ĺbkŃÉ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙őđGî’ŕGđ@îŕ@>ŕBđEîoŕEńŮő>ŕB>RŕG>˙ęÁńŮ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙ĂUÎíffĚ sƒ ˆ‰ÜĚnćÝÝٙťťgcněĚÝܙŸťš3>CLAS LALKA1 €003nă˝˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. óÍĆ>˙ęŔúPę ŔúQęŔ1ţ˙Íb͛ >ęa>ŕ&>ę Ŕ>˙ę ŔÍđ͜Í:Í\ÍćÍóÍ ÍBÍS ú‚˙§(Ţú ŔOÍŕ>ęŔͧ ÍÓ ÍŽ Íż ÍÓ ÍŽ ÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔÍ|ÍĹÍr>ęÁ>xŕE>@ŕAŻŕ>ŕ˙>Óŕ@űÍ ÍvúÁˇ(ńŻęÁ́Ë VËw cËoÂÄËgÂŐË_ 9ËW -ËO ËG Ăú Ŕ<ţ >OÍŕĂú Ŕ<ţ >OÍłĂÍ ĂÍS ĚĹĂú Ŕţ(ţ(ţ(#ú Ŕţ("ţ(*ţ( *Í/ĂÍĹĂÍËĂ͘ĂÍ^ĂÍ÷ĂÍĂÍ#Ăú Ŕ=ţ˙ >OÍ|Ăú Ŕ<ţ >OÍ|Ă!>w# űÉ!6# ú6˙#6# öÉ! 6˙#6# ö6# úÉÍB͜ÍĹÉú ŔţČÍw Í ÍÓ úÁO> ‘O͜úÁOÍŽ úÁ<ţ 8>ęÁÉú Ŕţ ú ŔGÍ3 8 ř Í3 8 řÍ#@Íw  Í  úÍÓ úÁţ(=> ęÁúÁO> ‘ţ >O͜úÁOÍŽ ú Ŕţ 0<ę ŔÉú ŔţČŐĹúÁO ú Ŕţ ͟ Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  Ü{ę ŔÁŃÉĹú Ŕţ ú ŔĆ GÍ3  úÍ3  úúÁO Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  é> ę ŔÁÉ>ę Ŕ>ęÁ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍŃ!ĐŔ*§ úaŔ*§ úúŔOúŔG>š >¸ >>ęŔÉ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍ- űÍŃúŔ=ęŔ Í3  úÍĹÉÍ-(ÍŃ>ęŔúŔć€(ěÍĹÉÍŃ>ęŔúŔć€Ę˜ÍĹÉ Í3  úÍuĘ,ÍŃúŔţÂúŔţĘ#>ę Ŕ>ęŔúŔć€(ÖÍĹÉĺŐĹúŔoúŔg #F+NxĄ<(,xą úŔęŔ͡ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔ$úŔţ(>ęŔÍŻ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔÁŃáÉĺŐĹú Ŕţ˙(!В@§(=ůÍ3 yę Ŕ!В@y§( řÍ3 ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕ>ęŔÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔú ŔO>˙ę ŔÍ|ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕţ(ţ(ţ(ţ( ţ($ţ((!pÍ(!€Í !Í! Í!°Í!ŔÍÁŃáÉÍćĺĹ~î˙" ů ôÁáÉĺŐĹú Ŕ!ů ţ(q! ţ(j!H ţ(c!p ţ(\!˜ ţ(U!Á ţ(N!Ň ţ(G!ę ţ(@! ţ (9!: ţ (2!b ţ (+!Ň &ĺŐĹ!ˆ ĺŐĹ!ŔĺŐĹ!Ú ĺŐĹ!ą ĺŐĹ!aŔ˛Ŕ*§ úÁŃáÉ Przewiń Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlättern: Zeil Seit Kapt AlleDéfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Línea Página Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Línia Plana Cap. Tot ĺŐĹúŔGúŔ<¸8Í-(ÍŃ>>ę Ŕ7 ęŔ>ę Ŕ§ÁŃá§ÉĺŐĹúŔţÂO úŔţÂO úŔţ(úŔţ ÍuÍŃúŔ>ę Ŕ7 =ęŔ>ę Ŕ§ÁŃáÉĺŐĹúŔG!Đx§(~#§ ÷ô˛Ŕ*§ úÁŃá§ÉĺĹ!€6# xą řÁáÉĺŐĹy!ţ(#!@‘ţ(!€’ţ(!Ŕ“ţ(!€@y§(=ů]T! ÁÍćP* úÍćP* úÍćP* úÍćP* úÁŃáÉ> ę>ęA!  y§( ĺ>""Ŕ " úáúN"úO">ęúŔćęAÉ> ę>ęA!  y§( *GúN¸ 6*GúO¸ .Ŕ * ú>ęúŔę!úŔćęAÍŃ Í3  úÉ> ę>ęA!    ž # ÷őúŔćęAńÉĺŐĹ! Á@6# xą ř!˛Ŕ~#§(Í÷ öÁŃáÉĺĹÖ o&MD)))  0úŔţ( 8 V#F#Í' yţ őzƒ_ÁáÉĺŐĹk&)}ćđo Á ÁĹË!Ë ÁĹ{ć§(Ë8Ë=öxśw#wyśw#wÁŃáÉđ˙ˇŕ˙Íćđ@ćŕ@É>‘ŕ@É>äŕGŕHŕIÉĺŐÍć!`˜Ŕ>đ" üÍćŔ" üŃáÉĺŐ!`˜ y§(=ů> ‘W>ÍćÍ'(Í'(Í'(éőy§ ńń!`˜QÍćÍ'(Í'(Í'(éŃáÉĺĹú‚˙§(,>˙ŕO!˜`>" xą ř€>" xą ř`>" xą ř>ţŕOÁáÉĹw#< ú 6# úÁÉ!˜>"< ű! ˜"< ű!@˜6ń# úÉ!ŕ™ 6ň# ú!š>("< ű! š "< űÉ́Ĺ> ŕđđđđ/ćË7G>ŕđđđđđđđđđđ/ć°Gú€˙¨ ę˙xę€˙>0ŕú˙ÁÉţ(Ż>˙ę‚˙ÉĹ>˙ŕ$ˆ xą ű>ŕ$ÁÉőđ@ć€(đDţ‘ ôńɇ‡‡Ć€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙@ióúA˙ć ů*âű ňɇ‡‡Ć€ęj˙kóúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęj˙k@óúA˙ć ů*âű ňÉ˙ď=ď=|˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=ŕ˙ď=˙ď=ď=˙ď=ď=ď=ď=<ď=ď˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙MBFONTMonospaced @@@@@@   ŕ ŕ @ŔŔŕ``@€ @€ @ @@  `@@ @@@@@ @ @@ŕ@ @ŕ@ @`@ @@@€€ŕ     ŕ@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ@@ @ @€@ ŕŕ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕ ŕ     ŕ      @     @ŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ     @@     ŕ    @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕ`@@@@@`€€@@@ ` `@ ŕ@ ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    @@@@@@ @€€  Ŕ  @@@@@@  ŕ   Ŕ    ŕ   ŕŕ  ŕ€€ŕ  ŕ Ŕ €€€ŕ€ŕ ŕ@`@@@     ŕ    @   ŕ   @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ @@@@@@@€@@ @@€`€ŕŕŕŕŕŕŕ@ €`€ @ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ   @ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€  @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ @€@    ŔŔŕŕ`@ŕ@@ @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ@@@@@@@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕ @ ŕ  ŕ   0@@@@@@ŕ€ŕ ŕ ŕ ŕ€ŕŕ ŕ ŕ @€@ ŕ Ŕŕ€€@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`@Ŕ@@@€ŔŔŔŕ€€       @€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕ€@ @€@@@€ ŕ @@@ŕ @ŕŕ`ŕ€ ŕ @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ  @ŕ ŕ @ ŕ ŕ `€ŕ ŕ  ŕ ŕ @ŕ ŕ @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕ @ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@ŕŔ  ŕ  Ŕ @ ŕŕ  €@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ  ŕ @ ŕ  ŕ  ŕ€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€ŔŔ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€@@@@@ €€€€ @@@@@ @  ŕ ŕ @ŕ   €@ŕ ŕ @ŕ  ŕ@ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ŕ ŕ ŕ€@  ŕ @  ŕ@   ŕ   ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ ŕ€€   ŕ ŕMBFONTVariable pitch €€€€€€  PPřPřPP x ř(đ ŔČ @˜ŕ  @° Đ€€@€€€€€@€@@@@@€@ŕ@ @ŕ@@€Ŕ€ @@@€€@     @@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ€€@@€ @€@ ŔŔ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕˆŘ¨ˆˆˆˆˆˆČ¨˜ˆˆŕ     ŕŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ      @ˆˆˆ¨¨¨P   @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕŔ€€€€€Ŕ€€@@@ Ŕ@@@@@Ŕ@ ŕ€@ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    €€€€€€@@@@@@€€€  Ŕ  €€€€€€€ř¨¨¨¨ŕ    @   @ŕ   Ŕ€ŕ   ` ࠀ€€ŕ€ŕ ŕ€Ŕ€€€Ŕ    ŕ    @ˆ¨¨¨P  @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ €€€€€€€€@@ @@€P ŕŕŕŕŕŕŕ`€€`€€`ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ  ¨@ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€P @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ@€€@HHŔŔđřP ü\T @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ€€€€€€@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕˆpPpˆŕ  ŕ  °€€€€€€ŕ€ŕ ŕ ŕ x„´¤´„xŕ ŕ ŕ$HH$ŕ Ŕx„´¤„x@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`Ŕ@@@@€   ŕ€€ĐĐPPPPP€€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕH$H€€€  (8€€€°ˆ 8ŕ ŕ(č @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ   @ŕ ŕ  @ ŕ ŕ P ŕ ŕ  ŕ ŕ  @ŕ ŕ  @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ ŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@@ŕpHHčHHp¨ˆČ¨˜ˆ€@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕPpˆˆˆp @ řˆ˜¨Čˆř€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€Ŕ@ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€€€€€@ @@@@ @@@@@ @ p` @ŕ    €@ŕ  ŕ @ŕ   ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ř¨¨ř@€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ  ŕ€€   ŕ ŕP?c€Ĺ cTÝ(1"c€21=b "LALKA" TOM I BOLESŁAW PRUS ROZDZIAŁ PIERWSZY JAK WYGLĽDA FIRMA J. MINCEL I S. WOKULSKI PRZEZ SZKŁO BUTELEK? W poczštkach roku 1878, kiedy œwiat polityczny zajmował się pokojem san-stefańskim, wyborem nowego papieża albo szansami europejskiej wojny, warszawscy kupcy tudzież inteligencja pewnej okolicy Krakowskiego Przedmieœcia niemniej goršco interesowała się przyszłoœciš galanteryjnego sklepu pod firmš J. Mincel i S. Wokulski. W renomowanej jadłodajni, gdzie na wieczornš przekšskę zbierali się właœciciele składów bielizny i składów win,fabrykanci powozów i kapeluszy, poważni ojcowie rodzin utrzymujšcy się z własnychfunduszów i posiadacze kamienic bez zajęcia, równie dużo mówiono o uzbrojeniach Anglii, jak o firmie J. Mincel i S. Wokulski. Zatopieni w kłębach dymu cygar i pochyleni nad butelkami z ciemnego szkła, obywatele tej dzielnicy jedni zakładali się o wygranę lub przegranę Anglii, drudzy o bankructwo Wokulskiego; jedni nazywali geniuszem Bismarcka, drudzy- awanturnikiem Wokulskiego; jedni krytykowali postępowanie prezydenta MacMahona, inni twierdzili, że Wokulski jestzdecydowanym wariatem, jeżeli nie czymœ gorszym... Pan Deklewski, fabrykant powozów, który majštek i stanowisko zawdzięczał wytrwałej pracy w jednym fachu, tudzież radca Węgrowicz, który od dwudziestu lat był członkiem-opiekunem jednego i tego samego Towarzystwa Dobroczynnoœci, znali S. Wokulskiego najdawniej i najgłoœniej przepowiadali mu ruinę. - Na ruinie bowiem i niewypłacalnoœci - mówił pan Deklewski - musi skończyć człowiek, który nie pilnuje się jednego fachu i nie umie uszanować darów łaskawej fortuny. - Zaœ radca Węgrowicz po każdej również głębokiej sentencji swego przyjaciela dodawał: - Wariat! wariat!... Awanturnik!... Józiu, przynieœ no jeszcze piwa. A która to butelka? - Szósta, panie radco. Służę piorunem!... - odpowiadał Józio. - Już szósta?... Jak ten czas leci!... Wariat! Wariat! - mruczał radca Węgrowicz. Dla osób posilajšcych się w tej co radca jadłodajni, dla jej właœciciela, subiektów i chłopców przyczyny klęsk majšcych paœć na S. Wokulskiego i jego sklep galanteryjny były tak jasne jak gazowe płomyki oœwietlajšce zakład. Przyczyny te tkwiły wniespokojnym charakterze, w awanturniczym życiu, zresztš w najœwieższym postępku człowieka, który majšc w ręku pewny kawałek chleba i możnoœć uczęszczania do tej oto tak przyzwoitej restauracji, dobrowolnie wyrzekł się restauracji, sklep zostawił na Opatrznoœci boskiej, a sam z całš gotówkš odziedziczonš po żonie pojechał na tureckš wojnę robić majštek. - A może go i zrobi*.. Dostawy dla wojska togruby interes - wtršcił pan Szprot, ajent handlowy, który bywał tu rzadkim goœciem.- Nic nie zrobi - odparł pan Deklewski - a tymczasem porzšdny sklep diabli wezmš. Nadostawach bogacš się tylko Żydzi i Niemcy; nasi do tego nie majš głowy. - A może Wokulski ma głowę? - Wariat! wariat!... - mruknšł radca. - Podajno, Józiu, piwa. Która to?... - Siódma buteleczka, panie radco. Służę piorunem! - Już siódma?... Jak ten czas leci, jak ten czas leci... Ajent handlowy, który z obowišzków stanowiska potrzebował mieć o kupcach wiadomoœci wszechstronne i wyczerpujšce,przeniósł swojš butelkę i szklankę do stołuradcy i topišc słodkie wejrzenie w jego załzawionych oczach, spytał zniżonym głosem: - Przepraszam, ale... dlaczego pan radca nazywa Wokulskiego wariatem?... Może mogę służyć cygarkiem... Ja trochę znam Wokulskiego. Zawsze wydawał mi się człowiekiem skrytym i dumnym. W kupcu skrytoœć jest wielkš zaletš, duma wadš. Ależeby Wokulski zdradzał skłonnoœci do wariacji, tegom nie spostrzegł. Radca przyjšł cygaro bez szczególnych oznak wdzięcznoœci. Jego rumiana twarz, otoczona pękami siwych włosów nad czołem, na brodzie i na policzkach, była w tej chwili podobna do krwawnika oprawionego w srebro. - Nazywam go - odparł, powoli ogryzajšc i zapalajšc cygaro - nazywam go wariatem, gdyż go znam lat... Zaczekaj pan... Piętnaœcie...siedmnaœcie... oœmnaœcie... Było to w roku 1860... Jadaliœmy wtedy u Hopfera. Znałeœ pan Hopfera?... - Phi!... - Otóż Wokulski był wtedy u Hopfera subiektem i miał już ze dwadzieœcia parę lat. - W handlu win i delikatesów? - Tak. I jak dziœ Józio, tak on wówczas podawał mi piwo, zrazy nelsońskie... - I z tej branży przerzucił się do galanterii? - wtršcił ajent. - Zaczekaj pan - przerwał radca. - Przerzucił się, ale nie do galanterii, tylko do Szkoły Przygotowawczej, a potem do Szkoły Głównej, rozumie pan?... Zachciało mu się być uczonym!... Ajent poczšł chwiać głowš w sposób oznaczajšcy zdziwienie. - Istna heca - rzekł. - I skšd mu to przyszło? - No skšd! Zwyczajnie - stosunki z Akademiš Medycznš, ze Szkołš Sztuk Pięknych... Wtedy wszystkim paliło się we łbach, a on nie chciał być gorszym od innych. W dzień służył goœciom przy bufecie i prowadził rachunki, a w nocy uczył się... - Licha musiała to być usługa. - Taka jak innych - odparł radca, niechętniemachajšc rękš.