my oderwać nie mogli od palm wachlarzowatych i trzciniastych, co tworzšszemrajšce gaje i puszcze, od paproci wysokich jako nasze sosny i œwierki. Szli my do pierwszego miasta szerokimi ulicami,które były wysadzone drzewami pomarańcz, cytryn i brezyliš. Gdzieœ okiem rzucił, widziałeœ z radoœciš figi, pola trzciny cukrowej, drzewa kakaorodne, tytuń, ryż, proso, kukurydzę... Ale wprędce przyjdzie straszne ocknienie. Owe nadmorskie sawanny sš tak nisko położone, że się nie dŸwigajš ponad mielizny zatok. Porasta je drzewo manyles, podobne do blekociny. Te to smugowia moknš w porze deszczów, które się lejš głównie w porze naszych godów zimowych. Kraby znowu, jaszczurki a gady zdychajš i gnijš zalane w swych karpach i dziurach odwylewu rzek. Takim tedy porzšdkiem wstajezimowš porš ponad morzem jedno bezgraniczne bajoro pełne oknisk niezgruntowanych, duchowim, skšd wywala się ziew zgniły z zapachem smoły niesmoły... Komar, zwany moskitem, tnie tak, że na miejscu ukšszonym zostaje krosta i bšbel jak od sparzenia ukropem. A dopieroż gdy z wiosnš pocznie ogniste słońce przepalać powietrze na wskroœ! Nastaje taki par, że koniec œwiata. Rzuca się na człowieka kleszcz zaskórny, zwany Bzik, składa pod paznokciami torebkę z zarodkiem, a te we dwadzieœcia cztery godziny urastajš w gruczoł tyli jak laskowyorzech. Dopiero to sklamantes! Ból okropny,a po nim częsta gangrena i œmierć. Mrówki skrzydlate łażš po œcianach, po stołach i tnš człowieka. Żebyœ umierał ze strudzeniapo całodziennym marszu, skoro ci się do łóżka dostanš, wstawaj, bratulu, i umykaj w pole! Potem nauczyli my się radzić sobie z nimi, ale w pierwszych poczštkach, cudeńki, co my cierpieli. Potem nie kładli my się spać inaczej, tylko w szałasach, gdzie mahoniowa deska zastępowała stół, łóżko było z surowej skóry bawołu, zawieszone na słupach, a przez całš noc dla odpędzenia komarów tliły się pniaki spróchniałe. Och! noce, noce! Nieraz już dawno wiater poczšł wiać od lšdu, noc póŸna, a ty, człowieku, usnšć niemożesz. Drzemiesz niby, a przez sen słyszysz, że żaby rechoczš jakoby u nas wparnš a krótkš lipcowš noc... Konik polny poskrzypuje. Przelatywały straszne burze, których słowo ludzkie nie wypowie. Wtedy w lasach,powišzanych lianami, wyrywało dukty na parę wiorst, las walił się pokotem jak żytopo ulewie. Zwierz uciekał jak oszalały, a całe Litwy ptactwa wicher straszliwy gnał w ocean i ciskał w wodę. Człowiek, nawykły do jagłów a do żelaznej kaszy, miał ci teraz ile chciał pomarańczów, ananasów, moreli, cynamonowych jabłek, granatów. Mogłeœ rabować w bród po plantacjach banany, pistacje żółtoróżowe... Ale nasz żołnierz i tego nie czynił. Jak my pierwszego dnia po wylšdowaniu dostali placki z manioku, zwane kasaw, tak my tymżyli cišgle, aż do ostatka, bo nam chleb swojski, sitny przypominało. Ile to walk, ile pochodów, utarczek, œmiertelnych bojów! Od pierwszej do ostatniej chwili... Pierwszy batalion pod dowództwem Murzyna, generała Klerwo, przyłšczony do półbrygad murzyńskich, już w oœm godzin po wylšdowaniu ruszył doboju. Wnet przecie ów murzyński generał zdradził naszych i ze wszystkim czarnym wojskiem swoim przeszedł na stronę powstańców. Polacy pod kapitanem Wodzyńskim zatarasowali się w koœciele i mężny dawali odpór, a póŸniej ze stratš stukilkudziesięciu żołnierzy wymknęli się z pułapki i uszli do fortecy pod Cap-Français.Dzięki tylko ramieniu polskiemu to miasto ocalone zostało od napaœci i zagłady. Ale ten pierwszy batalion, walczšc tam właœniepod Cap-Français, uległ zarazie. Z tysišca ludzi, którzy weszli do miasta, w przecišgujednego miesišca zostało oœmdziesięciu kilku. Drugi batalion pod wodzš starszego Bolesty, gdziem i ja służył, wyruszył pod rozkazy Dessalina, generała murzyńskiego,w kierunku rzeki Exter. Przeprawili my się przez rzekę Artibonit w czółnach pirogowych z jednego kloca mahoniu i przyszli my do miejsca St. Marc. W kilka dnipóŸniej Dessalin z całš dywizjš Murzynów przeszedł w nocy na stronę powstańczš, którzy stali naprzeciwko nas pod komendš Krzysztofa i Pawła Luwertiur. Ech, bieda, bieda!... Jeden batalion tych Murzynów, czterystu chłopa jak heban, nie zdšżył udać się w pochód za Dessalinem. Ledwie nadoœwitku dnia spostrzeżona została zdrada tamtego. Jeden jedyny nasz polski batalion Bolesty nie był w stanie utrzymać w karbach i zmusić do boju z rodakami kilkuset tęgich a uzbrojonych Murzynów. Coz nimi robić? Puœcić na wolnoœć, to powiększš armię wroga, wlec ze sobš, to zdradzš w najgorszej chwili. Generał Fressinet, nasz nowy dowódca, Francuz rodowity, rozkazał czarnym wystšpić do apelu, jak co dnia. Zwyczaj wojskowy każe stawać do apelu bez broni. Skoro na plac wyszli, nasz batalion z rozkazu Bolesty otoczył ich ze czterech stron. Generał Fressinet wyszedł. Dał znak. Murzyni nie spodzieli się nawet. Chwycili my za broń i wykłuli my bagnetami bezbronnych, wszystkich czterystu, co do nogi. Nie upłynęło pół godziny, już ani jeden nie zipał. - Milcz! - wrzasnšł Trepka zataczajšc się na œcianę. - Milcz, nie mów do mnie!... Żołnierz patrzał na niego chłodnym, obojętnym okiem. Na chwilę zamilkł. - Po toœcie tam popłynęli... - jęczał walšc w stół pięœciami. - Wojna jest wojna - rzekł Ojrzyński. - Bógnasz sędzia, nie waszmoœć. W parę tygodni czasu z naszego batalionu, który tysišc miał ludzi, zostało nas stu kilkunastu. Żółta febra... Och, złe to czasy! Tam my w goršcej ziemi złożyli starszego Bolestę, kapitanów Osękowskiego i Rębowskiego... Złe to czasy! Trzeci batalion 113 półbrygady wylšdował był w Port-au-Prince. W cišgłych marszach, utarczkach, walkach, znojach, gdy dzień i noc trza było z wrogiem brać się za orzydle, z chorób samych utracił szeœciuset ludzi. Tak to, panowie bracia: z 3700 chłopa jak dzwona bukowe, którzy wysiedli na lšd w San-Domingo, zostało nas żywych trzystu, a oficerów naszych kilkunastu. Po œmierci Leklerka przyszedł nad nami przewodzić Roszambo. Ten powzišł myœl - psy rozjuszone, ćwiczone głodem i chłostš, puszczać na Murzynów. Wtedy już druga nasza legia, czyli 114 półbrygada, wsiadłszy na statki w Genui przypłynęła do Antylów. Pamiętam, jak zawijały z oceanu do zatoki wolno idšce okręty: ,,le Fougueux", ,,Héros", ,,la Vertu", ,,la Serpente", "l'Argonaute" i inne.Stała nas garsteczka na brzegu, żeby przybywajšcym oddać honory i przywitać ich w progu wyspy. Ujrzawszy nas zadrżeli.Cóż dopiero, gdy posłyszeli z ust kapitana Przebendowskiego, który był osobistym adiutantem generała Roszambo, że przed nimi stoi połowa pierwszej legii... Wkrótce nowi przybysze wyruszyli przeciwko Murzynom. Rozdzieliły się nasze drogi. Wnetusłyszeli my o œmierci porucznika Weigla i dzielnego adiutanta-majora Królikiewicza w bitwie u redut Carvahanac... W tym to czasie ja sam przebyłem żółtš febrę, alemsię z niej wylizał. Leżałem w barłogu długiczas między życiem a œmierciš. Nie wiem, co się działo z braćmi na przeklętym lšdzie.Dusza moja sczerstwiała wtedy i uczynił się z niej jakoby płytki brzeszczot, co krwiš ocieka. Udało mi się wreszcie dostać z kilku towarzyszami zwolnienie i wrócić doEuropy. Wsiedli my na fregatę idšcš do Brestu i dopiero w morzach człowiek westchnšł. Szczęœliwie przybyłem do Francji. Wyznaczono nam na mieszkanie Châlons-sur-Marne, dano pół żołdu. Ale skoro człowiek przyszedł do siebie, naturapocišgnęła w szeregi. Obwieœcili nowš kampanię. Wcišgnęli my się w kilku do szeregów francuskich - i znowu marsz-marsz! Zabiło serce, boć my szli wprost na Wiedeń. I weszli my w otwarte jego bramy. Austerlitz! Oto ja ujrzał te czeskie i morawskie wzgórza, com je jako piechur austriacki przemierzył. W dali, w dali siniały nasze wysokie góry. Ale nie sšdzono mi było wstšpić na swojš ziemię. Usamych jej drzwi musiałem przyklęknšć i czekać: strzaskało mi nogę, urznęli... - Sprawiedliwie mówisz... -rzekł twardo Trepka. -Niegodne były wasze nogi, żeby naziemię tę wstšpiły. Bóg pewnie karze za takie czyny jak wasze na wyspie. - Zemsta jest mojš, mówi Pan... - głucho odparł żołnierz. - Na skinienie uzurpatora, wskutek intrygi jego współszalbierzów deptać wolne ludy, dusić plemiona... - Zemsta jest mojš, mówi Pan. Nic waszmoœć nie wyrokuj! Spojrzyj no, co się stało... Dwanaœcie lat my przelewali krew wzawrociach œwiata. Bracia moi co do jednego prawie wwalili się w mogiły z głuchš rozpaczš. A teraz... Rakuskie mocarstwo roztršcone jak kupa zgonin. Dodał ramienia pod Jenš, pod Auerstadt - i pruskie państwo roztršcone! Uzurpator! tensam uzurpator jest panem Berlina i panem Wiednia. Nie wiesz waszmoœć owo zgoła, co mówisz... Niech żyje Cesarz! Po stokroć!Po tysišckroć! Chwała mu wieczna! A teraz,słyszysz waszmoœć, dopadła mię tu wieœć w jednym miasteczku: idzie w Poznańskie, w Mazowsze... Do Warszawy! Przez żywy Bóg tak będzie! Armie przemierzajš równinymoje, gdzie rzšdził Prusak. Obok nich wstajš ze snu powiaty, miasta, wsie. I teraz dopiero pójdš w bary! Niemca tam już jednego człowieka nie masz! Ja tylko jeden jedyny, com obszedł œwiat czekajšc na tę chwilę, nie pójdę z nimi. Ale nim piachmi oczy zasypie dowiem się reszty. Niech żyje Cesarz! Rzekłszy te słowa żołnierz wsunšł głowę w ramiona i cały się zgarbił, jak gdyby w sobie samym ukryć chciał resztę myœli. Jużranny œwit przeciekać zaczšł przez szparyokiennic. Woskowe œwiece dawno pogasły. Trepka pchnšł okno jedno i drugie. Mokry, rezedš pachnšcy chłód ciemnego rana jesieni buchnšł do dusznego pokoju. Młody Cedro ukazał się w oœwietleniu poranka jak inny człowiek. Stał na tym samym miejscu z rękoma splecionymi na poręczy krzesła. Twarz jego była blada i szczególnie wydłużona. Włosy były podniesione jak od wichru. Spod nawisłych powiek surowe, zamyœlone Ÿrenice nie schodziły z twarzy żołnierza. Z nagła westchnšł i wstrzšsnšł się gwałtownie. Zimny uœmiech przeleciał po jego twarzy. - Rafał! - zawołał głosem gromkim, szukajšc towarzysza oczyma. Tamten siedział na niskim stołeczku, z głowš bezwładnie leżšcš na dłoniach. Podniósł leniwie i niedbale czoło. Rzekł z wyrazem szczególnej wzgardy: - Wiem, wiem... Obadwaj uœmiechnęli się do siebie czy do jakiejœ myœli nowej, nieznanej. - Bodaj to wszyscy diabli! - zgrzytnšł Trepka wychodzšc z izby i z trzaskiem rzucajšc drzwi za sobš. Rozdział 18 STRZEMIENNE Rzeka Pilica, na którš w dniu 28 listopada 1806 roku spadł niespodziewany zaszczyt stanowienia granicy między Królestwem Galicji a szeœcioma departamentami popruskimi, była tak uważnie i pieczołowicie przez Grenzregimenty strzeżona, że o przeprawie nawet mowy być nie mogło. Rozstawione wojska, nie przepuszczajšc nikogo zgoła, nawet pocztylistowej, strzelały bezwarunkowo do każdego, kto się do rzeki zbliżał. Kara główna, to jest œmierć przez powieszenie, naznaczona przez rzšdy Galicjów na œmiałka, który by się oœmielił przekradać "do Polaków", paraliżowała wykonanie zamiaru, dawno powziętego przez Cedrę i Rafała. Wielokrotnie Szczepan Trepka wymykał się bryczkš to tu, to tam, upatrujšc dyplomatycznie znoœnego miejsca przeprawy. Wracał przemarzły, zmoknięty,głodny i zły, a klšł na czym œwiat stoi. Trzy tygodnie czasu zeszły na przygotowaniach i przeszpiegach. Nareszciew połowie grudnia nadeszła sekretna wiadomoœć, że granica po Nadwiœlu od strony Œlšska mniej jest strzeżona, a przynajmniej, że kordon tamtejszy nie jest tak gęsty jak nad Pilicš. Postanowiono tedy korzystać ze sposobnoœci i nie tracić ani chwili czasu. Dla niepoznaki obadwaj awanturnicy postanowili wyruszyć niby to na polowanie, konno i z psiarniš. Spod Tarnowa dopiero mieli wsišœć w dyliżans jako młodzieńcy lekkomyœlni, zdšżajšcy na karnawał do Krakowa. Trepka zostawał w domu. Był już, jak mówił, za stary do tegorodzaju wypraw i coœ tam jeszcze na swoje usprawiedliwienie przyłšczał bardzouczonego, o czym młodzi jego przyjaciele słyszeć nie chcieli. Co ostatecznie uradzono, zaraz weszło w życie. Osiodłane w nocy konie stały u żłobów. Strzelec Walek ze sforš chartów wyjechał poprzedniego dnia do znajomego myœliwca pod Tarnów. Wstało wreszcie owoBodnia zimne, wietrzne... Deszcz ze œniegiem, chamerami przelatujšcy, powlekał grudę na drogach łańcuchem oknisk i kałuż, œliskich jak lód. Œwiatło nie było w stanie wydrzeć się z powrozów nocy, choć dawno już był poranek. Zdawało się, że dzień nie nadejdzie... Ogień dymnie i z oporem płonšłw czeluœci pokojowego komina. Obadwaj spiskowi krzštali się z poœpiechem po izbach starego dworu, czynišc ostatnie przygotowania. Byli ubrani w grube buty, w kurtki myœliwskie. Harapy mieli w ręku, kordelasy u pasa. W zanadrzu odzieży każdyz nich pieœcił ukrytš krótkš broń. Trepka był zły, rozjštrzony, dokuczliwy. y się wzajem, obejmowały wpół i 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żvPTcw¤ÝcxÎ TyO)ç c€z67<>Mówił, że jest niezdrów, i o byle co wœciekał się na służbę. Siedział w rogu sofy i co chwila zrywał się na równe nogi jakby z zamiarem ogłoszenia wielkiej tajemnicy. Kończyło się przecież na wybuchu przekleństw, w których mieszały się w chaos wyrazy niesalonowe polskie, francuskie, węgierskie, a może nawet i tureckie. - W każdym razie - pomrukiwał - kiedy otrzymacie krótki a węzłowaty rozkaz wyrznięcia co do nogi klanu jakich Kafrów czy Botokudów w domniemanym interesie skołatanej... hm, hm, miejcie również niejakš klemencjš na oku. Po prostu przez zaskórne wyrachowanie. Zawišżcie sobie węzełki na końcach wšsów, żeby nie zapomnieć o tej przestrodze. Dobrze jest być tyranem względem sšsiada w swoim czy swoich interesie, ale przezornie jest zostawić sobie choć skromnš furteczkę na wypadek, czego Boże broń, sšdu historii. Magistra vitae, uważasz, Olbromski? - Każ no dawać œniadanie... - przerwał Cedro. - Dobrze jest wydrzeć język nieprzyjacielowi w sprawie przyjaciela Napoleona, który idzie na Berlin, ale darować kiedy niekiedy życie również nie zawadzi. Wszystkich pruć - stanowczo nie radzę. Niechże choć na zarybek zostanie. A nuż między ułaskawionymi trafi się Klopstock albo i zgoła Gutenberg? Ostatni raz wniesiono do jadalnej komnaty winnš polewkę i przyjaciele zasiedli do wspólnego stołu. Trepka odsunšł kubek, poszedł do swej nory i wyniósł stamtšd niewielkš, starš butelkę. Kazał jš służšcemu otworzyć i nalał trzy kieliszki. Podniósł swój w górę i usiłował wygłosić jakiœ toast czy wypić czyjeœ zdrowie. Długow ustach miamlał najrozmaitsze wyrazy, ale poza owe węgierskie i francuskie klštwy nie wyszedł. Jego febra udzielała się Krzysztofowi. Padli sobie w ramiona i długo œciskali się w milczeniu, nim ów toastspełnili. . - Nekanda! - wołał Cedro. - Czekaj! Oto... na starš naszš w dziejach œwiata racjš bytu!... Do pioruna, głupio mówię... Żebyœcie, do milion set nędz! nowejhańby nie dodali... - Słuchaj, zaklinam cię! - wołał swoje Krzysztof. - Skoro tylko wyjedziemy, siadajna bryczkę i leć do Olszyny zawiadomić ojca. - Dobrze, dobrze... - Zrobisz to dla mnie. Chodzi o to, żeby go przebłagać, wystawić całš istotę sprawy. Powiedz mu to, słyszysz? powiedz mu to, żem wyjeżdżajšc wiedział, jakš spełniam względem niego nikczemnoœć. - Powiem mu, powiem, do stu tysięcy... - Szczepanie, chyba rozumiesz, jakš misję wkładam na ciebie? Wiem, że nie zgadzasz się z ojcem, że nie możecie ze sobš przestawać, ale w tej chwili, gdy ja sekretnie uchodzę... - I boję się swojš drogš papy... Nie ucz miępan hrabia z łaski swojej, o czym powinienem pamiętać! W tej chwili!... W każdej chwili mego życia wiem, co powinienem robić. Pojadę do Olszyny i uniewinnię cię. Powiedziałem, że pojadę. Mam zdolnoœci dyplomatyczne, więc nie będziesz wydziedziczony ani pozbawion dziedzicznego tytułu. - Czyż i w tej chwili nie możesz mu przebaczyć małych słabostek? - Czy i ja mogę albo nie-przebaczać słabostki? to już chyba ja najlepiej!... Mój Rafale, bšdŸ sędziš, czy ja w ogóle... - Każ nam, stary. konie podawać - szepnšł obojętnie trzeci - widzę bowiem, że zaczynasz się alterować. - Wœciekłeœ się! Niech słońce wzejdzie! Będziesz zęby po ciemku zbijał i konia jeszcze hrabiemu skaleczysz. Niech się rozwidni. - Nie marudŸ! - Chłopak je œniadanie. Dajcież ludziom zjeœć, do stu piorunów! Że sami się natkacie i opijecie grzanym winem, to nie racja, żeby ludzie o suchej gębie przemarzali dla waszych wybryków! - Lepiej, żeby nas wyjeżdżajšcych jak najmniej oczu widziało. - Nie róbcie no tylko wielkich rzeczy z tychspraw żakowskich! Wiem, że wrócicie z drogi! Na trzecim popasie zajęczy strach was obleci i za uzdy przyprowadzicie te same wierzchowce pod ganek. Tyle że dedy zgonicie. - Proszę cię, Trepka... - Wielkie mecyje... Moje-że wojaki! - Niech podajš - mruknšł Cedro. Przywołany chłopiec pobiegł ku stajniom i za niewielkš chwilę dało się słyszeć miarowe po grudzie stšpanie oœmiu kopyt. Trzej przyjaciele w milczeniu podnieœli kielichy, znowu napełnione starym węgrzynem. Spojrzenia ich skrzyżowały sięjak szpady przysięgajšcych. Nakryli głowy futrzanymi czapkami, wybiegli i skoczyli na siodła. Trepka z odkrytš głowš szedł za nimi jakiœ czas przez podwórze, ale konie skoczyły żywo, pomknęły i znikły za stodołami. Dzień był ohydny. Dęła œnieżyca, to znowu sypały krupy, raptownie przechodzšce w zimny deszcz. Trepka chwilę przystanšł i słuchał, jak to wiatr œwiszcze za każdym węgłem domu, jak się z jękiem wałęsa poddrzewami ogrodu, jak leci oœlizgłymi polamii gnie zeschłe badyle. Usłyszał w jego gwiŸdzie polotnym coœ jakby dŸwięk ludzkiego głosu, jakby słowo na pół wyrzeczone, które twarda siła na wieki urwała. Głos ten przebódł mu serce. Oczy zmrużyły się, żeby nie widzieć pustki roztoczonej dokoła. Uczuł w sobie staroœć i opuszczenie. Dawna miłoœć, która tyle jużsercu zgotowała zawodów, owa miłoœć-krzywda, znowu dŸwignęła się w piersiach, jako ów feniks z popiołów. Nowezażegła ognisko zgryzoty. - Jak wtedy, jak wtedy... - szeptał, dużymi kroki wracajšc do domu. Usta jego drgnęły i słowa bez zwišzku, własne, prawie niedorzeczne słowa-symbole, œwiadki dawnych udręczeń i starych rozmyœlań, słowa-westchnienia porwał mu z warg lotny wicher: - Plemię moje, plemię... Najbiedniejsze moje... Tymczasem dwaj młodzi ostrym kłusem przebywali bezludnš drogę, która prowadziła do szerokiego traktu. W dali czerniał las, a pod nim wioska. Ogieniaszki błyskały już tu i tam w małych, przyziemnych oknach grubo ogaconych chałup. Na prawo i na lewo szły w dal zagony, obleczone w czarne, zgniłe œcierniska. W bruzdach tuliły się smugi wody drżšc i marszczšc się z zimna. W pewnym miejscu oko Krzysztofa padło na kamionkę wœród miedzy, okrytš szkieletami uwiędłych pokrzyw. Ostatni, mokry, czarnyliœć jak łachman plštał się dokoła łodygi na falach krętego wiatru. - Żegnaj i ty... - wyszeptały usta. W głębiach ciemnego powietrza stała samotna gruszka polna z krzywymi a kolczastymi gałęŸmi. Pamiętał jš z najwczeœniejszego dzieciństwa, widział z okna swego pokoiku, gdy jeszcze był maleńkim Krzysiem. Wspomniał mu się jakiœdzień odległy, kiedy zbudzone ze snu jego oczy, jeszcze pełne łez po dziecięcej, sennej boleœci, powitały widok jej daleki jako znak życia i pozdrowienie szczęœliwegobytu. Teraz krzywe pręty zadrgały, nagie gałęzie poczęły łkać, i głuche, ciemne szlochanie starej gruszy rozległo się wœród pola. Zgłuszył je œmiały i potężny tętent konia pędzšcego po œliskiej grudzie. Przybyli do miejsca, gdzie się drogi rozstajš idšc w cztery strony œwiata. Stał na rozdrożu spróchniały słup, niegdyœ pomalowany ciemnš farbš. Pod jego szczytem widniał obrazek na blasze, przybity czterema gwoŸdziami. Patrzały z niego oczy miłoœciwe, zamazane jakoby łzami, wypłakane i skostniałe od żalu. Patrzały wciemna jaskinię nocy, uchodzšcej za bory, lasy, w pustkę ugorów, w żal sennych dróg.Krzysztof œcišgnšł cuglami konia i osadził go w miejscu. Zwrócił go łbem do słupa. Zdjšł czapkę i wzniósł oczy na œwięty obrazek. Westchnšł... Nie z głębi cielesnegoserca, lecz z dna duszy wypłynęła krótka modlitwa. Nie za siebie, nie o zachowanie życia, nie za ojca, nie za siostrę i nie za duszę matki, lecz za one niskie i mokre zagony, za nieobeszły, spracowany kraj... Wnet lecieli polem, wichru majšc pełne uszy i pełne głowy. Minęli w skok drogę prowadzšcš do Olszyny. Z dala na uboczu został rodzinny dom. Krzysztof raz tylko rzucił w jego stronę ukoœne spojrzenie. Wœród mglicy nadrannej i przelatujšcych płanet mętnie czerniały tyły stodół z murowanymi słupami, dachy ich szeroko rozsiadłe, a nad nimi wielkie ogołocone drzewa, których szczyty chyliły się za wiatrem. Z głębin ogrodu wznosiły się dwa białe kominy dworu, a z nich dym już się wymykał i rozwiewał między chmurami. Krzysztof stanšł w strzemionach, poprawiłsię na siodle i œcišgnšł konia harapem. Mielitylko jeszcze przebyć las brzozowy, żeby wyjechać na główny goœciniec, zbliżali się właœnie do skraju... Wtem Rafał zdarł konia z okrzykiem przerażenia. Spomiędzy gęstych drzew wyszedł stary Cedro i brnšł œrodkiem błotnego szlaku wprost na jeŸdŸców. Policzki jego były zapadłe, oczy wwaliły się w oczodoły, nie uczernione włosy siwymi kosmykami padałyspod kapelusza. Ubiór był naprędce, krzywowłożony. Idšc nieprzerwanie starzec przywlókł się do szyi końskiej, do strzemienia, w którym była noga syna. Ujrzał go Krzysztof. Ręka wydelikacona, biała, przeœliczna, zgrzybiała ręka zaczęłaœlizgać się bezsilnie po ubłoconym puœlisku,po zachlastanej cholewie buta. Głowa z wysiłkiem dŸwignęła się w górę i oczy zalane łzami, oœlepłe z rozpaczy, szukały twarzy dziecka. Usta, te usta zawsze uœmiechnięte, usta nigdy nie skażone gminnšboleœciš, teraz pełne były łkania, szlochu ibezzębnego bełkotu: - Krzysiu, Krzysiu... Ramiona wzdrygały się, a ręce trzęsły jak od przypalania białym żelazem. - Krzysiu, Krzysiu... Stopy plštały się bezładnie, następujšc jedna na drugš. Widać było, że nie ustoi, żejak badyl złamany od wiatru padnie za chwilę na ziemię. A ręce bezwiednymi ruchami usiłowały œcišgnšć syna na drogę,czepiały się jego rękawów, kieszeni... - Każę zawołać... parobków... zwišżę cię... zamknę cię... - miamlały usta. Krzysztof puœcił wodze wolnym, obłškanymruchem. Œmiertelna bladoœć okryła jego twarz. Oczy miał półzawarte, usta zacięte. Schyliłsię pomału i ujšł ręce dziada, jakby go obezwładniał, jakby te ręce bolesne i cudne chciał zwišzać, skrępować na zawsze. Podniósł je obie i z jękiem przycisnš) do piersi. Głowy ich zetknęły się, oddechy zmieszały i bezsilne ciała cišgnęła ku sobie niewysłowiona potęga. Zdało się Rafałowi, że ta chwila nigdy się nie skończy. Był pewien, że już wszystko przepadło. Ale z nagła Krzysztof się ocknšł i dŸwignšł. Oczy mu się rozwarły szeroko i straszliwy wyraz mocy z twarzy uczynił jak gdyby maskę żelaznš. Twardym ruchem odsunšł rozwarte ramiona ojcowskie. Westchnšł. Zdzielił konia straszliwym ciosem harapa. Oba rumaki stanęły dęba, skoczyły z miejsca i runęły naprzód. Krzysztof swojemu nie przestawał zadawać ciosów. Lecieli z głuchym, ciężkimtętentem, na wyœcigi z wichrem, schyleni na siodłach. Chwytali zimnš zawieję łkajšcymi piersiami. Pędzili coraz szybciej, szybciej, szybciej... Zanurzali się we mgłę oddalenia, w bezbrzeżny tuman, w œwiszczšce wiatry. Rozdział 19 STARA CIOTKA W mroŸny, grudniowy dzień, około południa, przybyli do Krakowa. Tęgie konie cugowe zaprzężone do kutej bryki krakowskiej były dobrze zgrzane, a podróżni zniecierpliwieni. Pragnęli co tchu aniepostrzeżenie wjechać do miasta i stawić się u pewnego jegomoœci, kuzyna Trepki, który dalszymi losami ich miał kierować. Podjeżdżajšc do Bramy Floriańskiej, z dala już spostrzegli znaczny ruch pospólstwa, a w pewnym miejscu za zburzonymi murami miejskimi - zbiegowisko. Nagle Rafał œcisnšł niepostrzeżenie przedramię