-Tylko że przy posłudze był,bestia, niemiły; na najniewinniejsze słówkomarszczył się jak zbój... Rozumie się, używaliœmy na nim, co wlazło, a on najgorzej gniewał się, jeżeli nazwał go kto"panem konsyliarzem". Raz tak zwymyœlał goœcia, że mało obaj nie porwali się za czuby. - Naturalnie, handel cierpiał na tym... - Wcale nie! Bo kiedy po Warszawie rozeszła się wieœć, że subiekt Hopfera chce wstšpić do Szkoły Przygotowawczej, tłumy zaczęły tam przychodzić na œniadanie. Osobliwie roiła się studenteria. - I poszedł też do Szkoły Przygotowawczej? - Poszedł i nawet zdał egzamin do Szkoły Głównej. No, ale co pan powiesz - cišgnšł radca uderzajšc ajenta w kolano - że zamiast wytrwać przy nauce do końca, niespełna w rok rzucił szkołę... - Cóż robił? - Otóż, co... Gotował wraz z innymi piwo, które do dziœ dnia pijemy, i sam w rezultacie oparł się aż gdzieœ koło Irkucka. - Heca, panie! - westchnšł ajent handlowy. - Nie koniec na tym... W roku 1870 wrócił do Warszawy z niewielkim fundusikiem. Przez pół roku szukał zajęcia, z daleka omijajšc handle korzenne, których po dziœ dzień nienawidzi, aż nareszcie przy protekcji swego dzisiejszego dysponenta, Rzeckiego, wkręcił się do sklepu Minclowej,która akurat została wdowš, i - w rok potem ożenił się z babš grubo starszš od niego. - To nie było głupie - wtršcił ajent. - Zapewne. Jednym zamachem zdobył sobie byt i warsztat, na którym mógł spokojnie pracować do końca życia. Ale też miał on krzyż Pański z babš! - One to umiejš... - Jeszcze jak! - prawił radca. - Patrz pan jednakże, co to znaczy szczęœcie. Półtora roku temu baba objadła się czegoœ i umarła, a Wokulski po czteroletniej katordze został wolny jak ptaszek, z zasobnym sklepem i trzydziestu tysišcami rubli w gotowiŸnie, na którš pracowały dwa pokolenia Minclów. - Ma szczęœcie. - Miał - poprawił radca - ale go nie uszanował. Inny na jego miejscu ożeniłby się z jakš uczciwš panienkš i żyłby w dostatkach; bo co to, panie, dziœ znaczy sklep z reputacjš i w doskonałym punkcie!...Ten jednak, wariat, rzucił wszystko i pojechał robić interesa na wojnie. Milionówmu się zachciało czy kiego diabła! - Może je będzie miał - odezwał się ajent. - Ehe! - żachnšł się radca. - Daj no, Józiu, piwa. Myœlisz pan, że w Turcji znajdzie jeszcze bogatszš babę aniżeli nieboszczka Minclowa?... Józiu!... - Służę piorunem!... Jedzie ósma... - Ósma? - powtórzył radca - to być nie może. Zaraz... Przedtem była szósta, potemsiódma... - mruczał zasłaniajšc twarz dłoniš.- Może być, że ósma. Jak ten czas leci!... Mimo posępne wróżby ludzi trzeŸwo patrzšcych na rzeczy sklep galanteryjny pod firmš J. Mincel i S. Wokulski nie tylko nie upadał, ale nawet robił dobre interesa. Publicznoœć, zaciekawiona pogłoskami o bankructwie, coraz liczniej odwiedzała magazyn, od chwili zaœ kiedy Wokulski opuœcił Warszawę, zaczęli zgłaszać się po towary kupcy rosyjscy. Zamówienia mnożyły się, kredyt za granicš istniał, weksle były płacone regularnie, a sklep roił się goœćmi, którym ledwo mogli wydołać trzej subiekci: jeden mizerny blondyn, wyglšdajšcy, jakby co godzinę umierał na suchoty, drugi szatyn z brodš filozofa a ruchami księcia i trzeci elegant, który nosił zabójcze dla płci pięknej wšsiki, pachnšc przy tym jak laboratorium chemiczne. Ani jednak ciekawoœć ogółu, ani fizyczne i duchowe zalety trzech subiektów, ani .nawet ustalona reputacja sklepu może nie uchroniłyby go od upadku, gdyby nie zawiadował nim czterdziestoletni pracownikfirmy, przyjaciel i zastępca Wokulskiego, pan Ignacy Rzecki. ROZDZIAŁ DRUGI RZĽDY STAREGO SUBIEKTA Pan Ignacy od dwudziestu pięciu lat mieszkał w pokoiku przy sklepie. W cišgu tego czasu sklep zmieniał właœcicieli i podłogę, szafy i szyby w oknach, zakres swojej działalnoœci i subiektów; ale pokój pana Rzeckiego pozostał zawsze taki sam. Było w nim to samo smutne okno, wychodzšce na to samo podwórze, z tš samš kratš, na której szczeblach zwieszała się być może ćwierćwiekowa pajęczyna, a z pewnoœciš ćwierćwiekowa firanka, niegdyœ zielona, obecnie wypłowiała z tęsknoty za słońcem. Pod oknem stał ten sam czarny stół obity suknem, także niegdyœ zielonym, dziœ tylko poplamionym. Na nim wielki czarny kałamarz wraz z wielkš czarnš piaseczniczkš, przymocowanš do tej samej podstawki - para mosiężnych lichtarzy do œwiec łojowych, których już nikt nie palił, i stalowe szczypce, którymi już nikt nie obcinał knotów. Żelazne łóżko z bardzo cienkim materacem, nad nim nigdy nie używana dubeltówka, pod nim pudło z gitarš, przypominajšce dziecinnš trumienkę,wšska kanapka obita skórš, dwa krzesła również skórš obite, duża blaszana miednica i mała szafa ciemnowiœniowej barwy stanowiły umeblowanie pokoju, któryze względu na swojš długoœć i mrok w nim panujšcy zdawał się być podobniejszym do grobu aniżeli do mieszkania. Równie jak pokój, nie zmieniły się od ćwierć wieku zwyczaje pana Ignacego. Rano budził się zawsze o szóstej; przez chwilę słuchał, czy idzie leżšcy na krzeœle zegarek, i spoglšdał na skazówki, które tworzyły jednš linię prostš. Chciał wstać spokojnie, bez awantur; ale że chłodne nogii nieco zesztywniałe ręce nie okazywały się doœć uległymi jego woli, więc zrywał się nagle, wyskakiwał na œrodek pokoju i rzuciwszy na łóżko szlafmycę, biegł pod piec do wielkiej miednicy, w której mył się od stóp do głów, rżšc i parskajšc jak wiekowy rumak szlachetnej krwi, któremu przypomniał się wyœcig. Podczas obrzšdku wycierania się kosmatymiręcznikami z upodobaniem patrzył na swojechude łydki i zaroœnięte piersi mruczšc:"No, przecie nabieram ciała". W tym samym czasie zeskakiwał z kanapki jego stary pudel Ir z wybitym okiem i mocno otrzšsnšwszy się, zapewne z resztek snu, skrobał do drzwi, za którymi rozlegało się pracowite dmuchanie w samowar. Pan Rzecki, wcišż ubierajšc się zpoœpiechem, wypuszczał psa, mówił dzień dobry służšcemu, wydobywał z szafy imbryk, mylił się przy zapinaniu mankietów,biegł na podwórze zobaczyć stan pogody, parzył się goršcš herbatš, czesał się nie patrzšc w lustro i o wpół do siódmej był gotów. Obejrzawszy się, czy ma krawat na szyi, a zegarek i portmonetkę w kieszeniach, pan Ignacy wydobywał ze stolika wielki klucz i,trochę zgarbiony, uroczyœcie otwierał tylnedrzwi sklepu, obite żelaznš blachš. Wchodzili tam obaj ze służšcym, zapalali parę płomyków gazu i podczas gdy służšcyzamiatał podłogę, pan Ignacy odczytywał przez binokle ze swego notatnika rozkład zajęć na dzień dzisiejszy. "Oddać w banku osiemset rubli, aha... Do Lublina wysłać trzy albumy, tuzin portmonetek... Właœnie!... Do Wiednia przekaz na tysišc dwieœcie guldenów... Z kolei odebrać transport... Zmonitować rymarza za nieodesłanie walizek... Bagatela!... Napisać list do Stasia... Bagatela!..." Skończywszy czytać, zapalał jeszcze kilka płomieni i przy ich blasku robił przeglšd towarów w gablotkach i szafach. "Spinki, szpilki, portmonety... dobrze... Rękawiczki, wachlarze, krawaty... tak jest...Laski, parasole, sakwojaże... A tu - albumy,neseserki... Szafirowy wczoraj sprzedano, naturalnie!... Lichtarze, kałamarze, przyciski... Porcelana... Ciekawym, dlaczego ten wazon odwrócili?... Z pewnoœciš... Nie, nie uszkodzony... Lalki z włosami, teatr, karuzel...Trzeba na jutro postawić w oknie karuzel, bo już fontanna spowszedniała. Bagatela!... Ósma dochodzi... Założyłbym się,że Klejn będzie pierwszy a Mraczewski ostatni. Naturalnie... Poznał się z jakšœ guwernantkš i już jej kupił neseser na rachunek i z rabatem... Rozumie się... Byle nie zaczšł kupować bez rabatu i bez rachunku..." Tak mruczał i chodził po sklepie, przygarbiony, z rękoma w kieszeniach, a zanim jego pudel. Pan od czasu do czasu zatrzymywał się i oglšdał jakiœ przedmiot, pies przysiadał na podłodze i skrobał tylnšnogš gęste kudły, a rzędem ustawione w szafie lalki, małe, œrednie i duże, brunetki i blondynki, przypatrywały się im martwymioczami. Drzwi od sieni skrzypnęły i ukazał się pan Klejn, mizerny subiekt, ze smutnym uœmiechem na posiniałych ustach. - A co, byłem pewny, że pan przyjdziesz pierwszy. Dzień dobry - rzekł pan Ignacy. - Paweł! gaœ œwiatło i otwieraj sklep. Służšcy wbiegł ciężkim kłusem i zakręcił gaz. Po chwili rozległo się zgrzytanie ryglów, szczękanie sztab i do sklepu wszedł dzień, jedyny goœć, który nigdy nie zawodzi kupca. Rzecki usiadł przy kantorkupod oknem. Klejn stanšł na zwykłym miejscu przy porcelanie. - Pryncypał jeszcze nie wraca, nie miał pan listu? - spytał Klejn. - Spodziewam się go w połowie marca, najdalej za miesišc. - Jeżeli go nie zatrzyma nowa wojna. - Staœ... Pan Wokulski - poprawił się Rzecki - pisze mi, że wojny nie będzie. - Kursa jednak spadajš, a przed chwilš czytałem, że flota angielska wpłynęła na Dardanele. -To nic, wojny nie będzie. Zresztš - westchnšł pan Ignacy - co nas obchodzi wojna, w której nie przyjmie udziału Bonaparte. - Bonapartowie skończyli już karierę. - Doprawdy?... - uœmiechnšł się ironicznie pan Ignacy. - A na czyjšż korzyœć MacMahon z Ducrotem układali w styczniu zamach stanu?... Wierz mi, panie Klejn, bonapartyzm to potęga!... - Jest większa od niej. - Jaka? - oburzył się pan. Ignacy. - Może republika z Gambettš?... - Może Bismarck?.. - Socjalizm... - szepnšł mizerny subiekt kryjšc się za porcelanę. Pan Ignacy mocniej zasadził binokle i podniósł się na swym fotelu, jakby pragnšcjednym zamachem obalić nowš teorię, któraprzeciwstawiała się jego poglšdom; lecz poplštało mu szyki wejœcie drugiego subiekta z brodš. - A, moje uszanowanie panu Lisieckiemu! - zwrócił się do