przyjaciela i niemym ruchem głowy wskazał coœ w oddali. Krzysztof wytrzeszczył oczy, ale dla krótkoœci wzroku nic osobliwego nie dojrzał. Wtedy Olbromski nachylił się ku niemu i z dziwnymuœmiechem rzucił mu do ucha słowo: - Ciotunia... Cedro raz jeszcze skierował oczy we wskazanym kierunku... Dostrzegł wreszcie dziwaczny znak... Wyniosły słup z długim poprzecznym ramieniem... Tłum dokoła tegomiejsca kršżył i wrzał a wrzał. Leciało stamtšd echo gwaru-chargotu. Wrzawa wznosiła się, wznosiła wcišż jako wówczas, gdy burza idzie z boru w bór. Chwila jeszcze i strzeli piorun. Straszliwy grom zwali się w miasto i zatrzęsie posadš ziemi. Wtedy gwar cichnie, przygasa, upada.Słychać jeno głuche kršżenie szeptu. Ponieważ Brama Floriańska była zawalona wyjeżdżajšcymi i wjeżdżajšcymi wozami, więc przyjaciele zeskoczyli z bryki i poszli w kierunku widomego kształtu. Wmieszali się w tłum i zaczęli nasłuchiwać. Tylko urywki rozmów dochodziły ich uszu, bo każdy człowiek, aczkolwiek gadał namiętnie, przecie usiłował, żeby go słyszał tylko ten, komu szeptał do ucha. Usłyszeli jednak nazwiska. Dwa powtarzałysię cišgle: Wysiekierski, Baum, Wysiekierski, Baum... Co parę kroków przystajšc za grupami rozmawiajšcych i coraz lepiej nastawiajšc uszu, zrozumieli wreszcie, że wkrótce majš być przyprowadzeni na to miejsce tracenia trzej młodzieńcy, skazani na œmierć za to,że się "do Polaków" przekraœć usiłowali. Ujęci na granicy przez patrol, pod gołymi szablami œcišgnięci do Krakowa, w parę godzin osšdzeni, mieli oto zawisnšć na hakach œwieżo wkręconych dla postrachu setek i tysięcy. Mróz przeszedł się po koœciach słuchajšcych. Na usta Rafała wypełzał z wolna więzienny uœmieszek, który już dawno, dawno znikł był z nich, czasu wytchnienia w Stokłosach. - Baum, Baum... Ciekawoœć, czyby to miał być syn konsyliarza?... - mówił moszterdziej, w ciepłe futro po same uszyzakutany. - A jakbyœ jegomoœć wiedział: właœnie syn konsyliarza... - odpowiedział ktoœ z tłumu. - E, to mu ta stary łaskę wyprosi! - Łaskę u wojskowego sšdu wyprosi - a jakże! Będzie jš widział. - Wysiekierski to samo ma brata urzędnika,więc mógłby na protekcję rachować, ale gdzie! Trzy haki w "ciotkę" wkręcone! - Powiedzcież mi, ludkowie, któż to na trzecim ma dyndać? - Nie wiem tego, moja imoœć. - Potrzebne to było chłystkom! - Ba-ba! We łbach się pali, moœcipanku! Chućdo wojaczki gnała... - Młode a głupie. - Naœci wojaczkę, jeden z drugim! - Prawdę jegomoœć mówisz. Mondur z galonami osłom się spodobał. Zachciało się parte franse. A tu dragon w te tropy i za połę! Teraz ci po podgarlu powróz zrobi parte franse. - Żal serce œciska... - Ale za to co nauczš, to nauczš... - Inaczej nie ma sposobu, boby kużden w derdy leciał za Pilicę, robić by się żadnemunie chciało. - Bo i prawda! Sam smyka mam pod wšsem. Aże po sercu Ÿga, jak se pomyœleć. O, stoi, patrzy... Stój, patrzaj! Odechce ci się, jak poczujesz, jak powšchasz, czym takie chętki pachnš! - Powiadali, że szło toto między posterunki,jak ja z imoœciš między stragany na Kleparzu. - I co też to w takim łbie usiędzie! Żeby też tego rozumu nie mieć! - To ta młodoœć szelmowska, widzisz pani. Krew takiego kłuje cięgiem: idŸ, idŸ... Mierzi go, widzisz pani, miejsce... - Jedzie, jedzie! - Kto jedzie? - Dragony jadš! Konnica! Zielone dragony Loewensteina! - Białe dragony za nimi! - Heskie dragony! - Karabinierzy za nimi! - Białe Althany za nimi! - Bębny walš... - Słyszycie... Za umarłe! - Co to? - Dzwon! - Dzwon, dzwon! W ulicy Sławkowskiej rozległ się głuchy, głęboki łoskot bębnów i strasznym urokiemmelodii swojej pognał lud. Gwar coraz głoœniejszy, coraz żywszy rozciekawionej tłuszczy, zdawało się, że go zagłuszy. Było coœ niewymownego, coœ żelaznš obręczš œciskajšcego serca słuchaczów w tym pokrzyku tłumów coraz bardziej natężonym, coraz silniej podbechtanym i jakgdyby radosnym. Cedro i Olbromski, potršcani i pocišgnięci przez ciżbę, szli, a raczej płynęli w masie z oczyma utkwionymi w nagie, żółtawe drewno z poprzecznym ramieniem. W oddali, w mrocznych czeluœciach ulic, za opustoszałymi placami, w zdławionej piersimiasta, rozległ się samotny, œpiżowy głos dzwonu. Tłum wychynšł z ulic i wwalił się na wały,rozpierzchł po gruzach murów i okrył je sobš. Wolno sunęła konnica dzwonišc podkowami, uprzężš a broniš. Za niš piechota œrodkiem ulicy. Bębny melodyjnym łoskotem biły wcišż jakoby wzburzone serce tłumu. Znienacka ponad zbitš masš głów ukazały się trzy postacie. Trzy blade widma. Ręce ich zwišzane w tył, szyje obnażone... Œmiało wyszli... Motłoch zamilkł, wtulił dobrze głowę w ramiona, znieruchomiał i zastygł. Wówczasibębny raptownie urwały. Cisza œmiertelna. Nie ustał tylko samotny dzwon. Dał się słyszeć jakiœ jeden głos, dochodzšcy z dala, jakoby dziecięce gwarzenie, głos dziwny i okrutny, œmiesznyw tej wielkiej gromadzie. Długo brzmiał, zlewajšc się w szereg dŸwięków niezrozumiałych... Ucichł. Wtedy na pomoœcie szafotu ukazała się czwarta postać. Wicher zduszonego westchnienia przeleciał po tłumie. ały wpół i 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż{P)<|yşc€}3łc~ć$Qc74" LZdławiony strach zatrzšsł ludzkim jeziorem od brzega do brzega. Ów człowiek zbliżył się do skazańców i pierwszemu z brzega rozwišzał ręce. Potem go ujšł za ramię i sprowadził z pomostu. Tłum westchnšł. Szept najcichszy, na obraz szelestu liœci w brzozowym lesie przed burzš, leciał z ust do ust, z końca w koniec placu: - Wysiekierski, Wysiekierski, Wysiekierski...Oprawca wrócił z wolna po schodach. Słychać było w œmiertelnej ciszy, jak œwieżo zbite stopnie skrzypiš pod jego mocnymi stopami. Drugiemu skazańcowi z kolei rozwišzał ręce i sprowadził go ze schodów. Lud głoœniej, radoœniej zaszemrał: - Baum, Baum... Wszystkie głowy drgnęły i z ust do uszu leciała błogosławiona wieœć: - Chwała bšdŸ Bogu! - Pan z nami... - Do wojska oddali! - Na wieczny czas! - W kamasze ich! - Darowali życie. - Darowali życie, darowali życie. Kat po raz trzeci wszedł na rusztowanie i ze spokojem na wielkie dłonie kładł czerwone rękawiczki. Trzeci skazaniec stał nieporuszony. Głowa jego była zadarta do góry: Duże włosy czarnym puklem spadały na szyję nagš. Białe miał czoło. Nieruchome oczy jak dwie głębokie jamy patrzały w lud. - Ten ci jest winowajca!... - szept się rozszerzył. - Tamtych podmówił. - Wywiódł ich z domostw rodzicielskich. - Bronik się w polu. - Milczał w sšdzie. - Winowajca! Kat zbliżył się do niego łagodnymi kroki. Bardziej mu szyję obnażył. Zręcznym ruchem zarzucił stryczek. Nagle wyprężył się powróz. Nim się pospólstwo opatrzyć zdołało, nim zdšżyło westchnšć i oko przetrzeć dłoniš, już nieznajomy ów człowiek zawisł na haku. Nogi jego w kolanach zgięły się, piętystuliły i leniwym cišgiem dŸwigały ku górze. Oprawca łagodnym ruchem przytrzymał ciało i mocno je za ramiona szarpnšł ku dołowi. Za czym zdarł szybko z dłoni rękawiczki i cisnšł je na szafot. Rozdział 20 JAZ Dawni przyjaciele i powinowaci Szczepana Trepki ułatwili Cedrze oraz jego towarzyszowi możnoœć uzyskania paszportudo Wiednia, dokšd obadwaj rzekomo œpieszyli na karnawał. Częste wyprawy Krzysztofa do stolicy naddunajskiej, zadokumentowane wizami na dawnych paszportach, nieposzlakowanie lojalne stanowisko ojca i inne postronne okolicznoœci ułatwiły zadanie. Nieco trudnoœci było z paszportem Olbromskiego, ale i te przełamano, a właœciwie przebyto sposobem podlezienia. Rafał nosił teraz inne nazwisko. Przyjaciele zaopatrzyli się wkostiumy podróżne z sukna ciemnozielonego,gdyż, jak wiedzieli, o takie sukno trudno w "kraju Polaków" za Wisłš i Pilicš. Najęli sanie do pierwszego popasu, który, wedługułożonego misternie planu; miał wypaœć nad Wisłš w majštku Jazie - i w wigilię Wigilii ruszyli w drogę. Osoby ułatwiajšce wybrały kilka punktów po nadrzeczu, którędy można było przemknšć się za granicę. Jedno z pierwszych miejsc w tej liœcie zajmował Jaz, majštek szambelana Ołowskiego. Dla obudwu spiskowców była to rzecz najobojętniejsza w œwiecie, którędy majš się przemycać, ale oto Rafał z ust pewnegomodnisia, kuzyna Trepki, usłyszał, że żonšowego pana Ołowskiego jest księżniczka Gintułtówna, jedna z sióstr księcia Jana Gintułta grudzieńskiego. To go troszeczkę podnieciło. Od niechcenia, bez œladu, nawet bez chęci nacisku, skierował tak akcję, żeby do Jazu jechać naprzód i tej drogi przede wszystkim próbować. Było to dla niego obojętnš rzeczš, którš z księżniczek mógłby przy tej sposobnoœci zobaczyć, ale ciekawoœć, leniwy pocišg, żeby spojrzeć nadawno nie widzianš twarz... Obadwaj wyglšdali przepysznie w swych, jakoby w Wiedniu najbardziej modnych, fraczkach i obcisłych ze sprzšżkami ineksprymablach, którym tylko brakowało galonów i kantów, żeby mogły być przekształcone na artyleryjskie mundury. Cenne to były mundury! W każdym z nich zaszyte były umiejętnie rulony dukatów. W zanadrzu mieli weneckie sztylety i małš palnš broń na wypadek. Za to modne kapelusze i futra czyniły z nich pustych młokosów, pędzšcych hulaszczo w poszukiwaniu zabawy. W Wigilię Bożego Narodzenia, pod wieczór, stanęli w Jazie. Zatrzymali się w oberży przy trakcie. Piętrowy pałac, a raczej piętrowš kamienicę bez ozdób, niedawno wzniesionš, widać było wœród drzew na wzgórzu, w doœć znacznej odległoœci od' Wisły. Olbromski szczegółowo lustrował okolicę i naturę gruntu pod pozorem troskliwoœci o konie. Cedro, niby to zabierajšc się do noclegu w oberży, poczšłrozpytywać karczmarza jak przejezdny ze stron dalekich: kto mieszka w pałacu? jak się zowie? czy ma dzieci?... Chodziło o zatarcie wszelkich podejrzeń. Z tej rozmowy z oberżystš wyłoniła się smutna prawda, okazało się bowiem, że w ostatnich dniach przysłano do Jazu oddział dragonów austriackich z oficerem na czele dla jak najœciœlejszego patrolowania nad Wisłš. Żołnierze - prawił karczmarz - rozstawieni sš we wsi nad samš rzekš, a nawet oficer ma swš kwaterę nie we dworze, lecz w chłopskiej chacie. Patrol styka się z patrolem wsi sšsiedniej. Palš nocš ogniska na całej linii i czuwajš co się nazywa. Jeżeli się kto zbliża do rzeki z tej czy z tamtej strony - kula w łeb, i skończona zabawa. Tym sposobem Wisła, odgraniczajšca Œlšsk, już zajęty przez Francuzów, od Galicji, była strzeżona nie na żarty. Cedro nie tracšc tęgiej miny, pysznej obojętnoœci i werwy, jakby te wiadomoœci ani odrobinę go nie obchodziły, zaczšł rozpytywać się o dziedziców majštku. Powzišł tedy wiadomoœć, że sam dziedzic bawi w Wiedniu, ale oczekiwany jest na œwięta, że pani dziedziczka daje wielki bal, na który zjedzie wiele osób z okolicy, a nawet zaproszony jest oficerek komenderujšcy oddziałem dragonerii. Przyjaciele porozumiewali się głoœno w obecnoœci służby i oberżysty, czyby nie warto przez uszanowanie dla tak wielkiego œwięta złożyć wizyty pani dziedziczce i prosić jej o goœcinnoœć przynajmniej na pierwszy dzień œwięta, skoro już podróż doWiednia w takim czasie odbywać wypadło. Po długim namyœle i głoœnej naradzie zdecydowali, że należy pójœć niezwłocznie do pałacu. Udali się tam piechotš. Mrok już zapadał, gdy weszli w aleje parku. Rafała ogarnšł teraz pewien niepokój. Œwiat dawno zamarły, zdrętwiały, odtršcony stanowczo i z młodš siłš wœród mocowań ducha, teraz był tak blisko... Nie obeszłoby go bardziej, jeœliby to była nawet sama księżniczka Elżbieta. Ale ujrzećkogoœ z tamtych przedziwnych czasów młodoœci znaczyło tyle, co ocknšć się w zimie i ujrzeć dokoła siebie dzień wiosenny.Ciekawoœć wzmagała się bez przerwy... Po chwili przemknęła trwoga graniczšca z odrazš i, co najdziwniejsza, popychała naprzód. Raz pragnšł dowiedzieć się tylko i cofnšć od niedorzecznych widm i wspomnień, to znowu miał zamiar podmówić Krzysztofa, żeby wcale nie wchodzić... A jednak, gdyby, tak przyszło cofnšć się naprawdę, zraniłoby go to do głębi jak rozkosz wydarta. Gdy szli z wolna pomiędzy rzędami nagich drzew, które w zimnym wietrze huczały jednostajnie, Rafał zapytał towarzysza głosem najobojętniejszym, jaki mógł wydobyć z siebie: - Czy nie wiesz czasem, jak na imię owej pani Ołowskiej? - Na imię? Nie wiem. Skšdże mógłbym?... Nie znam wcale. - Może to jej imieniny pojutrze? - W œwięty Szczepan? Mocno wštpię, czy jaka dama jest imienniczkš naszego, ach, Trepki. - Prawda, że to Szczepana... - Jesteœ troszeczkę, o ile sobie przypominam, nastrojony... Czy cię, jak tamten przewidywał, strach nie zaczyna oblatywać z czterech stron œwiata? Może chcesz wrócić? - Za żadne skarby na kuli ziemskiej... -rzekłRafał przecišgajšc się leniwie. - Ale czekajże, będę wiedział imię tej pani. Zawsze to potrzebne, może się przydać. Nawet powinniœmy to sobie obecnie wzišć za maksymę, że należy zwracać pilnš uwagę na wszelkie, na najmniejsze drobiazgi. - WeŸ sobie za maksymę, co chcesz, tylko naprzód powiedz, skšd... to imię... - No tak, naturalnie... Mam przecie do niej bilecik, rekomendujšcy nas, od tego utrefionego kuzynka Trepki. - Pokaż. Cedro wydobył z sekretnego przedziału w pugilaresie maleńki karteluszek œniadego papieru, misternie złożony. Przy gasnšcym œwietle dnia usiłował przeczytać adres. Obadwaj nachylili się nad tym pismem i Rafał pierwszy dojrzał: "Madame, MadameElisabeth de Ołowska"... Zimne mrowie przemknęło po jego koœciach... PóŸniej wrócił pozorny spokój i pozorna wesołoœć. Podniósł oczy na okna pałacu, w których właœnie tu i tam œwiatłabłyskać poczęły. Główne wejœcie z portykiem, lnu któremu się zbliżyli, było nagłucho zamknięte. Stopnie balkonu omarznięte i zasypane œwieżym œniegiem... Rafał szedł obojętnie, z uczuciem wesołej ciekawoœci, prawie z rozczarowaniem. Poddał się już pewnej miłej, mistycznej niejako myœli, że to stać się musiało, że inaczej w jego życiu być nie mogło. Musiał tu przybyć. Doœwiadczał nawet nikłego wrażenia, jakby na jego ramieniu coœ spoczęło, nikiej zimna ręka... Sprawiło to w nim szybki i trwogę miłš szerzšcy rozruch. Tym uczuciem teraz oddychał. Okršżyli róg pałacu szukajšc dostępu i trafili wreszcie na uczęszczane, ciepłe, boczne drzwi. Były zupełnie otwarte i wiodły do ciemnej sieni. Zajrzeli na prawo, zajrzeli na lewo do pokojów służebnych, ażwreszcie $ trafili na starego lokaja w codziennym stroju i zbudzili go z drzemki. Ten dowiedziawszy się, że przybyli z Krakowa i majš sprawę do pani dziedziczki,jšł krzštać się, przepraszać; dreptać i zaprowadził ich nareszcie do pokojów. ZnaleŸli się w małym, doskonale ogrzanym saloniku, którego sprzęty ledwie było widaćprzy gasnšcej już zorzy wieczornej. Gdzieœw mrocznym kšcie, na szczycie niskiej szafki napoleońskiej, wesoło szedł stojšcyzegar, obdarzony głosem, który, zdawało się, służył do mierzenia długoœci trwania tych uroczych, radosnych momentów życia. Służšcy zapalił kilka woskowych œwiec, wzišł dwie karty wizytowe z wypisanymi nazwiskami przybyłych, a ozdobione cudnymi winietami, które sztychował na miedzi najmodniejszy w Krakowie artysta - i oddalił się. Płomyki œwiec, zrazu przygasłe, rozszerzyły się z wolna i żółteich œwiatło napełniło salon. Rafałowi marzyło się, że jest jakby w Warszawie... Czeka na Helenę de With czy co... Za chwilę wejdzie, za chwilę się ukaże... Czyż to możliwe? Helena de With... Rozkosz czekania roztršcała ciosy przytomnoœci i wtedy przez zaciœnięte zębyszeptał w głębi do siebie: - Milcz, milcz... Ucisz się, ucisz... Za oknami, których szyby powłóczył mróz kryształowymi drzewkami, głucho i jednostajnie huczały nagie konary drzew. Krzysztof siedział zadumany z głowš wspartš na ręce i oczyma zatopionymi w płomieniu œwiecy. W pewnej chwili, gdy oczekiwanie przecišgało się bardzo długa, rzekł podnoszšc głowę: - Cóż u licha! Nikt nie przychodzi... Rafał drgnšł cały, tak dalece głos przyjaciela był ciosem obcej istnoœci w tymœwiecie, wskroœ którego błškała się jego dusza. Z niechcenia dotknšł rękš albumu oprawionego w skórę, ze œlicznymi złoceniami wyciœniętymi na rogach i grzbiecie. Otworzył je i zaraz na pierwszych kartach zobaczył akwarelowe widoki Grudna. Przerzucił kilka kart i znalazł "swojš" aleję. Artysta usiłował pochwycić i zatrzymać na zimnej karcie ówżywy, zielony blask wpadajšcy do głębi ciemnika, i oddać niewysłowione piękno jego melancholii... Ale pochwycił tylko same barwy, surowe kolory. Nędzne i bezsilne były jego zamysły, chociaż niepospolitym był malarzem. Toteż w jednym tylko widzu wywołał uczucie rzeczywistoœci, wspomnienie jasne tego, co nigdy już nie miało powrócić, wezwanie przed oczy ducha jeszcze raz chwili młodej, która już umarła na wieki. Widzem tym był Olbromski. Zapomniał, gdzie jest. Oczy jego utonęły w karcie. Przebywał w kole zaczarowanym dni, kiedy to po œmierci brata sam jeden był na œwiecie, wypędzonyz domu, kiedy wœród ludzi obcych mu zgołainowych dla niego od stóp do głów znajdował swojš własnš drogę, torował dla duszy swej szeroki goœciniec. - Alejo... - szeptał teraz - alejo moja... W głębi, w zamglonym oddaleniu rysunku, widać byłš wylot szpaleru. Tamtędy z czarodziejskiego œwiata wyszło się w œwiatrzeczywisty... - marzył z gorzkim uœmiechem na ustach. Coœ do niego mówił Krzysztof. Nie mógł i nie chciał dosłyszeć jego słów. Pragnšł wypatrzyć z akwareli, którš miał przed oczyma, wszystko, co w niej było za osłonš barw. Stał się jak człowiek zasłuchany w ulubionš melodię, która mu budzi i nęka duszę, która poruszaiwskrzesza obumarłe serce. Ileż by za to dał, by posišœć na własnoœć ten bezcenny wizerunek! Krzysztof znalazł na stoliczku również coœ dla siebie. Leżało tam kilka ksišżek. Jednš znich otworzył w tym miejscu, gdzie była założona haftowanš zakładkš - i poczšł czytać, nosem, według swego zwyczaju, jeżdżšc po stronicach. Treœć znaleziona takgo zajęła, że w poszukiwaniu lepszego œwiatła wstał ze swego miejsca i nachylony do płomienia œwiecy, który profiljego dobrze uwydatniał, na amen oddał się lekturze. Kiedy niekiedy zwracał się odruchowo do Rafała, żeby mu zakomunikować te niezwykłe myœli, które teraz opromieniały mu czoło niby blask samoistny, ale napływ nowych, tryskajšcy widać z wierszów ksišżki, w coraz go głębsze, piękniejsze i bardziej zupełne pogršżał zdumienie. Byli teraz oddzieleni odsiebie niezmierzonymi przestworami... Tymczasem u portiery salonu rozszerzył się jedwabny szelest. Naciœnięta lekkš stopš któraœ z tafelek topolowej posadzki ostrożnie trzasnęła. Przyjaciele nie zwrócili na to uwagi. Szelest ucichł. Nastała znowu ta sama cisza. Tylko mały, marmurowy zegar wesoło mierzył szczęœliwe czasy... Wtem Krzysztof nie mógł wytrzymać i prawie krzyknšł: - Posłuchaj! posłuchaj! Jest to coœ fenomenalnego... Przecie ja to tysišc... co mówię!... sto tysięcy razy myœlałem... - Co, co myœlałeœ? Nie krzycz! - To samo myœlałem! - Ale co mianowicie? - To sš moje własne myœli!... Rafał! Gdybymci to mógł słowami wyrazić, jakie to szczęœcie i jaki dziwny ból znaleŸć swe myœli potwierdzone i wykryte, wycišgnięte z mroku! - Jakież to myœli takie znów fenomenalne? - Oto tu nareszcie znajduję samego siebie! Wydawało mi się zawsze, że jestem niespełna rozumu, gdym marzył takie rzeczy, a on to samo głosił tak już dawno!Już to wszystko przemierzył niewymownymrozumem! Jakże to mówi! Posłuchaj tylko... O, Rousseau, Rousseau!... Posłuchaj... Podniósł na Rafała oczy i nagle spuœcił ksišżkę. Stropił się i w eleganckim ukłonie cofnšł się o dwa kroki. Rafał spostrzegłszy jego pomieszanie i ruchy wstał z miejsca i obrócił się. Stała przed nim księżniczka Elżbieta. Nie, nie dawna księżniczka. Stała pani Ołowska, dwakroć, trzykroć, dziesięćkroć piękniejsza jako kobieta, ale nie dawna już księżniczka Elżbieta. Była to dwudziestoszeœcioletnia pięknoœć, wspaniała i rozkwitła jak najcudniejszy kwiat przy końcu wiosny. Rafał nie mógł się nadziwić, napatrzyć tej zmianie, owemu przedzierzgnięciu się jednej formy piękna w innš, jeszcze bardziej zachwycajšcš. Pani Ołowska ubrana była w najmodniejszy szlafroczek jasnoceglastego koloru, nie dosięgajšcy kolan, i w białš, doœć krótkš suknię. Na odsłonionej szyi i ramionach miała szal zielony z suto haftowanymi brzegami. Inne już teraz było uczesanie jej włosów, których loki ocieniały twarz, a olbrzymi pukiel był zwišzany w węzeł na tyle głowy.Przez chwilę mierzyła przybyszów doœć wyniosłym, choć filuternym spojrzeniem, nim odpowiedziała na ich ukłony. Wreszcie posunęła się uprzejmie ku Krzysztofowi oddajšc mu ukłon za ukłon. Rzekła: - Rada jestem, że mogę powitać Waszeć Moœcipanów... Rafała przyjęła nieco odmiennie, ale inaczej niż w Grudnie. Wspomniała w urwanym półsłówku, że miała już przyjemnoœć spotykać go dawniej. Słuchajšc tego głosu i patrzšc na tę postaćOlbromski liczył chwile, które pozostały doodjazdu. Cieszył się, że już ich niewiele zostało. Niezwykły ciężar uciskał mu piersi. Spuœcił oczy na ziemię i, kiedy Krzysztof bawił gospodynię grzecznš rozmowš, tonšł w obrzydłych myœlach. Gdytak w ich tłumie błškał się tam i sam, trafił na jednš, która mu się od razu stałapocieszycielkš: Idę sobie do wojska - i kwita! Będę sobie tęgim żołnierzem. Co mi tam. "Nie masz pana nad kułana, a nad lancę nie masz a przeleciał po tłumie. ały wpół i 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż€P6c†)c‚Żácƒ,2c„Â:˛broni!" Podniósł oczy z dawnym, grudzieńskim zuchwalstwem i spotkał się ze spojrzeniempani Ołowskiej. I ono nie było już dawne. Długo, spokojnie i œmiało patrzały w jego twarz te oczy przeœliczne, te same, a jednak inne. Nie zmierzchły i nie zaszły gęstym obłokiem od ognia duszy ani nie zasłoniły się mgłamiwstydu od tajemniczej ciżby uczuć. Teraz już nie! Patrzały badawczo i napastniczo. Chwilami lœnienia dzikie i pełne grozy migotały w nich jak błyskawica w chmurze.Usta miały nieprzebrany zasób uœmiechów dla Cedry. Z warg spływały słowa łaskawei dobroci pełne. - Byłam uprzedzona - mówiła - o waćpanówzamiarach i wszystko składało się jak najlepiej, ale teraz zaszły niespodziewane przeszkody... Jak to przykro... - cišgnęła z niechcenia, odczytujšc bilecik kuzyna Trepki. - Wojsko jest we wsi. Jest także w sšsiedniej. I to tyle ich, takie hordy... Żołnierz żołnierza widzi, niemal rękš dotyka. Ognie wcišż palš po nocach i krzyczš, że spać nie można. - Tak, słyszeliœmy o tym przybyciu wojska idšc do pałacu... - rzekł Cedro z ukłonem. - I nie odwodzi to waćpanów od ryzykownego przedsięwzięcia? - Nie, ani odrobiny! Istotnie... to po rycersku. Szczerze podziwiam... ich męstwo... Powiedziawszy te słowa zmierzyła Rafała drwišco napastniczym spojrzeniem. Po chwili rzekła: - Skoro tak, to musimy brnšć dalej... - Pani szambelanowo... - Słowo się rzekło, a raczej napisało. Ale uprzedzam, że teraz sprawa istotnie jest groŸna. Na wypadek ujęcia zbiegów władzeani myœlš żartować. Słyszałam od osób najwiarogodniejszych, że po prostu w sposób najordynarniejszy założš stryk na szyję i wieszajš na szubienicy, a nawet, w braku szubienicy, na belce w pierwszej lepszej spotkanej stodole. - Mieliœmy możnoœć widzieć już tę procedurę austriackš... rzekł Krzysztof ze swym bezwiednym dygiem. - Wieszanie na belce, w stodole? - A nie, na szubienicy. - Na domiar złego mój mšż nie wraca z Wiednia. Miał już być... Wprawdzie on na nicby się w tej sprawie nie przydał jako czynny pomocnik, gdyż innych jest pryncypiów, a Napoleona za cesarza dotychczas nie uznał... - dodała z uœmieszkiem ledwie-ledwie znacznej ironii. -No, ale w razie poważnego wypadku musiałby użyć jakiegoœ szczegółu ze skarbnicy swych stosunków i wpływów, których ja... - Pani szambelanowa raczy być z nami zupełnie otwartš... mówił Cedro. - Gdyby nasza przeprawa miała dla niej pocišgnšć jakiekolwiek przykroœci... - O, nie, nie. Ja lubię zwalczać przeszkody ilubię tego rodzaju przykroœci. Trzebaż choćraz, około Bożego Narodzenia, zażyć odrobiny emocji. Bez tego lekarstwa życie by w nas zastygło, krew by stanęła w biegu. - Czyż w tych stronach tak trudno o emocje? - Białogłowom trudno jest zawsze i nie tylko w tych stronach przeżywać niepokoje wstrzšsajšce œwiatem. Ja już dałam wszelkie wskazówki i polecenia. plenipotentowi mego męża, który tę sprawępodjšł się przeprowadzić. Plan jest, a przynajmniej był taki: w œwięty Szczepan odbędzie się w tym domu zjazd i zabawa taneczna. Waćpanowie, jako podróżni, raczycie zabawić tu przez œwięta, a w czasie balu będziecie tańczyli dużo i ochoczo. Ale w nocy na dany znak trzeba wyjœć chyłkiem i bez chwili oporu, namysłui zwłoki udać się za przewodnikiem, w nocyna łodzi przepłynšć Wisłę... Czy zgoda? - O, pani... - rzekł Cedro unoszšc się z krzesła. - Jeszcze nic nie mówmy, gdyż jeszcze sprawa nie załatwiona. Wisła tu nie szeroka, ale jej nie przeskoczy tak łatwo. - Dla nas to tak, jakbyœmy już byli na tamtym brzegu. Już się tedy pojutrze zacznie wojna! -rzekł nachylajšc się do Rafała ze swym entuzjastycznym, szczerym i dziecięcym prawie uœmiechem. - I to waszmoœć, który, jak słyszałam, miałeœ w Wiedniu takie aspekta i takie mogłeœ roœcić nadzieje, puszczasz się na œliskie pola zdradnej Bellony! Bez żalu i skruchy rzucasz jednego cesarza dla innego... - Pani szambelanowo! ze zdumieniem słyszęo moich wiedeńskich sukcesach... Więcej w tym famy niż prawdy, a co do cesarza, to uwielbiam tylko jednego. Niech żyje Cesarz!