przybyłego. - Zimny dzień mamy, prawda? Która też godzina w mieœcie, bo mój zegarek musi się spieszyć. Jeszcze chyba nie ma kwadransa na dziewištš?.. - Także koncept!... Pański zegarek zawsze spieszy się z rana, a póŸni wieczorem - odparł cierpko Lisiecki ocierajšc szronem pokryte wšsy. - Założę się, żeœ pan był wczoraj na preferansie. - Ma się wiedzieć. Cóż pan myœlisz, że mi na całš dobę wystarczy widok waszych galanterii i pańskiej siwizny? - No, mój panie, wolę być trochę szpakowatym aniżeli łysym - oburzył się pan Ignacy. - Koncept!... - syknšł pan Lisiecki. - Moja łysina, jeżeli jš kto dojrzy, jest smutnym dziedzictwem rodu, ale pańska siwizna i gderliwy charakter sš owocami staroœci, którš... chciałbym szanować. Do sklepu wszedł pierwszy goœć: kobieta ubrana w salopę i chustkę na głowie, żšdajšca mosiężnej spluwaczki... Pan Ignacybardzo nisko ukłonił się jej i ofiarował krzesło, a pan Lisiecki zniknšł za szafami iwróciwszy po chwili doręczył interesantce ruchem pełnym godnoœci żšdany przedmiot. Potem zapisał cenę spluwaczki na kartce, podał jš przez ramię Rzeckiemu i poszedł za gablotkę z minš bankiera, który złożył na cel dobroczynny kilka tysięcy rubli. Spór o siwiznę i łysinę był zażegnany. Dopiero około dziewištej wszedł, a raczej wpadł do sklepu pan Mraczewski, piękny, dwudziestoletni blondynek, z oczyma jak gwiazdy, z ustami jak korale, z wšsikami ě< ˆŠj ľA48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”ˆiC ř }x}`X¸ŠjP4c„ÎcR > f&–c€ ü4z Jjak zatrute sztylety. Wbiegł, cišgnšc za sobš od progu smugę woni, i zawołał: - Słowo honoru daję, że już musi być wpół do dziesištej. Letkiewicz jestem, gałgan jestem, no - podły jestem, ale cóż zrobię, kiedy matka mi zachorowała i musiałem szukać doktora. Byłem u szeœciu... - Czy u tych, którym dajesz pan neseserki?- spytał Lisiecki. - Neseserki?... Nie. Nasz doktor nie przyjšłby nawet szpilki. Zacny człowiek... Prawda, panie Rzecki, że już jest wpół do dziesištej? Stanšł mi zegarek. - Dochodzi dzie-wiš-ta... - odparł ze szczególnym naciskiem pan Ignacy. - Dopiero dziewišta?... No, kto by myœlał! A tak projektowałem sobie, że dziœ przyjdę do sklepu pierwszy, wczeœniej od pana Klejna... - Ażeby wyjœć przed ósmš - wtršcił pan Lisiecki. Mraczewski utkwił w nim błękitne oczy, w których malowało się najwyższe zdumienie.- Pan skšd wie?... - odparł. - No, słowo honoru daję, że ten człowiek ma zmysł proroczy! Właœnie dziœ, słowo honoru... muszę być na mieœcie przed siódmš, choćbym umarł, choćbym... miał podać się do dymisji... - Niech pan od tego zacznie - wybuchnšł Rzecki - a będzie pan wolny przed jedenastš, nawet w tej chwili, panie Mraczewski. Pan powinieneœ być hrabiš, niekupcem, i dziwię się, że pan od razu nie wstšpił do tamtego fachu, przy którym zawsze ma się czas, panie Mraczewski. Naturalnie! - No, i pan w jego wieku latałeœ za spódniczkami - odezwał się Lisiecki. - Co tubawić się w morały. - Nigdy nie latałem! - krzyknšł Rzecki, uderzajšc pięœciš w kantorek. - Przynajmniej raz wygadał się, że całe życie jest niedołęgš - mruknšł Lisiecki do Klejna, który uœmiechał się, podnoszšc jednoczeœnie brwi bardzo wysoko. Do sklepu wszedł drugi goœć i zażšdał kaloszy. Naprzeciw niego wysunšł się Mraczewski. - Kaloszyków żšda szanowny pan? Który numerek, jeżeli wolno spytać? Ach, szanowny pan zapewne nie pamięta! Nie każdy ma czas myœleć o numerze swoich kaloszy, to należy do nas. Szanowny pan raczy zajšć miejsce na taburecie. Paweł! Przynieœ ręcznik, zdejm panu kalosze i wytrzyj obuwie... Wbiegł Paweł ze œcierkš i rzucił się do nógprzybyłemu. - Ależ, panie, ależ przepraszam!... - tłomaczył się odurzony goœć. - Bardzo prosimy - mówił prędko Mraczewski - to nasz obowišzek. Zdaje mi się, że te będš dobre - cišgnšł, podajšc parę sczepionych nitkš kaloszy. - Doskonałe, pysznie wyglšdajš; szanowny pan ma tak normalnš nogę, że niepodobna mylić się co do numeru. Szanowny pan życzy sobie zapewne literki; jakie majš byćliterki?... - L. P. - mruknšł goœć, czujšc, że tonie w bystrym potoku wymowy grzecznego subiekta. - Panie Lisiecki, panie Klejn, przybijcie z łaski swojej literki. Szanowny pan każe zawinšć dawne kalosze? Paweł! wytrzyj kalosze i okręć w bibułę. A może szanowny pan nie życzy sobie dŸwigać zbytecznego ciężaru? Paweł! rzuć kalosze do paki... Należy się dwa ruble kopiejek pięćdziesišt...Kaloszy z literkami nikt szanownemu panu nie zamieni, a to przykra rzecz znaleŸć w miejsce nowych artykułów dziurawe graty... Dwa ruble pięćdziesišt kopiejek do kasy z tš karteczkš. Panie kasjerze, pięćdziesišt kopiejek reszty dla szanownegopana... Nim goœć oprzytomniał, ubrano go w kalosze, wydano resztę i wœród niskich ukłonów odprowadzono do drzwi. Interesant stał przez chwilę na ulicy, bezmyœlnie patrzšc w szybę, spoza której Mraczewski darzył go słodkim uœmiechem iognistymi spojrzeniami. Wreszcie machnšł rękš i poszedł dalej, może myœlšc, że w innym sklepie kalosze bez literek kosztowałyby go dziesięć złotych. Pan Ignacy zwrócił się do Lisieckiego i kiwał głowš w sposób oznaczajšcy podziw i zadowolenie. Mraczewski dostrzegł ten ruch kštem oka i podbiegłszy do Lisieckiego, rzekł półgłosem: - Niech no pan patrzy, czy nasz stary nie jest podobny z profilu do Napoleona III? Nos... wšs... hiszpanka... - Do Napoleona, kiedy chorował na kamień - odparł Lisiecki. Na ten dowcip pan Ignacy skrzywił się z niesmakiem. Swojš drogš Mraczewski dostał urlop przed siódmš wieczór, a w parę dni póŸniej w prywatnym katalogu Rzeckiego otrzymał notatkę:"Był na Hugonotach w ósmym rzędzie krzeseł z niejakš Matyldš...???"Na pociechę mógłby sobie powiedzieć, że w tym samym katalogurównie posiadajš notatki dwaj inni jego koledzy, a także inkasent, posłańcy, nawet- służšcy Paweł. Skšd Rzecki znał podobne szczegóły z życia swych współpracowników? Jest to tajemnica, z którš przed nikim się nie zwierzał. Około pierwszej w południe pan Ignacy, zdawszy kasę Lisieckiemu, któremu pomimocišgłych sporów ufał najbardziej, wymykał się do swego pokoiku, ażeby zjeœćobiad przyniesiony z restauracji. Współczeœnie z nim wychodził Klejn i wracał do sklepu o drugiej; potem obaj z Rzeckim zostawali w sklepie, a Lisiecki i Mraczewski szli na obiad. O trzeciej znowu wszyscy byli na miejscu. O ósmej wieczór zamykano sklep; subiekci rozchodzili się i zostawał tylko Rzecki. Robił dzienny rachunek, sprawdzał kasę, układał plan czynnoœci na jutro i przypominał sobie: czy zrobiono wszystko, co wypadało na dziœ. Każdš zaniedbanš sprawę opłacał długš bezsennoœciš i smętnymi marzeniami na temat ruiny sklepu, stanowczego upadku Napoleonidów itego, że wszystkie nadzieje, jakie miał w życiu, były tylko głupstwem. "Nic nie będzie! Giniemy bez ratunku!" - wzdychał, przewracajšc się na twardej poœcieli. Jeżeli dzień udał się dobrze, pan Ignacy był kontent. Wówczas przed snem czytał historię konsulatu i cesarstwa albo wycinki z gazet opisujšcych wojnę włoskš z roku 1859, albo też, co trafiało się rzadziej, wydobywał spod łóżka gitarę i grał na niejMarsza Rakoczego, przyœpiewujšc wštpliwej wartoœci tenorem. Potem œniły mu się obszerne węgierskie równiny, granatowe i białe linie wojsk, przysłoniętych chmurš dymu... Nazajutrz miewał posępny humor i skarżył się na ból głowy. Do przyjemniejszych dni należała u niego niedziela; wówczas bowiem obmyœlał i wykonywał plany wystaw okiennych na całytydzień. W jego pojęciu okna nie tylko streszczały zasoby sklepu, ale jeszcze powinny były zwracać uwagę przechodniów bšdŸ najmodniejszym towarem, bšdŸ pięknym ułożeniem, bšdŸ figlem. Prawe okno przeznaczone dla galanterii zbytkownych mieœciło zwykle jakiœ bršz, porcelanowš wazę, całš zastawę buduarowego stolika, dokoła których ustawiały się albumy, lichtarze, portmonety, wachlarze, w towarzystwie lasek, parasoli i niezliczonej iloœci drobnych a eleganckich przedmiotów. W lewym znowu oknie, napełnionym okazamikrawatów, rękawiczek, kaloszy i perfum, miejsce œrodkowe zajmowały zabawki, najczęœciej poruszajšce się. Niekiedy, podczas tych samotnych zajęć, wstarym subiekcie budziło się dziecko. Wydobywał wtedy i ustawiał na stole wszystkie mechaniczne cacka. Był tam niedŸwiedŸ wdrapujšcy się na słup, był piejšcy kogut, mysz, która biegała, pocišg,który toczył się po szynach, cyrkowy pajac, który cwałował na koniu, dŸwigajšcdrugiego pajaca, i kilka par, które tańczyływalca przy dŸwiękach niewyraŸnej muzyki. Wszystkie te figury pan Ignacy nakręcał i jednoczeœnie puszczał w ruch. A gdy kogut zaczšł piać, łopoczšc sztywnymi skrzydłami, gdy tańczyły martwe pary, cochwilę potykajšc się i zatrzymujšc, gdy ołowiani pasażerowie pocišgu, jadšcego bezcelu, zaczęli przypatrywać mu się ze zdziwieniem i gdy cały ten œwiat lalek, przydrgajšcym œwietle gazu, nabrał jakiegoœ fantastycznego życia, stary subiekt podparłszy się łokciami, œmiał się cicho i mruczał: - Hi! hi! hi! dokšd wy jedziecie, podróżni?... Dlaczego narażasz kark, akrobato?... Co wam po uœciskach, tancerze?... Wykręcš sięsprężyny i pójdziecie na powrót do szafy. Głupstwo, wszystko głupstwo!...a wam, gdybyœcie myœleli, mogłoby się zdawać, że to jest coœ wielkiego!... Po takich i tym podobnych monologach szybko składał zabawki i rozdrażniony chodził go pustym sklepie, a za nim jego brudny pies. "Głupstwo handel... głupstwo polityka... głupstwo podróż do Turcji... głupstwo całeżycie, którego poczštku nie pamiętamy, a końca nie znamy... Gdzież prawda?..." Ponieważ tego rodzaju zdania wypowiadał niekiedy głoœno i publicznie, więc uważano go za bzika, a poważne damy, majšce córkina wydaniu, nieraz mówiły: - Oto do czego prowadzi mężczyznę starokawalerstwo! Z domu pan Ignacy wychodził rzadko i na krótko i zwykle kręcił się po ulicach, na których mieszkali jego koledzy albo oficjaliœci sklepu. Wówczas jego ciemnozielona algierka lub tabaczkowy surdut, popielate spodnie z czarnym lampasem i wypłowiały cylinder, nade wszystko zaœ jego nieœmiałe zachowanie się zwracały powszechnš uwagę. Pan Ignacy wiedział to i coraz bardziej zniechęcał się do spacerów. Wolał przy œwięcie kłaœć się na łóżku i całymi godzinami patrzeć w swoje zakratowane okno, za którym widać było szary mur sšsiedniego domu, ozdobiony jednym jedynym, również zakratowanym oknem, gdzie czasami stał garnczek masła albo wisiały zwłoki zajšca. Lecz im mniej wychodził, tym częœciej marzył o jakiejœ dalekiej podróży na wieœ lub