- Słyszałam o powodzeniach pańskich od męża, który znowu wie wszystko, co się w Wiedniu dzieje, wie, co tam pantofle skrzypiš, co fraki szeleszczš, co mówiš klamki i zgrzyty drzwi. Czy to może towarzysz waćpana pocišgnšł go na pole chwały? - spytała po chwili. - Prawdziwie nie wiem. Zdaje mi się, że obudwu nas tknęła jedna iskra. Za Pilicš cały kraj na koń siada! - Tak... słyszałam. A waszmoœć, kiedy o siadanie na koń idzie, zawsze pierwszy? - rzekła piękna pani zwracajšc się do Rafała. - Tak... - rzekł zagadnięty głosem twardyminieswoim zdaje się, że do konia byłem i jestem stworzony. Znalazł głębokie zadowolenie w dŸwięku tych wyrazów, w ich szorstkoœci. Jeszcze przez chwilę z upodobaniem zatapiał myœl w kontemplacji swej siły. Zdało mu się, że dusza w nim zwiększa się i rozrasta. Nie był już teraz chłopcem szlacheckim, na którego z ukosa patrzano. Hardo podnosił oczy i tyle tylko ustępował ze swej żołnierskiej już sztywnoœci a buty, ile byłoniezbędnie dla zachowania form salonowych.Ani cienia dawnego lęku. Wskutek niewytłomaczonej zbieżnoœci nastrojów pani Ołowska jak gdyby odczuła stan jego duszy. Była prawie zwyciężona. Wjej ruchach, sposobie mówienia, w pochyleniach głowy, kiedy zwracała się, ażeby słuchać, co będzie mówił, przebijałosię coœ jak uszanowanie czy sama dšżnoœć do naprawienia złego. Ale zarazem modłę jej sposobu bycia poczšł cechować niewymowny powab, coœ pocišgajšcego, naturalnego, pięknego, bez żadnej rachuby iwysiłku. Oczy miały wyraz większej słodyczy, choć w pierwszych momentach błyskał w nich piorun. Rafał poczšł wpatrywać się w nie, ile się dało, ile było można. Ani się spostrzegł, kiedy uległ niebezpieczne j władzy tych oczu, pokornych prawie i onieœmielonych. Coraz dłużej trwały te chwile, w których cišgu nie był w możnoœci oderwać wzroku od łuków powiek ocienionych błękitnawym cieniem przeœlicznych rzęs, od wyrazu oczu, w który spłynęło wszystko czarodziejstwo nieba nad ranem i wszystekurok wiosny rozkwitłej. Ogarnšł go poryw niewysłowionej ciekawoœci, jakoby na widok nagle odsłonionego nagiego morza, pustyni czy łańcucha œnieżystych gór. A w œlad za tym uczuciem pierwiastkowym płynęła do piersi wonnymi falami nieprzezwyciężona radoœć zachwytu. Teraz dopiero poczšł uczuwać prędzej niż widziećniezrównany tok czoła lœnišcego białoœciš œniegu czy kararyjskiego kloca, czoła, w którym taiły się myœli niewiadome, nieznane, subtelne, piękne jak z ciszy nocnej wychodzšca muzyka i młode jak kłęby zdroju. Teraz dopiero poczšł przyswajać sobie, na własnoœć brać różowy cień policzków, który wpływa w białoœć lic niepostrzeżenie jak zorza ranna w błękit dnia. Przed chwilš jeszcze nie widział był nic prawie prócz surowego, jednolitego w swej treœci wspomnienia. Teraz nie uszły jego oka cudne przemiany œwiateł i cieniówkršżšce około rozkosznych ust ani gruboœćwarkocza włosów, którego nie zdołałby pewno objšć żołnierskš swš garœciš, Każdyruch ršk wydelikaconych, przejrzystych prawie od próżniactwa, miał w sobie niepokojšcy powab. W pięknoœci tej było coœ duszšcego; coœ, co tamowało oddech i oszołamiało głowę. Im więcej się zdumiewał patrzšc bez przerwy, tym bardziej się unosił w głębi siebie. Ale nade wszystko czarował go naturalny wdzięk bez œladu sztuki, chęci podobania się i kokieterii, owa łatwoœć, z jakš można rozsiewać najsubtelniejszy, najtrudniejszy,zdawałoby się, królewski urok. Ciche, łaskawe spojrzenie, kilka łagodnych, niejako swojskich wyrazów - i oto Rafał poczuł w sobie ucisk przerażenia tak wielkijak za najcięższych swych dni. A kiedy dochodził prawie do obłškania nie wiedzšc,co się dzieje, słyszał wcišż spokojne, powabne wyrazy, pełne niewinnej wesołoœci i naturalnej ciszy ducha. W żyłach jego poczęła wrzeć i rwać owa krew odmienna, jakby cudza, tryskajšca z wiecznego Ÿródła rozkoszy. Wówczas bardzo musiał zmienić się wyraz jego twarzy, gdyż piękna pani kilkakroć dłużej na nim zatrzymała spojrzenie. Wszedł służšcy i zasłonił okna grubymi firankami. Spoza tych osłon i szyb dochodził teraz przyduszony huk wiatru, miły jak poduszczenie, pochutnywanie a oklask. Blask œwiec napełniał salonik rozkosznym, żółtym œwiatłem. Wszedł innysłużšcy i zawiadomił swojš paniš, że plenipotent oczekuje. Kazała go prosić. Za chwilę wszedł mężczyzna wysoki, w polskim stroju, z wšsami blond jak wiechy. Twarz miał tęgš, tłustš, czerwonš z wiatru, oczy wypukłe i ogniste. Sapał jak w polu, mało sobie robišc ze wszystkich. - Jegomoœć pan Kalwicki, nasz kochany opiekun - rzekła pani Ołowska. - A oto dwajzdrajcy. Czy mam wymienić ich nazwiska? - Nazywajš się Polacy, a miny majš niczego... Po cóż mi tam ich nazwiska?... - wysapał wšsal. - Skoro mię wwalš na tortury, przynajmniej będę miał sposobnoœć niewydania nazwisk i słowem honoru nie będę po próżnicy wywijał. - Miło nam poznać waszmoœć pana... - kłaniał się Cedro. - Właœnie jego opieka i pomoc... - A ba... pomoc! Tu się właœnie rozłazi. Bardzo mi miło... poznać... Myœlę już od wczorajszego wieczora, skoro pani dziedziczka wyrwała się.., te!... z tš gotowoœciš pomagania waćpanom. Bo to z paniš dziedziczkš sprawa niełatwa. "Nudzę się, nudzę się"... A potem rób, co chcesz... Upór... - Panie Kalwicki, panie Kalwicki, trzymaj się, z łaski swej, w ryzach! - Już milczę. Już trzymam język za wšsami!- Cofnijże go waœć jeszcze głębiej, bo mogę przycišć, a to boli. - Ale bo pani dziedziczka nie zwraca uwagi, a to pachnie najgrubszym powrozem. Możemy w takš wleŸć kalafutrynę, że nie tylko buty, ale i nogi w niej zostanš. - A niech sobie zostajš waœcine nogi, a osobliwie... te buty... - Chciałem coœ jeszcze powiedzieć... - Nic już nie słucham. - Muszę przecie powiedzieć, żem onego oficjerka zaprosił wreszcie na œwięty Szczepan. Com ja miał z tym brzydactwem! - Bardzo to dobrze. To chwalę. - A i ja tak sobie myœlę, że to jest dobrze. - Cóż jeszcze, staruszku? Tylko żywo, bez elokwencji! - O, zaraz: staruszku! To się nie godzi... - Co jeszcze? pytam swego plenipotenta. - Zaraz z ksišżęca! Muszę jeszcze dodać, że dla dragonów trzeba będzie postawić co najmniej kufę piwa. Panie Boże, mało mię udar nie zwali, jak pomyœlę... - Postaw im waszmoœć kufę.,. - Włosy mi stajš na głowie, pani dziedziczko, na samš myœl, gdy dziedzic przyjedzie - co to będzie? - Nic mię nie obchodzš włosy waszmoœci. - Stało się tedy, że ja na stare lata muszę;jeœli nie piersi, to pleców nadstawiać pod kule, bo otwarcie mówię, pludry nie żartujš. Sam waćpanów nocš powiozę, ale jaki to wyda owoc... - dodał szeptem, zbliżajšc się do Krzysztofa. Kiedy ci dwaj zamieniali ze sobš ciche wyrazy, pani Ołowska odeszła od nich. Poprawiła od niechcenia œliczny ekran ŕ la Psiché, a póŸniej stanęła od razu tuż przedRafałem. Przez chwilę miała oczy spuszczone, na ustach przecudny uœmiech. Z wolna podniosła błękitne Ÿrenice i zatrzymała je na twarzy goœcia. Uœmiech z jej warg nie schodził, a stawał się coraz œwietlistszy, coraz bardziej uduchowiony. Nozdrza szybko drgały. Kiedy Cedro wzišł pod rękę starego szlachcica i zaczšł z nim wœród ożywionej rozmowy chodzić tam i sam po saloniku, pani Ołowska zbliżyła się jeszcze o krok i nie spuszczajšc oczu z twarzy Rafała wyrzekła przez œciœnięte zęby, tak że tylko on mógł te wyrazy posłyszeć: - Szukam... œladu... mojej szpicruty... Olbromski stał nieporuszony, aczkolwiek zachwiał się słyszšc te słowa. Płomień ognia buchnšł mu na twarz, na szyję i czoło. Zadzwoniły mu w uszach te wyrazy prawdziwie jako œwist stalowej rózgi. Krewwolno spłynęła do serca. W chwili gdy dwaj rozmawiajšcy zbliżyli siędo stołu, pani Ołowska otwarła z uœmiechem album rysunkowe i wskazujšc Rafałowi pejzaż po pejzażu rzekła z uprzejmš obojętnoœciš: - Grudno. Przewracała kartę po karcie przypatrujšc się to tej, to innej kombinacji barw. Gdy otwarł się widok alei, Rafał przytrzymał go dłużej i spytał: - Czy można wiedzieć, kto malował ten oto widok? - Można. - Któż to? - Ten sam, co malował całe album; to widać. - Któż to? - Ja to malowałam. - A czy można zapytać, dlaczego wybrała pani tę aleję? W Grudnie były miejsca daleko piękniejsze. - Dlatego, że to był najulubieńszy mój kšt. Tu najczęœciej chodziłam. - Ach, tak... Podczas wieczerzy, do której w jednym z sšsiednich pokojów we czworo zasiedli, Rafał znalazł się obok starego plenipotentaimusiał wdać się z nim w rozległy dyskurs de omni re scibili. Tymczasem gospodyni domu bawiła się z Krzysztofem tak żywo i przyjemnie, jakby od dawien dawna byli przyjaciółmi. Rafał słyszał tę całš rozmowę. Zdusił w sobie wœciekłš zazdroœć, bezlitosnš wolš wpakował jš na dno. W pewnej chwili raz jeden pomyœlał z postanowieniem żelaznym: "Zaduszę tego chłystka!" PóŸniej mógł już rozmawiać swobodnie. Ani na jednš chwilę, na jedno mgnienie oka nie zwróciła się ku niemu królewska głowa, obcišżona przepysznymi splotami włosów. Ani razu nie dostrzegło go oko. Teraz dopiero poznał, że to jest ta sama księżniczka Elżbieta, która go napawała udręczeniami bez granic, a którejprzecie wyzbył się był za pomocš skutecznych œrodków. Ta sama. Widzi i nie widzi, słucha i nie słucha, wie o nim i nie wie... Przyszedł tedy na dawne miejsce, z dala obszedłszy tak wielki kawał œwiata. Dziwił się wewnštrz siebie temu porzšdkowi zdarzeń, temu jak gdyby prawurzšdzšcemu w ciemnoœciach. Ni to nienasycona chciwoœć tych dawnych cierpień wznosiła się w jego piersiach jak rozwœcieczona burza. Wyzywał jš na rękę, szarpał wolš ku sobie. Po dawnemu jšł œledzić spod nawisłych powiek, z zasadzki rzęs, powab tej twarzy i tajemnice przecudnego łona. Oczy jego z manowców tych szpiegowań wracały niemal z rozpaczš, gdy znajdowały się wobec niezbitej prawdy, że pięknoœć ta nie zmniejszyła się, lecz wzmogła, że teraz stała się równš nieskończonoœci. Co najgorsza, była teraz œwiadoma swej potęgi i władała niš, jak wódz włada mieczem. Wobec tego w głowie miał taki zamęt, że na pytania plenipotenta Kalwickiego ledwie-ledwie mógł dawać odpowiedzi przytomne. Z oczu, kiedy je na pięknš zwracał, buchały ognie wewnętrznego pożaru, których żadnym wysiłkiem zdusić nie mógł. Obojętnoœć pani Ołowskiej doprowadzała go do szaleństwa. Toteż prawie z radoœciš wstał od stołu i wjakš godzinę póŸniej udał się na spoczynek.Jak błędny szedł za lokajem, który im przyœwiecał po schodach na piętro, mijał pokoje i znalazł się wreszcie w niewielkiej ogrzanej komnacie. Z tš sšsiadowała druga" gdzie miał spać Krzysztof. Rafał rozebrał się i rzucił na łóżko. Zaraz usnšł. PóŸno w nocy zbudził się i podniósł. Okršżała go woniejšca girlanda myœli, że jest w tym samym domu, co i księżniczka Elżbieta, że po tylu latach spotkał jš stokroć piękniejszš, niż była dawniej, tylkojeszcze bardziej w pięknoœci swojej straszliwš. Ta myœl najgłówniejsza obchodziła dokoła jego poœciel jak ciche kroki szatana. Była tak olbrzymia, tak rozmaita i wielostronna, że jej głowš ogarnšć nie mógł. Przybierała coraz bo innš postać i formę, miała tysišce płaszczyzn i granic. Była współczeœnie czarujšcym kuszeniem, tak oczywiste nasuwajšcym obrazy, że widział tuż przed spalonymi ustami nieœmiertelnš pięknoœć wpatrzonych oczu, wargami dotykał ust i chciwš rękš nagich ramion. Była także zachwycajšcš nadziejš, która wiedzie jakoby na skrzydłach motylich poprzez czas i przestrzeń aż do błękitnych krain, których nigdzie nie ma, i była żalem nie do zniesienia rozważajšcym, jak zegar, utratętych minut bez ceny, które właœnie, szepcšc w poœpiechu niezrozumiałe a groŸne wyroki, uchodzš w ciemnš sztolnię nocy. Dał się unieœć marzeniom. Przebywał w szczęœciu i zlatywał w głuche doły odtršcenia, gdzie wicher potępieńczy wyszarpuje :ze strun swej lutni nikczemne jęki. Cały œwiat porywało mu co chwila sprzed oczu nieoczekiwane wahanie się uczuć. Jak zdroje dotychczas nie znane wybuchały z duszy postanowienia, by za chwilę zniknšć w podziemnych swoich cieœniach i łożyskach, skšd nigdy już nie powrócš. Oto marzył długo i namiętnie, y wpół i 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż…P> E†Ž \c€‡ę—cˆ'Kc‰Ě5 Bżeby za jakš bšdŸ cenę tu zostać. W jakiejkolwiek roli! Przerzucić się na stronę austriackš, pruskš czy diabelskš, stać się żołdakiem, czyimkolwiek jurgieltnikiem - wszystko jedno! Zostać w pobliżu tego domuszczęœcia, gdzie każdy sprzęt wrasta w duszę, kamienieje i zamienia się w jej skarb, gdzie chropawe œciany sš zasłonamirozkoszy, gdzie każdy szelest może być ukochanym zwiastunem łaski. Usłyszał oddech œpišcego Krzysztofa i oto już drugi raz uczuł w sobie nienawiœć. Przeszył mu głowę jego wesoły œmiech sprzed kilku godzin, ugodziły go spojrzenia rozmarzonych oczu, które był pochwycił podczas wieczerzy. Dla niego była łaskawš.On tutaj odniósł tryumf. Któż wie, może naprawdę odniesie go jutro, pojutrze? Gdyby tak było!... Pchnęła go z łóżka nagłamyœl... Cóż trudnego? Właœnie sš okolicznoœci po temu. Wyjdš w nocy. Puszczš się w manowce nadrzeczne. Tam krótki strzał w ucho głupca, trupa w wodęi pod lód. Wtedy - wrócić, wrócić... Och, i teraz nie byłoby to trudne chwycie gardzieltego szczygła, zatrzymać na zawsze oddech. Za cenę jednego uœcisku, za cenę jednego sam na sam - czegóż by nie uczynił! Za cenę jednego takiego uœmiechu, jakich tamten tyle dziœ odebrał! Ale po cóż to czynić? po cóż to czynić? Wszakże można raz jeszcze spróbować napaœci. Czy znać na twarzy œlad twojej szpicruty`? Przyjrzyj się, żmijo! Wzniesieszznowu rękę do ciosu? To i cóż stšd? Dotknšć ustami przed odtršceniem, przycisnšć jš do piersi i złote włosy mieć sekundę na ustach. A potem niechże strzela w łeb, kto chce-Niemiec czy Francuz, mšż czy kochanek! Bezwiednym ruchem zaczšł œcierać z szybyzamróz nocny i spojrzał w œwiat. Księżyc raz w raz wypływał spomiędzy chmur szybko pędzšcych. W dali, za szczytami nagich drzew parku, rzeka w blasku miesięcznym to lœniła wszystkimi lodami, togasła w cieniach. Nad jej brzegiem płonęłytu i owdzie przygasłe ogniska, od nich długie, drżšce smugi œwiatła spadały na wodę. Rafał rozeœmiał się patrzšc na te ognie. To on tam ma się udać... Między te ognie... Tysišc strzałów wymierzš, gdyby kiedykolwiek chciał wrócić do tego domu. Spełni to dobrowolnie, żeby już tutaj nie mieć prawa powrotu. Już nigdy! Rozeœmiał się powtórnie. Każdy najnędzniejszy parobek ma prawo przebywać w tym okręgu rozkoszy, każdy pies ma prawo położyć głowę na tym progu - tylko nie on,który za to prawo gotów jest oddać połowężycia, nie, zaiste, całe życie! Ogarnięty bezrozumem i wichrem miłoœci, oœlepły od jej błyskawic, strachów i niezwyciężonych poduszczeń, zaczšł chodzić tam i sam po komnacie cichymi, poplštanymi, szalonymi kroki. Rozdział 21 NOC I PORANEK Muzyka umieszczona na galerii stroiła instrumenty. Z głębokiego westybulu raz w raz wynurzały się nowe postacie i wolno szły w górę po marmurowych schodach. Szelest jedwabiu, zapach perfum płynšł z dołu. Szmer rozmów... Tysišce œwiec woskowych rzucały blaski nasłupy z ciemnego marmuru podtrzymujšce strop wspaniałego przedsionka. Przy jednym z tych słupów stał pan Ołowski, człowiek jeszcze młody, z twarzš subtelnš, wydelikaconš i pięknš. Niebieskie jego oczy były zapadłe pod bladym czołem,a przymusowy uœmiech w krótkich przerwach między jednym komplementem a drugim, między jednym a drugim powitaniemnowo przybywajšcych goœci, zsuwał się z twarzy jak maska. Obok drugiego filaru stał plenipotent Kalwicki w najwspanialszym ze swych kontuszów; jeszcze niżej na platformie, gdzie się zawracały schody, kłaniał się przed każdš wkraczajšcš parš kamerdyner i okazałym ruchem prawicy wskazywał pana domu. Kalwicki oczekiwał właœnie na oficera, którego już sam osobiœcie był przywiózł i w bocznej gotowalni na dole umieœcił, żeby się tam dostatecznie po swojemu wymuskałi oczyœcił. Wreszcie ukazał się ów porucznik. Szedł żwawo po schodach w swym półfraku œwiecšcym od naramienników i ozdób, w obcisłych ineksprymablach i ciżmach, dumnie i swobodnie wydymajšc usta. Kamerdyner skłonił się przed nim we dwójnasób nisko ipoprzedził go bokiem o kilka schodów, żebysnadŸ Niemiec nie pomylił się co do osoby gospodarza. Kalwicki łamanš, z łacińska-polskš, a pan Ołowski wyœmienitš niemczyznš przyjęli goœcia i z wielkš atencjš, komplementami, wœród ukłonów prowadzili do salonu. Tam już rozstawione pod œcianami kanapki ikrzesła napełniły się doborem najpiękniejszych dam okolicy. We drzwiach do sšsiednich salonów tłoczył się zastęp tancerzy. Œrodek sali był pusty. Pani Ołowska w pobliżu głównego wejœcia witała przybywajšcych. Włosy jej utrefione tego dnia w sposób szczególny, objęte były dwiema gałšzkami lauru. Szyja i ramiona wyłaniały się spomiędzy szerokich buf rękawów. Lekka, przeœliczna suknia, z wpiętymi w przód spódnicy różami, rebe de gazo ŕ raies de satin, koloru morskiej wody, nie dosięgajšca ziemi, otoczona była u dołu liœćmi kamelii i odsłaniała nogi powyżej kostek. Długie aż do ramion rękawiczki osłaniały obnażone ręce. Za przepaskš, pododsłonionymi piersiami, drgał życiem bukietfiołków z Parmy. Kiedy wszedł porucznik i z wyszukanš elegancjš wiedeńczyka skłoniłsię przed niš, przyjęła go, równie jak mšż,z honorami. Zażšdała, aby jej podał ramię,iprzeszła z nim przez opróżniony œrodek salonu do grupy poważnych obywateli, wymieniajšc jego nazwisko. Za chwilę jej atłasowe ciżmy przeœliznęły się po parkiecie sali ku rozwartym podwojom głównego wejœcia. W grupie młodzieży, u przeciwległych drzwi salonu, stali Olbromski i Cedro. Ujrzawszy Niemca poczuli, że zaczyna się ich epos. Krzysztof przyjšł ten widok jako młodzieńczš podnietę, a Rafał jako pchnięcie kindżałem. Należało decydować się szybko. W cišgu tych dwu dni twarz Rafała osunęłasię, a oczy pełgały niezdrowym połyskiem.Z godziny na godzinę zwiększała się jego namiętna, rozszalała miłoœć, żšdza, przesycona poczuciem utraty. Nie czuł patrzšc na pięknš gospodynię radoœci ani zachwytu, lecz bezradnš, stratowanš rozpacz. Wszystko miał teraz postawić na kartę. Tak lub inaczej zdecydować w cišgu tych godzin o całej swojej przyszłoœci. Niespał był nocami, a we dnie szukał, szukał,szukał spotkania. Wcišż pełno było goœci, przybyszów, sšsiadów, z których każdego ikażdš rozszarpywał i ćwiertował wzrokiem takiej nienawiœci jak najzaciętszego wroga. Wcišż musiał z kimœ rozmawiać, witać się, żegnać, ukrywać w sobie spiskowca i, co najgorsza, œmiać się. Toteż œmiał się czasami tak oryginalnie, że zimno przejmowało rozmówców. Czasami spostrzegał jš gdzieœ daleko, w tłumie. Wtedy usta jego szeptały prawie głoœne wyrazy uwielbienia, pochwały i pieszczotliwe bezmysły albo głuche i niebezpieczne przekleństwa, przywarło do uszu i serca w więzieniach orawskiego zamczyska. Nieraz w szale, bez wiedzy, przedzierał się ku niej, żeby nareszcie wyznać, co się z nim dzieje... A kiedy się zbliżał i słyszał mówišcš wesoło, zalotnie,rozkosznie, odchodził z duszš rozstrzelanšjej œmiechem, uœmiechajšc się z cicha. Tak przetrwał te dwa dni œwišteczne. Teraz stał w tłumie wystrojony według ostatniego wzoru mody i nie spuszczał oka ze swego bożyszcza. Jakże była pięknš! Głowa jej stała się podobnš do odwiecznej kamei, wyrytej rękš Greka w białych wstęgach onyksu. Włosy, ujęte w laurowe gałęzie, wiły się jak barwne jego zwoje. Bure brwi stykały się jedna z drugš nad liniš nosa niepostrzeżenie, ledwie dostrzegalnej barwy mchem, a to ich rozkoszne złšczenie było jak obraz pocałunku. Nigdy cudniej nie wyróżniały sięœnieżne skronie od płonšcych cichym zarzewiem rumieńców lica. Nigdy rozkoszniej nie uchylały się usta. W pewnej chwili Rafał uczuł, że nie pojedzie na projektowanš wyprawę za Wisłę. Doœwiadczył zaraz znamienitej ulgi. Kamień spadł mu z serca. Miałżeby jeszczetylko parę godzin jš widzieć, a za parę godzin utracić na wieki? Cóż za bezgraniczne głupstwo! Przenigdy! Zostanie tutaj za wszelkš cenę. To, co raz w nocy prędko pomyœlał, teraz wykona. Uda, że magoršczkę, że jest chory, umierajšcy. Wrócipo œwiętach do Krakowa. Stamtšd będzie przyjeżdżał. Wymyœli interesy, do Kalwickiego, do Ołowskiego, weŸmie tu folwark w dzierżawę. Będzie się tu włóczył po polach. Będzie zachodził niby toz polowania do rzšdcy. Z pól widać ten pałac. Oglšdał przyszłe dni i noce swoje, przeszpiegi i przygody, jak na dłoni. Chodziło tylko o to, jak rozmówić się z Krzysztofem. A może i on zostanie? Wyłżš się przed Trepkš trudnoœciami... Bo czyliż toistotnie nie tršci obłędem iœć prosto w pętlę stryczka? Czyż nie widzieli w Krakowie? Czyż nie lepiej pracować na roli jak Bóg przykazał, zamiast szukać wiatru, a raczej pewnej œmierci - na szczerym polu? Będzie z pewnoœciš trochę wstydu, trochę szeptań i œmiechu, trochę gawęd i wytykania palcami, ale potem wszystko pójdzie w zapomnienie. Rzecz ludzka. Ci sami, którzy będš wytykali palcami, niegdyœsto razy gorzej dawali nurka. Tylko jak zaczšć z głuptaskiem Krzysztofem? Jak wyrazić pierwsze słowo po tylu dniach i nocach zapału? Ziewnšł skrycie od przeszywajšcych dreszczów. Wycišgnšł dłoń ze sztywnymi palcami, żebyku sobie przycišgnšć Krzysztofa. Zdawało mu się nawet, że go przycišgnšł... Tymczasem Cedro stał wyprostowany wpatrujšc się pilnie Ÿle widzšcymi oczyma w figurę austriackiego oficera. Ręka Rafałaspoczęła na ramieniu towarzysza, a, skrzywione usta wykaszlały: - Krzyœ... boisz się? Tamten drgnšł jak od dotknięcia nagiego ciała soplem lodu. - Nie boję się! - rzekł zupełnie jak dziecko, gdy mu w żywe oczy zadajš kłamstwo. - A ja... - Co ci jest? - A ja myœlałem, że się boisz. - Lepiej byœ westchnšł do Boga za pomyœlnšnoc dzisiejszš, zamiast mię nękać i osłabiać. - Głupcze... - szepnšł mu w samo ucho Rafał. - Trzeba zaczekać - pomyœlał - jeszcze czas. I oto niespodziewanie olœnił go genialny pomysł. Gdy nadejdzie chwila odjazdu, skryć się w pałacu i zmarnować dogodnš chwilę. Uda, że się spił. Człowiek pijany nieodpowiada za swe postępki i nie traci na honorze. Wylezie wówczas, gdy wszystko będzie stracone, o œwicie. Krzysztof, jeœli chce, niech idzie sam. Ależ owszem, niech idzie, nawet niech się przeprawi szczęœliwie w myœl swoich modlitw albo niech z chwałš zdechnie od kul dragońskich! Ależ owszem, niech - cha, cha!- idzie za Wisłę, do wszystkich diabłów! Doœć już tutaj i tak nazbierał uœmiechów i słówek... Doznał głębokiej znowu ulgi. Pachnšcy wiatr rozkosznej przyszłoœci wionšł na jego czoło. Ujrzał przed sobš szereg œwietlistych dni. Właœnie kapela zagrała polskiego i wyniosłe, wspaniałe dŸwięki porwały na skrzydła swoje nowe postanowienie Rafała.Unosił się wœród szczęœcia odzyskanego, płynšł wœród blasku. Jak w sennym złudzeniu widział szereg par z wdziękiem ipowagš okršżajšcy salę. Stary jakiœ jegomoœć, z paniš Ołowskš marszałkujšcy temu tańcowi, znikał mu sprzed oczu w sšsiednich salach i ukazywał się znowu. Odkryte ramiona i piersi, włosy przetykaneperłami i przeplecione wstęgami, trefione ilœnišce od kamieni, połysk i szelest cennegoatłasu, migotanie brylantów, zapach perfum, czarodziejstwo spojrzeń a uœmiechów - i muzyka - przepływały dokoła jakoby fale rozkoszne. Oto przesuwajš się pary jedna za drugš... Przemyka się, jak mgła, dziewica w przystroju głowy 1'oiseau de paradis... Dalej szeleszczš suknie bramowane futrem en lapin de Moscovie, głowy półokryte, w tokach de gaze argentée, w turbanach ŕ pointe mameluck, w szatach lewantyńskich iegipskich. Ledwie skończono poloneza, melodyjny walcponiósł w wir wszystkš młodzież. Rafał pragnšł tańczyć z paniš Elżbietš, ale nie mógł pochwycić ani jednej tak szczęœliwej chwili. Zawsze z niš walcował ktoœ inny albo znikała mu z oczu pełnišc obowišzki gospodyni. Tańczył tedy z osobami, które były w pobliżu, żeby przynajmniej na miejscu nie stać. Raz jeden, już około północy, przez krótkš chwilę udało mu się przebiec salon trzymajšc swój skarb w objęciu. Zniknęły wówczas z jego mózgu słowa, ustały, zdawało się, myœli. Ani jednego wyrazu nie znalazł, choć silił się, żeby go wymówić. Milczał ze œciœniętymi zębami. Minęła północ i Krzysztof coraz częœciej poczšł szukać towarzysza oczyma. Rafał słyszał bicie nadchodzšcej godziny w sercu, w głowie, w szpiku koœci. Młodzieniec prowadzšcy tańce zapowiedział nowomodny taniec angielski country dance, w którym miało wzišć udział całe niemal towarzystwo. Pomimo wszelkich usiłowań nie udało się Rafałowi tańczyć z paniš Elżbietš. Dopiero los szczęœliwy zdarzył to w następnym Lansjerze. Znał ów taniec jeszcze z Warszawy, wiedział tedy, że tańczšc na vis-a-vis będzie miał możnoœć obcowania z niš w pewnych chwilach. Z przymkniętymi oczyma marzył o tym, co będzie. O, gdybyż mógł wyznać jej mękę swej duszy! Odejœć i odejœć bez jednego słowa... Tancerkę swojš, pierwszš lepszš pannę z brzegu, zasypywał mnóstwem słów wesołych, dowcipnych, miłych, bezmyœlnych. Bawił jš jak wesoły trzpiot, jednoczeœnie drwišc z niej oczyma pełnymi odrazy i wzgardy i klnšc jš wewnštrz siebie najwstrętniejszymi przezwiskami. Wœród kaskad słów skierowanych do tancerki marzył o tamtej, córze I nieba i dnia. Zaczšł się taniec. Zaraz w pierwszej figurze, kiedy z paniš Ołowskš sam na sam został, rzekła do niego cichaczem: - Za parę godzin... - Co, księżniczko? - wyszeptał białymi usty. - Tak niegoœcinnie muszę przypomnieć... Za parę godzin pójdziecie waćpanowie. - Wolałbym tu umierać niż na rzece: Rozłšczył ich płynny, powabny plšs. Odeszła wœród ukłonów, z uœmiechem na przecudnym obliczu. Tylko nikły rumieniec...Ale za parę chwil znowu mu jš dał taniec. Wtedy z głębokoœci serca, targajšcego się w powrozach swych, wyszeptał: - Księżniczko... - Cóż to?... - Księżniczko... - Nie jestem już księżniczkš, moœci panie. Dawno już przeminęły tamte czasy... - Dawno już przeminęły tamte czasy, a tylko moje nieszczęœcie... - Cóż to waćpanu? - Kocham cię... Na œmierć, do zatracenia duszy! Umieram z żalu za tobš... księżniczko! Złożyła mu ukłon pełen wdzięku, dyg pełen czaru, jak kazał taniec, i zostawiła go z innš kobietš, z tancerkš, którš sobie był wybrał. On szedł w taniec jedwabnymi krokami, z uœmiechem na œciœniętych wargach. Bielmo zasłaniało mu oczy, a krew ostygła w żyłach. Zdawało mu się, że już nigdy nie nadejdzie ta chwila, żeby mógł dotknšć tamtej ręki. Widziało mu się, że œwiatła gasnš, muzyka niemieje i ludzie stajš zdumieni wokoło. Mijała chwila czekania. Setki w niej wieków przepłynęły. Mówiła coœ do niego tancerka i on wesoło jej odpowiadał. Uœmiech wesoły wdział na twarz... Nie, nie nadchodzi... Wabi jš już muzyka, wesoła jak œmiech serdeczny. Czy nigdy jużnie nadejdzie? Czyż nie uczuje dłoni jej w swej dłoni i lazurowych oczu nie przyjmie z uwielbieniem? Odmiennš falš opłynęła go muzyka, jak mowa zrozumiała, zwrócona bezpoœrednio do niego. Nie wiedzšc o tym wcale wykonał prawidłowo figury tańca. Nareszcie... Poznał jš po błękitnym powietrzu, w którym była dla niego zawsze. Poznał jš pozapachu włosów i po szeleœcie szat. Nie mógł własnego spojrzenia udŸwignšć z ziemi. Widział jej stopy w białym atłasie i białe wstšżki skrzyżowane... Oto trzyma rękę je j w swej dłoni, nieruchomš, długš,trwożliwš, miękkš i subtelnš jak wišzka nikłej rezedy. Oczy wcišż jeszcze nie mogšobjšć postaci, nie widzš. Dusza tylko nasycasię niš, jak kwiat nasyca się mgłš nocy. Oto mówi do niego tak cicho, ciszej niż szelest jedwabiu: - Nie powinnam była... - Co, księżniczko`? - Nie powinnam była pozwolić, żebyœ waćpan jednš godzinę przebywał w progachtego domu. Tylko wzglšd wyższy... - Jeszcze tylko parę godzin... Odejdę zaraz ijuż na wieki. - Niech się tak stanie. - Ani jednego słowa litoœci... - O litoœci wspomina ten bezczelny, który się porwał... - Pani, pani... Kochałem cię nade wszystko w życiu moim. Dlatego... To tylko chciałem powiedzieć... - Już się dokonało. Odeszła znów. Jak woniejšcy dym okurzył go dŸwięk tych wyrazów. - "Już się dokonało". - Cóż mogš znaczyć te słowa? co mogš znaczyć te słowa? co mogš znaczyć? Wszystkš władzę rozumu wytężył, żeby zrozumieć. Ale nim cokolwiekułożył w myœli, przesunęła się obok niego rzył długo i namiętnie, y wpół i 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŠPd c‹´ U cŒ ¸ cÁ(ÇcŽˆ7Ó7wœród nieustajšcych zbliżeń i oddaleń tańca. Gdy na moment znowu byli razem, rzekła: - Nigdy waćpan nie wrócisz tutaj? Wszak tojuż sam wyrzekłeœ? - Tak wyrzekłem. - I honorem ręczysz swoim? - Co prędzej, co prędzej uchodŸ - cha, cha... - Nigdy nie będziesz się waćpan starał, żeby mię widzieć? Milczał. - Mówże waćpan... - Nie mogę tego przyrzekać. Jeœli żyć będę,wszelkich owszem dołożę starań, żeby skrycie widywać to miejsce. Ale o tym nikt wiedzieć nie będzie. - Przysięgnij waćpan, że tego nie uczynisz, a może byœ usłyszał coœ takiego, co cię dogłębi... - Przysięgam na moje życie, na mój honor, na dobrš sławę, że nie mogę... Kocham cię...- Zamilcz. Po chwili mówiła znowu: - Słuchaj, co mówię. Chciałabym zawsze tak wspominać mojš w Grudnie aleję, jak jšdotšd wspominałam. Chciałabym zawsze taksamo... Lubię tę w sobie pasję. Tam to chodziłam wieczorami do szaleństwa gardzić twojš zbójeckš napaœciš. Tam to chodziłam patrzeć w mrok i niby na jawie widzieć twe wilcze oczy wbite we mnie jak haki, twe œmiertelnie uœmiechnięte usta, słuchać, jak w piersi serce łomoce... Jak teraz... - Jeszcze słowo... - Chodziłam sama w puste ciemniki tęsknić,żebyœ raz jeszcze spróbował napaœć tak samo i żebym cię mogła zabić od jednego ciosu, ale nie rzemiennego pręta, nie! Żebym cię mogła zabić od jednego ciosu sztyletem w huczšce serce. Miałam go zawsze w pogotowiu... - O, gdyby teraz... Od jednego ciosu!... - Już teraz nie chcę. Przeminęło. - Jeœli rozkażesz, to dziœ nad ranem dam się rozstrzelać, ale wysłuchaj wszystkiego.- Ciszej waćpan szeptaj, bo nam się przypatrujš... Głęboki ukłon. Brak wzroku i tchu. Ocknšł się widzšc, iż należy tańczyć nowš figurę. Œnił przez chwilę; iż inny zgoła człowiek jest w nim samym. Spoglšdał wokoło jasnymi, uciszonymi oczyma. Pilnował w sercu płomyka cichego szczęœcia. Już nie zbliżyłasię w tych figurach. Dopiero w ostatniej, gdy razem na chwilę stanęli, rzekła mu: - Będzie gawot. Czy tańczysz go waćpan? - Tak. - Czy dobrze? - Dobrze. - Ale czy bardzo dobrze? - Zdaje mi się. - Zaproœ mię waćpan póŸniej do tego tańca.- Księżniczko, daruj mi jednš jedynš chwilę,nim stšd odejdę, jednš chwilę na osobnoœci.- Zamilcz. Skończył się taniec i nastała chwila przerwy. Rafał oddalił się do jednej z sšsiednich sal i tam ukrył we framudze okna. Był znużony, jakby wszystkie koœci miał połamane. Był obojętny na wszystko, nawet na to, co się przed chwilš dokonało. Wiedział tylko tyle, że te sekundy, które przemijajš, to najrozkoszniejsza doba życia. Samej ich rozkoszy nie czuł wcale. Otrzšsnšł się ze swego stanu wówczas dopiero, gdy spostrzegł paniš Ołowskš w otoczeniu kilkunastu osób, panów i pań. Wszyscy jš o coœ usilnie prosili, a ona zaprzeczała œmiejšc się srebrnym swym œmiechem. Rafał zbliżył się także i posłyszał wówczas, że jš proszono, by tańczyła tamburino. Nie chciała za nic. Trwało to dosyć długo. Nareszcie Rafał przypomniał sobie, co mu poleciła. Przecisnšł się tedy ostrożnie przez tłum, skłonił się przed gospodyniš i prosił, żeby raczyła tańczyć z nim gawota. - Ach, więc jedni chcš, żebym tańczyła Szal, ci, żeby tamburino, a jeszcze waszmoœć pan... gawota. Nie. Wynajdę samainnš tancerkę. - Pomimo ponowionych próœb? - Nie mogę - et tout est dit. Rafał poczšł nalegać, nastawać, prosić. Po długim wahaniu się, którego na pozór nie mogły przezwyciężyć nawet proœby pana Ołowskiego, przystała wreszcie na odtańczenie gawota. Zagrała muzyka. Kreœlšc w przestrzeni linie i szlaki niepewne, jakoby œlady bujania w kraju widzeń, zataczajšc zwroty kołujšce wœródniespodziewanych ukłonów, owych zaprzeczeń pełnych uprzejmego powabu, co sš niby znaki symboliczne wstydliwoœci i bojaŸni, tancerka stała się podobnš do muzycznego instrumentu, do harfy czy lutni, tworzycielki wzniosłej i pięknej melodii. Samemu zdawało się, że tworzy i pierwszy raz w życiu gra. Ruchy jej były zkażdš chwilš wdzięczniejsze, coraz bardziej pewne swej pięknoœci, jak tony muzyczne od wieków leżšce w milczeniu, które teraz, po wyrwaniu z nicoœci, okazujš wszystek swój przepych i potęgę władzy piękna. Bezkarnie i bez przeszkody,jawnie a w myœl przepisów tańca, mogli obejmować się miłosnymi uœmiechy, tonšć w sobie nawzajem oczyma. Każdy ukłon i każdy przegub ciała więcej oznaczał, wypowiadał i dokonywał w sprawie miłosnej niż sonet ułożony ze słów i zawartych w nich pragnień. Rafał, ledwie kilkanaœcie postawił œliskich a wytwornych kroków, między jednym a drugim zbliżeniem ciał usłyszał wyrazy: - PójdŸ... - O, pani... Przebiegła œlicznymi ruchy przestrzeń salonu, wróciła znowu. Oto ujšwszy palcamigazę spódnicy uniosła jej lekko i łagodnymirytmy, cichymi skoki mijała tancerza. Wtedy szept: - Boję się ciebie... - Kocham... Ukłon i szept: - PójdŸ... Znowu szept: - Przez szereg pokojów... Musiał teraz oddalać się od niej i wracać, oddalać i wracać wcišż. Słuchał, słuchał, słuchał. Była obok i milczała. Nic, tylko ciosy własnego serca... Mijała go w milczeniu. Nareszcie, kiedy się najmniej spodziewał, kiedy oszalały tracił już wszelkš nadzieję, posłyszał znowu wyrazyledwie się dobywajšce spomiędzy nieruchomych warg: - PójdŸ... do siebie... Za chwilę znowu: - Stamtšd zejdziesz... Szereg ukłonów i cichych, rzewnych kroków do taktu muzyki gawota, aż znowu szept, głos cichy a wstrzšsajšcy do szpikukoœci: - Na dół schodami... tak... które sš w końcukorytarza. - Co dalej? Muzyka nieco odmienna. Taniec znów. Uœmiech. Oczy zemdlałe w zaœnieniu. W różanych wargach zęby z trwogi szczęka j š: - Będš tam półotwarte drzwi. Nic już nie rzekła aż do końca. renice oczu skryły się w cieniach rzęs. Na ustachwyraz bolesny. Włosy, rozrzucone w tańcu, tworzyły dokoła zbielałej twarzy złotolitš burzę. Rafał wcisnšł się w tłum mężczyzn i stanšł w przejœciu wiodšcym do sali sšsiedniej. Tył głowy wsparł o œliskie odrzwia mahoniowe i otwartymi oczyma patrzał w dal. Zbliżył się do niego Krzysztof i rzekł: - BšdŸ gotów. Rafał spojrzał na niego z ukosa i uœmiechnšł się dobrodusznie. Rzekł cicho głosem spokojnym i łagodnym: - Bardzo mi się podobasz dnia dzisiejszego. - Ale z ciebie tancmistrz nie lada... - Tak sšdzisz? - O, wierz mi, powinieneœ był dawno wstšpić do baletu w Krakowie... Nie byłbyœ się tułał po goœcińcach... - Jesteœ, ile sobie przypominam, złoœliwy, moœci Cedro. Lubię dobry dowcip, a Gez złoœliwoœci nie ma dowcipu. Obawiam się, że dziœ rano zginiesz. Wiesz co, idŸ do sšsiedniego pokoju, napisz testament według reguł procedury austriackiej, a mnie możesz, jeżeli ci to w smak pójdzie, zrobić generalnym spadkobiercš. - Zapiszę ci, ale nie tak znowu wiele... - rzekł Krzysztof ze złym uœmiechem. - Co najwyżej mogę ci w puœciŸnie przekazać ten frak, który masz na sobie i w którym tak misterne stroiłeœ piruety. Pończochy również i trzewiki... - Jakże œmiesznym jest mšż, któremu zazdroœć dziurawi skorupę mózgu! - O ciebie... - szepnšł Cedro ze œciœniętymi zębami, ale Rafał odsunšł go od siebie łagodnym i łaskawym ruchem. Na przeciwległej stronie sali, w odosobnionym krzeœle siedziała jego księżniczka z głowš opartš o kraj marmurowego kominka. Patrzali się w siebie zaklętymi oczyma przez długi, niewymowny czas. Nie umielibypowiedzieć, ile go upłynęło, nie umieliby okreœlić, co się działo na œwiecie otaczajšcym ani w głębokoœci ich dusz. Niewiedzieli nawet o tym, że upływajšce minuty niosły na falach najwyższe złudzenie rozkoszy. Zakłócała ciszę muzyka i zajmowała przestrzeń młoda, piękna panna, z wdziękiem tańczšca solowy taniec - Szal. Przebiegała salę to tu, to tam, rozcišgajšc nad głowš błękitny szal z Kaszmiru. Jeœli stawała na złotolitej drodze spojrzeń obłškanych z rozkoszy, przywierali na mgnienie powieki, by za chwilę z tym straszniejszš miłoœciš upajać się sobš. Wreszcie, nim pięknoœć ukończyła swój taniec, Rafał podniósł głowę. Od niewypowiedzianego uœmiechu zaćmiły się i œciemniały jego oczy i stały się do oczu księżniczki podobne. Usta oblekły się wyrazem potęgi i cudownej siły. Stał się piękny, wspaniały i niezwyciężony. Wolnymi kroki, z wdziękiem i zwinnoœciš tygrysa poszedł skroœ sal nie widzšc miejsc ni osób. Przeszedł wskazane korytarze, schody, sienie, znowu schody. Wszędzie było pusto i cicho. Daleki gwar zagłuszał odgłos kroków. Pchnšł półotwarte drzwi i wszedł do buduaru. Panował tam prawie mrok. Na kominku żarzył się stos bukowych węgli. Okrył je już popiół fioletowoperłowy. Z dala, zza dziesištych œcian, dochodziły tony stłumione i szczególnie urocze w tym oddaleniu. Olbromski zamknšł za sobš drzwi i usiadł przed ogniem. Zapadł w zadumę przesyconšwoniš róż i jaœminu. Oddychał westchnieniami, które płynęły z tajemniczego zdroju na œwiętej górze szczęœcia. W pewnej chwili błysnęła jasnoœć w przeciwległej œcianie. Pani Ołowska stanęławe drzwiach. Zamknęła je za sobš. Gdy wstał z fotela przed ogniem, zajęła to miejsce i przez chwilę nieruchoma siedziałaz rękoma na poręczach leżšcymi bezwładnie. Ujrzał przed sobš, w słabych brzaskach œwiatła węgli, jej twarz, szyję, ręce. Ujrzał jš przed swojš duszš. Kiedy podniosła na niego oczy i kiedy znowu spoczšł w spojrzeniu, przerwanym odejœciem z sali, upadł przy niej na kolana,objšł jej nogi rękoma i pozwolił płynšć nieutulonym łzom szczęœcia. Nie odtršcała go ani się poruszyła na swym miejscu. Dopiero nierychło, nierychło, kiedy już serce jego było spokojne i oschły łzy na powiekach, dotknęła rękš jego czoła. Podniósł głowę. - Spełniłam wszystko, czego chciałeœ. - Tak jest. - Żegnam cię. - Żegnam cię, pani. - Przyniosłam ci ten z albumu widok alei w Grudnie. Sama go niegdyœ zrobiłam... W latach moich szczęœliwych, w domu moich snów na jawie... WeŸ go sobie i miej na sercu. Nie przebijš go kule. - Czy nie chcesz, żebym dziœ umarł? - Nie. - Czy nigdy więcej nie mam cię ujrzeć? - Słyszę w tym pytaniu... Nie chcę powiedzieć... Idę już stšd. - Księżniczko! - I cóż jeszcze! - Ciebie jednš kochałem w życiu! Wysłuchajmię! - Cóż chcesz, żebym jeszcze uczyniła? - Dziœ rano umrę, jeœli zechcesz... dam się w ręce dragonów. Grób zachowa tajemnicę... Na wieki, na wieki! - Przenigdy! - Więc kochasz kogo innego? - Nie powiem! - Powiedz, na Boga! - Sam wiesz najlepiej. - Nic nie wiem. - Byłeœ i jesteœ jeden. Będziesz zawsze. Wstała i odsunšwszy go skierowała się ku drzwiom, którymi była weszła. Ale nim ich dosięgła, zawołał na niš cichym szeptem oszalałej rozpaczy, œlepej niedoli, niezwyciężonej miłoœci. Zatrzymała się u proga. Zawahała się... Potem wróciła jęczšc cicho i gryzšc zębami chustkę... O jakiejœ porze usłyszeli w pokojach na piętrze żywe, gwałtowne kroki i łoskot. Rafał wiedział, co to oznacza. Szukajš go. Myœlał o tym z uœmiechem nie odrywajšc ust od czary swego szczęœcia, nie budzšc się z omdlenia. Wszystko jedno. Czy umrzećjuż, czy jeszcze żyć - jednego to niewarte uœmiechu. Ale na rozkaz, że ma się udać z Krzysztofem na owš wyprawę, odszedł w okamgnieniu i stanšł w swoim pokoju. W istocie szukano go na wszystkie strony. Kalwicki klšł na czym œwiat stoi. Krzysztof był już gotów. - Gdzieżeœ ty był, wariacie, aż do tej pory!- wołał z największym gniewem. - Jak to? Czyż ci nie wiadomo? Byłem, byłem na balu. - Dzień się już za jakš godzinę zrobi! Przeztwe guzdralstwo możemy wszyscy zginšć. - Ale dajże pokój! Nie zginiesz. Złego diabełtak znowu chętnie nie bierze! Kto idzie na wojnę, mój krwiożerczy rycerzu, musi mieć odwagę w każdym calu duszy i w każdej żyle. Chcesz, to pójdziemy w dzień. Cóż mi to szkodzi? - Ubieraj się co tchu. Chwila najstosowniejsza, a tego nie ma! - Dla mnie każda chwila nocy czy tam dnia zarówno stosowna. - Waćpan sobie fanfaronuj i baraszkuj, ale innym razem! - złoœcił się Kalwicki. - Biada mi! - Oficeram już napoił szampanem do zupełnej miary, leży mi w poczekalni jak pień olszowy, konie czekajš... Ech, ja bym wasanu zadał, żebym tak był twoim ojcem!- A no... Bóg strzegł. - Jeœli za dwa pacierze nie wyjedziemy, to nie ma co zaczynać, ja nie jadę. I niech was diabli!... Jestem stary człowiek, mam dzieci i wnuki. Rafał kiwał głowš. Od jednego zamachu zdzierał z siebie balowe szaty. Wszystkie, nim je odrzucił, to żabot, to rękawy fraka,przesuwał koło ust, chwytał wargami, wdychał zapach i całował. Po raz ostatni upajał się cielesnš woniš dotknięć, która jeszcze nie uleciała, ciepłem rozkosznych oddechów, co jeszcze nie ostygło. Cisnšł wreszcie wszystko w otwartš walizę jak wgrób, zatrzasnšł wieko i w kilka minut wdział swój obcisły rajtrok, do którego brakowało tylko obszlegów, żeby się stał artyleryjskim mundurem. Zatrzymał kartę papieru z darowanym pejzażem i schował jš według rozkazu. Wpakował za pas parę dubeltowych pistoletów, wsunšł puginał. Był gotów. Wdziali swe krótkie kożuszki, czapki-i wyszli z cicha bocznymi schodami. Muzyka wcišż jeszcze grała i pałac huczałod tańców, teraz dopiero na dobre rozhukanych. Miało się już pod œwitanie, ale noc jeszcze stała. Prószył lotny œnieżek. Mróz pod nogami skrzypiał. Kalwicki znikł im z oczu, a za chwilę podjechał sam ku bocznemu wejœciu saniami zaprzężonymi w parę koni jak wcielone diabły, szczękajšcych podkowami po zmarzłym œniegu. Według umowy Rafał siadł na koŸle i ujšł lejce. Krzysztof stanšł w tyle sanek jako lokaj. Kalwicki wrócił do pałacu. Czekali chwilę. Konie na miejscu kuły nogami i prężyły się do biegu.Para z nich biła kłębami. Rafał widział jš w promykach œwiatła padajšcego ze szczelin w okiennicach. Całe jego ciało jeszcze marzyło, a głowa wcišż leżała na obłokach, w niebie rozkoszy. Słodkie szepty snuły się bez końca po wargach i jako nici pajęcze oplatały wzrok, słuch, dotykanie. Wargi jeszcze były przyduszone od pocałunków nawiecznych, a wszystka dusza przemieniłasię w słupy dymów wonnoœci. Otwarły się drzwi. Kalwicki wyprowadził, araczej wyniósł oficera ubranego już w futro. Docišgnšł go w swych barach aż do sanek, usadowił w głównym siedzeniu, otulił mu nogi bardzo starannie i krzyknšł: - Ruszaj! Rafał puœcił konie. Polecieli w skok. Kalwicki krótkimi rozkazami wskazywał kierunek jazdy. Oficerek spity jak bela gadał wcišż do plenipotenta: - Bin doch ganz knall... Sacra! Wer bist du eigentlich? - Ależ tak... jawohl... panie lejtenancie! - Sind Sie vielleicht Olowski's Freund? - Freund? A jakie! najzupełniejszy! JedŸ tam ostro, te, guzdrała! Koniom po bacie! Rafał zacišł konie. - Niech się pan porucznik niczego nie lęka -wołał Kalwicki Niemcowi nad uchem - mamy niezłego furmana, a i lokaj jest jaki taki, choć safanduła. Dojedziemy z paradš. - Frau Olowski ist ja... Sind Sie vielleicht einsogenannter Kalwicki? Frau Olowski ist aberschön... - O, to się wie! Konie wpadły w opłotki prowadzšce do wsi i skokiem kopały się w głębokim œniegu. Mdły brzask poczšł się niecić na wschodzie. Wiatr nadranny ocknšł się w polach. - Co pary w koniach! - wołał Kalwicki głosem tak rozkazujšcym, że Rafał poddałmu się mimo oporu. Wpadli między stodoły, w ulicę wiejskš. Najtęższym galopem lecieli czas jakiœ utartš drogš. W pewnej chwili plenipotent kazał zawrócić na lewo, w wšski, wygrodzony wygon, wiodšcy w dół ku rzece. Sam stanšł w saniach i poduszczał konie. Dom zajęty na kwaterę oficera stał znacznie dalej, we wsi. Gdzieœ u końca tej drogi, którš lecieli, paliło się ognisko, i z dala już widać było przy nim szyldwacha nakoniu. Gdy się ku temu ogniowi sanie pędem zbliżać zaczęły, jeŸdziec skierował ku nim swego konia i ostrym kłusem nadjeżdżał krzyczšc z całej siły: - Wer da! Wer da! Ujrzeli go tuż przed sobš, osędziałego i lœnišcego od polerowanych rzemieni, od wyczyszczonej stali... Kalwicki stanšł w saniach i wołał głoœno: - Herr Offizier! Herr Offizier! Odsłonił przy tym kołnierz futra, pokazujšc kapelusz i twarz uœpionego oficera, który leciał mu przez ręce. Dragonstanšł w strzemionach, schylił się i dobrze, szczegółowo, uważnie rzecz wybadał. Potem oddał swemu dowódcy honory wojskowe szablš, ale się z miejsca nie ruszał. rzył długo i namiętnie, y wpół i 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żP1cţ c‘“c’,r“„/ľ c€”9=#- Gdzie jest kwatera komendanta? - wrzeszczał Kalwicki straszliwš niemczyznš.Dragon wskazał szablš kierunek i daleki dom. - ProwadŸ nas! Komendant zasłabł. Wraca zbalu. Wieziemy go do domu! ProwadŸ! Dragon zawahał się, jeszcze raz obejrzał kapelusz oficerski, wreszcie tršcił konia ostrogš, żeby wjechać w opłotki czy dać znać do drugiego posterunku. Skoro tylko odwrócił się tyłem do sanek, Rafał i Krzysztof zsunęli się ze swych miejsc i chyłkiem, wpół zgięci skoczyli za ognisko. Do wału rzecznego było kilka kroków. Minęli go jednym susem. Po drugiej stronie tego jazu rosły wikle. Całe to zbocze od strony rzeki pokryte było skorupš lodu, który wezbrana czasu powodzi rzeka wyniosła była i zostawiła na chaszczach. Pomiędzy tš skorupš a jazem umykali teraz jak lisy w dół rzeki. Œwistali z cicha, wiadomym sposobem, według instrukcji. Kiedy tak dopadli połowy odległoœci między jednym a drugim ogniskiem, usłyszeli tuż za wałem tętent konia lecšcego w skok. Przycupnęli. Koń przeleciał. - To z drugiego posterunku... - szepnšł Rafał. - Leci na znak do tamtego. Tuż pod, nimi rozległ się trzykrotny œwist jakby kulika. Rozsunęli rokity i ujrzeli w pobliżu pod rozłożystym pniem starej wierzby, której pień wisiał nad nurtem, łódeczkę. Chłop w kożuchu chwycił silnie każdego z nich za ręce i wcišgnšł do łodzi.Mruknšł ze srogim gniewem: - PóŸno! Dzień wylazł... Kazał im przytulić się do dna, sam siedzšc w kucki na przodzie, pchnšł łódŸ tak potężnym rzutem wioseł, że od razu wypadła w wart. Tam jeszcze raz wmiesił wiosła w nurty. Jeszcze jeden całoramienny zamach wioseł, jeszcze jeden... Wtem na brzegu rzeki rozległ się krzyk z kilku stron. Stało się to