za granicę. Coraz częœciej spotykał we snach zielone pola i ciemne bory, po których błškałby się, przypominajšc sobie młode czasy. Powoli zbudziła się w nim głucha tęsknota do tych krajobrazów, więcpostanowił, natychmiast po powrocie Wokulskiego, wyjechać gdzieœ na całe lato. - Choć raz przed œmierciš, ale na kilka miesięcy - mówił kolegom, którzy nie wiadomo dlaczego uœmiechali się z tych projektów. Dobrowolnie odcięty od natury i ludzi, utopiony w wartkim, ale ciasnym wirze sklepowych interesów, czuł coraz mocniej potrzebę wymiany myœli. A ponieważ jednym nie ufał, inni go nie chcieli słuchać, a Wokulskiego nie było, więc rozmawiał sam z sobš i - w największym sekrecie pisywał pamiętnik. ROZDZIAŁ TRZECI PAMIĘTNIK STAREGO SUBIEKTA "...Ze smutkiem od kilku lat uważam, że na œwiecie jest coraz mniej dobrych subiektówi rozumnych polityków, bo wszyscy stosujš się do mody. Skromny subiekt co kwartał ubiera się w spodnie nowego fasonu, w coraz dziwniejszy kapelusz i coraz inaczej wykładany kołnierzyk. Podobnież dzisiejsi politycy co kwartał zmieniajš wiarę: onegdaj wierzyli w Bismarcka, wczoraj w Gambettę, a dziœ w Beaconsfielda, który niedawno był Żydkiem. Już widać zapomniano, że w sklepie nie można stroić się w modne kołnierzyki, tylko je sprzedawać, bo w przeciwnym razie goœciom zabraknie towaru, a sklepowigoœci. Zaœ polityki nie należy opierać na szczęœliwych osobach, tylko na wielkich dynastiach. Metternich był taki sławny jak Bismarck, a Palmerston sławniejszy od Beaconsfielda i - któż dziœ o nich pamięta? Tymczasem ród Bonapartych trzšsł Europš za Napoleona I, potem za Napoleona III, aidzisiaj, choć niektórzy nazywajš go bankrutem, wpływa na losy Francji przez wierne swoje sługi, MacMahona i Ducrota. Zobaczycie, co jeszcze zrobi Napoleonek IV, który po cichu uczy się sztuki wojenneju Anglików! Ale o to mniejsza. W tej bowiempisaninie chcę mówić nie o Bonapartych, aleo sobie, ażeby wiedziano, jakim sposobem tworzyli się dobrzy subiekci i choć nie uczeni, ale rozsšdni politycy. Do takiego interesu nie trzeba akademii, lecz przykładu - w domu i w sklepie. Ojciec mój był za młodu żołnierzem, a na staroœć woŸnym w Komisji Spraw Wewnętrznych. Trzymał się prosto jak sztaba, miał nieduże faworyty i wšs do góry; szyję okręcał czarnš chustkš i nosił srebrny kolczyk w uchu. Mieszkaliœmy na Starym Mieœcie z ciotkš, która urzędnikom prała i łatała bieliznę. Mieliœmy na czwartym piętrze dwa pokoiki, gdzie niewiele było dostatków, ale dużo radoœci, przynajmniej dla mnie. W naszej izdebce najokazalszym sprzętem był stół, na którym ojciec, powróciwszy z biura, kleił koperty; u ciotki zaœ pierwsze miejscezajmowała balia. Pamiętam, że w pogodne dnie puszczałem na ulicy latawce, a w razie słoty wydmuchiwałem w izbie bańki mydlane. Na œcianach u ciotki wisieli sami œwięci; alejakkolwiek było ich sporo, nie dorównali jednak liczbš Napoleonom, którymi ojciec przyozdabiał swój pokój. Był tam jeden Napoleon w Egipcie, drugi pod Wagram, trzeci pod Austerlitz, czwarty pod Moskwš,pišty w dniu koronacji, szósty w apoteozie. Gdy zaœ ciotka, zgorszona tyloma œwieckimiobrazami, zawiesiła na œcianie mosiężny krucyfiks, ojciec, ażeby - jak mówił - nie obrazić Napoleona, kupił sobie jego bršzowe popiersie i także umieœcił je nad łóżkiem. - Zobaczysz, niedowiarku - lamentowała nieraz ciotka - że za te sztuki będš cię pławić w smole. - I!... Nie da mi cesarz zrobić krzywdy - odpowiadał ojciec. Często przychodzili do nas dawni koledzy ojca: pan Domański, także woŸny, ale z Komisji Skarbu, i pan Raczek, który na Dunaju miał stragan z zieleninš. Proœci to byli ludzie (nawet pan Domański trochę lubiłanyżówkę), ale roztropni politycy. Wszyscy,nie wyłšczajšc ciotki, twierdzili jak najbardziej stanowczo, że choć Napoleon I umarł w niewoli, ród Bonapartych jeszcze wypłynie. Po pierwszym Napoleonie znajdzie się jakiœ drugi, a gdyby i ten Ÿle skończył, przyjdzie następny, dopóki jedenpo drugim nie uporzšdkujš œwiata. - Trzeba być zawsze gotowym na pierwszy odgłos! - mówił mój ojciec. - Bo nie wiecie dnia ani godziny - dodawał pan Domański. A pan Raczek, trzymajšc fajkę w ustach, na znak potwierdzenia pluł aż do pokoju ciotki. - Napluj mi acan w balię, to ci dam!... - wołała ciotka. - Może jejmoœć i dasz, ale ja nie wezmę - mruknšł pan Raczek, plujšc w stronę komina. - U... cóż to za chamy te całe grenadierzyska! - gniewała się ciotka. - Jejmoœci zawsze smakowali ułani. Wiem, wiem... PóŸniej pan Raczek ożenił się z mojš ciotkš... ...Chcšc, ażebym zupełnie był gotów, gdy wybije godzina sprawiedliwoœci, ojciec sam pracował nad mojš edukacjš. Nauczył mię czytać, pisać, kleić koperty, ale nade wszystko - musztrować się. Do musztry zapędzał mnie w bardzo wczesnymdzieciństwie, kiedy mi jeszcze zza pleców wyglšdała koszula. Dobrze to pamiętam, gdyż ojciec komenderujšc: "Pół obrotu na prawo!" albo "Lewe ramię naprzód - marsz!...", cišgnšł mnie w odpowiednim kierunku za ogon tego ubrania. Była to najdokładniej prowadzona nauka. Nieraz w nocy budził mnie ojciec krzykiem:"Do broni!...", musztrował pomimo wymyœlań i łez ciotki i kończył zdaniem: - Ignaœ! zawsze bšdŸ gotów, wisusie, bo nie wiemy dnia ani godziny... Pamiętaj, że Bonapartów Bóg zesłał, ażeby zrobili porzšdek na œwiecie, a dopóty nie będzie porzšdku ani sprawiedliwoœci, dopóki nie wypełni się testament cesarza. Nie mogę powiedzieć, ażeby niezachwianš wiarę mego ojca w Bonapartych i sprawiedliwoœć podzielali dwaj jego koledzy.Nieraz pan Raczek, kiedy mu dokuczył ból w nodze, klnšc i stękajšc mówił: - E! wiesz, stary, że już za długo czekamy na nowego Napoleona. Ja siwieć zaczynam icoraz gorzej podupadam, a jego jak nie było, tak i nie ma. Niedługo porobiš się z nas dziady pod koœciół, a Napoleon po to chyba przyjdzie, ażeby z nami œpiewać godzinki. - Znajdzie młodych. - Co za młodych! Lepsi z nich przed nami poszli w ziemię, a najmłodsi - diabła warci.Już sš między nimi i tacy, co o Napoleonie nie słyszeli. - Mój słyszał i zapamięta - odparł ojciec, mrugajšc okiem w mojš stronę. Pan Domański jeszcze bardziej upadał na duchu. - Œwiat idzie do gorszego - mówił trzęsšc głowš. - Wikt coraz droższy, za kwaterę zabraliby ci całš pensję, a nawet co się tyczy anyżówki, i w tym jest szachrajstwo.Dawniej rozweseliłeœ się kieliszkiem, dziœ po szklance jesteœ taki czczy, jakbyœ się napił wody. Sam Napoleon nie doczekałby się sprawiedliwoœci! A na to odpowiedział ojciec: - Będzie sprawiedliwoœć, choćby i Napoleona nie stało. Ale i Napoleon się znajdzie. - Nie wierzę - mruknšł pan Raczek. - A jak się znajdzie, to co?... - spytał ojciec. - Nie doczekamy tego. - Ja doczekam - odparł ojciec - a Ignaœ doczeka jeszcze lepiej. Już wówczas zdania mego ojca głęboko wyrzynały mi się w pamięci, ale dopiero póŸniejsze wypadki nadały im cudowny, nieomal proroczy charakter. Około roku 1840 ojciec zaczšł niedomagać. Czasami po parę dni nie wychodził do biura,a wreszcie na dobre legł w łóżku. Pan Raczek odwiedzał go co dzień, a raz, j ľA48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż P c h đc XĹc+ü c9E)patrzšc na jego chude ręce i wyżółkłe policzki szepnšł: - Hej! stary, już my chyba nie doczekamy się Napoleona! Na co ojciec spokojnie odparł: - Ja tam nie umrę, dopóki o nim nie usłyszę. Pan Raczek pokiwał głowš, a ciotka łzy otarła myœlšc, że ojciec bredzi. Jak tu myœleć inaczej, jeżeli œmierć już kołatała do drzwi, a ojciec jeszcze wyglšdał Napoleona... Było już z nim bardzo Ÿle, nawet przyjšł ostatnie sakramenta, kiedy, w parę dni PóŸniej, wbiegł do nas pan Raczek dziwnie wzburzony i stojšc na œrodku izby, zawołał: - A wiesz, stary, że znalazł się Napoleon?... - Gdzie? - krzyknęła ciotka. - Jużci, we Francji. Ojciec zerwał się, lecz znowu upadł na poduszki. Tylko wycišgnšł do mnie rękę i patrzšc wzrokiem, którego nie zapomnę, wyszeptał: - Pamiętaj!... Wszystko pamiętaj... Z tym umarł. W póŸniejszym życiu przekonałem się, jak proroczymi były poglšdy ojca. Wszyscy widzieliœmy drugš gwiazdę napoleońskš, która obudziła Włochy i Węgry; a chociaż spadła pod Sedanem, nie wierzę w jej ostateczne zagaœnięcie. Co mi tam Bismarck, Gambetta albo Beaconsfield! Niesprawiedliwoœć dopóty będzie władać œwiatem, dopóki nowy Napoleon nie uroœnie.W parę miesięcy po œmierci ojca pan Raczeki pan Domański wraz z ciotkš Zuzannš zebrali się na radę: co ze mnš poczšć? Pan Domański chciał mnie zabrać do swoich biur i powoli wypromować na urzędnika; ciotka zalecała rzemiosło, a pan Raczek zieleniarstwo. Lecz gdy zapytano mnie: do czego mam ochotę? odpowiedziałem, że do sklepu. - Kto wie, czy to nie będzie najlepsze - zauważył pan Raczek. - A do jakiegoż byœ chciał kupca? - Do tego na Podwalu, co ma we drzwiach pałasz, a w oknie kozaka. - Wiem - wtršciła ciotka. - On chce do Mincla. - Można spróbować - rzekł pan Domański. -Wszyscy przecież znamy Mincla. Pan Raczek na znak zgody plunšł aż w komin. - Boże miłosierny - jęknęła ciotka - ten drab już chyba na mnie pluć zacznie, kiedy brata nie stało... Oj! nieszczęœliwa ja sierota!... - Wielka rzecz! - odezwał się pan Raczek. - WyjdŸ jejmoœć za mšż, to nie będziesz sierotš. - A gdzież ja znajdę takiego głupiego, co bymnie wzišł? - Phi! może i ja bym się ożenił z jejmoœciš,bo nie ma mnie kto smarować - mruknšł pan Raczek, ciężko schylajšc się do ziemi, ażeby wypukać popiół z fajki. Ciotka rozpłakała się, a wtedy odezwał się pan Domański: - Po co robić duże ceregiele. Jejmoœć nie masz opieki, on nie ma gospodyni; pobierzcie się i przygarnijcie Ignasia, a będziecie nawet mieli dziecko. I jeszcze tanie dziecko, bo Mincel da mu wikt i kwaterę, a wy tylko odzież. - Hę?... - spytał pan Raczek, patrzšc na ciotkę. - No, oddajcie pierwej chłopca do terminu,a potem... może się odważę - odparła ciotka. - Zawsze miałam przeczucie, że marnie skończę... - To i jazda do Mincla! - rzekł pan Raczek, podnoszšc się z krzesełka. - Tylko jejmoœć nie zrób mi zawodu! - dodał, grożšc ciotce pięœciš. Wyszli z panem Domańskim i może w półtorej godziny wrócili obaj mocno zarumienieni. Pan Raczek ledwie oddychał, a pan Domański z trudnoœciš trzymał się na nogach, podobno z tego, że nasze schody były bardzo niewygodne. - Cóż?... - spytała ciotka. - Nowego Napoleona wsadzili do prochowni!