w mgnieniuoka. Zbiegi tyle że zdołali odwrócić głowy, kiedy im prosto w œlepie trzasnšł błysk jeden, drugi, trzeci... Tuż koło nich przecišgle gwizdnęły kule. Jedna z nich musnęła wodę koło burtu łodzi. Cicho i boleœnie jękła druga. Nieustraszony Œlšzak-przewoŸnik wstał teraz na nogi. Wiosła dŸwiękły i zagrały wjego potężnych rękach. Ujrzeli przed sobš ogromnš jego postać, od .głowy do stóp zamkniętš w wielkim kożuchu. ŁódŸ pomknęła w dół, ukoœnie tnšc strzał œrodka rzeki. Lecieli nad wyraz chyżo. Ale na opuszczonym brzegu rozległ się nowy grzmot kanonady i rozwalił ciszę nocy. Przewodnik raptem siadł na nogi swoje w tym miejscu, gdzie stał, zakaszlał się straszliwym chrzypieniem. Wiosła wypadły mu z ršk. Przez chwilę w zdumionych oczach zbiegów kiwał się to w tył, to naprzód, charczšc i cišgnšc w piersi powietrze, aż runšł na dziób łodzi, zwieszonymi rękawami kożucha trzepišc i chlapišc po wodzie. Silnie od poczštku pchnięta łódŸ przebiła wiry głębokiego koryta i leciała za wodš bez wioseł po drugiej już stronie wartu wodnego. Rafał wychylił się i złapał jedno wiosło. Leżšcy chłop zawalił całe miejsce. Nieporęcznie, wydzierajšc sobie wiosło, to docierali do skorupy lodowej tamtego brzegu, to odpadali od niej ku œrodkowi rzeki. Lodowisko tamtej strony sięgało daleko w wodę i broniło przystępu. Rafał w rozpaczy zwalił je wiosłem, ale tylko zadŸwiękło jak dzwon œmierci. Ciekli jeszcze w milczeniu i zgrozie, coraz szybciej, coraz szybciej... Wiry wlekły ich w œrodek rzeki... Wtem ujrzeli wyłom między lodami. ŁódŸ spodem docierała mielizny, więc ze wszech sił wpierajšc ocalone wiosło w ławice piasku podwodnego dobijali. Już przedœwit powlekał pędzšcš wodę œniadš barwicš. Coraz wyraŸniej było widać rzekę i przestworza. Na galicyjskim brzegu gromadził się zastęp żołnierzy... Udało się Rafałowi werznšć łódŸ w piach i utwierdzić jš tyle, że mogli wyleŸć w wodę.Kazał Krzysztofowi brnšć na brzeg, sam szarpnšł barkę za łańcuch i wywlókł z wody na mieliznę w ostoje międzylodowe. Kiedy byli w łozach tamtego brzegu, runęłokilkadziesišt strzałów. Kule gwizdnęły jak osy, trzaskały z ostrym brzękiem w lód i rozpryskiwały go na wsze strony. DŸwignęlico tchu chłopa. Obrócili go twarzš ku niebu.Oczom ich przedstawił się widok brunatnej twarzy, z której rozwartych ust waliła sięfalš ciemna krew. Oczy już zaszklone bielmem œmierci patrzały w nich spojrzeniem tamtego œwiata: Ujrzawszy niewysłowionš mowę boleœci w tej twarzy stężałej wœród życia, wœród siły, wœród potężnej pracy, Krzysztof zachwiał się na nogach. Kolana jego głęboko werznęły się w œnieg. Z załamanymi rękoma, z wyrazem rozpaczy bezdennej, stokroć mocniejszej niż wówczas, gdy żegnał ojca, patrzał i patrzał w leżšcego trupa. Z nagła zatrzšsłsię cały i poczšł łkać jak dziecko. Głowa jego padła do nóg zabitego, ręce kurczem objęły mokre, staplane buty. Poczšł w boleœci skomleć i wyrzekać: - To ja... To moja wina... Tej: ja cię zamordowałem!... Dlatego, że mi się spodobało iœć na wojnę, ty tu leżysz! Boże,Boże! Cóż ja teraz pocznę? cóż ja teraz pocznę, nieszczęsny! Boże wielkiego miłosierdzia!... Wzniósł obłškane, skostniałe oczy na Rafała i pytał go z ogłupiałym skamłaniem: - Cóż teraz będzie? Zlituj się nade mnš! Cóżja teraz z nim pocznę?... - Wiesz co - rzekł Rafał œcišgajšc przemokłe buty - ty nadzwyczajnie nadajesz się do stanu żołnierskiego. Bardzoœ sobie właœciwy zawód obmyœlił. Bardzo! Jeżeli nad każdym trupem wojny będziesz tak piękne wigilie œpiewał, to z ciebie będzie najtęższy oficer w armii... Przedstawiš cię generałowi Napoleonowi, jako żołnierza nad żołnierze, do stosownejnagrody. Krzysztof słuchał uważnie. Wytrzeszczonymi oczyma patrzał, jak Rafał drze swš koszulę i suchymi onuczkami przewija sobie nogi, jak znowu wdziewa buty... - Cóż my poczniemy? - szeptał coraz ciszej. - Przede wszystkim œcišgnij buty, udrzyj z koszuli płat i zawiń nogi. Spełnił to wszystko co prędzej, siedzšc zajazem rzecznym, jakby w istocie taki był œrodek ratunku, o który się pytał. Gdy już byli obuci, Rafał kazał mu jeszcze bardziejwycišgnšć łódŸ na brzeg, sam okręcił łańcuch jej o pień wierzby. Wtedy zdjšł czapkę, zwrócił się twarzš do trupa i przez sekundę modlił się cicho. Dzień wstawał. Wyszli z zaroœli nadbrzeżnych i wielkim krokiem wdarli się na wyniosłoœć pobrzeża. Ale skoro tylko ukazali się tam, znowu warczšc i buczšc górš przeleciały kule i rozległ się huk wystrzałów. Rafał parsknšł œmiechem. Krzysztof patrzał na niego bezsilnymi oczyma, do których spływały jeszcze łzy. - Niemce! - wrzasnšł Olbromski nastawiwszy dłoni koło ust. - Austriaki! Gałgany! Strzelajże jeden z drugim, a celnie! Godzinę celuj, a traf przecie raz w życiu!... Na szubienicy tobyœ wieszał, austriacki wojaku! Celuj! Niedołęgo! Œwisnęło dokoła ze szeœć, ze siedm kul. WleŸli obadwaj na biały piaszczysty wzgórek. Tam Rafał rozkraczył nogi i wrzasnšł: - Niech żyje Cesarz! Przyjdę ja tu do was, psy kulawe! Poszedł naprzód wielkimi kroki, gwiżdżšc całš gębš. W pewnej chwili zwrócił się do Krzysztofa: - Wcišż jeszcze beczysz? - Słuchaj no, daj mi pokój... - Jeżeli chcesz beczeć, to idŸ sobie osobno,bo gotowi ludzie pomyœleć, że to ja cię za uszy cišgnę do wojska: Krzysztof był już od dawna spokojny. Szedł takimi samymi krokami jak jego mentor. W milczeniu przebyli płaszczyznę i zaczęli wstępować na wzgórki, długim wałem wyznaczajšce dolinę Wisły. - Krzyœ - rzekł szybko Rafał głosem wesołym - a wiesz ty, bratku, o tym, że my już byliœmy w bitwie! Słyszysz, gazda! Kule nam koło uszu gwizdały jak najprawdziwszym żołnierzom. Słyszałeœ, jak gwizdały? - Słyszałem. - Ale ty nie œpij, tylko odpowiadaj przytomnie! - Mówiłem ci już raz, żebyœ mię zostawił w spokoju. - Dobrze, czuły Galicjaninie, zostawiam cię w spokoju. Gdzież u licha jest ta chałupa? Kalwicki tu nam kazał się zgłosić. Powiedział, że na wzgórzu... ChodŸmy jeszcze wyżej. Weszli na najwyższywy dmuch, ledwie terazowiany szronem i œniegiem. Czarny, zmarzły piach ustępował pod ich stopami... Rozejrzeli się wokoło. W dali, za Wisłš, w brunatnych zaroœlach z błękitnawych mgiełœwitu wyłaniał się pałac w Jazie. Dach jego z ciemnej dachówki przerzynał brutalnš plamš jasny błękit nieba. Rafał zatrzymał się, znieruchomiał. Przyglšdał się dalekiemu widokowi posępnym spojrzeniem. Gdy tam stał zastygły i oniemiały, widziało mu się, że żyje w chwili tak bardzo dawnej od jego życia, jakby w dzieciństwie. Alboż to, na co patrzš oczy, istnieje? Cóż to go zajmowałowczoraj, dziœ w nocy? Uczuł w sobie brak,pustkę, loch ciemny. Czyliż naprawdę istnieje ten wyniosły dom? Czy było w czasie szczęœcie, którego ten kształt widomy jest wyrazem? Różane zorze zabarwiały .przeœlicznie ów daleki, niebieskawy spłacheć ziemi. Połyskiwała rzeka, szybko pędzšca wœród brylantów lodu. Odwrócił się raptem od tego widoku i poszedł ku domostwu, które stało w pobliżu. Na wzgórzu nagim sterczało to siedlisko rybackie czy miejsce ucieczki dla powodzian. Do resztek dawnego muru karczmy czy schroniska dla nędzy zalanej wodš przybudował teraŸniejszy mieszkaniec lepiankę z wiciny i rzecznego mułu, z kawałów belek, szczštków desek, krokwi a łat odebranych wiœlanym falom. Nad połowš tego budowania wysoki i œpiczasty niegdyœ dach zapadł się zgniłymi krokwiami i zwisał dziurawym łachmanem. Niskie drzwi były obite słomianš plecionkš,œciany ogacone mchem i nawozem. Okienko zjednej szybki, jak ciepłe usta dziecka, wychuchało sobie głębokš donicę w zaspie,która je przydęła. Dym wywalał się już spomiędzy czarnych, oœlizgłych gontów. Zakołatali we drzwi pięœciami. Nie zaraz otwarło je babsko wyschłe, czarne, kudłate. Za nim pokazały się głowy dzieci otwarzach jakoby kobuzów i kukułek. Rafał odchylił całe drzwi i mimo smrodliwej pary, która ich owiała, wszedł do œrodka. Rozejrzał się naokoło w mroku idziko uœmiechnšł. Wspomnienie Baœki i tamta noc... - Wasz przewozi bez Wisłę? - zwrócił się do baby. - Ja ta nie wiem, przewozi czy nie przewozi... - odmruknęła niechętnie. - No, nas przewiózł, więc wiadomo. - Nie wiem, co i jak gadajš. Mój jest rybak.Kto jego wie, czy przewozi? Teraz wojsko stoi i z gwerów bije. Ja o niczym nie wiem. - No, my tu mieli do niego interes. - To przyńdzie pod połednie, a ja nie wiem.- Kazał warna powiedzieć, matka... - rzekł Rafał liczšc ponuro oczyma dzieci - że te... że przyńdzie dopiero na odwieczerz. Teraz nie przyńdzie. Rozumiecie? - Czy ja niby rozumiem? - No!... A co mu się od nas za przewóz należy i za to wino, co je to przemycał, to wam kazał dać w rękę. Necie... Wyjšł z kieszeni garœć pieniędzy, odliczył kilka dukatów i dał jej w rękę. - Trzymaj to, babo, garœciš, bo to nie koprowina, ino samo złoto! - krzyknšł na niš. Otrzšsnšł się i co prędzej miał ku drzwiom. Ze dworu już wrócił po wyjaœnienie, gdzie tu najbliższa wieœ czy dwór, żeby można furmankę najšć. Wtem ujrzał, że Krzysztofkozikiem pochwyconym ze stołu rozdziera brzeg swego rajtroka i wygarnia zaszyte złoto. - Co robisz, wariacie, co robisz?!-syknšł naniego.-Za cóż ty kupisz konia, mundur i najmiesz pocztowego? Tamten nie odpowiedział ani słowa. Darł nożem podszewkę dookoła i co wymacał dukata, to wszystko, aż do ostatniej sztuki,kładł na stole. Baba z rozdziawionš gębš przypatrywała się wszystkiemu przekrzywiajšc obojętnie głowę to na prawe, to na lewe ramię. Wreszcie gdy Krzysztof wyrzucił z kieszeni wszystko, comiał, aż do sztyletu i krócicy, Rafał go chwycił za rękę. - Pytam ci się, co masz zamiar czynić? Krzysztof nie odpowiedział. Całe jego ciałowstrzšsało się co chwila od wewnętrznego rozruchu, szczęki były zwarte, oczy przysłonione powiekami. - Zbierz te pienišdze ze stołu i schowaj, słyszysz! -rozkazał Rafał szeptem. - Dasz jej pięć dukatów; i tak będzie bogata. Czy ty słyszysz, co ja ci rozkazuję! Szarpnšł go za ramię. Ale znienacka Krzysztof odtršcił go precz od siebie ruchem i gestem tak nieoczekiwanym, spojrzał takim wzrokiem, ze Rafał uchylił się doœć pokornie. Opuœcili domostwo. Szli w milczeniu po œniegu z wierzchu obmarzłym i przyprószonym ponownie - ku wsi, którš widać było w przestworze. Słońce wznosiło się nad lasami, nad garbatš i pogiętš ziemiš i zwijało w rozdołach błękitnawe tabory nocy. Rozdział 22 PO DRODZE Nie postrzeżeni przez nikogo dostali się jałowcowymi zaroœlami aż do wioski. Wesołe jej dymy błękitnymi smugi przerzynały różowš przestrzeń. Rafał wyprzedził towarzysza i wszedł do pierwszego z brzegu siedliska z zapytaniem:czyby nie można wynajšć koni do Mysłowic? Kiedy Krzysztof nadszedł, już go przyjaŸnie wołano do izby. Obszerne domostwo, otoczone z pola parkanem, a odedrogi zasłonione sadkiem rozrosłym, kšpało się w porannym słońcu. Drzewa były okryte œniegiem od korzenia aż do najwyższej gałšzki i łudziły oko, że majš potrójnš liczbę owych białych a splštanych konarów. Dom był murowany z cegły, pod gontem. Na kominie œwietlicy trzaskał ogień i przez drzwi uchylone do sieni zdawał się wołać do œrodka. Tęgi rolnik naradzał się po cichu z Rafałem, stojšc w progach domowych. - Do Mysłowic jednym cišgiem, bez noclegu?... Sztuk drogi! Nad samš polskš granicš... - Ech, jak konie dobre, niekutymi saneczkami przeleci jak ta jaskółka! - nastawał Rafal. - Moje fuchsy ta nie ostatnie, œtreka je, ale œwięto... - Widzicie, gospodarzu, œwiętowanie dobra rzecz, ale i zarobek coœ znaczy. - Jo, recht. A kieloż dadzš? - Damy trzydzieœci złotych. - A tryngield dadzš? - Damy. - Jeœli wywalš nie papierkami, ino twardym pienišdzem, jeœli tryngield zaprzysięgnš... - Damy samymi niderlandzkimi talarami. - No, no... Niechże wstšpiš... Weszli do obszernej œwietlicy i powitali gospodynię krzštajš cš się dokoła komina. Gospodarz był chłop młody, wesoły i kuty,widać, na cztery nogi. Spod oka przyglšdał się swym goœciom, choć nie dopytywał się, co sš za jedni, skšd i dokšd zdšżajš. Z malowanej szafy wydobył słodkš gorzałkę w kolorowej karafce, chleb komiœny i piękny, masło, strucle œwišteczne, ser œlšski, a z komory wyniósł gšsiorek przemycanego wina. Pykał żywo z glinianej fajeczki, kłaniał się i zapraszał: - Niechże też nie pogardzš, niechże przeciejedzš jak za swoje pienišdze. Rafał nie dał się prosić i tęgo zajadał. Krzysztof wypił kilka kieliszków wódki i w milczeniu żuł kawałeczek chleba z solš. - Cóż wasze Niemcy, dobrze wam się sprawiajš? - rzucił Rafał zapytanie, gdy gospodarz wrócił ze stajni do stancji, żebysię do drogi odziać. - Niemcy? Nasze? E, jak to Niemcy... - Teraz tu, podobno, u was chodzi. kto chce: sš Niemcy, sš Francuzy. Co kto lubi... - Jo... trafiajš się rozmaici... Co kto lubi. Œmiesznie to powiedzieli... - A któż, u diabła, teraz panuje nad tym waszym Œlšskiem? Gospodarz rozejrzał się chytrze, pyknšł kilkakroć ze swej fajeczki i rzekł wesoło: - Kto ich wie? Panuje kto chce, a tak sprawnie, jakby żadnego nie było. - O bitwie jakiej nie słychać? - Co nie ma być słychać? Goniš się z miejsca na miejsce. - Któż kogo? - Trudno wiedzieć. Ale tak Goœci miarkujem,że nasz Niemiec po wsiach nierad siedzi. Woli w mieœcie. A już najprędzej ku takiemuœlusuje, gdzie garnizon i festung. - Patrzajcież! - Byłem ta zawczoraj w koœciele, w Tarnowskich Górach. Wyszli my po sumie, słyszymy, atu tumult, za miastem strzelajš, aże szyby w koœciele dzwoniły. Kto? co? A no lecš ludzie i gadajš, że z Polski œlachta bije się z królewskimi. - No i cóż? - Polecieli ludzie w Krakowskš, w Lublinieckš, w Gliwickš ulicę patrzeć, ale już mało co było widać. Wyparły się wojska w pola jedne za drugimi. Ino się za nimi po zagonach dym wlókł aże po rzekę, po Małápanew. Powiadał ta nad wieczorem jeden mieszczan, że podobno Polaków Prusaki pobiły, a zaraz potem same uciekły. - Takie bitwy to aż miło! - He, he! a bo i pewnie. Wprędce zaprzężono zwięzłe kasztanki do niekutych, lekkich sanek, wysłano siedzeniekilimkiem i obadwaj przyjaciele ocknęli się w polu. WoŸnica zacinał szkapki i galopem prawie dopadł lasu. Dopiero gdy wjechali w dobrš gęstwinę, zwolnił nieco i odwracajšcsię bokiem rzekł: - Tak mi się widzi, że pewno wolš nie spotykać się z Prusakami:.. - E, nam wszystko jedno..: - rzekł Rafał obłudnie - ale zawsze lepiej się nie spotykać. - A no, i ja ta nierad ich widzę. Pojedziemy zył długo i namiętnie, y wpół i 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż•Pƒc–Óźc—Ýc˜l,Ic™ľ:ż!lasami. - A czyje to lasy? - Furt grafskie lasy. Wšska drożynka, zasypana sypkim œniegiem,którego nie tknęło jeszcze kopyto ani sanica, przeciskała się wcišż lasem zwartym. Jechali już kilka godzin i miało się dobrze pod południe, kiedy woŸnica rzekł, jako niezadługo ujrzš trakt z Tarnowie do Siewierza, idšcy na Niezdarę, a przy tym trakcie będzie austeria, gdzie warto by koniom wytchnšć, a samym się posilić. Jakoż las poczšł rzednšć i ukazała się murowanka. Œlšzak ostrożnie jak lis okršżył zajazd lasem, a nim podjechał, wyjrzał na trakt i długo zapuszczał bystreoczy w jednš i w drugš stronę. Przed karczmš nie było nikogo, na drodze również. Wróble stadem roztatrywały sianoi resztki obroku przed wrotami zajazdu: Nie wypuszczajšc z ręki bata woŸnica wszedł w progi karczmy i zlustrował jej wnętrze. Wówczas dopiero podjechał, gdy się uspokoił zupełnie. Kiedy podróżnicy weszli do szynkowni, za ladš jej, w otoczeniu antałów i beczek, ujrzeli tylko pejsatego Żydka, tak dalece pogršżonego w medytacje, że ledwie ich dojrzał. Jednak marzšce jego oczy z niechęciš i odrazš niejako zatrzymywać się poczęły na figurach młodych mężczyzn, na ich twarzy,odzieniu... Zażšdali gorzałki. Przyniósł usłużnie i milczšc podawał, co kazali. Spożyli po kawałku chleba z serem i mięsiwem z zapasów woŸnicy. Cedro był gniewny i oburkliwy. Na troskliwe pytania Rafała odpowiadał, że jest niezdrów. Teraz, po wypiciu kilku nowych kieliszków wódki, zwiesił głowę na ręce, oparł się całym ciałem na stole i drzemał czy udawał, że œpi. Olbromski wycišgnšł się na długiej ławie pod œcianš i bezmyœlnie œlepiał w powałę izby. Żydek powolnym, melancholijnym krokiem, nie chcšc, widocznie, przeszkadzać panom obecnoœciš swojš, wyniósł się zza szynkwasu. Po chwili jeszcze ciszej wrócił. Konie wprowadzone pod dach, do stajni, która stanowiła jakoby przedsionek oberży, parskajšc chrupały obrok. Doœć już długo trwał ten cichy wypoczynek, gdy wtem dał się słyszeć łoskot od gwałtownego zatrzaœnięcia obudwu wrótni stajennych. W tej chwili furman, blady œmiertelnie, rozwarł drzwi do stancji i rzucił wyraz: - Jogry! Rafał zerwał się na równe nogi i chwilę stał w bezczynnoœci, nie wiedzšc, co przedsięwzišć. Œlšzak huknšł nań jak na sługę: - Drzwi tarasować! Rzucili się obadwaj do stajni i zarówno wierzeje bramy wjazdowej jak furtkę bocznš jęli podpierać znalezionymi kołami, dršgami, drabinš, żłobem, półkoszkiem wozu, co jeno było pod rękš. Na dworze słyszeć się dał wesoły gwar, szczęk bronii łoskot końskich podków po grudzie. Wnet pchnięto drzwi: Rozległo się kołatanie, krzyk, rozkazy. WoŸnica skoczył do izby i szukał Żyda. Karczmarz siedział spokojnie w cieniu beczek. Oczy jego œwieciły się jak kocie. - Masz broń? - Ja... broń? - Dawaj, co masz, naboje, żywo! - Skšd ja mam mieć naboje? Chłop nie mieszkajšc chwycił go za gardziel i trzasnšł raz, drugi, trzeci. Izraelita, skoro złapał nieco powietrza, Wskazał oczyma dyl w kšcie. Podnieœli tę deskę z trudem i wydobyli nabitš fuzję orazjakšœ zardzewiałš karabelę. Gdy się to działo, już we drzwi karczemne łomotano szablami i bito sposobem szturmowym. W zamarzłe okno huknęła pięœć Prusaka i wybiła szyby. Kłšb białej pary buchnšł na dwór. Duża łapa w rękawicy wsunęła się przez wybity otwór i ujmowała właœnie ramę okiennš, kiedy zaczajony Œlšzak cišł zcałej siły w rękaw wyrwanym szabliskiem.Krzyk i zgiełk wszczšł się na dworze. W otwór wsunęło się kilka na raz luf i razem w różnych kierunkach huknęły słupy dymu. Olbromski wetknšł Krzysztofowi, który wcišż osowiały i bezczynny siedział na swym miejscu, krócicę w prawš rękę, szablę w drugš i postawił go z boku, pod oknem. Chłopu z kobylicš wyrwanš ze stępykazał pilnować drzwi, a sam chwycił Żyda za łeb i powlókł go ze sobš krzyczšc, żebywskazywał, gdzie jest wejœcie na strych. W mgnieniu oka wtargnšł po szczeblach drabiny na górę, stanšł we drzwiach wystawy, przez którš podawano słomę na poddasze stajni. Uchylił owe zwieruszone drzwi i przypatrzył się. Zliczył oczyma zielonych jegrów. Było ich siedmiu ze straży nadgranicznej. Trzech siedziało jeszcze na koniach, a czterej walili w bramę i podchodzili do okna murowanki. Kiedy Rafał wyjrzał, wszyscy trzej z konia.opatrywali rękę kolegi. Trwało to chwilę, bo oto zdjęli z pleców karabiny, podsypali prochu na panewki i mieli razem huknšć ponownie w wywalone okno. Złożyli się. Rafał zmierzył w kupę i wypalił. Razem huknęły strzały i poszły w las jak łoskot piorunowy. Jeden z żołnierzy padł na ziemię. Trzej, siedzšcy jeszcze na koniach, skoczyli ku niemu. Inni rzucili się z pałaszami do okna. Rafał znowu zmierzył w kupę i strzelił. Nowy jęk. Rzucili się mężnie w otwór okienny. Tam Cedro ujrzawszy ich przed sobš palnšł z krócicy wprost, o krok. Rafał, spełniwszy swoje na górze, leciał ku niemu na pomoc. Wlókł Żyda za pejsy, żeby go nie zdradził. Teraz we trzech przypadli do okna. Œlšzak huknšł w otwór swš kobylicš i zwalił dwu jegrów aż na œrodek drogi. Cedro niespodziewanie skoczył w to wywalone okno i połowš ciałabył na zewnštrz, gdy go chwycił Olbromskiz krzykiem: - Co robisz? - Puszczaj! Chcę zginšć, do wszystkich diabłów! Szarpnšł się naprzód i bezużytecznie wypalił w tłum żołnierzy ostatni strzał, jaki mieli. Rafał i przewodnik siłš wywlekli go z okna na œrodek szynkowni. Żyd pod groŸbš œmierci nabijał strzelbę, gdy Rafał stał zaczajony pod oknem z pałaszem w ręku, a Œlšzak rychtował do ciosu swój taran. Na dworze zaległa cisza. Kiedy chyłkiem wyjrzeli przez szczelinę we drzwiach, zobaczyli z pociechš, że jegry siadajš na koń i że wcišgajš na siodła rannych czy trupów. Nim odjechali, nabili jeszcze broń iz konia dali pięć strzałów w karczmę, celujšc w okna, we drzwi i wrota. Potem wskok pomknęli w kierunku Tarnowie. Idšc zaradš Œlšzaka Rafał z Cedrš wymknęli się z karczmy na piechotę, skoro tylko konie założono do sanek. Brnęli zrazu œniegami unikajšc goœcińca w obawie spotkania z nowym oddziałem patrolujšcym. Ale drogi tu nie były woŸnicy znane. Wkrótce tedy wypadli na trakt i, pilnie patrzšc naprzód i poza siebie, pomknęli co koń wyskoczy. Drzewa leœne tylko-tylko migały im się w oczach. Chłop wtulił czapkę na uszy i pogwizdywał a gnał. W pewnej chwili rzekł wesoło: - Rychtyg my takš bitwę zwojowali jak ty pod Tarnowskimi Górami. Prusaków my pobili, a teraz sami w nogi co pary w szkapach. - Dobra i taka, bracie! Bóg ci zapłać. Gdyby nie ty, zgniliby my w lochach abo na szubienicy krukom za żer służyli. - No, no... Żeby mię ino ten Żyd nie wydał, nic by ta nie było frymuœnego. - A jakże wrócisz, bracie? - Wrócić wrócę lasami. Ino ten Żydek... Oczy ma pogan psie, paskudne - uch! Trza go będzie poprosić, żeby nie szczekał... - Poprosisz go? - Już jak ja go poproszę, to nie piœnie. - A no rób ta, jak chcesz... - mruknšł Rafałniechętnie. Krzysztof, podobnie jak na poczštku dnia, był wcišż niemy i odrętwiały. Widać wskutek wypitej w oberży gorzałki drzemał na saniach i kiwał się w prawo i w lewo. Przez sen cišgle coœ mamrotał i otrzšsał się niespokojnie. Gdy otwierał oczy, wodził nimi ze zdumieniem po lesie i twarz jego miała wyraz przykrego uszczęœliwienia, dziecięcej prawie uciechy. Nad samym już wieczorem przypadli do Mysłowic. Tam już było bezpiecznie, gdyż w miasteczku i w majštku hrabiego Mieroszewskiego stał oddział szaserów francuskich. Zaraz przy wjeŸdzie ujrzeli żołnierzy w zielonych mundurach, w szerokich jak sto diabłów bermycach, z czerwonymi nochalami i z wšsem co się zowie. Krzysztof, mówišcy po francusku bez porównania lepiej od Rafała, stał się teraz pierwszš osobš. Œlšzak, zapłacony grubo i sowiciej, niż się umówił, pożegnanypo bratersku, wesoło ruszył przed siebie iznikł w zaułku. Wędrowcy poszli do dworu,gdzie mieszkał komendant placu. Ów komendant, pijanica, widać, i awanturnik, zrazu poczšł obudwu badać sierdziœcie, z niedowierzaniem, ale wkrótce złagodniał. Nie tylko że dał im kartę drożnš na Siewierz do Częstochowy, ale nawet z własnej ochoty wyjednał stancyjkę we dworze na nocleg dla ochotników. Przed zachodem słońca wyszli obadwaj dla przyjrzenia się okolicy. Stojšc na wzgórzu widzieli przed sobš za .rzeczkš Przemszš rozległe niziny leœne, które przedzielała fala wzgórz ginšcych w siwym oddaleniu. Słońce już gasło, a poziome jego rzuty złotem i czerwieniš oblewały całš tę dalekš, jałowcowš niwę. Obadwaj młodzieńcy zadumali się patrzšc w ten krajpierwszy raz widziany, który mieli teraz przemierzyć krwawymi krokami. Głuche, zagmatwane przeczucia grały w każdym z nich niby ułudny głos muszli, na który darmo ucho nastawiać... O zmierzchu zwiedzili kuŸnice niemieckie, założone niedawno, i cichaczem wrócili do swej stancyjki. Nazajutrz skoro œwit puœcili się najętš furmankš w drogę do Siewierza. Przybywszy do tego miasteczka, według zlecenia komendanta placu w Mysłowicach, poczęli dopytywać się o mieszkanie komendanta placu miasta Siewierza, kapitana Jarzymskiego. Nazwisko nie było Rafałowi obce. Tajona nadzieja mówiła mu,że spotka w komendancie - kolegę z liceum. W lokalu tego dygnitarza dowiedzieli się, że kapitana można widzieć dopiero o jakiejœ godzinie południowej, gdyż obecnie pogršżony jest we œnie. Radzi nieradzi poszli w miasto. Zwiedzili stary zamek biskupów krakowskich, sypišcy się w gruzy... W pobliżu ruin usłyszeli zgiełk wojskowy i wdrapawszy się na pewnš wysokoœć spostrzegli jazdę odbywajšcš ćwiczenia. Pobiegli tam co tchu. Krzysztof teraz się dopiero ożywił. Była to choršgiewpospolitego ruszenia z porucznikiem na czele, nie cała, bo tylko z pocztowych złożona. Pięćdziesięciu parobków siedziało na niezłych szkapach. Mieli na sobie granatowe kurtki i takież rajtuzy z czerwonymi kantami, barwy województwa krakowskiego, czapki czarnym suknem obszyte, a przy nich kitki włosiane na kilkacali wysokie. Niektórzy rajtuzy mieli szarego koloru, a kilku, miasto mundurów, było odzianych w zgrzebne lejbiki z rękawami. Jedni byli uzbrojeni w pałasze, pistolety, karabinki i ładownice, a inni, których w osobnym glicie musztrowano, tylko w piki drewniane, szeœciołokciowe, z dzidami i żeleŸcami na końcu. Nie było to wojsko efektowne, niezgrabnie jeszcze sprawiał się jego szyk na błoniu, ale widzowie drżeli na jego widok. Sękate garœcie twardo dzierżyły drzewca pik i z ogniem machały szablicami najrozmaitszej miary i pochodzenia. Zbliżało się południe. Ochotnicy przypomnieli sobie o terminie wizyty u komendanta placu i poszli ku miastu. Doœć długo musieli czekać na ganku, potem wpuszczeni zostali do pierwszej stancji i tuznowu czekali blisko godzinę. Nareszcie posługujšcy wiarus dał im znać, że pan kapitan pije już kawę i że za chwilę nadejdzie. Drzwi się wreszcie otwarły i poważnie wyszedł w mundurze z błyszczšcymi bulionami a z minš srogš Jarzymski. Ujrzawszy przed sobš tak dawno nie widzianego a tak zmienionego kolegę, Rafał nie mógł słowa przemówić i nie wiedział, jakie teraz obrać dla siebie stanowisko. Jarzymski, widać, to samo odczuwał, gdyż nie od razu głos zabrał. Jakoœ jednak owładnšł sobš i zbliżywszy się do Krzysztofa ze zmarszczonym czołem zapytał: - Nazwisko waćpana? - Cedro. - A twoje Olbromski, to wiem. Znamy się przecie że szkół. Czegoż to waćpanowie życzycie sobie ode mnie? Podali mu swoje marszruty i wyjaœnili z uszanowaniem, że udajš się do Częstochowydla zacišgnięcia się do wojska. Kapitan przygładził wšsika i słuchał z uœmiechem,patrzšc niekiedy na kolegę spod oka. Gdy mujuż wszystko wytłumaczyli, chwilę dumał i rzekł wreszcie: - Czemuż to koniecznie do Częstochowy? - Tak nam poradzono. - Tak poradzono... Ha! Bo moglibyœcie i tutaj przecie znaleŸć miejsce. Wszyscy przecie ruszymy pod Łowicz. Mamy tu dosyć tego, jak je Cesarz Jegomoœć nazywa, la pospolité. Sprawnie się to dosyć szykuje. - My pragnęlibyœmy dostać się do artylerii -wtršcił Cedro. - Do artylerii, a! to co innego. Uprzedzam jednak, że takie żywišc zamiary, trzeba mieć pienišdze. Na żołnierskie umundurowanie, i to najprostsze, trzeba mieć 73 złote, nie liczšc bielizny i rekwizytów. Cóż dopiero oficerskie! - Przyjaciel mój jest człowiekiem zamożnym - rzekł Rafał. - A jeœli tak, to co innego. Przepraszany, nie wiedziałem. Zaraz waćpanom każę wydać karty drożne. Owszem, w Częstochowie jest szeœciuset naszych, którzy jš w posesjš wzięli i garnizon składajš. W gruncie rzeczy jednaktobie, Olbromski, radziłbym tutaj zostać. Byłbym w tym, żebyœ miał stopień oficerski od razu i awans zapewniony. A i waćpanu także. Mamy tu młodzieży tęgiej, dostatniej - kupę... Patrzcie, koledzy, na mnie! Miesišc trwa ruchawka, a ja już jestem kapitanem i komendantem placu. - Tak... To bardzo szczęœliwie... - Rozumie się, że szczęœliwie. Mam tu krewnych, moja to jest okolica, wobec czego... - Ułatwiono ci... - mruknšł Olbromski. - A vrai dire... - tłumaczył się Jarzymski z minš skupionš i poważnš - właœciwie, mój drogi, czego kto silnie pragnie, to osišga napewno, dołożywszy starania. Otoczeniu mogłoby się wydawać, że ja po prostu samsię mianowałem, ale tak nie jest, bo mianował mię Męciński, rotmistrz, dowódca pospolitego ruszenia tej częœci województwa krakowskiego. Czas jest goršcy, nagły. Kraj potrzebuje ludzi, a tu brak zupełny. Trzeba było pychę z serca złożyć, porzucić miękkie szaty, iœć na służbę, przyłożyć ręki... - Co do mnie... nie wiem, jak tam Rafał... - rzekł raptem Cedro cały czerwony i ze spuszczonymi oczyma - ja... postanowiłem dosługiwać się stopni od najprostszego kanoniera. - A! - Nic nie umiem, więc jakżebym mógł być oficerem? Nawet nie mówię o wyższych stopniach... - A chyba że waćpan nic nie umiesz... - odpalił z miejsca Jarzymski - to co innego. Ja sšdziłem... Jeżeli się nic nie umie, ha! w takim razie trudno rzeczywiœcie zaczynać od czego innego, tylko od najprostszego kanoniera. - Tak. Ja postanowiłem, że będę słuchał rozkazu - i basta. - Bardzo dobrze... - rzekłJarzymski. Rafała œmiech ogarniał, ale i złoœć na Krzysztofa buzowała w nim jak ogień. Niemiłe uczucia wzbudziło w nim to spotkanie. Coœ trupiego wyłaziło jak spod ziemi... - To jednak musi być ogromna satysfakcja tak szybko wykierować się na dygnitarza... - rzekł patrzšc Jarzymskiemu prosto w oczy. - Ja sšdzę. Oczywiœcie mówiło się to figurément... Samemu! - odparł kapitan niestropiony wcale i nadymajšc się jeszcze bardziej. - Każde sto koni wybiera trzech oficerów, jak za Rzeczypospolitej. Między oficerami ktoœ przecie musi być starszy, ktoœ młodszy... Otrzšsnšł się, wyprostował po wojskowemu i patrzšc na nich bestyjskimi oczyma, z dobrotliwym i wyrozumiałym uœmiechem cišgnšł: - Owszem, owszem, jest to bardzo zacna myœl dosługiwać się wyższych stopni od prostego kanoniera. Pochwalam tę myœl... A nawet będę was miał w pamięci, szlachetni młodzieńcy! Potrzebujemy, ale to potrzebujemy gwałtownie, ludzi z charakterem, ludzi oddanych, którzy by szlido szeregu nie dla kariery, nie dla pięknej szlufy i brzmišcego tytułu, lecz dla służby!Przecie to i ksišżę Józef, niegdy wódz naczelny, stanšł potem do apelu jako szeregowiec... Sš to rzeczy znane... Bardzo to chlubnie œwiadczy o szlachetnoœci uczuciów waszych! Bardzo! Było mu jednak trochę nieswojo, gdy obadwaj, wyprostowani, z oczyma wlepionymi w jego oczy, milczeli. Zmienił tedy nieco ton i rzekł: - Żałuję, że w tej żołnierskiej kryjówce nie mam nawet czym kolegów poczęstować. Ale wiecie co... Jest tu resursa Greka, Pescarego, raczcie się tam udać na przekšskę. Rafał, ty po starej znajomoœci, a waćpan przez sentyment dla spólnego przyjaciela. Dawna przeciw woli przyjaŸń, zastarzałymnałogiem leżšca w duszy, ocknęła się w pamięci Rafała. Ileż to lat zbiegło od ławy w Collegium, od pohulanek w Warszawie! Z proœbš o zgodę w oczach spojrzał na Cedręi rzekł: - A no, dobrze, owszem... O ile ty, kapitanie... - No, no, przecie nie będziemy się tytułowali za każdym wyrazem, my, stare urwisy warszawskie... - szepnšł mu do ucha. - Skšdżeœ się ty tu wzišł u diaska? y wpół i 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żšPçc›7Acœxý cu+R TžÇ6‰;€ŸP?*Psujesz mi szyki, rujnujesz powagę... - Toteż jadę, jadę! - Przystań, mówię ci, na porucznika. Dam cipięćdziesięciu drabów i będziesz ich ganiał po błoniu. Znajdę takiego, co ci odstšpi swej rangi, a nawet konia i munduru, za niewielki grosz. Tak tedy... - cišgnšł głoœno- bšdŸcie łaskawi, koledzy, iœć tam za przewodem mojego famulusa, a ja zaraz nadejdę. Z cukierni, ledwo drzwi uchylili, buchnęło na nich duszne powietrze i gwar. W ciasnych stancyjkach chmurš wisiał dym, awszystkie miejsca były zajęte. W głębi, w ciemnej izbie, kule bilardowe szczękały, głoœne rozmowy i œpiewy towarzyszyły naokół grze w domino, w warcaby i kostkę.Przybyszom zrobiło się nieswojo. ZnaleŸli się wœród samych oficerów. Wszyscy mieli na sobie mundury prosto z igły, a galony wprost od szmuklerza. Kurtki mieli granatowe z wyłogami w barwach wojewódzkich, rajtuzy z wypustkami i białekolety. Czapki tegoż koloru z czarnym barankiem i białymi piórami. Sami to byli porucznicy, podporucznicy, choršżowie i namiestnicy, młodzież zamaszysta, tęga, buńczuczna, zdrowa, wszystka, widać, z niedalekich okolic, gdyż mówili do siebie po imieniu albo po przezwisku. Szukajšc w tłumie jakiegoœ osobnego stoliczka Rafał i Krzysztof znaleŸli się w kšcie wobec dwu młodych ludzi zranionych. Jeden z nich wspierał się na kuli œwieżo wystruganej i miał głowę przewišzanš bandażem, drugi trzymał rękę na chustce. Obadwaj siedzieli w zapomnieniu i nic nawet nie mieli przed sobš do jedzenia ani picia. Cedro wœród swoich nieœmiałych ukłonów zapytał ich, czy nie mógłby się z przyjacielem przysišœć do tego stolika. Ranni doœć niezgrabnie przystali. Wnet się zawišzała rozmowa. Byli to, jak się po prezentacji wzajemnej okazało, dwaj sšsiedzi, synowieszlachty uboższej, dzierżawami siedzšcej na małych folwarkach w okolicy Kurzelowa,w Galicji ówczesnej, za Pilicš rzekš. Po rozesłaniu wici przez wojewodę Radzimińskiego, zasięgnšwszy języka, od razu siedli na koń i przybyli w miejsce wskazane. - My ludzie niebogaci - mówił starszy - konie nasze dobre, ale bez rasy. Mamy to, co kazali: koń, powiadajš, dobry, mocny -nojest; munsztuk, powiadajš, grzebielec, szczotka, dera-no jest jak się patrzy. Ale to nie oficerskie; tylko jak na żołnierza. My ludzie nietutejsi, obcy. Jak życie nasze, my za Pilicš nie byli. Za obszarem naszej włoszczowskiej czy kurzelowskiej parafii my koligacjów nie mamy. Przybyli my tutaj, miejsca już pozajmowane; co miejsce oficerskie, żeby choć tego namiestnika, to już szczelnie obsadzone. No, cóż my`? Wpisali my się do choršgwi na proste rycerstwo. Wydali my resztkę grosza na mondury swoje i na pocztowych, i teraz te... czekamy, co dalej będzie. Dziesięciu nas w choršgwi rycerstwa, a pięćdziesięciupocztowych. - Toœcie waćpanowie z Galicji tak samo jak my! - A no! My spod samego Kurzelowa. Historie my mieli z tš naszš wyprawš. Bo to my wyjechali niby na jarmark do Secemina goœcińcem szczekocińskim. Dopiero z drogi buchnęli my w lasy chrzšstowskie i precz już samymi lasami aż pod Koniecpol. Dopieroż jednego razu wyjeżdżamy z lasu: rzeka okropna przed nami! Pilica! Czekaliœmy w lesie nocy i po ciemku w tę rzekę łomot na koniach. Tak to my uœli za granicę. To potem œwiatami, Bóg wie gdzie, na Lelów, na Irzšdze, na Mrzygłód przerznęliœmy się do tego Siewierza. - Aleœcie, koledzy, już, widzę, w potrzebie byli! - A no, nie chwalęcy się, już my trochę łomotali Niemiaszków. - Jakże to było? - A no stoimy tu już ze dwa tygodnie w tymSiewierzu i musztrujemy się na błoniu. Raptem przyszła wiadomoœć do tych panów dowódców (tu wskazał nieznacznie głowš na hałasujšcš kompanię), że jeden batalion Prusaków został wykomenderowany z Wrocławia dla wzmocnienia załogi w KoŸlu. Od razu zabrali nas około stu człowieka wraz z pocztowymi i poœli my na Niemców nocš. Zabrnęli my lasem aż pod Tarnowskie Góry. Rzeczywiœcie œli forsownym marszem.W ciasnym miejscu, pod samym miasteczkiem Tarnowskie Góry, skoczyli myna nich z ukrycia. Piki, szable, sztucery co kto miał - wszystko w kupę - i bij, zabij! Nawet-em sam skrobnšł z konia piechura szabliskiem, że aż nogi zadarł. Ale gdzież to! Komendant ich, jak tylko zobaczył, że nas tyla ruchawki, jakże ci nie zawrzaœnie na nich po swojemu! A to, widać, tresowanejak pudle... Od razu sformowali w szczerympolu czworobok - i ani weŸ! Jakże, hycle, nie wyrznš do nas! A niechże to wszyscy diabli! Cóż za szelmowski ból, jak rypnie w rękę! Ale i nas złoœć wzięła. Będziecie tu do nas jak do zajęcy na stanowisku... O, pludry! Nie chwalęcy się, jak skoczymy naprzód z kupš rycerstwa, a choćby ot i z Pawełkiem, sšsiadem Kuleszyńskim! Jak zaczniemy łupać we łby! I nie my jedni. Ktomiał konia tęższego, a mógł go spišć ostrogami, rzucić się w szereg abo, czy ja wiem, był odważniejszy czy co, to spłatał Niemców do woli, no i dostał za swoje. Czternastu ich ta leży po mieszczanach, wedworach i tu w Siewierzu. Oœmiu na zagonach zostało. My jeszcze, dziękować Bogu, nie najgorzej na tej aferze wyœli. A kto miał konia œcigłego i nie czekał, to jakoœ wyszedł na cało... To mówišc, powtórnie wskazał oczyma dowódców. Tymczasem drzwi się otwarły i z minš marsowš, tęgš i w miarę wyniosłš wkroczył Jarzymski. Od razu go otoczono zwartym kołem. Krzyk się wzmógł. Jeden zoficerów, mocno już cięty, aczkolwiek nie od pałasza, wychodził z izby sšsiedniej wołajšc: - Kapitanie komendancie, obowišzkiem to jest twoim, żebyœ się nam wystarał o drugibilard - czy to nie skandal? - Bilardu nie mam - z powagš odpowiedział Jarzymski - ale za to mam radę dla tych, którym się chce grać, a nie majš na czym. Niech zdejmš mundury, odepnš pióra, obszyjš sobie czapki suknem zamiast baranka i zapiszš się u drugiego porucznikana szeregowych. Przynajmniej nie będš mieli prawa pchać się do resursy i zabieraćmiejsca. - Racja! -zawołał ktoœ z tłumu. -Braknie właœnie poczty do obrzšdzenia koni tylu wodzów. - Toteż zacznij awans od siebie i idŸ obrzšdzić mojego wałacha... - odcišł się tamten. - Czemu nie, jeœli o to chodzi, żeby pokazać, jaki z ciebie hołysz, skoro cię niestać nawet na najem parobka! - Cicho, cicho, wodzowie!... - uspokajał Jarzymski. - Nie ma o co! Teraz żołnierze doprawdy lepiej się odznaczajš niż dowódcy. Wspomnijcie sobie tylko Wosińskiego i Częstochowę. - Ba! nie zawsze się ma do czynienia z Niemcem tak tchórzliwym jak ten komendant Częstochowy. Wspomnijcie sobie tylko Tarnowskie Góry! - Cha, cha, ma rację! To prawda... - wołanonaokół. - Słuchajcie -rzekł Jarzymski, uroczyœcie podnoszšc rękę. - Mam nowe wieœci. Ale naprzód... Daj no mi, Pescary, kieliszek. Chcę wypić zdrowie starego Wosińskiego. - Niech żyje! - huknšł cały tłum. - Takich nam! - Bić Niemca! - No, jak w tym wypadku, to chyba sztukš w pole wywodzić, bo co do bicia... - przekrzyczał innych pierwszy mówca. - W pole wywodzić! Filozof! Bić Niemca i kwita! Na kwaœne jabłko pludrów! - Zaraz, nie koniec jeszcze - mówił z wolnaJarzymski nalewajšc sobie nowy kieliszek. -Chcę wychylić ten drugi kielich za zdrowie Trembeckiego. - Niech żyje! Wyjšł z kieszeni papier i na poły czytajšc, na poły mówišc z pamięci, głosił: - Komunikuje mi imci pan Męciński, rotmistrz-dowódca pospolitego ruszenia w tej częœci województwa krakowskiego, że oddział stu szlachty pod sprawš imci pana Trembeckiego... - Nasz oddział! - Że, mówię, hufiec, do którego niektórzy zwaszmoœciów panów mieli honor należeć w potyczce pod Tarnowskimi Górami, wzišł grafa Henkla, landrata z Tarnowie, w zakład za panów Mieroszewskiego i Siemieńskiego i odprowadził go do twierdzyczęstochowskiej. Między papierami tego landrata znaleziono odezwę do Œlšzaków, wydanš przez grafa Götza, fligel-adiutanta królewsko-pruskiego, do łšczenia się z wojskiem pruskim i dostarczania koni oraz żywnoœci. Ale co najważniejsza, to to, że imci pan Trembecki zabrał po drodze 118 koni przeznaczonych dla jazdy pruskiej, a co już najmilsza dla ucha, to to, że wzišł kasę królewskš. - To chwacko, to wyœmienicie! Niech żyje Trembecki! - Ten trzeci toast - mówił z wolna Jarzymski - chcę wypić prze zdrowie dwu młodzieńców z Galicji... - Młodzieńców? Cóż za ckliwe gdakanie... - Gdzie? kto z Galicji? - Panów Cedry i Olbromskiego... Krzysztof, czerwony jak burak, wstał ze swego krzesła. Rafał poszedł za jego przykładem. - Koledzy! -mówił komendant-ci młodzieńcy przekradajš się do naszych szeregów przezWisłę! Ci młodzieńcy nie żałujš swoich ognisk domowych, narażajš życie - pragnšcdotrzeć do Częstochowy, ażeby wstšpić w szeregi artylerzystów! Ci młodzieńcy odrzucajš mojš propozycję co do kariery wnaszych szeregach i postanawiajš... słuchajcie, słuchajcie!... dosługiwać się stopni oficerskich od prostego kanoniera! Wnoszę ich zdrowie! - Vivant! - huknęła kompania. Nastała chwila ciszy. Krzysztof podniósł głowę i rzekł œmiało: - Nie dziwcie się, waćpanowie, że jesteœmyzmieszani. Ten toast zastał nas nieprzygotowanych. Jesteœmy w drodze do naszego celu - oto i wszystko. Dziękuję w imieniu swoim i towarzysza za życzliwoœć dla nas. Wywdzięczajšc się chciałbym i ja wnieœć zdrowie, a raczej... Już tedy wolne jest od niecnego wroga z prawieków, od pruskiego zdrajcy, nasze pomorskie województwo, malborskie i inowrocławskie, gnieŸnieńskie i poznańskie, kaliskie i sieradzkie, ziemia wieluńska, rawska i łęczycka. Wnoszę ten toast na czeœć naszej prastarej, macierzy Małopolski. Na czeœć i. zdrowie... - Patrzajcie no! Tęgi chłop... - Macierzy Małopolski!... - Dobrze gada! - Gębę ma, jakby się pod Słomnikami rodził... - Bestia miła, mówię wam, że serce mięknie... , - Z siebie, widzisz, gada, nie z wierzchu, tylko ze œrodka... - Ale - cišgnšł Krzysztof - nim ten toast wychylę w imieniu Galicji... - Co za Galicji? - Nie ma Galicji! - Zbazgrał się... - Jest, panowie bracia, jest jeszcze, przezBóg żywy! - zawołał Krzysztof głosem twardym i nie znoszšcym przeczeń. - Nim ten toast wniosę w imieniu Galicji, muszę naprzód spełnić poprzedni, który tu pito, Wosińskiego. Było to zdrowie, widać, godne, skoro je tak zacna kompania chórempodtrzymała! My przecież spod Austriaka, nie wiemy nawet, kogoœcie uczcili. - Znowu z tym Austriakiem... - Raczcież nas łaskawie oœwiecić... - Który tam w gębie najobrotniejszy? Kończewski! tyœ spod Wieloma... Rozkręcaj język! Wypchnięto na przód namiestnika przysadkowatej statury, a tęgiego co się zowie. Ten chwilę się namyœlał musztrujšc oburšcz najeżonš szopę na głowie, wreszcie dał folgę wrodzonej swadzie: - Żeby w niewielu słowach rzecz zmieœcić...taka była afera. Nocš z 17 akuratnie na 18listopada przyszło sto koni jazdy francuskiej pod dowódcš Dechampsem do podnóża Jasnej Góry. Prawdę mówię? - Kto cię tam wie?... Ale jedŸ dalej! - A no! Trzeba zaœ waszmoœciom wiedzieć, że w murach warowni było pięćset lutrów dobrze zaopatrzonych we wszystko. Francuzi za to nie mieli ani jednego działa. Jakże tu dobywać twierdzy samš konnicš? Œmiech! - Chyba płacz? - Cicho tam, nie psuj mu porzšdku, bo się zmyli i co innego opowie. - Ale od czegóż dowcip? Azaliż nie ma już głów na karkach między Sarmaty`? Stary, jeszcze z naczelnikowskich czasów kapitan strzelców, imcipan Stanisław Wosiński, który prowadził garsteczkę pospolitaków z ziemie wielońskiej, nie chwalęcy się, spędza w nocy chłopstwo okoliczne pod mury forteczne, każe temu pospólstwu rozpalić mnóstwo ognisk i uwijać się pejzanom koło ognia, żeby się wydawało, że liczne pułki piechoty oblegajš Częstochowę. Dechamps znowu ze swojej strony strzelcom konnym rozdał znaki i epolety grenadierskie i partię ich wysłał doNiemca, żeby, prawi, twierdzę poddawał bez namysłu a zwłoki, bo w przeciwnym razie natychmiast szturm przypuszczony będzie i wtedy załoga co do nogi w pień wycięta. Nie myœlę, powiada, w polu, na zimnie zębami kłapać. Dobrze. Poszli, powiadajš. Niemiec, ten komendant Kune, tak się przecie spietrał, że tego samego wieczora pieronem twierdzę poddał. Dopiero o œwicie, kiedy już wojsko bezbronne stanęło na stoku i broń złożyło,a Francuzi z naszymi wchodzili w bramy i obejmowali Jasnš Górę, przekonał się, sierota, że wydał fortecę, trzydzieœci dział, magazyny i kasę nieprzyjacielowi pięć razy słabszemu i bez jednej armaty. Załoga niemiecka poszła w niewolę do Francji. Poznacie, waćpanowie, dzielnego kapitana Wosińskiego, skoro idziecie do Częstochowy, bo on tam jest teraz komendantem fortecy. Dixi. - Pijemy jego zdrowie! - rzekł Krzysztof. - Skoro wznosimy toasty - zawołał nagle Olbromski - to oœmielę się i ja prosić waćpanów, żebyœcie wypili za zdrowie tych,którzy już proch wšchali pod Tarnowskimi Górami, a osobliwie zaœ tych, którzy już rany ponieœli! - Niech żyjš! - wykrzyknięto. - W górę ich! Tęgie chłopy co się zowie! - A ba, jeszcze by też: spod Włoszczowy! Ktoœ z drugiej izby wołał: - Zdrowia pijš, a o Sieradzanach zapomnieli.Sieradzan zdrowie!... Oni pierwsi stanęli jak jeden człowiek. Z każdych dwudziestu dymów, rachujšc w czambuł wszystkie kominy, jeden kantonista, czy tam z ochoty,czy tam przez cišgnienie losu. Z tego będzieinfanteria jak mur! Każdy szlachcic posesjonat daje jednego. Masz konnicę. Nie chcesz iœć personaliter, boœ stary, niedołęga, albo, uczciwszy uszy, tchórz, płać walor za umundurowanie i na żołd miesięczny! Wnet stanie kompania strzelców. - Łęczycan zdrowie! - Tych, którzy pod Łowiczem ramię w ramięz Frankami prali wroga na kwaœne jabłko! - Słyszeliœcie? Już jednego Niemiaszka, burmistrza z Gołańczy, a drugiego Differtaz Obrzycka rozstrzelali za to, że Prusakom ludzi wydali. - Za poległych. - Pod Łowicz! - Wszystko pospolite rycerstwo - niech żyje! - Niezmordowany!... - Jan Henryk!... Wielki Napoleon! Wielki Napoleon! Napoleon! Wrzawa powstała tak wielka, że zdawało się rozsadzi mury resursy Greka Pescarego... Rozdział 23 NOWY ROK Stało się, że "Galicjanie" Cedro i Olbromski nie dotarli do Częstochowy i upragnionej artylerii. Krzysztof nie miał ani grosza, gdyż wszystkie swoje pienišdze zostawił wchacie rybackiej. Jego również fundusz zaszyty w kurcie Rafała po skrupulatnym obliczeniu nie mógł pokryć kosztów umundurowania artyleryjskiego obudwu. Zresztš Jarzymski wdał się w tę sprawę i swoimi sposoby zdołał nakłonić Rafała do pozostania w Siewierzu. Na pozór wydawało się, że sami Galicjanie zepsuli swš myœl zbyt długo zatrzymujšc się w drodze. Czas leciał na skrzydłach, a dzień zwłoki o wszystkim stanowił. Już we dwa dni po œwiętach owa czšstka pospolitego ruszenia, która ćwiczyła się w Siewierzu, wyszła z "częœci krakowskiej", dšżšc na miejsce zebrania, pod Łowicz. Ochotnicy z koniecznoœci, a nadto pod wpływem namowy całego składu oficerskiego, przystali na pospolite rycerstwo w konnicy krakowskiej. Jarzymski sprzedał im dwa konie wierzchowe z własnej stajni, jakoby tak niezrównanej wartoœci, że cena ich pochłonęła wszystkie niemal dublony wygarnięte ze szwów Rafałowego rajtroka.Urzšdził nadto jakieœ zastępstwo z łaski pewnego sšsiada, co wolał zostać w domu, a zgadzał się za niewielkie wynagrodzenie zostawić tak zwane "mondury" na grzbietach dwu parobków dostawionych do szeregu. Tym sposobem ochotnicy weszli naopróżnione miejsca w regimencie przerzedzonym wskutek wyprawy pod Tarnowskie Góry. Znaczna częœć tego oddziału wcišż jeszcze pod wodzš Trembeckięgo uwijała się po Œlšsku między Nysš, KoŸlem, Gliwicami a Bytomiem. Zajadły komendant tamtego oddziału urywał, gdzie mógł, oddziałki pruskie, zajmował miasta i wioski. Stamtšd na Kaliszruszył w stronę Torunia pod rozkazy generała Zajšczka. Maleńka armia siewierska, z konnicy samejzłożona, wyruszyła pod wodzš rotmistrza wojewódzkiego Męcińskiego w szyku i sprawnoœci na Częstochowę, Bełchatów, Brzeziny... Po drodze spotykali małe oddziały piesze i konne, cišgnšce pod Stokowskim z ziemi wieluńskiej, pod Lipskim z Sieradzkiego, pod Janem Gliszczyńskim spod Kalisza. Nad wieczorem dnia 31 grudnia wkroczyli w niskš równinę Bzury. Z dala, o dwie blisko mile, ujrzeli wieże kolegiackie Łowicza. i 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż PÄcĄ ˘ ]c€Ł}đc¤m,őcĽb;ůPrzebywszy rzekę regiment krakowski wszedł do miasta, ale tam, dookoła starego ratusza, gdzie mieœcił się sztab główny, panował œcisk taki, że rycerze jakniepyszni musieli wycofać się i szukać schronienia aż na przedmieœciu Bratkowickim. Zmarzli jeŸdŸcy, skoro tylko zdołali umieœcić we wskazanych im stajenkach konie swe i obrzšdzić je ile można, rzucili się w objęcia snu. Nazajutrz od samego œwitu gotowali się do wystšpienia. Miejsce zebrania wyznaczono na polu marsowym wœród łowickiego błonia. Już przed godzinš dziesištš zaczęłyœcišgać się z muzykš wojskowš poszczególne regimenty. Chlubny tytuł pułku pierwszego otrzymała konnica, prowadzona przez œwieżo mianowanego pułkownikiem Jana Dšbrowskiego (syna), zorganizowana przez generała Niemojewskiego w GnieŸnie i RogoŸnie. Nadcišgnęły zaraz wœród okrzyków ludu siły zgromadzone przez Walentego Skórzewskiego i