- odpowiedział pan Domański. - Nie do prochowni, tylko do fortecy. A-u... A-u... - dodał pan Raczek i rzucił czapkę nastół. - Ale z chłopcem co? - Jutro ma przyjœć do Mincla z odzieniem i bieliznš - odrzekł pan Domański. - Nie do fortecy A-u... A-u... tylko do Ham-ham czy Cham... bo nawet nie wiem... - Zwariowaliœcie, pijaki! - krzyknęła ciotka,chwytajšc pana Raczka za ramię. - Tylko bez poufałoœci! - oburzył się pan Raczek. - Po œlubie będzie poufałoœć, teraz... Ma przyjœć do Mincla jutro z bieliznš i odzieniem... Nieszczęsny Napoleonie!... Ciotka wypchnęła za drzwi pana Raczka, potem pana Domańskiego i wyrzuciła za nimi czapkę. - Precz mi stšd, pijaki! - Wiwat Napoleon! - zawołał pan Raczek, a pan Domański zaczšł œpiewać:Przechodniu, gdy w tę stronę zwrócisz swoje oko, przybliż się i rozważaj ten napis głęboko... Przybliż się i rozważaj ten napis głęboko. Głos jego stopniowo cichnšł, jakby zagłębiajšc się w studni, potem umilkł na schodach, lecz znowu doleciał nas z ulicy. Po chwili zrobił się tam jakiœ hałas, a gdy wyjrzałem oknem, zobaczyłem, że pana Raczka policjant prowadził do ratusza. Takie to wypadki poprzedziły moje wejœcie do zawodu kupieckiego. Sklep Mincla znałem od dawna, ponieważ ojciec wysyłał mnie do niego po papier, a ciotka po mydło. Zawsze biegłem tam z radosnš ciekawoœciš, ażeby napatrzeć się wiszšcym za szybami zabawkom. O ile pamiętam, był tam w oknie duży kozak, który sam przez się skakał i machał rękoma, a we drzwiach - bęben, pałasz i skórzany koń z prawdziwym ogonem. Wnętrze sklepu wyglšdało jak duża piwnica,której końca nigdy nie mogłem dojrzeć z powodu ciemnoœci. Wiem tylko, że po pieprz, kawę i liœcie bobkowe szło się na lewo do stołu, za którym stały ogromne szafy, od sklepienia do podłogi napełnione szufladami. Papier zaœ, atrament, talerze i szklanki sprzedawano przy stole na prawo, gdzie były szafy z szybami, a po mydło i krochmal szło się w głšb sklepu, gdzie było widać beczki i stosy pak drewnianych. Nawet sklepienie było zajęte. Wisiały tam długie szeregi pęcherzy naładowanych gorczycš i farbami, ogromna lampa z daszkiem, która w zimie paliła się cały dzień, sieć pełna korków do butelek, wreszcie wypchany krokodylek, długi może na półtora łokcia. Właœcicielem sklepu był Jan Mincel, starzec z rumianš twarzš i kosmykiem siwych włosów pod brodš. W każdej porze dnia siedział on pod oknem na fotelu obitymskórš, ubrany w niebieski barchanowy kaftan, biały fartuch i takšż szlafmycę. Przed nim na stole leżała wielka księga, w której notował dochód, a tuż nad jego głowš wisiał pęk dyscyplin, przeznaczonych głównie na sprzedaż. Starzec odbierał pienišdze, zdawał goœciomresztę, pisał w księdze, niekiedy drzemał, lecz pomimo tylu zajęć, z niepojętš uwagš czuwał nad biegiem handlu w całym sklepie.On także, dla uciechy przechodniów ulicznych, od czasu do czasu pocišgał za sznurek skaczšcego w oknie kozaka i on wreszcie, co mi się najmniej podobało, za rozmaite przestępstwa karcił nas jednš z pęka dyscyplin. Mówię: nas, bo było nas trzech kandydatówdo kary cielesnej: ja tudzież dwaj synowcy starego - Franc i Jan Minclowie. Czujnoœci pryncypała i jego biegłoœci w używaniu sarniej nogi doœwiadczyłem zarazna trzeci dzień po wejœciu do sklepu. Franc odmierzył jakiejœ kobiecie za dziesięć groszy rodzynków. Widzšc, że jedno ziarno upadło na kontuar (stary miałw tej chwili oczy zamknięte), podniosłem jenieznacznie i zjadłem. Chciałem właœnie wyjšć pestkę, która wcisnęła się mi międzyzęby, gdy uczułem na plecach coœ jakby mocne dotknięcie rozpalonego żelaza. - A, szelma! - wrzasnšł stary Mincel i nim zdałem sobie sprawę z sytuacji, przecišgnšł po mnie jeszcze parę razy dyscyplinę, od wierzchu głowy do podłogi. Zwinšłem się w kłębek z bólu, lecz od tej pory nie œmiałem wzišć do ust niczego w sklepie. Migdały, rodzynki, nawet rożki miały dla mnie smak pieprzu. Urzšdziwszy się ze mnš w taki sposób, stary zawiesił dyscyplinę na pęku, wpisał rodzynki i z najdobroduszniejszš minš poczšł cišgnšć za sznurek kozaka. Patrzšc na jego półuœmiechniętš twarz i przymrużone oczy, prawie nie mogłem uwierzyć, że ten jowialny staruszek posiada taki zamach w ręku. I dopiero teraz spostrzegłem, że ów kozak widziany z wnętrza sklepu wydaje się mniej zabawnym niż od ulicy. Sklep nasz był kolonialno-galanteryjno-mydlarski. Towary kolonialne wydawał goœciom Franc Mincel, młodzieniec trzydziestokilkoletni, z rudš głowš i zaspanš fizjognomiš. Ten najczęœciej dostawał dyscyplinš od stryja, gdyż palił fajkę, póŸno wchodził za kontuar, wymykał się z domu po nocach, a nade wszystko niedbale ważył towar. Młodszy zaœ, Jan Mincel, który zawiadywałgalanteriš i obok niezgrabnych ruchów odznaczał się łagodnoœciš, był znowu bity za wykradanie kolorowego papieru i pisywanie na nim listów do panien. Tylko August Katz, pracujšcy przy mydle, nie ulegał żadnym surowcowym upomnieniom. Mizerny ten człeczyna odznaczał się niezwykłš punktualnoœciš. Najraniej przychodził do roboty, krajał mydło i ważył krochmal jak automat; jadł,co mu podano, w najciemniejszym kšcie sklepu, prawie wstydzšc się tego, że doœwiadcza ludzkich potrzeb. O dziesištej wieczorem gdzieœ znikał. W tym otoczeniu upłynęło mi oœm lat, z których każdy dzień był podobny do wszystkich innych dni, jak kropla jesiennego deszczu do innych kropli jesiennego deszczu. Wstawałem rano o pištej, myłem się i zamiatałem sklep. O szóstej otwierałem główne drzwi tudzież okiennicę. W tej chwili, gdzieœ z ulicy zjawiał się August Katz, zdejmował surdut,kładł fartuch i milczšc stawał między beczkš mydła szarego a kolumnš ułożonš zcegiełek mydła żółtego. Potem drzwiami odpodwórka wbiegał stary Mincel mruczšc: Morgen!, poprawiał szlafmycę, dobywał z szuflady księgę, wciskał się w fotel i parę razy cišgnšł za sznurek kozaka. Dopiero ponim ukazywał się Jan Mincel i ucałowawszystryja w rękę, stawał za swoim kontuarem, na którym podczas lata łapał muchy, a w zimie kreœlił palcem albo pięœciš jakieœ figury. Franca zwykle sprowadzano do sklepu. Wchodził z oczyma zaspanymi, ziewajšcy, obojętnie całował stryja w ramię i przez cały dzień skrobał się w głowę w sposób, który mógł oznaczać wielkš sennoœć lub wielkie zmartwienie. Prawie nie było ranka,ażeby stryj, patrzšc na jego manewry, nie wykrzywiał mu się i nie pytał: - No,.. a gdzie, ty szelma, latała? Tymczasem na ulicy budził się szmer i za szybami sklepu coraz częœciej przesuwali się przechodnie. To służšca, to drwal, jejmoœć w kapturze, to chłopak od szewca,to jegomoœć w rogatywce szli w jednš i drugš stronę jak figury w ruchomej panoramie. Œrodkiem ulicy toczyły się wozy, beczki, bryczki - tam i na powrót... Coraz więcej ludzi, coraz więcej wozów, ażnareszcie utworzył się jeden wielki potok uliczny, z którego co chwilę ktoœ wpadał donas za sprawunkiem. - Pieprzu za trojaka... - Proszę funt kawy... - Niech pan da ryżu... - Pół funta mydła... - Za grosz liœci bobkowych... Stopniowo sklep zapełniał się po największej częœci służšcymi i ubogo odzianymi jejmoœciami. Wtedy Franc Mincel krzywił się najwięcej: otwierał i zamykał szuflady, obwijał towar w tutki z szarej bibuły, wbiegał na drabinkę, znowu zwijał,robišc to wszystko z żałosnš minš człowieka, któremu nie pozwalajš ziewnšć. W końcu zbierało się takie mnóstwo interesantów, że i Jan Mincel, i ja musieliœmy pomagać Francowi w sprzedaży.Stary wcišż pisał i zdawał resztę, od czasu do czasu dotykajšc palcami swojej białej szlafmycy, której niebieski kutasik zwieszał mu się nad okiem. Czasem szarpnšł kozaka, a niekiedy z szybkoœciš błyskawicy zdejmował dyscyplinę i ćwiknšłniš którego ze swych synowców. Nader rzadko mogłem zrozumieć: o co mu chodzi?synowcy bowiem niechętnie objaœniali mi przyczyny jego popędliwoœci. Około ósmej napływ interesantów zmniejszał się. Wtedy w głębi sklepu ukazywała się gruba służšca z koszem bułek i kubkami (Franc odwracał się do niej tyłem), a za niš - matka naszego pryncypała, chuda staruszka w żółtej sukni, w ogromnym czepcu na głowie, z dzbankiem kawy w rękach. Ustawiwszy na stole swoje naczynie, staruszka odzywała się schrypniętym głosem: - Gut Morgen, meine Kinder! Der Kaffee ist schon fertig... I zaczynała rozlewać kawę w białe fajansowe kubki. Wówczas zbliżał się do niej stary Mincel i całował jš w rękę, mówišc: - Gut Morgen, meine Mutter! Za co dostawał kubek kawy z trzema bułkami. Potem przychodził Franc Mincel, Jan Mincel, August Katz, a na końcu ja. Każdy całował staruszkę w suchš rękę, porysowanš niebieskimi żyłami, każdy mówił: - Gut Morgen, Grossmutter! I otrzymywał należny mu kubek tudzież trzy bułki. A gdyœmy z poœpiechem wypili naszš kawę, służšca zabierała pusty kosz i zamazane kubki, staruszka swój dzbanek i obie znikały. Za oknem wcišż toczyły się wozy i płynšł w obie strony potok ludzki, z którego co chwila odrywał się ktoœ i wchodził do sklepu. - Proszę krochmalu... - Dać migdałów za dziesištkę... - Lukrecji za grosz... - Szarego mydła... Około południa zmniejszał się ruch za kontuarem towarów kolonialnych, a za to coraz częœciej zjawiali się interesanci po stronie prawej sklepu, u Jana. Tu kupowanotalerze, szklanki, żelazka, młynki, lalki, a niekiedy duże parasole, szafirowe lub pšsowe. Nabywcy, kobiety i mężczyŸni, bylidobrze ubrani, rozsiadali się na krzesłach ikazali sobie pokazywać mnóstwo przedmiotów, targujšc się i żšdajšc coraz to nowych. Pamiętam, że kiedy po lewej stronie sklepu męczyłem się bieganinš i zawijaniem towarów, po prawej - największe strapienie robiła mi myœl: czego ten a ten goœć chce naprawdę i - czy co kupi? W rezultacie jednak i tutaj dużo się sprzedawało; nawet dzienny dochód z galanterii był kilka razy większy aniżeli z towarów kolonialnych i mydła. Stary Mincel i w niedzielę bywał w sklepie. Rano modlił się, a około południa kazał mi przychodzić do siebie na pewien rodzaj lekcji. Sag mir - powiedz mi: was is das? co jest to? Das is Schublade - to jest szublada. Zobacz, co jest w te szublade. Es ist Zimmt- to jest cynamon. Do czego potrzebuje się cynamon? Do zupe, do legumine potrzebuje się cynamon. Co to jest cynamon? Jest taki kora z jedne drzewo. Gdzie mieszka taki drzewo cynamon? W Indii mieszka taki drzewo. Patrz na globus - tu leży Indii. Daj mnie za dziesištkę cynamon... O, du Spitzbub!... jak tobie dam dziesięć raz dyscyplin, ty będziesz wiedział, ile sprzedać za dziesięć groszy cynamon... W ten sposób przechodziliœmy każdš szufladę w sklepie i historię każdego towaru. Gdy zaœ Mincel