przez Biernackiego. Nieœwietna była broń tego wojska. Pochodziła przeważnie z arsenału częstochowskiego. Karabiny były nie nabite,brakowało kul, nabojów, skałek. Za to szabel i pik była obfitoœć. Ale porzšdek i karnoœć w rozwinięciu szyku, piękna czerstwoœć i malownicza siła, bijšca z postawy tej młodzieży, zapał budziły w widzach. Około godziny dziesištej już jazda w sile szeœciu tysięcy ludzi, czyli bez mała trzy regimenty liczšc po szeœć dwukompaniowych szwadronów w regimencie, utworzyła zbity czworogran. Wgłównym jego ramieniu widać było otwartynamiot z ołtarzem polowym. Zahuczał od strony miasta krzyk ludzki. Wszyscy kawalerowie jak jeden zwrócili siętwarzš w tę stronę. Cedro i Olbromski, stojšc obok siebie w strzemionach, wytężylioczy. Serca w nich stanęły jako i w tym całym tłumie. W otoczeniu generałów i adiutantów wjechał na pole, między żywe mury, Jan Henryk Dšbrowski. Ciężko szedł koń cisawypod jego olbrzymiš posturš. Generał wiódł oczyma po szyku i niezgruntowana radoœć błyskawicš strzelała mu z oczu. W milczeniu, ciężko zlazł z konia. Poszedł ku namiotowi. Wówczas otworzył się w innym miejscu szereg wojskowy i weszli tamtędy dwaj oficerowie: Roman Matusewicz, adiutant-major kawalerii, i Józef Lubieniecki, rotmistrz. Pierwszy niósł na pšsowej poduszce pałasz króla Jana Sobieskiego, przez legiony polskie zdobyty w Loretto, drugi na wezgłowiu buławę hetmana Czarnieckiego. Za wodzem postępował jego sztab œwieżo przez Napoleona mianowany, więc Maurycy Hauke, pułkownik, niegdyœ współdyrektor robót ziemnych w Mantui na San-Giorgio, obecnie pierwszy szef sztabu, za nim Tremo, podpułkownik i adiutant polny, dalejPakosz, Weyssenhoff, Godebski i Cedrowski, podpułkownicy-adiutanci, za nimi porucznicy-adiutanci: Józef Hauke, Andrzej Stoss, Lettow, Jankowski, Bergonzoni, Stanisław i Józef Dönhofowie. Zaczęła się msza polowa. W milczeniu słuchało jej wszystko rycerstwo. Gdy skończyło się nabożeństwo, generałowie i oficerowie wyżsi poœpieszyli ku namiotowi. Nie baczšc na porzšdek kawaleria stanęła w strzemionach. Zwrócił się teraz wódz twarzš. Mówił: - Rycerze! Za najszczęœliwszy dzień życia poczytuję ten, który po dwunastoletnim rozstaniu się połšczył mię z wami, rodacy, który mi daje oglšdać słodkie owoce prac moich za granicš podjętych ku utrzymaniu mężnego ducha w Polaku. Jestem sowicie od niebios nagrodzony, kiedym was w istocie przekonał, że niepłonnymi ziomków moich karmiłem nadziejami. Ten rok 1807 jest pierwszym, w którym każdy z was życie swoje poczyna... Œcisnšł Cedro rękę towarzysza z całej siłyi nie puszczał aż do końca mowy. Ale oto ujrzeli obadwaj, jak generałowie kolejš starszeństwa idš przysięgać. Podnoszšc trzy palce prawej ręki do góry, a lewš rękę kładšc na buławie Czarnieckiego, powtarzali uroczyœcie słowa. Na dany znak wojsko podniosło do góry broń. Rozdział 24 KU MORZU! Około trzech tygodni pospolite ruszenie zabawiło w Łowiczu. Kotłowała się tam sprawa formacji korpusów, a nawet przewodnictwa nad całym wojskiem. Nosił,co prawda, w dniu przysięgi tytuł naczelnika Dšbrowski, ale szeptano na wszystkie strony o naczelnictwie księcia Józefa Poniatowskiego, który zdecydował się wreszcie na krok przystšpienia do Napoleona i jego sprawy. Tymczasem wojsko zgromadzone w Łowiczu podzielono z gruba na regimenty piesze i konne, i z nich w myœl Dšbrowskiego, wodza de facto,tworzono legie. Już poznańska siła wojskowa stanowiła najlepiej zorganizowanš legię pierwszš. Składały sięna niš cztery regimenty piesze, jeden pułk jazdy i nieco artylerii. W tej pierwiastkowej formacji każdy pułk jazdy miałw sobie szeœć szwadronów. Szwadron tworzyły dwie kompanie. Kompania liczyła 170 kawalerów. Sztab składał się z pułkownika, szeœciu szefów szwadronowych, jednego adiutanta-majora, kapitana i dwu adiutantów podoficerów. Na czele kompanii stał kapitan. Ten miał pod sobš: porucznika, podporucznika, wachmistrza starszego, furiera, czterech wachmistrzów, oœmiu kapralów, dwu trębaczów, kowala i 150 jazdy. Gorzej daleko prezentowały się wojska formacji kaliskiej. W batalionach pieszych można było widzieć nie tylko, jak chciały odezwy i instrukcje generała wojewódzkiego, młodzież od lat oœmnastu do dwudziestu pięciu, ale również i staruszków mocno zniedołężniałych. Siaki taki possessionatus wolał przecie wysłać na pola zdradnej Bellony najniedołężniejszego ze swych poddanych niż tęgš siłę roboczš. Ubranie tej piechoty było wielobarwne, aż miło. Ponieważ na miły Bóg wzywano w okólnikach, żeby dawać kantonistom majtki krótkie do kolan w takim tylko razie, jeœli im się daje buty zdługimi cholewami, a trzewiki tylko w takimrazie, jeœli kantonista otrzyma majtki długie do kostek i bardzo ciepłe, więc siakitaki possessionatus zaopatrywał swego obrońcę w majtki przez pomyłkę krótkie, ale za to dawał mu nie buty, lecz trzewiki. Tym porzšdkiem widziano w szeregach jakoby Tyrolczyków. Z szykiem i sprawnoœciš, do taktu narodowej muzyki, połyskiwali na mrozie z sarmacka - wštpliwš białoœciš goleni. Broń pruskš zwożono furami z twierdzy wrocławskiej, która się była właœnie poddała, z Częstochowy i KoŸla. Była to broń zapasowa rozmaitych kalibrów. Brakowało do niej skałek i nabojów, brakowało ładownic i tornistrów. W torbach parcianych, po dawidowemu, żołnierze nosili ładunki. Mimo to wszystko wojsko piesze występowało do apelu trzy razy dziennie, w gotowoœci jak do wymarszu. Bataliony z rana były egzercerowane en détail, to jest po jednymrekrucie, a po południu plutonami i całym batalionem. Uczono głównie najpierwotniejszych ćwiczeń i poruszeń bojowych, tych jakoby skurczów i odruchów żywego ciała: formowania kolumny dywizjami i rozwijania jej w marszu, tworzenia z szybkoœciš czworoboku i rozprostowania go w linie. Tę wszystkš siłę pieszš podzielono na bataliony. Każdy batalion składał się z dziewięciu kompanii, z których jedna była grenadierska i jedna woltyżerska. Kompanialiczyła 140 głów. Na czele batalionu stał jego szef. Ten miał pod sobš adiutanta-majora w stopniu porucznika i dwu adiutantów podoficerów. Kompaniš dowodził kapitan, a miał pod sobš porucznika, podporucznika, sierżanta starszego, furiera, czterech sierżantów, oœmiu kapralów, dwu doboszów i 120 piechurów. Lepiej daleko na ogół przedstawiała się jazda. Stali tu w szeregu ludzie lepiej odziani, zastępcy dziedziców i dzierżawców, więc ekonomowie, pisarze, leœniczowie, strzelcy, szlachta uboga, a nawet; powiedzmy, lokaje i kuchciki. Nie wszystkie konie były osiodłane, jako że odezwy mówiły jeno o koniu i uŸdzie, toteż niektóre szwadrony ćwiczyły się i paradowały oklep. Jeszcze też prawie w tej armii nie było podkomendnych i wodzów.Wodzami z natury rzeczy byli ci, którzy żywot sterali w bojach, legioniœci oraz jeńcy pruscy narodowoœci polskiej. Sam wódz naczelny nie był przez nikogo wodzemmianowany ani potwierdzony. Ten nim był, kto był naprawdę, to znaczy Dšbrowski. Obszlegi jeno a kanty kurtek znaczyły, skšdta kto rodem. Tu barwy papuzie - więc od Kalisza, tam pšsowe - to z Krakowskiego. Generał Krasiński przewodniczył całej jeŸdzie kaliskiej, sieradzkiej, wieluńskiej i krakowskiej. Tak też zwano ów regiment - "kalisko-sieradzko-wieluński". Generał Niernojewski miał pod sobš regiment młodego Dšbrowskiego, najcelniejszy, strzelców poznańskich i kawalerię płockš. Surowy, mały, œpiczastonosy generał Fiszer albo raczej "Fiszerek", komenderował całš infanteriš i ćwiczył j špo polach tak akuratnie, że aż chłopom œwieczki w oczach œwieciły, a kolana tężały jak zgonionym zajšcom. Mimo wszelkie braki, mimo biedę kwiczšcš, mimo nie zapłacone lenungi albo wypłacane fierkami i trojakami zamiast należnoœci właœciwej i koniecznej na strawne - tęgie to było wojsko. Cały Łowicz zmienił się w obóz wojenny. Jakšż to tam uroczystoœciš było przestrzeganie parolu i hasła, tajemniczegomot d'ordre i mot de ralliement! Tłum cywilny, który nie miał prawa znać hasła ni parolu, umyœlnie przecie chodził na przechadzkę tam właœnie, gdzie stały zacišgnięte warty i gdzie nie wolno było przystępować. Chodziło o to tylko, żeby słyszeć groŸne a surowe pytanie szyldwacha, czy trzeba było o to pytać, czy nie: - Kto idzie? - i odpowiadać głoœno: - Swój, Polak! Zaraz na poczštku stycznia generał Dšbrowski wyjechał do Warszawy, dokšd przybył już był właœnie sam Cesarz Napoleon spod Pułtuska, Gołymim, Czarnowa, Nasielska... Dnia 18 stycznia przyszedł rozkaz wyruszenia dla wszystkich sił łowickich. Usłyszeli, że majš iœć do Bydgoszczy jedni, do Torunia drudzy. Z radoœciš przyjęły ten rozkaz regimenty. - Ponad rzekę! Z Wisłš! Na Prusaka! Rozdzieliły się w Łowiczu drogi Rafała i Krzysztofa. Cedro został w szeregu, na miejscu, które zajšł w pierwszej chwili. Rafał nie chciał za nic służyć w pstrej i przeważnie chudopacholskiej jeŸdzie krakowskiej. Zakręcił się, pozawišzywał znajomoœci, stosunki, wynalazł koleżeństwa i został wreszcie wpisany do księgi kompanicznej jazdy Dziewanowskiego,do najprzedniejszego szyku, który już był chodził w awangardzie Jana Henryka. Poczštek marszu na Bydgoszcz, wskutek tego że wojsko szło kupš, Galicjanie odbywali, choć nie w jednym szeregu, lecz jeszcze razem. Kazano wojsku ominšć Warszawę. Z żalem ten rozkaz spełnili. Z dala, z dala jeno widzieli bure dymy, a jasnš łunę po nocy. Tam ci był on wódz nadwodze, niezwyciężony Napoleon... Przyszedłszy do nowego mostu na Wiœle między Zakroczymiem a Utratš, widzieli z dala we mgłach zimowych ów po Zawiœlu spłacheć ziemi pod galicyjskš granicš, którędy w puszcze nadnarwiańskie weszły wojska Francuzów. Była przed nimi niedoœcigła gołemu oku, ale w nim krwawš kresš, jakby ostrzem noża, wyryta granicagalicyjska, od ujœcia Œwidra kierujšca się na Miłosnę, na Zielonš do Grzybowskiej Wolituż za Grochowem, żeby dalej przecišć rzeczkę Długš, snuć się przed lasami Słupna i Radzymina, przez Wólkę Radzymińskš, żeby od Wolicy raptownie wrócić pod sam brzeg Buga, okršżyć bliskielasy Załubic i za ujœciem Narwi w Bugu utonšć. Stojšc przed szeregami uczyli swych żołnierzy wachmistrze, kaprale, furiery: - Słuchaj! Tamte oto czarne lasy, co pod Radzyminem widać, to już, psia ich mać, w Galicyi, a te bliższe - to nasze... Słuchaj! patrzaj! Ruszyli w swojš drogę lewym brzegiem Wisły wielkimi marszami. Zima była niestała: dzień mrozu, nagła odwilż, wicher i deszcz, znowu przymrozek. Błota dróg, dopiero co zgęstniałe i œcięte od przymrozka nocnego, ranna odwilż przemieniała w rozciecze i bagna. Infanteria w swych kamaszach, butach, nieraz krypciach, a nierzadko w obuwiu zostawiajšcym na glinie œlady pięciu palców i okršgłej pięty, brnęła z wysiłkiem i marzła siarczyœcie. JeŸdŸca grzeje brat-koń, gdy pluta obu batem bije a wicherćwiczy po udach. Piechura nie ogrzeje nic. Noclegi wypadały gdzie Bóg dał. Czasami wpobliżu dworów lub wiosek, a nieraz w polu.Chwaliło sobie wojsko, jeœli kady choć pod borem, pod lasem. Jeœli była w pobliżu wioska, wnet jazda zajmowała dla zdrożonych koni stodoły, szopy, stajenki i wozówki. Tam je pocztowi z miejsca rozkulbaczali, żeby się zaœ nie sedniły, a paœli, czym się dało. Biada wtedy strzechom nie tylko chałup, ale i samych miejskich jurydyk! Nieraz i znaczny dworski dach piorunem zjechał na ziemię i przemienił się na kilkanaœcie przyziemnych budek. Wydelikacony kandydat na dyplomatę, Krzysztof Cedro, nauczył się wnet cenić, jakoby skarb, zacnš mazowieckš soœninę. Skoro tylko wyznaczono obóz i dla szwadronów stanowiska, czyli poczty, wnetschodzili się po staremu z Rafałem, zwinnieœcinali chojary co najbardziej rozrosłe, wkopywali je w ziemię jeden przy drugim, żeby zwartš z nich œcianę uczynić od wiatru. Wierzchołki wišzali mocno, tworzšcz nich jakby kopułę. Był to styl "bizantyjski". W razie jeœli strzechy wieœniacze, a nawet o horror! - dworskie, były w pobliżu, moœcili na wierzchu gałęzi grubš strzechę z kłoci nadartej w stylu niezupełnie misternym. Na dno tego wigwamu, którego otwarta œciana zwróconabyła zawsze w stronę dużego ogniska, kładli umiejętnie gałęzie i wachlarzowate spławy œwierkowe, zrazu wielkie, póŸniej drobniejsze, dopóki się z nich nie utworzyła wysoka aż pod kopułę a elastyczna pierzyna. Wówczas rzucali się naniš w pięciu, szeœciu, pewni, że będzie unosiła jak sprężyny i od zetknięcia z błotem mazowieckim na pewno uchroni. Gdysię nadto oparli jeden o drugiego plecami, aponakrywali szczelnie dekami spod siodeł, zapadali w sen kamienny. W przymrozki odchodziło spanie kawalerskie. Wstawali rano weseli, wœród figlów, rzeŸwi i czerstwi, jak z edredonowej poœcieli. Ale wdeszcz i wicher wyłazili spod przemokłej słomy i spomiędzy ociekłych wodš gałęzi whumorach niezbyt edredonowych. O chmurnych i ponurych œwitaniach ostatnich dni stycznia wyrywał ich z legowisk gniewliwy a potężny łoskot ziemi, głuchy i tępy, głębiš gruntu idšcy grom. Słuchali go we czci i zdumieniu. Zdawało się sennemu wojsku, że to łomoce w zmarzłš ziemię straszliwy kij-samobij, że wali w niš z góry, z wysoka młot-samogrzmot. Szedł polem-lasem ów grom daleki. Niosły go wiatry i dżdże, œniegi a nocne mgły. - Wiara, słyszyta! - mruknie, bywało, starszy wachmistrz Jacek Gajkoœ, co œwiatobszedł, jak długi i szeroki - słyszyta, jako to tupie! - Słyszymy, panie wachmistrzu! A kto też to tak może tupać? - E, gemajny! To i tego nie wiesz! Cesarz jegomoœć tupie. Zły! - Zły?! - Słyszysz, jeden z drugim, jak bije nogš wziemię! Raz, raz! Jeszcze! Nie tak, jak kazał, nie tak, jak trzeba, zrobiły mu, widać, marszałki... Lecš tera ku niemu na chybkich koniach, a kapelusze w garœciach, a łydki pod nimi dygocš, jeden przed drugim szwargoce, że nie on winien... - A gdzie też to Cesarz jegomoœć siedzi.tera, panie wachmistrzu? - Bóg jego sam wie, gdzie on. Słuchaj, skšdgłos idzie. Tam Cesarz siedzi. Sto armat bije. Słyszysz! My tu nad rzekš, nad Wisłš,a tam, widzisz, Zawiœle, tam Bug, tam Narew przez podlaskie i mazowieckie piachy cicho płynš. Gdzie to ta wlazł - Jezusie, Maryja! W puszcze, w lasy, w Pułtuskie, w Przasnyskie, ponad jeziora, het - precz w północnš stronę! Już się, tam zdrajca brandeburski rozsiadł na piękne, kartofli nasadził, faję zakurzył, a ty na swoim własnym zagonie czapkę przednim trzymaj! Bo na to wyszło. - Na wieki, prawi; tu ostanę i ciebie, prawi, stšd wygonię, a swoich Michałków na twojš ziemię sprowadzę i Michałkom twojš ziemięoddam. A ty idŸ, precz mi się z tela wynoœ! Majn to jest, prawi, faterland, moje panowanie i rozkaz. Twoja ziemia to jest teraz moja ziemia... Warszawę wzišł i zabrał, Częstochowę wzišł i zabrał, pod sam Kraków się podcišgnšł, ale gdzie! Za Górš Kalwariš, do Warki, ponad Wisłę się wszczepił! A tera, pludrze, portkiœ zgubił, tak zmykasz! Gdzież to je twoja ziemia? Pokaż no jš! Berlina swego nie masz, zuchelka ziemi nie masz, złodzieju cudzego dobra! W głębokie morze chyba kozła magniesz ze œwiętej ziemi. Poznałeœ, jako to pachnie, kiedy cię z pieleszów wykurzš ojcowych? - Musi być, że się Niemiec jeszcze w kupę weŸnie... - Nie pomoże mu nikt, żebyœ ta nie jednego,li wieże kolegiackie Łowicza. i 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŚPQc§Ą c¨Ź4cŠŕ-1cŞ=^ale dziesišci zwołał, bo sam Cesarz idzie! - A dokšd też tak zajdzie Cesarz jegomoœć?- Nie waż się o to pytać! Nie waż się! Sam jeno Bóg Najwyższy tę rzecz wie. Jemu jednemu po nocach kazuje, jak prawo na œwiecie robić. On tylko jeden tę rzecz wie na tym œwiecie. A ty się nie waż pytać! Cedro słuchał tych bajdów-pogwarów z twarzš surowš i poważnš. Wspominał mu się Jelitczyk-Ojrzyński z przydomkiem Mieczyk. Czy też i on słyszy, czy też słyszy, jak wielki Cesarz gniewnie tupie nogš w mazurskš ziemię?... Aczkolwiek miał pocztowego, Krzysztof sam pilnował swego konia. Czyszczenie tylko i zadawanie obroku zostawiał żołnierzowi, a zresztš wszystko sam pełnił. Uczył się służby obozowej i garnizonowej, składu musztry, szyku i porzšdków. Koń jego nie był nadzwyczajny,ale i nie ostatni. Krzyż miał żelazny, boki zwięzłe, mocny był w kolanach, kopytach i zadzie, łeb trzymał prosto, a w pysku był miękki w miarę. Krzysztof jeszcze od Jarzymskiego nabył dekę obszernš, terlicę,choć nie nowš, ale wytrzymałš, węgierskimkrojem. Dekę zawsze sam składał we czworo pod kulbakę, według zasad starszego wachmistrza, o pięć palców od przedniej łopatki. - A dekę wytrzepać, wytrzepać nie raz i niedwa!... - mruczał stary Jacek. - Ze słomy, ze siana, z igłów sosnowych ochędożyć do znaku, bo my nie Żydy i nie na jarmark do Bełchatowa cišgniemy. Terlicę kłaœć ostrożnie, żeby się zaœ pasmo grzywy pod kulbakš nie zaplštało, bo głupi konia znarowi, jak mu grzywę terlicš przytnie. Popręgi upišć nie mocno, bo głupi poprężnicę koniowi sfasuje, a znowu i nie za letko, bo kiep zleci ze szkapy w samym œrodku ataku, jak lancę przyjdzie za końskiłeb wydalić abo pałaszem cišć z góry a od serca. Abo i ten mantelzak! Mantelzak równo i mocno przytroczyć - to ta już pierwsza rzecz! Równo i mocno, a jak dobrze przypięty, wtedy dopiero noga w strzemię. Stopa zgięta, ostrogę nieœć jak jajko. Trzy! No... Terczże na nas wychodŸ, czarny jucho, abo i sam, czerwony huzarze! Zaraz po przybyciu do Torunia mała armia była rozdzielona na dwie częœci. Jedna z nich poszła dalej, do Bydgoszczy, a druga została pod komendš generała Zajšczka. Dotej drugiej gromady, która miała wejœć w skład legii drugiej, czyli północnej, należałKrzysztof Cedro. W Toruniu był już spory zastęp oficerów i żołnierzy polskich, sformowany w Hagenau i Lipsku z jeńców pruskich wziętych w niewolę pod Jenš, Auerstaedt i Prenzlowem. Rafał ze swym pułkiem pocišgnšł o milę od Wisły, do Bydgoszczy. Zastał tam już nie naczelnika siły zbrojnej polskiej, lecz tylko generała dywizji i komendanta legii pierwszej - Jana Henryka Dšbrowskiego. Legia składała się zkompanii artyleryjskiej, czterech regimentów piechoty i jazdy pospolitego ruszenia. Mówiono wcišż o przekształceniu pułków jazdy. Trzy szwadrony miały się składać na pułk. Czekano lada chwila na rozkaz w tej materii komisji rzšdzšcej - i ministra wojny. Zawrzało w Bydgoszczy goršczkowe, rzec można, namiętne życie. Zwożono jeszcze broń, skóry, szyto siodłaiładownice. Krawcy nie mogli nastarczyć, nad siodlarzami żołnierz stał dzień i noc. Œcišgały się jeszcze pojedynczo oddziały najœwieższego składu. W jeŸdzie pospolitego ruszenia fortragowano szybko iłatwo żołnierzy na stopnie podoficerskie, anawet na subalternów, byleby "obiekt" posiadał choć jakie takie uzdolnienie. Ten i ów ani się obejrzał, kiedy otrzymał prawo na zamówienie u szmuklerza znaków szarżyoficerskiej i miał możnoœć przyczepienia doprawego ramienia szlufy podporucznikowskiej z dwiema jedwabnymi pręgami, kontrepoletu, feldcechu i kordonków bez bulionu. Œwieżo umundurowani porucznicy połyskiwali pręgami przerobionymi granatowym jedwabiem na taœmie przez całš jej długoœć u szlufy, nowi majorowie z dumš wznosili ramiona obcišżone dwiema szlufami, których buliony trwogš przejmowały gemajnów, a "przeciwna" taœma uršgała samym kordonom u pułkownikowskiego kapelusza. W tym samym czasie trafiały się między żołnierstwem przypadki dezercji. Pojmano kilku, przeważnie starych, jak zmiatali w stronę domowš na poły bosi, obdarci, z pustymi brzuchami. Tłumaczyli się, że przy żadnym wojsku nigdy nie byli, że głód marli, że duszy w sobie nie czujš. Sšd wojenny, zebrany natychmiast, skazał ich na długotrwałe ciężkie roboty w łańcuszkach, do twierdzy częstochowskiej.Na gwałt ustanawiane kresy między Bydgoszczš, Toruniem a Sieradzem do poczty listowej - musiały, w braku ludzi, odstawiać na miejsce przeznaczenia pierwszy transport... zbiegów. Krótko to wszystko trwało. Już w pierwszych dniach lutego generał Dšbrowski wyszedł z Notecizny i pocišgnšłze swojš siłš w marsz, pod rozkazy zrazu Bernadotte'a księcia Ponte Corvo, póŸniej generała Lefebvra-Desnouettes, operujšcego na prawym brzegu Wisły. Rozeszła się w legii wieœć: "Na Gdańsk! na Kołobrzeg!" W marszu, na postojach, nocš na pocztach uczył starszy żołnierza, co jeów Gdańsk, gdzie i na jakiej ziemi stoi Kołobrzeg. Nieœli z sobš i rozrzucali wszędzie odezwę generała Dšbrowskiego z kwatery głównej w Nowem wydanš "Do Holendrów i wszystkich rodu niemieckiego mieszkańców na ziemi Polskiej", której to odezwy główne punkty głosiły: "Holendrzy, Niemcy i jakiejkolwiek religii i rodu ludzie, zamieszkali na ziemi Polskiej, którzy się zachowajš w swoich domach spokojnie, żadnego z nieprzyjaciółmi kraju nie będš mieć porozumienia; zachowajš wiernoœć dla rzšdu polskiego, wypłacać będš postanowione kontrybucje i podatki, doœwiadczš wolnoœci w wyznawaniu swojej religii, obrony swoich osób, majštków i uważani będš jako bracia i ziomkowie. Wy zaœ, Polacy - głosiła odezwa - którzy wyznajecie religię katolickš, pomnijcie, że przychodnie, na waszej osiadli ziemi, przezwspólne dla kraju obowišzki stali się waszymi braciš; pomnijcie, że Ewangelia każe nam żyć po bratersku, zostawcie wolnoœć każdemu od Boga nadanš wielbić gopodług swojego przekonania i nie badajšc różnicy wiary bšdŸcie obywatelstwem połšczeni z mieszkańcami, którzy przemysłem i pracš kraj wasz zbogacajš..." Lewe skrzydło korpusu polskiego szło pod rozkazami generała "Amilkara" Kosińskiego, który grzmiał teraz ponad Brdš, w borach pomorskiego pojezierza, jak istotny Amilkar, choć wroga, jak na złoœć, nigdzie nie mógł zdybać, tak przed nim chyżo Niemce uciekały. Lewe skrzydło jego oddziału sięgało Słupska, przezwanego Stolpem, i przecinało Gdańsk od Kołobrzega. Miasto Chojnice stanowiło miejsce oparcia i punkt koncentracyjny wszystkiej siły Amilkara. Dopiero około dwunastego lutego generał Łubieński z komendy Kosińskiego zmuszony był pod Szczecinkiem (Neu-Stettin), wœród wyżyny pojezierza, atakować nieprzyjaciela na czele rycerstwa z województwa rawskiego.Pokazały się znaczne siły Niemców. Była to nie tylko piechota liniowa pruska, ale nadto uzbrojeni mieszkańcy miasteczek, owi "Holendrzy i Niemcy..." Siły te znacznieprzewyższały co do liczby armię Amilkara, ale jazda rawska rzuciła się na tłum nastawionymi lancami, niewiele sobie robišcze strzelania, i skutek był pewny: dziesięciu położono trupem, a pięćdziesięciuzagarnięto w niewolę. W tym samym czasie główny korpus wojskagenerała Dšbrowskiego nieustannie szedł naprzód. Znajdował się już na wysokim brzegu Wisły, skšd widać było po tamtej stronie rysujšce się w dwumilowej odległoœci mury Grudzišdza i Kwidzyna. W przedniej straży, która zostawała pod ogólnym naczelnictwem generała Niemojewskiego, szedł regiment jeŸdŸców poznańskich pospolitego ruszenia pod Dziewanowskim. Tam właœnie kwitł Rafał Olbromski. Już pod Nowem, na brzegu Mštawy, ów regiment, dybišcy zawsze na sztychu, wpadł na mocny patrol czerwonych huzarów. Była to pierwsza utarczka Rafała. Mało z niej odniósł wrażeń. Z dala ujrzał jeŸdŸców w burki owiniętych, przemokłych, wskakujšcych na koń w popłochu. Rzucił się za innymi naprzód, dobywszy pałasza, ale jeno przecwałował w kupie ze dwa stajania pola. Prusacy odrębujšc się, strzelajšc z rzadka, gdyż mieli, widocznie, broń zamokłš, cofnęli się ku miastu na rozkiełznanych koniach pod osłonę piechoty i armat. PóŸniej dopiero Olbromski dowiedział się, że wzięto kilkunastu jeŸdŸców - i z podziwieniem oglšdał posępnych, bezbronnych, milczšcych chłopów niemieckich, gdy ich miano odstawiać w kierunku na Bydgoszcz. Podobnie pomyœlna gratka trafiła się poznańskim kawalerom pod Opaleniem, czyliMinsterwaldem, gdzie jazda dziewanowczyków dopadła i wzięła w jasyr16 dragonów i oœmiu piechura z przedniej straży pruskiej. Tegoż jeszcze dnia przyszło do bitwy. Dywizja polska musiała się w niej cofnšć przed nieprzyjacielem, który z drugiego, prawego brzegu Wisły przeszedł po lodzie. Grad kul sypała artyleria konna pruska, stojšc na prawym brzegu rzeki, w młodš piechotę polskš. Batalion pierwszy regimentu trzeciego pod wodzš Fiszera i batalion pierwszy regimentu czwartego pod pułkownikiem Wasilewskim zostały napadnięte bagnetem. Pomimo całej nieumiejętnoœci, braku skałek i nabojów, młode wojsko zdołało bronić się przez cały dzień i odpierało napaœć, ile mogło. Pierwszy to raz szeœciu trupów, poległych na placu, nocnš porš zakopała wiara w zmarzłš grudę. Kilkudziesięciu rannych wyniesiono z szeregów. Runęła już była między wojska wieœć o strasznej bitwie pod Pruskš Iławš. Wieœć wychwalała ten bój jako zwycięstwo. Toteżnowy duch wstšpił w wojsko polskie, któreprzez zawieszenie blokady Grudzišdza, przez wsteczny ruch wojsk prawego brzegu Wisły, majšc odsłonione i wskutek zamarznięcia Wisły bezbronne prawe skrzydło, musiało było skoncentrować się o trzy z górš mile od Bydgoszczy, w Œwieciu. Po rozpoczęciu około 15 lutego ponownego oblężenia Grudzišdza, przy czymdwie kompanie batalionu Fiszera przeszły pod gradem kul Wisłę i przyczyniły się do zdobycia twierdzy, generał Dšbrowski ruszył znowu naprzód. Stanšł wreszcie kwaterš w Gniewie nad Wierzycš. Stare mury, fosy wodš napełnione dawały tu niejakš nadzieję obrony. Mocne posterunki wysłane zostały na trakt bydgosko-gdańskiku Tczewu i na drogi do Starogardu, ponad jezioro zwane Staw, ponad Wiejskie Jeziorodo Rakowca, do Biały, czyli Gellen, i do Królówlasu (Königswalde) nad rzekš Jonkš. 2 Gniewa do Gdańska zostawało jeszcze szeœć mil drogi bronionej. Wojsko spoczęło i miało tu przebyć czas pewien na leżach. Tylko 56 rycerstwa z jazdy sieradzkiej, która była przebyła Wisłę, żeby wzišć udział w bitwie pod Kwidzyniem dnia 11 lutego, gdzie marszałek Lefebvre pobił na głowę generała Roquette, nie wróciło na miejsce swoje. Niedługo jednak zostawiono Dšbrowskiego w spokoju. Już 18 lutego Prusacy z dużš siłš 3000 ludzi napadli zarówno z prawego flanku na Starogard, w równinach między lasami na prawym brzegu Wierzycy, jak również i na Pelplin. W Starogardzie tego właœnie dnia stanšł korpus generała Menarda w sile szeœciu tysięcy ludzi, przeznaczony do wzmocnienia generała Dšbrowskiego; w odległoœci niespełna dwu mil od tego miasta stał pułk Dziewanowskiego. Posłyszawszy strzały Dziewanowski pchnšł szwadron ze swego regimentu pod wodzš porucznika Łojewskiego. Oddział ów szedł ze wszelkimiostrożnoœciami, majšc o 200 kroków przed sobš kwatermistrza dowodzšcego tak zwanš szpicš. . Dragoneria pruska wypadła z lasu i obces, zwartym szykiem, rzuciła się na ów oddział. JeŸdŸcy polscy, uzbrojeni w lance,nastawili się proporcami i skoczyli na nieprzyjaciół z takš furiš, że dwu położyli trupem, a piętnastu wzięli do niewoli. Sam pułk Dziewanowskiego był w tymże czasie atakowany przez regimenty jazdy. Dzień był ohydny. Bił w oczy œnieg z deszczem, wicher niósł słotne chmury po samej ziemi.Z mroku, z lasów niewidzialnych w zamieci,jazda pruska wyrwała się jak nowa chmura. Pułkownik, trzymajšcy swoich w pogotowiu i czuwaniu od chwili wysłania Łojewskiego, mógł dać dragonom silny odrzut, ale w regularnym starciu œwieżo zebrana jazda nie mogła wytrzymać długiego natarcia umiejętnie ćwiczonej kawalerii pruskiej. Wszczęło się zamieszanie. JeŸdŸcy ršbali szablami na odlew, z ramienia. Żołnierz polski walczył przeważnie lancš. Gdzie mógł kupš się rzucić w skok z nastawionym proporcem, tam wywracał cały hufiec; Prusak zlatywał z konia albo chwytał się ostatniej obrony kawaleryjskiej: palił z pistoletów i umykał. Częœć dragonów została odparta, odpędzona aż pod baterie, wegnana za nie i znikła w tumanach zawiei. Wszelako i z polskiej strony były straty. Jeœli tylko dragoneria mogła nagle a sprawnie uderzyćpałaszem, pędzšc z kopyta i wbijajšc się między konie polskie, tam zapewnione miałazwycięstwo. Z pistoletów i sztucerów ubito kilkanaœcie koni. Rafał wywijał tego dnia szabliskiem co się zowie. Nacierał już dwakroć i odrębywał się sprawnie. Nieszczęœcie jednak stało tego dnia przy nim. W mroku i wichrze, zapędziwszy się samotrzeć w starciu z kilkš dragonów, nie spostrzegł, co się dzieje, i został otoczony. Ze zgrozš rzucił spojrzenie na bok, w tył... Dragony nań zewszšd z szablami. Obok niego jeno trębacz i trzech rycerstwa! Chciał się w ostatniej minucie rzucić w lukę między ludŸmi. Zdarł konia. Do pistoletu! Wszystko za póŸno. Pierwszegotrębacza chwycił dragon za kark i wykręcił mu w tył rękę. Wraz jemu samemu kilku ciosami obezwładnili ramię i wydarli pałasz. Wreszcie i trzech towarzyszów œciœnięto kołem i odebrano imlance. Najstraszniejszy wstyd i głęboka rozpacz buchnęły w piersi jeŸdŸca. Miał jeszcze w olstrach pistolety, a dragonów było Ledwie kilkunastu. Wzięli jeńców we œrodek i co koń skoczy popędzili œrodkiem mokrego pastwiska kierujšc się w stronę Starogardu. Właœnie sypnęły krupy œnieżne i cała ziemia utonęła w kurniawie. Kiedy tak rwali z kopyta i kiedy właœnie z moczaru wypadli na trakt starogardzki, raptownie - tętent - krzyk: - Bij! zabij! Dragony wyrwały szable i w bój! Rafał co tchu w piersi szarpnšł rękę, wydarł się, sięgnšł w mgnieniu oka po pistolet i pierwszemu kawalerowi z brzega huknšł w łeb, przyłożywszy otwór lufy niemal do ucha. Szarpnšł wodze, ostrogi w bok, wykręcił na miejscu i piersiami końskimi uderzył w najbliższego Niemca. Dym zasłonił mu obrót sprawy. Wypadł ze œrodka. Za nim wrzała utarczka. Prusacy rozpierzchli się, słychać było szczęk walkiichlustajšcy plusk wody po błoniu. Olbromskinie oglšdał się poza siebie. Gnał pustkowiem, aż zdało mu się, że cała łškapierzcha pod jego koniem. Dopiero w przyległym lesie wstrzymał się i stanšł. Koń jego robił bokami. Zgrzany od ognia, trwogi ubiegu dymił się teraz kłębami pary.Sam jeŸdziec mokry był, jakby ze stawu wylazł. Serce waliło mu w żebra jak dobosz w bęben. Wrzawa jeszcze trwała. Słychać było w lasach i mgle od Starogardupiorunowe łoskoty strzałów i cišgłe echa leœne, jakoby posępne jęki puszcz. Po długiej chwili nasłuchiwania Rafał stwierdził nareszcie z radoœciš, że gwar cichnie i znika w oddaleniu. Wtedy wolno ruszył przez las i po długich błšdzeniach dotarł do jakiejœ wioszczyny. Tam życzliwieprzyjęty od włoœcian, powzišł wiadomoœć odrodze do Pelplina i trafił do swego szwadronu. Gdy przybył na miejsce, z niemałš radoœciš dowiedział się, że jego trzej towarzysze wraz z trębaczem sš już na miejscu, odbici z niewoli przez podjazd młodego pułkownika Jana Dšbrowskiego, i że on sam jednemu z eszelonów tego podjazdu winien jest swoje ocalenie. Po odepchnięciu natarcia Prusaków od Starogardu i Pelplina przez tydzień trwały mało znaczšce utarczki forpocztów, osobliwie na lewym skrzydle. Przednie straże, prowadzone przez poruczników, podporuczników i choršżych regimentowych, wyjeżdżały małymi komendami w kraj i czyniły wywiady. Tu i owdzie, skoro tylko było to możliwe, zabierano ze sobš burmistrzów i amtmanów, żeby od nich powzišć wiadomoœć o stanie okolic i sile wojsk pruskich, rozlokowanych na drogach ku Tczewu. Po upływie tych kilku dni generał Dšbrowski zdecydował się na krok stanowczy. W dniu 23 lutego wykonał atak na miasto powiatowe Tczew, o trzy mile odległe od Gdańska, a stanowišce niejako klucz tej fortecy. Głównymi punktami koncentracji sił niemieckich poza murami Gdańska był właœnie Tczew (Dirschau), Łowicza. i 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŤ0ÚcŹ _˙˙MiłobšdŸ (Müihlbanz) i Skarszewy (Schöneck) nad Wietcisš, rzeczkš zasilajšcšwody Wierzycy o dwie mile ku północy od Starogardu. Siły polskie i pomocnicze francuskie pod dowództwem Menarda wypoczywały na leżach w Gniewie, PelplinieiStarogardzie. Ostatni posterunek wzmocniływłaœnie w cišgu tych dni: regiment badeński, jeden batalion młodej piechoty krakowsko-kaliskiej z legii północnej Zajšczka oraz dwie armaty. Generał Dšbrowski stał kwaterš w Gniewie, a przednia jego straż koczowała na traktach bydgosko-gdańskich sięgajšc do Gręblina na wysokoœci lewego brzegu Wisły. Ta straż przednia składała się z regimentu jazdy poznańskiej, z czterech kompaniów strzeleckich i miała ze sobš cztery armaty.Ruch, wykonany w dniu 23 lutego, rozpoczšł z rozkazu głównodowodzšcego, Jana Henryka Dšbrowskiego, generał Menard. Wyruszył mianowicie ze wszystkš swojš siłš ze Starogardu na Skarszewy goœcińcem starogardzko-tczewskim, wyparł nieprzyjaciela ze Skarszew i pewnej częœci swojej dywizji kazał je zajšć. Sam pocišgnšł dalej. ,Przednia jego straż pod sprawš generała Puthod, składajšca się z dwu batalionów polskich i z jazdy badeńskiej, uzbrojona we cztery granatniki i jednš armatę, miała rozkaz zawrócić na północ i zagrodzić drogę siłom, które by z Gdańska na odsiecz Tczewa œpieszyć mogły. Była to pierwsza kolumna wojska atakujšcego. Z Gniewa i Pelplina szła druga, to jest korpus wojska generała Dšbrowskiego pod Amilkarem. Oprócz tego jeden batalion zdšżał do Tczewa drogš prowadzšcš z Rajkowy na Czyżykowo (Zeisgendorf). Pierwsza kolumna, czyli lewe skrzydło, jak to przewidział Dšbrowski, wnet spostrzegła siły pruskie cišgnšce z Łęgowa (Langemu), miejscowoœci o dwie mile odległej od Gdańska, bitym traktem tczewsko-gdańskim. Wnet przednie straże francusko-polskie zetknęły się z Prusakamipod Dšbrowš (Domerau). Generał Menard poœpieszył na miejsce, a za nim cała jego komenda. Zawrzała bitwa. W tym samym niemal czasie prawe skrzydło uderzyło na szańce Tczewa. Piechota niemiecka, ukryta za starymi wałami, raziła napadajšcych ogniem plutonowym, a dwie armaty, ustawione na prost traktu w bramie północnej, czyli Gdańskiej, oczyszczały drogę. Wnet jednak pod silnym impetem napaœci strzelców polskich obrońcy wałów musieli cofnšć się na przedmieœcia. Wypadło zdobywać miasto wstępnym bojem. Żołnierze pruscy i uzbrojeni mieszkańcy, zaczajeni w dymnikach, we drzwiach, sieniach, oknach, za węgłami, strzelali bez przerwy. Szef sztabu, Maurycy Hauke, na czele grenadierów i woltyżerów poznańskich uderzył na te domy bagnetem. Idšc na kule,w gęsty dym, zdobywano dom po domu, stodołę po stodole. Major Sierawski z batalionem pierwszego regimentu piechoty poœpieszył im na pomoc. Niemcy ustšpili z lichych domostw przedmiejskich, ale uchodzšc zapalili te wszystkie szopy i budy,żeby uniemożliwić dostęp do bram. Brama zachodnia zawarła się przed atakujšcymi, którzy teraz wystawieni zostali na strzały zza murów, a sami wili się między zgliszczami jak w piecu . ognistym. Przy bramie Gdańskiej, gdzie Prusakami dowodził major von Bothe, wrzała walka tym zaciętsza, że tam biły bez przerwy armaty szeœciofuntowe i strzelała piechotaliniowa. Generał Niemojewski i sam wódz naczelny wszelkich dokładali starań, żeby złamać wejœciowe wierzeje. Z dachów, ze strzelnic, z dziur, dymników leciały na oblegajšcych kule i ogień kartaczowy. Cztery armaty i dwa granatniki pod komendš porucznika Charelot krok za krokiem zbliżały się do tej bramy północnej. Drugi batalion regimentu piechoty, dybišcy œladem tych armat, wytrzymywał z flegmš i stałoœciš wszystek ogień obrońców. Nareszcie porucznik Charelot zbliżył się o tyle, że mógł wœród gradu kul ustawić dwie swoje haubice naprzeciwko bramy i zaczšł w niš prać na wylot, raz za razem. Ale stara brama nie popuszczała. Walka z całš zaciętoœciš cišgnęła się już szeœć godzin. Trzydzieœci trupów zasłało drogę prowadzšcš do Gdańskiej bramy, a szeœćdziesięciu ciężko ranionych wiło się wrowach, pod przykopami, wœród zgliszcz. Dwunastu oficerów ciężko rannych wyniesiono z placu boju. Kiedy tak ciężko walczyło pod dwiema bramami wojsko polskie i kiedy cišgle grozi mu niebezpieczeństwo odsieczy z Gdańska, gdyby Menard został pobity, zdarzył się wypadek, który na los oblężenia wpłynšł odrazu i decydujšco. Miasto Tczew posiadało trzy bramy: Młyńskš, czyli Gdańskš na północy, Wodnš, czyli Wiœlańskš na południu i Wysokš na zachodzie. O istnieniu bramy Wodnej nikt z oblegajšcych nie wiedział. Z tej strony miasta; między ogrodami, wœród parowów stały tylko tu i owdzie na wyższych miejscach pikiety i podsłuchy polskie. Żywego człowieka nie było w całej okolicy. Błškał się tylko ponad Wisłš jakiœ niedorostek obdarty i półnagi. Kiedy zbliżył się do podsłuchu i był zapytany, co jest za jeden i czego tu łazi, odpowiedział, że jest œwiniarkiem, żesłuży u jakiegoœ Steltnera i że ojcu jego naprzezwisko Ćwikliński. Skarżył się z bekiem, że go pan zbił i wygnał z domu. Ojcu, powiadał, boi się pokazać na oczy, panu to samo. Nie ma już teraz dachu nad głowš. Idzie przed siebie i tyla. Ponieważ był z miasta i znał je wybornie, zaczęto mu zadawać pytania. Wtedy rzekł: - Oj, ludzie, ludzie!... Wy tam strzelacie z przodka, a tu od Wisły miasto całkiem gołe. Rozpytano go szczegółowo i wtedy jasno wyłożył, że brama Wodna nie ma żadnej straży. Pikiety odstawiły chłopca do czat, te podały go dalej, aż stanšł przed obliczem generała Dšbrowskiego, który z wyniosłoœci pagórka pod Sztembargiem przypatrywał się kolejom bitwy i lustrowałokolicę. Wysłuchawszy powieœci chłopca generał kazał podwoić ogień na bramę północnš i zachodniš. Młody ksišżę Sułkowski, ranny już, na czele drugiego batalionu regimentu pierwszego, i major Brucken, jako dowódca piechoty badeńskiej,natarli z całš forsš na bramę Gdańskš. W tym samym czasie generał Dšbrowski, wzišwszy ze sobš batalion majora Sierawskiego i batalion pułkownika Fiszera,ruszył chyłkiem według wskazań Ćwiklińskiego. Po wertepach, dołach, parowach, przesadziwszy płoty ogrodów, parkany i rowy, dotarł do bramy Wodnej, czyli Wiœlańskiej. Brama w istocie była na poły zepsuta i bez obrony. Bataliony wyłamały jš, weszły do miasta, przebiegły tylne ulice i z nastawionym bagnetem rzuciły się na osłupiałych Niemców. W tej samej chwili zdruzgotane kulami wierzeje bramy Gdańskiej runęły i wojsko z północy wdarło się do miasta: Prusacy strzelali z okien i ze drzwi. Wreszcie kiedy i bramę zachodniš rozwalono, załoga w sile pięciuset ludzi z dowódcš poddała się. Zabrano działa. Kiedy po dokonanej kapitulacji Dšbrowski wjeżdżał na głównš ulicę miasta, w pobliżukoœcioła katolickiego œw. Krzyża z okna kamienicy padło kilka strzałów. Jeden z tych zdradzieckich pocisków ranił generaław nogę. Rozjštrzone wojsko rzuciło się na ten dom i przetrzšsnęło jego wnętrze nie szczędzšc nikogo. Chwytano niewolnika, zabierano bagaże i broń, uprowadzano konie albo zabierano z nich uprzšż, œcišgano wozy do przewiezienia z pola rannych, chromych i osłabłych. Stanęły wreszcie wojska w mieœcie. Rozeszła się wœród nich wieœć, że opanowane sš Skarszewy i MiłobšdŸ, a nieprzyjaciel z poœpiechem cofnšł się w mury fortecy. Wtedy jeden okrzyk rozległ się w szeregach: - Na Gdańsk! ku morzu! KONIEC TOMU DRUGIEGO ------Konwersja: rpg6@go2.pl ostawała pod ogólnym naczelnictwem generała Niemojewskiego, szedł regiment jeŸdŸców poznańskich pospolitego ruszenia pod Dziewanowskim. Tam właœnie kwitł Rafał Olbromski. Już pod Nowem, na brzegu Mštawy, ów regiment, dybišcy zawsze na sztychu, wpadł na mocny patrol czerwonych huzarów. Była to pierwsza utarczka Rafała. Mało z niej odniósł wrażeń. Z dala ujrzał jeŸdŸców w burki owiniętych, przemokłych, wskakujšcych na koń w popłochu. Rzucił się za innymi naprzód, dobywszy pałasza, ale jeno przecwałował w kupie ze dwa stajania pola. Prusacy odrębujšc się, strzelajšc z rzadka, gdyż mieli, widocznie, broń zamokłš, cofnęli się ku miastu na rozkiełznanych koniach pod osłonę piechoty i armat. PóŸniej dopiero Olbromski dowiedział się, że wzięto kilkunastu jeŸdŸców - i z podziwieniem oglšdał posępnych, bezbronnych, milczšcych chłopów niemieckich, gdy ich miano odstawiać w kierunku na Bydgoszcz. Podobnie pomyœlna gratka trafiła się poznańskim kawalerom pod Opaleniem, czyliMinsterwaldem, gdzie jazda dziewanowczyków dopadła i wzięła w jasyr16 dragonów i oœmiu piechura z przedniej straży pruskiej. Tegoż jeszcze dnia przyszło do bitwy. Dywizja polska musiała się w niej cofnšć przed nieprzyjacielem, który z drugiego, prawego brzegu Wisły przeszedł po lodzie. Grad kul sypała artyleria konna pruska, stojšc na prawym brzegu rzeki, w młodš piechotę polskš. Batalion pierwszy regimentu trzeciego pod wodzš Fiszera i batalion pierwszy regimentu czwartego pod pułkownikiem Wasilewskim zostały napadnięte bagnetem. Pomimo całej nieumiejętnoœci, braku skałek i nabojów, młode wojsko zdołało bronić się przez cały dzień i odpierało napaœć, ile mogło. Pierwszy to raz szeœciu trupów, poległych na placu, nocnš porš zakopała wiara w zmarzłš grudę. Kilkudziesięciu rannych wyniesiono z szeregów. Runęła już była między wojska wieœć o strasznej bitwie pod Pruskš Iławš. Wieœć wychwalała ten bój jako zwycięstwo. Toteżnowy duch wstšpił w wojsko polskie, któreprzez zawieszenie blokady Grudzišdza, przez wsteczny ruch wojsk prawego brzegu Wisły, majšc odsłonione i wskutek zamarznięcia Wisły bezbronne prawe skrzydło, musiało było skoncentrować się o trzy z górš mile od Bydgoszczy, w Œwieciu. Po rozpoczęciu około 15 lutego ponownego oblężenia Grudzišdza, przy czymdwie kompanie batalionu Fiszera przeszły pod gradem kul Wisłę i przyczyniły się do zdobycia twierdzy, generał Dšbrowski ruszył znowu naprzód. Stanšł wreszcie kwaterš w Gniewie nad Wierzycš. Stare mury, fosy wodš napełnione dawały tu niejakš nadzieję obrony. Mocne posterunki wysłane zostały na trakt bydgosko-gdańskiku Tczewu i na drogi do Starogardu, ponad jezioro zwane Staw, ponad Wiejskie Jeziorodo Rakowca, do Biały, czyli Gellen, i do Królówlasu (Königswalde) nad rzekš Jonkš. 2 Gniewa do Gdańska zostawało jeszcze szeœć mil drogi bronionej. Wojsko spoczęło i miało tu przebyć czas pewien na leżach. Tylko 56 rycerstwa z jazdy sieradzkiej, która była przebyła Wisłę, żeby wzišć udział w bitwie pod Kwidzyniem dnia 11 lutego, gdzie marszałek Lefebvre pobił na głowę generała Roquette, nie wróciło na miejsce swoje. Niedługo jednak zostawiono Dšbrowskiego w spokoju. Już 18 lutego Prusacy z dużš siłš 3000 ludzi napadli zarówno z prawego flanku na Starogard, w równinach między lasami na prawym brzegu Wierzycy, jak również i na Pelplin. W Starogardzie tego właœnie dnia stanšł korpus generała Menarda w sile szeœciu tysięcy ludzi, przeznaczony do wzmocnienia generała Dšbrowskiego; w odległoœci niespełna dwu mil od tego miasta stał pułk Dziewanowskiego. Posłyszawszy strzały Dziewanowski pchnšł szwadron ze swego regimentu pod wodzš porucznika Łojewskiego. Oddział ów szedł ze wszelkimiostrożnoœciami, majšc o 200 kroków przed sobš kwatermistrza dowodzšcego tak zwanš szpicš. . Dragoneria pruska wypadła z lasu i obces, zwartym szykiem, rzuciła się na ów oddział. JeŸdŸcy polscy, uzbrojeni w lance,nastawili się proporcami i skoczyli na nieprzyjaciół z takš furiš, że dwu położyli trupem, a piętnastu wzięli do niewoli. Sam pułk Dziewanowskiego był w tymże czasie atakowany przez regimenty jazdy. Dzień był ohydny. Bił w oczy œnieg z deszczem, wicher niósł słotne chmury po samej ziemi.Z mroku, z lasów niewidzialnych w zamieci,jazda pruska wyrwała się jak nowa chmura. Pułkownik, trzymajšcy swoich w pogotowiu i czuwaniu od chwili wysłania Łojewskiego, mógł dać dragonom silny odrzut, ale w regularnym starciu œwieżo zebrana jazda nie mogła wytrzymać długiego natarcia umiejętnie ćwiczonej kawalerii pruskiej. Wszczęło się zamieszanie. JeŸdŸcy ršbali szablami na odlew, z ramienia. Żołnierz polski walczył przeważnie lancš. Gdzie mógł kupš się rzucić w skok z nastawionym proporcem, tam wywracał cały hufiec; Prusak zlatywał z konia albo chwytał się ostatniej obrony kawaleryjskiej: palił z pistoletów i umykał. Częœć dragonów została odparta, odpędzona aż pod baterie, wegnana za nie i znikła w tumanach zawiei. Wszelako i z polskiej strony były straty. Jeœli tylko dragoneria mogła nagle a sprawnie uderzyćpałaszem, pędzšc z kopyta i wbijajšc się między konie polskie, tam zapewnione miałazwycięstwo. Z pistoletów i sztucerów ubito kilkanaœcie koni. Rafał wywijał tego dnia szabliskiem co się zowie. Nacierał już dwakroć i odrębywał się sprawnie. Nieszczęœcie jednak stało tego dnia przy nim. W mroku i wichrze, zapędziwszy się samotrzeć w starciu z kilkš dragonów, nie spostrzegł, co się dzieje, i został otoczony. Ze zgrozš rzucił spojrzenie na bok, w tył... Dragony nań zewszšd z szablami. Obok niego jeno trębacz i trzech rycerstwa! Chciał się w ostatniej minucie rzucić w lukę między ludŸmi. Zdarł konia. Do pistoletu! Wszystko za póŸno. Pierwszegotrębacza chwycił dragon za kark i wykręcił mu w tył rękę. Wraz jemu samemu kilku ciosami obezwładnili ramię i wydarli pałasz. Wreszcie i trzech towarzyszów œciœnięto kołem i odebrano imlance. Najstraszniejszy wstyd i głęboka rozpacz buchnęły w piersi jeŸdŸca. Miał jeszcze w olstrach pistolety, a dragonów było Ledwie kilkunastu. Wzięli jeńców we œrodek i co koń skoczy popędzili œrodkiem mokrego pastwiska kierujšc się w stronę Starogardu. Właœnie sypnęły krupy œnieżne i cała ziemia utonęła w kurniawie. Kiedy tak rwali z kopyta i kiedy właœnie z moczaru wypadli na trakt starogardzki, raptownie - tętent - krzyk: - Bij! zabij! Dragony wyrwały szable i w bój! Rafał co tchu w piersi szarpnšł rękę, wydarł się, sięgnšł w mgnieniu oka po pistolet i pierwszemu kawalerowi z brzega huknšł w łeb, przyłożywszy otwór lufy niemal do ucha. Szarpnšł wodze, ostrogi w bok, wykręcił na miejscu i piersiami końskimi uderzył w najbliższego Niemca. Dym zasłonił mu obrót sprawy. Wypadł ze œrodka. Za nim wrzała utarczka. Prusacy rozpierzchli się, słychać było szczęk walkiichlustajšcy plusk wody po błoniu. Olbromskinie oglšdał się poza siebie. Gnał pustkowiem, aż zdało mu się, że cała łškapierzcha pod jego koniem. Dopiero w przyległym lesie wstrzymał się i stanšł. Koń jego robił bokami. Zgrzany od ognia, trwogi ubiegu dymił się teraz kłębami pary.Sam jeŸdziec mokry był, jakby ze stawu wylazł. Serce waliło mu w żebra jak dobosz w bęben. Wrzawa jeszcze trwała. Słychać było w lasach i mgle od Starogardupiorunowe łoskoty strzałów i cišgłe echa leœne, jakoby posępne jęki puszcz. Po długiej chwili nasłuchiwania Rafał stwierdził nareszcie z radoœciš, że gwar cichnie i znika w oddaleniu. Wtedy wolno ruszył przez las i po długich błšdzeniach dotarł do jakiejœ wioszczyny. Tam życzliwieprzyjęty od włoœcian, powzišł wiadomoœć odrodze do Pelplina i trafił do swego szwadronu. Gdy przybył na miejsce, z niemałš radoœciš dowiedział się, że jego trzej towarzysze wraz z trębaczem sš już na miejscu, odbici z niewoli przez podjazd młodego pułkownika Jana Dšbrowskiego, i że on sam jednemu z eszelonów tego podjazdu winien jest swoje ocalenie. Po odepchnięciu natarcia Prusaków od Starogardu i Pelplina przez tydzień trwały mało znaczšce utarczki forpocztów, osobliwie na lewym skrzydle. Przednie straże, prowadzone przez poruczników, podporuczników i choršżych regimentowych, wyjeżdżały małymi komendami w kraj i czyniły wywiady. Tu i owdzie, skoro tylko było to możliwe, zabierano ze sobš burmistrzów i amtmanów, żeby od nich powzišć wiadomoœć o stanie okolic i sile wojsk pruskich, rozlokowanych na drogach ku Tczewu. Po upływie tych kilku dni generał Dšbrowski zdecydował się na krok stanowczy. W dniu 23 lutego wykonał atak na miasto powiatowe Tczew, o trzy mile odległe od Gdańska, a stanowišce niejako klucz tej fortecy. Głównymi punktami koncentracji sił niemieckich poza murami Gdańska był właœnie Tczew (Dirschau), Łowicza. i 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đjD ,@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż”üżN¸÷ż@,ŞjI_÷ż@