nie był zmęczony, dyktował mi jeszcze zadania rachunkowe, kazał sumować księgi albo pisywać listy w interesach naszego sklepu. Mincel był bardzo porzšdny, nie cierpiał kurzu, œcierał go z najdrobniejszych przedmiotów. Jednych tylko dyscyplin nigdy nie potrzebował okurzać dzięki swoim niedzielnym wykładom buchalterii, jeografiiitowaroznawstwa. Powoli, w cišgu paru lat, tak przywykliœmy do siebie, że stary Mincel nie mógł obejœć się beze mnie, a ja nawet jego dyscypliny poczšłem uważać za coœ, co należało do familijnych stosunków. Pamiętam, że nie mogłem utulić się z żalu, gdy raz zepsułemkosztowny samowar, a stary Mincel zamiast chwytać za dyscyplinę - odezwał się: - Co ty zrobila, Ignac?... Co ty zrobila!... Wolałbym dostać cięgi wszystkimi dyscyplinami, aniżeli znowu kiedy usłyszeć ten drżšcy głos i zobaczyć wylęknione spojrzenie pryncypała. Obiady w dzień powszedni jadaliœmy w sklepie, naprzód dwaj młodzi Minclowie i August Katz, a następnie ja z pryncypałem. W czasie œwięta wszyscy zbieraliœmy się nagórze i zasiadaliœmy do jednego stołu. Na każdš Wigilię Bożego Narodzenia Mincel dawał nam podarunki, a jego matka w największym sekrecie urzšdzała nam (i swemu synowi) choinkę. Wreszcie w pierwszym dniu miesišca wszyscy dostawaliœmy pensję (ja brałem 10 złotych.) Przy tej okazji każdy musiał wylegitymować się z porobionych oszczędnoœci: ja, Katz, dwaj synowcy i służba. Nierobienie oszczędnoœci, a raczej nieodkładanie co dzień choćby kilku groszy,było w oczach Mincla takim występkiem jakkradzież. Za mojej pamięci przewinęło się przez nasz sklep paru subiektów i kilku uczniów, których pryncypał dlatego tylko usunšł, że nic sobie nie oszczędzili. Dzień, w którym się to wydało, był ostatnim ich pobytu. Nie pomogły obietnice, zaklęcia, całowania po rękach, nawet upadanie do nóg. Stary nie ruszył się z fotelu, nie patrzył na petentów, tylko wskazujšc palcem drzwi, wymawiał jeden wyraz: fort!fort!... Zasada robienia oszczędnoœci stała się już u niego chorobliwym dziwactwem. Dobry ten człowiek miał jednš wadę, oto - nienawidził Napoleona. Sam nigdy o nim nie wspominał, lecz na dŸwięk nazwiska Bonapartego dostawał jakby ataku wœcieklizny; siniał na twarzy, pluł i ał go co dzień, a raz, j ľA48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPch‚ ę(c€h cz,m cç9z%wrzeszczał: szelma! szpitzbub! rozbójnik!... Usłyszawszy pierwszy raz tak szkaradne wymysły, nieomal straciłem przytomnoœć. Chciałem coœ hardego powiedzieć staremu iuciec do pana Raczka, który już ożenił się z mojš ciotkš. Nagle dostrzegłem, że Jan Mincel zasłoniwszy usta dłoniš coœ mruczyirobi miny do Katza. Wytężam słuch i - oto co mówi Jan: - Baje stary, baje! Napoleon był chwat, choćby za to samo, że wygnał hyclów Szwabów. Nieprawda, Katz? A August Katz zmrużył oczy i dalej krajał mydło. Osłupiałem ze zdziwienia, lecz w tej chwili bardzo polubiłem Jana Mincla i Augusta Katza. Z czasem przekonałem się, że w naszym małym sklepie istniejš aż dwa wielkie stronnictwa, z których jedno, składajšce się ze starego Mincla i jego matki, bardzo lubiło Niemców, a drugie, złożone z młodych Minclów i Katza, nienawidziło ich. O ile pamiętam, ja tylko byłem neutralny. W roku 1846 doszły nas wieœci o ucieczce Ludwika Napoleona z więzienia. Rok ten był dla mnie ważny, gdyżzostałem subiektem, a nasz pryncypał, stary Jan Mincel, zakończył życie z powodów dosyć dziwnych. W roku tym handel w naszym sklepie nieco osłabnšł już to z racji ogólnych niepokojów, już z tej, że pryncypał za często i za głoœno wymyœlał na Ludwika Napoleona. Ludzie poczęli zniechęcać się do nas, a nawet ktoœ (może Katz?...) wybił nam jednego dnia szybę w oknie. Otóż wypadek ten, zamiast całkiem odstręczyć publicznoœć, zwabił jš do sklepu i przez tydzień mieliœmy tak duże obroty jak nigdy;aż zazdroœcili nam sšsiedzi. Po tygodniu jednakże sztuczny ruch na nowo osłabnšł iznowu były w sklepie pustki. Pewnego wieczora w czasie nieobecnoœci pryncypała, co już stanowiło fakt niezwykły, wpadł nam drugi kamień do sklepu. Przestraszeni Minclowie pobiegli na górę i szukali stryja, Katz poleciał na ulicę szukać sprawcy zniszczenia, a wtem ukazało się dwu policjantów cišgnšcych... Proszę zgadnšć kogo?... Ani mniej, ani więcej - tylko naszego pryncypała, oskarżajšc go, że to on wybił szybę teraz,a zapewne i poprzednio... Na próżno staruszek wypierał się: nie tylkobowiem widziano jego zamach, ale jeszcze znaleziono przy nim kamień... Poszedł też nieborak do ratusza. Sprawa, po wielu tłumaczeniach i wyjaœnieniach, naturalnie zatarła się; ale stary od tej chwili zupełnie stracił humor ipoczšł chudnšć. Pewnego zaœ dnia, usiadłszy na swym fotelu pod oknem, już nie podniósł się z niego. Umarł oparty brodš na księdze handlowej, trzymajšc w ręce sznurek, którym poruszał kozaka. Przez kilka lat po œmierci stryja synowcy prowadzili wspólnie sklep na Podwalu i dopiero około 1850 roku podzielili się w tensposób, że Franc został na miejscu z towarami kolonialnymi, a Jan z galanteriš i mydłem przeniósł się na Krakowskie, do lokalu, który zajmujemy obecnie. W kilka latpóŸniej Jan ożenił się z pięknš Małgorzatš Pfeifer, ona zaœ (niech spoczywa w spokoju) zostawszy wdowš, oddała rękę swojš Stasiowi Wokulskiemu, który tym sposobem odziedziczył interes, prowadzonyprzez dwa pokolenia Minclów. Matka naszego pryncypała żyła jeszcze długi czas; kiedy w roku 1853 wróciłem z zagranicy, zastałem jš w najlepszym zdrowiu. Zawsze schodziła rano do sklepu izawsze mówiła: - Gut Morgen, meine Kinder! Der Kaffee ist schon fertig... Tylko głos jej z roku na rok przyciszał się, dopóki wreszcie nie umilknšł na wieki. Za moich czasów pryncypał był ojcem i nauczycielem swoich praktykantów i najczujniejszym sługš sklepu; jego matka lub żona były gospodyniami, a wszyscy członkowie rodziny pracownikami. Dziœ pryncypał bierze tylko dochody z handlu, najczęœciej nie zna go i najwięcej troszczy się o to, ażeby jego dzieci nie zostały kupcami. Nie mówię tu o Stasiu Wokulskim, który ma szersze zamiary, tylko myœlę w ogólnoœci, że kupiec powinien siedzieć w sklepie i wyrabiać sobie ludzi, jeżeli chce mieć porzšdnych. Słychać, że Andrassy zażšdał szeœćdziesięciu milionów guldenów na nieprzewidziane wydatki. Więc i Austria zbroi się, a Staœ tymczasem pisze mi; że - nie będzie wojny. Ponieważ nie był nigdy fanfaronem, więc chyba musi być bardzo wtajemniczony w politykę; a w takim razie siedzi w Bułgarii nie przez miłoœć dla handlu... Ciekawym, co on zrobi! Ciekawym!..." ROZDZIAŁ CZWARTY POWRÓT Jest niedziela, szkaradny dzień marcowy; zbliża się południe, lecz ulice Warszawy sš prawie puste. Ludzie nie wychodzš z domówalbo kryjš się w bramach, albo skuleni uciekajš przed siekšcym ich deszczem i œniegiem. Prawie nie słychać turkotu dorożek, gdyż dorożki stojš. Dorożkarze, opuœciwszy kozioł, wchodzš pod budy swoich powozów, a zmoczone deszczem i zasypane œniegiem konie wyglšdajš tak, jakby pragnęły schować się pod dyszel i nakryć własnymi uszami. Pomimo, a może zpowodu tak brzydkiego czasu pan Ignacy, siedzšc w swoim zakratowanym pokoju, jest bardzo wesół. Interesa sklepowe idš wybornie, wystawa w oknach na przyszły tydzień już ułożona, a nade wszystko - lada dzień ma powrócić Wokulski. Nareszciepan Ignacy zda komuœ rachunki i ciężar kierowania sklepem, najdalej zaœ za dwa miesišce wyjedzie sobie na wakacje. Po dwudziestu pięciu latach pracy - i jeszcze jakiej! - należy mu się ten wypoczynek. Będzie rozmyœlał tylko o polityce, będzie chodził, będzie biegał i skakał po polach i lasach, będzie œwistał, a nawet œpiewał jak za młodu. Gdyby nie te bóle reumatyczne, które zresztš na wsi ustšpiš... Więc choć deszcz ze œniegiem bije w zakratowane okna, choć pada tak gęsto, że w pokoju jest mrok, pan Ignacy ma wiosenny humor. Wydobywa spod łóżka gitarę, dostraja jš i wzišwszy kilka akordów, zaczyna œpiewać przez nos pieœń bardzo romantycznš: Wiosna się budzi w całej naturzeWitana rzewnym słowików pieniem; W zielonym gaju, ponad strumieniem; Kwitnš przeœliczne dwie róże. Czarowne te dŸwięki budzš œpišcego na kanapie pudla, który poczyna przypatrywać się jedynym okiem swemu panu. DŸwięki te robiš więcej, gdyż wywołujš na podwórzu jakiœ ogromny cień, który staje w zakratowanym oknie i usiłuje zajrzeć do wnętrza izby, czym zwraca na siebie uwagępana Ignacego. "Tak, to musi być Paweł" - myœli pan Ignacy. Ale Ir jest innego zdania; zeskakuje bowiemz kanapy i z niepokojem wšcha drzwi, jakbyczuł kogoœ obcego. Słychać szmer w sieniach. Jakaœ ręka poszukuje klamki, nareszcie otwierajš się drzwi i na progu staje ktoœ odziany w wielkie futro, upstrzone œniegiem i kroplamideszczu. - Kto to? - pyta się pan Ignacy i na twarz występujš mu silne rumieńce. - Jużeœ o mnie zapomniał, stary?... - cicho ipowoli odpowiada goœć. Pan Ignacy miesza się coraz bardziej. Zasadza na nos binokle, które mu spadajš, potem wydobywa spod łóżka trumienkowatepudło, œpiesznie chowa gitarę i toż samo pudełko wraz z gitarš kładzie na swoim łóżku. Tymczasem goœć zdjšł wielkie futro i baraniš czapkę, a jednooki Ir, obwšchawszy Go, poczyna kręcić ogonem, łasić się i z radosnym skomleniem przypadać mu do nóg. Pan Ignacy zbliża się do goœcia wzruszony izgarbiony więcej niż kiedykolwiek. - Zdaje mi się... - mówi zacierajšc ręce - zdaje mi się, że mam przyjemnoœć... Potem goœcia prowadzi do okna, mrugajšc powiekami. - Staœ... jak mi Bóg miły!... Klepie go po wypukłej piersi, œciska za prawš i za lewš rękę, a nareszcie oparłszyna jego ostrzyżonej głowie swojš dłoń, wykonywa niš taki ruch, jakby mu chciał maœć wetrzeć w okolicę ciemienia. - Cha! cha! cha!... - œmieje się pan Ignacy. - Staœ we własnej osobie... Staœ z wojny!... Cóż to, dopiero teraz przypomniałeœ sobie, że masz sklep i przyjaciół? - dodaje, mocno uderzajšc go w łopatkę. - Niech międiabli wezmš, jeżeli nie jesteœ podobny do żołnierza albo marynarza, ale nigdy do kupca... Przez osiem miesięcy nie był w sklepie!... Co za pierœ... co za łeb... Goœć także się œmiał. Objšł Ignacego za szyję i po kilka razy goršco ucałował go woba policzki, które stary subiekt kolejno nadstawiał mu, nie oddajšc jednak pocałunków. - No i cóż słychać, stary, u ciebie? - odezwał się goœć. - Wychudłeœ, pobladłeœ...- Owszem, trochę nabieram ciała. - Posiwiałeœ... Jakże się masz? - Wybornie. I w sklepie jest nieŸle, trochę zwiększyły nam się obroty. W styczniu i lutym mieliœmy targu za dwadzieœcia pięć tysięcy rubli!... Staœ kochany!... Oœm miesięcy nie było go w domu... Bagatela... Może sišdziesz?- Rozumie się - odpowiedział goœć, siadajšc na kanapie, na której wnet umieœcił się Ir i oparł mu głowę na kolanach. Pan Ignacy przysunšł sobie krzesło. - Może co zjesz? Mam szynkę i trochę kawioru. - Owszem. - Może co wypijesz? Mam butelkę niezłego węgrzyna, ale tylko jeden cały kieliszek. - Będę pił szklankš - odparł goœć. Pan Ignacy zaczšł dreptać po pokoju, kolejno otwierajšc szafę, kuferek i stolik. Wydobył wino i schował je na powrót, potem rozłożył na stole szynkę i kilka bułek. Ręce i powieki drżały mu i sporo czasu upłynęło, nim o tyle się uspokoił, żezgromadził na jeden punkt poprzednio wyliczone zapasy. Dopiero kieliszek wina przywrócił mu silnie zachwianš równowagęmoralnš. Wokulski tymczasem jadł. - No, cóż nowego? - rzekł spokojniejszym tonem pan Ignacy, tršcajšc goœcia w kolano. - Domyœlam się, że ci chodzi o politykę - odparł Wokulski. - Będzie pokój. - A po cóż zbroi się Austria? - Zbroi się za szeœćdziesišt milionów guldenów?... Chce zabrać Boœnię i Hercegowinę. Ignacemu rozszerzyły się Ÿrenice. - Austria chce zabrać?... - powtórzył. - Za co? - Za co? - uœmiechnšł się Wokulski. - Za to,że Turcja nie może jej tego zabronić. - A cóż Anglia? - Anglia także dostanie kompensatę. - Na koszt Turcji? - Rozumie się. Zawsze słabi ponoszš kosztazatargów między silnymi. - A sprawiedliwoœć? - zawołał Ignacy. - Sprawiedliwym jest to, że silni mnożš się i rosnš, a słabi ginš. Inaczej œwiat stałby się domem inwalidów, co dopiero byłoby niesprawiedliwoœciš. Ignacy posunšł się z krzesłem. - I ty to mówisz, Stasiu?... Na serio, bez żartów? Wokulski zwrócił na niego spokojne wejrzenie. - Ja mówię - odparł. - Cóż w tym dziwnego? Czyliż to samo prawo nie stosujesię do mnie, do ciebie, do nas wszystkich?...Za dużo płakałem nad sobš, ażebym się miał rozczulać nad Turcjš. Pan Ignacy spuœcił oczy i umilkł. Wokulski jadł. - No, a jakże tobie poszło? - zapytał Rzecki już zwykłym tonem. Wokulskiemu błysnęły oczy. Położył bułkę i oparł się o poręcz kanapy. - Pamiętasz - rzekł - ile wzišłem pieniędzy,gdym stšd wyjeżdżał? - Trzydzieœci tysięcy rubli, całš gotówkę. - A jak ci się zdaje: ile przywiozłem? - Pięćdzie... ze czterdzieœci tysięcy... Zgadłem?... - pytał Rzecki, niepewnie patrzšc na niego. Wokulski nalał szklankę wina i wypił jš powoli. - Dwieœcie pięćdziesišt tysięcy rubli, z tego dużš częœć w złocie - rzekł dobitnie. - A ponieważ kazałem zakupić banknoty, które po zawarciu pokoju sprzedam, więc będę miał przeszło trzysta tysięcy rubli... Rzecki pochylił się ku niemu i otworzył usta. - Nie bój się - cišgnšł Wokulski. - Grosz tenzarobiłem uczciwie, nawet ciężko, bardzo ciężko. Cały sekret polega na tym, żem miał bogatego wspólnika i że kontentowałem się cztery i pięć razy mniejszym zyskiem niż inni. Toteż mój kapitał cišgle wzrastajšcy był w cišgłym ruchu. - No - dodał po chwili - miałem też szalone szczęœcie... Jak gracz, któremu dziesięć razy z rzędu wychodzi ten sam numer w rulecie. Gruba gra?... prawie co miesišc stawiałem cały majštek, a co dzień życie. - I tylko po to jeŸdziłeœ tam? - zapytał Ignacy. Wokulski drwišco spojrzał na niego. - Czy chciałeœ, ażebym został tureckim Wallenrodem?... - Narażać się dla majštku, gdy się ma spokojny kawałek chleba!... - mruknšł pan Ignacy, kiwajšc głowš i podnoszšc brwi. Wokulski zadrżał z gniewu i zerwał się z kanapy.- Ten spokojny chleb - mówił zaciskajšc pięœci - dławił mnie i dusił przez lat szeœć!... Czy już nie pamiętasz, ilerazy na dzień przypominano mi dwa pokolenia Minclów albo anielskš dobroć mojej żony? Czy był kto z dalszych i bliższych znajomych, wyjšwszy ciebie, który by mnie nie dręczył słowem, ruchem, a choćby spojrzeniem? Ileż to razy mówiono o mnie i prawie do mnie, że karmię się z fartucha żony, że wszystko zawdzięczam pracy Minclów, a nic, ale to nic - własnej energii, choć przecie ja podŸwignšłem ten kramik, zdwoiłem jego dochody... Mincle i zawsze Mincle!... Dziœ niech mnie porównajš z Minclami. Sam jeden przez półroku zarobiłem dziesięć razy więcej aniżelidwa pokolenia Minclów przez pół wieku. Nazdobycie tego, com ja zdobył pomiędzy kulš, nożem i tyfusem, tysišc Minclów musiałoby się pocić w swoich sklepikach i szlafmycach. Teraz już wiem, ilu jestem wart Minclów, i jak mi Bóg miły, dla podobnego rezultatu drugi raz powtórzyłbym mojš grę! Wolę obawiać się bankructwa i œmierci aniżeli wdzięczyć się do tych, którzy kupiš u mnie parasol, albo padać do nóg tym, którzy w moim sklepie raczš zaopatrywać się w waterklozety... - Zawsze ten sam! - szepnšł Ignacy. Wokulski ochłonšł. Oparł się na ramieniu Ignacego i zaglšdajšc mu w oczy rzekł łagodnie: - Nie gniewasz się, stary? - Czego? Alboż nie wiem, że wilk nie będzie pilnował baranów... Naturalnie... - Cóż u was słychać? - powiedz mi. - Akurat tyle, co pisałem ci w raportach. Interesa dobrze idš, towarów przybyło, a jeszcze więcej zamówień. Trzeba jednego subiekta. - WeŸmiemy dwu, sklep rozszerzymy, będzie wspaniały. - Bagatela! Wokulski spojrzał na niego z boku i uœmiechnšł się, widzšc, że stary odzyskujedobry humor. - Ale co w mieœcie słychać? W sklepie, dopóki ty w nim jesteœ, musi być dobrze. - W mieœcie... - Z dawnych kundmanów nie ubył kto? - przerwał mu Wokulski, coraz szybciej chodzšc po pokoju. - Nikt! Przybyli nowi. - A... a... Wokulski stanšł jakby wahajšc się. Nalał znowu szklankę wina i wypił duszkiem. - A Łęcki kupuje u nas?... - Częœciej bierze na rachunek. - Więc bierze... - Tu Wokulski odetchnšł. - Jakże on stoi? - Zdaje się, że to skończony bankrut i bodaj że w tym roku zlicytujš mu nareszciekamienicę. Wokulski pochylił się nad kanapš i zaczšł bawić się z Irem. - Proszę cię... A panna Łęcka nie wyszła za mšż? - Nie. - A nie wychodzi?... - Bardzo wštpię. Kto dziœ ożeni się z pannš majšcš wielkie wymagania, a żadnego posagu? Zestarzeje się, choć ładna. Naturalnie... Wokulski wyprostował się i przecišgnšł. Jego surowa twarz nabrała dziwnie rzewnego wyrazu. - Mój kochany stary! - mówił, bioršc Ignacego za rękę - mój poczciwy stary przyjacielu! Ty nawet nie domyœlasz się, jakim ja szczęœliwy, że cię widzę, i jeszczew tym pokoju. Pamiętasz, ilem ja tu spędziłwieczorów i nocy... jak mnie karmiłeœ... jakoddawałeœ mi co lepsze odzienie... Pamiętasz?... Rzecki uważnie spojrzał na niego i pomyœlał, że wino musi być dobre, skoro aż tak rozwišzało usta Wokulskiemu. Wokulski usiadł na kanapie i oparłszy głowę o œcianę, mówił jakby do siebie: - Nie masz pojęcia, co ja wycierpiałem, oddalony od wszystkich, niepewny, czy już kogo zobaczę, tak strasznie samotny. Bo widzisz, najgorszš samotnoœciš nie jest ta,która otacza człowieka, ale ta pustka w nim samym, kiedy z kraju nie wyniósł ani cieplejszego spojrzenia, ani serdecznego słówka, ani nawet iskry nadziei... Pan Ignacy poruszył się na krzeœle z zamiaremprotestu. - Pozwól sobie przypomnieć - odezwał się -że z poczštku pisywałem listy bardzo życzliwe, owszem, może nawet za sentymentalne. Zraziły mnie dopiero twoje krótkie odpowiedzi. - Alboż ja do ciebie mam żal?... - Tym mniej możesz go mieć do innych pracowników, którzy nie znajš cię tak jak ja. Wokulski ocknšł się. - Ależ ja do żadnego z nich nie mam pretensji. Może - odrobinę - do ciebie, żeœ tak mało pisał o... mieœcie... W dodatku bardzo często ginšł "Kurier" na poczcie, robiły się luki w wiadomoœciach a wtedy męczyły mnie najgorsze przeczucia. - Z jakiej racji? Wszakże u nas nie było wojny - odparł ze zdziwieniem pan Ignacy. - Ach, tak!... Nawet dobrze bawiliœcie się. Pamiętam, w grudniu mieliœcie œwietne żyweobrazy. Kto to w nich występował?... - No, ja na takie głupstwa nie chodzę. - To prawda. A ja tego dnia dałbym - bodaj go co dzień, a raz, j ľA48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPcnz cčč^c€F-ˇcý;g- dziesięć tysięcy rubli, ażeby je zobaczyć. Głupstwo jeszcze większe!... Czy nie tak?... - Zapewne - chociaż dużo tu tłumaczy samotnoœć, nudy... - A może tęsknota - przerwał Wokulski. - Zjadała mi ona każdš chwilę wolnš od pracy, każdš godzinę odpoczynku. Nalej mi wina, Ignacy. Wypił, zaczšł znowu chodzić po pokoju i mówić przyciszonym głosem: - Pierwszy raz spadło to na mnie w czasie przeprawy przez Dunaj, trwajšcej od wieczora do nocy. Płynšłem sam i Cygan przewoŸnik. Nie mogšc rozmawiać, przypatrywałem się okolicy. Były w tym miejscu piaszczyste brzegi jak u nas. I drzewa podobne do naszych wierzb, wzgórza poroœnięte leszczynš i kępy lasów sosnowych. Przez chwilę zdawało mi się, że jestem w kraju i że nim noc zapadnie, znowu was zobaczę. Noc zapadła, ale jednoczeœnie zniknęły mi z oczu brzegi. Byłem sam na ogromnej smudze wody, w której odbijały się nikłe gwiazdy. Wówczas przyszło mi na myœl, że tak daleko jestem od domu, że dziœ ostatnim między mnš i wami łšcznikiem sš tylko te gwiazdy, że w tej chwili u was może nikt nie patrzy na nie, nikt o mnie nie pamięta, nikt!... Uczułem jakby wewnętrzne rozdarcie i wtedy dopiero przekonałem się,jak głębokš mam ranę w duszy. - Prawda, że nigdy nie interesowały mnie gwiazdy - szepnšł pan Ignacy. - Od tego dnia uległem dziwnej chorobie - mówił Wokulski. - Dopóki rozpisywałem listy, robiłem rachunki, odbierałem towary, rozsyłałem moich ajentów, dopókim bodaj dŸwigał i wyładowywał zepsute wozy albo czuwał nad skradajšcymsię grabieżcš, miałem względny spokój. Ale gdym oderwał się od interesów, a nawet gdym na chwilę złożył pióro, czułem ból, jakby mi - czy ty rozumiesz, Ignacy? - jakby mi ziarno piasku wpadło do serca. Bywało, chodzę, jem, rozmawiam, myœlę przytomnie, rozpatruję się w pięknej okolicy, nawet œmieję się i jestem wesół, amimo to czuję jakieœ tępe ukłucie, jakiœ drobny niepokój, jakšœ nieskończenie małš obawę. Ten stan chroniczny, męczšcy nad wszelki wyraz, lada okolicznoœć rozdmuchiwała w burzę. Drzewo znajomej formy, jakiœ obdarty pagórek, kolor obłoku, przelot ptaka, nawet powiew wiatru bez żadnego zresztš powodu budził we mnie tak szalonšrozpacz, że uciekałem od ludzi. Szukałem ustroni tak pustej, gdzie bym mógł upaœć na ziemię i, nie podsłuchany przez nikogo, wyć z bólu jak pies. Czasami w tej ucieczce przed samym sobš doganiała mnie noc. Wtedy spoza krzaków, zwalonych pni i rozpadlin wychodziły naprzeciw mnie jakieœ szare cienie i smutnie kiwały głowami o wybladłych oczach. A wszystkie szelesty liœci, daleki turkot wozów, szmery wód zlewały się w jeden głos żałosny, który mnie pytał: "Przechodniu jasz, ach! co się z tobš stało?..."Ach, co się ze mnš stało... - Nic nie rozumiem - przerwał Ignacy. - Cóż to za szał? - Co?... Tęsknota. - Za czym? Wokulski drgnšł. - Za czym? No... za wszystkim... za krajem... - Dlaczegożeœ nie wracał? - A cóż by mi dał powrót?... Zresztš - nie mogłem. - Nie mogłeœ? - powtórzył Ignacy. - Nie mogłem... i basta! Nie miałem po co wracać - odparł niecierpliwie Wokulski. - Umrzeć tu czy tam, wszystko jedno... Daj mi wina - zakończył nagle, wycišgajšc rękę. Rzecki spojrzał w jego rozgoršczkowanš twarz i odsunšł butelkę. - Daj pokój - rzekł - już i tak jesteœ rozdrażniony... - Dlatego chcę pić... - Dlatego nie powinieneœ pić - przerwał Ignacy. - Za wiele mówisz... może więcej, aniżelibyœ chciał - dodał z naciskiem. Wokulski cofnšł się. Zastanowił się i odparł potrzšsajšc głowš: - Mylisz się. - Zaraz ci dowiodę - odpowiedział Ignacy przyciszonym głosem. - Ty nie jeŸdziłeœ tam wyłšcznie dla zrobienia pieniędzy... - Zapewne - rzekł Wokulski po namyœle. - Bo i na co trzysta tysięcy rubli tobie, któremu wystarczało tysišc na rok?... - To prawda. Rzecki zbliżył swoje usta do jego ucha. - Jeszcze ci powiem, że pieniędzy tych nie przywiozłeœ dla siebie... - Kto wie, czyœ nie zgadł. - Zgaduję więcej, aniżeli myœlisz... Wokulski nagle rozeœmiał się. - Aha, więc tak sšdzisz? - zawołał. - Upewniam cię, że nic nie wiesz, stary marzycielu. - Boję się twojej trzeŸwoœci, pod wpływemktórej gadasz jak wariat. Rozumiesz mnie, Stasiu?... Wokulski wcišż się œmiał. - Masz rację, nie przywykłem pić i wino uderzyło mi do głowy. Ale - już zebrałem zmysły. Powiem ci tylko, że mylisz się gruntownie. A teraz, ażeby ocalić mnie od zupełnego upicia, wypij sam - za pomyœlnoœć moich zamiarów. Ignacy nalał kieliszek i mocno œciskajšc rękę Wokulskiemu, rzekł: - Za pomyœlnoœć wielkich zamiarów... - Wielkich dla mnie, ale w rzeczywistoœci bardzo skromnych. - Niech i tak będzie - mówił Ignacy. - Jestem tak stary, że mi wygodniej nic nie wiedzieć; jestem już nawet tak stary, że pragnę tylko jednej rzeczy - pięknej œmierci. Daj mi słowo, że gdy przyjdzie czas, zawiadomisz mnie... - Tak, gdy przyjdzie czas, będziesz moim swatem. - Już byłem i nieszczęœliwie... - rzekł Ignacy. - Z wdowš przed siedmioma laty? - Przed piętnastoma. - Znowu swoje - rozeœmiał się Wokulski. - Zawsze ten sam! - I tyœ ten sam. Za pomyœlnoœć twoich zamiarów... Jakiekolwiek sš, wiem jedno, żemuszš być godne ciebie. A teraz - milczę... To powiedziawszy Ignacy wypił wino, a kieliszek rzucił na ziemię. Szkło rozbiło sięz brzękiem, który obudził Ira. - ChodŸmy do sklepu - rzekł Ignacy. - Bywajš rozmowy, po których dobrze jest mówić o interesach. Wydobył ze stolika klucz i wyszli. W sieni wionšł na nich mokry œnieg. Rzecki otworzył drzwi sklepu i zapalił kilka lamp. - Co za towary! - zawołał Wokulski. - Chybawszystko nowe? - Prawie. Chcesz zobaczyć?... Tu jest porcelana. Zwracam ci uwagę... - PóŸniej... Daj mi księgę. - Dochodów? - Nie, dłużników. Rzecki otworzył biurko, wydobył księgę i podsunšł fotel. Wokulski usiadł i rzuciwszyokiem na listę, wyszukał w niej jedno nazwisko. - Sto czterdzieœci rubli - mówił czytajšc. - No, to wcale niedużo... - Któż to? - zapytał Ignacy. - A... Łęcki... - Panna Łęcka ma także otwarty kredyt... bardzo dobrze - cišgnšł Wokulski, zbliżywszy twarz do księgi, jakby w niej pismo było niewyraŸne. - A... a... Onegdaj wzięła portmonetkę... Trzy ruble?... to chyba za drogo... - Wcale nie - wtršcił Ignacy. - Portmonetkadoskonała, sam jš wybierałem. - Z którychże to? - spytał niedbale Wokulskii zamknšł księgę. - Z tej gablotki. Widzisz, jakie to cacka. - Musiała jednak dużo między nimi przerzucić... Jest podobno wymagajšca... - Wcale nie przerzucała, dlaczego miałaby przerzucać? - odparł Ignacy. - Obejrzała tę... - Tę?.. - A chciała wzišć tę... - Ach, tę... - szepnšł Wokulski, bioršc do ręki portmonetkę. - Ale ja poradziłem jej innš, w tym guœcie...- Wiesz co, że to jednak jest ładny wyrób. - Tamta, którš ja wybrałem, była jeszcze ładniejsza. - Ta bardzo mi się podoba. Wiesz... ja jš wezmę, bo moja już na nic... - Czekaj, znajdę ci lepszš - zawołał Rzecki.- Wszystko jedno. Pokaż inne towary, może jeszcze co mi się przyda. - Spinki masz?... Krawat, kalosze, parasol... - Daj mi parasol, no... i krawat. Sam wybierz. Będę dziœ jedynym goœciem i w dodatku zapłacę gotówkš. - Bardzo dobry zwyczaj - odparł uradowany Rzecki. Prędko wydobył krawat z szuflady i parasol z okna i podał je ze œmiechem Wokulskiemu. - Po stršceniu rabatu - dodał - jako handlujšcy, zapłaciszsiedem rubli. Pyszny parasol... Bagatela... - To już wróćmy do ciebie - rzekł Wokulski.- Nie obejrzysz sklepu? - spytał Ignacy. - Ach, co mnie to ob... - Nie obchodzi cię twój własny sklep, taki piękny sklep?... - zdziwił się Ignacy. - Gdzież znowu, czy możesz przypuszczać...Ale jestem trochę zmęczony. - Słusznie - odparł Rzecki. - Co racja, to racja. Więc idŸmy. Pozakręcał lampy i przepuœciwszy Wokulskiego, zamknšł sklep. W sieni znowu spotkał ich mokry œnieg i Paweł niosšcy obiad. ROZDZIAŁ PIĽTY DEMOKRATYZACJA PANA I MARZENIA PANNY Z TOWARZYSTWA Pan Tomasz Łęcki z jedynš córkš Izabelš i kuzynkš pannš Florentynš nie mieszkał we własnej kamienicy, lecz wynajmował lokal,złożony z oœmiu pokojów, w stronie Alei Ujazdowskiej. Miał tam salon o trzech oknach, gabinet własny, gabinet córki, sypialniš dla siebie, sypialniš dla córki, pokój stołowy, pokój dla panny Florentyny igarderobę, nie liczšc kuchni i mieszkania dla służby, składajšcej się ze starego kamerdynera Mikołaja, jego żony, która była kucharkš, i panny służšcej, Anusi. Mieszkanie posiadało wielkie zalety. Było suche, ciepłe, obszerne, widne. Miało marmurowe schody, gaz, dzwonki elektryczne i wodocišgi. Każdy pokój w miarę potrzeby łšczył się z innymi lub tworzył zamkniętš w sobie całoœć. Sprzętów wreszcie miało liczbę dostatecznš, ani za mało, ani za wiele, a każdy odznaczał się raczej wygodnš prostotš aniżeli skaczšcymi do oczu ozdobami. Kredens budził w widzu uczucie pewnoœci, że z niego nie zginš srebra; łóżko przywodziło na myœl bezpieczny spoczynek dobrze zasłużonych; stół możnabyło obcišżyć, na krzeœle usišœć bez obawyzałamania się, na fotelu marzyć. Kto tu wszedł, miał swobodę ruchu; nie potrzebował lękać się, że mu coœ zastšpi drogę lub że on coœ zepsuje. Czekajšc na, podarza nie nudził się, otaczały go bowiemrzeczy, które warto było oglšdać. Zarazemwidok przedmiotów, wyrobionych nie wczoraj i mogšcych służyć kilku pokoleniom, nastrajał go na jakiœ ton uroczysty. Na tym poważnym tle dobrze zarysowywali się jego mieszkańcy. Pan Tomasz Łęcki był to szeœćdziesięciokilkoletni człowiek, niewysoki, pełnej tuszy, krwisty. Nosił nieduże wšsy białe i do góry podczesane włosy, tej samej barwy. Miał siwe, rozumne oczy, postawę wyprostowanš, chodził ostro. Na ulicy ustępowano mu z drogi - a ludzie proœci mówili: oto musi być pan z panów. Istotnie, pan Łęcki liczył w swoim rodzie całe szeregi senatorów. Ojciec jego jeszcze posiadał miliony, a on sam za młodu krocie. PóŸniej jednak częœć majštkupochłonęły zdarzenia polityczne, resztę - podróże po Europie i wysokie stosunki. Pan Tomasz bywał bowiem przed rokiem 1870 na dworze francuskim, następnie na wiedeńskim i włoskim. Wiktor Emanuel, oczarowany pięknoœciš jego córki, zaszczycał go swojš przyjaŸniš i nawet chciał mu nadać tytuł hrabiego. Nie dziw, że pan Tomasz po œmierci wielkiego króla przez dwa miesišce nosił na kapeluszu krepę. Od paru lat pan Tomasz nie ruszał się z Warszawy, za mało majšc już pieniędzy, ażeby błyszczeć na dworach. Za to jego mieszkanie stało się ogniskiem eleganckiegoœwiata i było nim aż do czasu rozejœcia siępogłosek, że pan Tomasz postradał nie tylko swój majštek, ale nawet posag panny Izabeli. Pierwsi cofnęli się epuzerowie, za nimi damy majšce brzydkie córki, z pozostałš zaœ resztš zerwał sam pan Tomasz i ograniczył swoje znajomoœci wyłšcznie do stosunków z familiš. Lecz gdy i tu zauważył zniżenie się uczuciowej temperatury, zupełnie wycofał się z towarzystwa, a nawet, ku zgorszeniu wieluszanownych osób, jako właœciciel domu w Warszawie, wpisał się do Resursy Kupieckiej. Chciano go tam zrobić prezesem,ale nie zgodził się. Tylko jego córka bywała u sędziwej hrabinyKarolowej i paru jej przyjaciółek, co znowu dało poczštek pogłosce, że pan Tomasz jeszcze posiada majštek i że zerwał z towarzystwem w częœci przez dziwactwo, w częœci dla poznania rzeczywistych przyjaciół i wybrania córce męża, który by jš kochał dla niej samej, nie dla posagu. Więc znowu dokoła panny Łęckiej poczšł zbierać się tłum wielbicieli, a na stoliku w jej salonie stosy biletów wizytowych. Goœci jednak nie przyjmowano, co zresztš międzynimi nie wywołało zbyt wielkiego oburzenia, ponieważ rozeszła się trzecia z kolei pogłoska, że Łęckiemu licytujš kamienicę. Tym razem w towarzystwie powstał zamęt.Jedni twierdzili, że pan Tomasz jest zdeklarowanym bankrutem, drudzy gotowi byli przysišc, że zataił majštek, aby zapewnić szczęœcie jedynaczce. Kandydaci do małżeństwa i ich rodziny znaleŸli się w dręczšcej niepewnoœci. Ażeby więc nic nie ryzykować i nic nie stracić, składali hołdy pannie Izabeli, nie angażujšc się zbytecznieipo cichu rzucali w jej domu swoje karty, proszšc Boga, ażeby ich czasem nie zaproszono przed wyklarowaniem się sytuacji. O rewizytach ze strony pana Tomasza nie było mowy. Usprawiedliwiano go ekscentrycznoœciš i smutkiem po Wiktorze Emanuelu. Tymczasem pan Tomasz w dzień spacerował po Alejach, a wieczorem grywał w wista w resursie. Fizjognomia jego była zawsze tak spokojna, a postawa tak dumna, że wielbiciele jego córki zupełnie potracili głowy. Rozważniejsi czekali, ale œmielsi poczęli znowu darzyć jšpowłóczystymi spojrzeniami, cichym westchnieniem lub drżšcym uœciskiem ręki, na co panna odpowiadała lodowatš, a niekiedy pogardliwš obojętnoœciš. Panna Izabela była niepospolicie pięknš kobietš. Wszystko w niej było oryginalne i doskonałe. Wzrost więcej niż œredni, bardzo kształtna figura, bujne włosy blondz odcieniem popielatym, nosek prosty, usta trochę odchylone, zęby perłowe, ręce i stopy modelowe. Szczególne wrażenie robiły jej oczy, niekiedy ciemne i rozmarzone, niekiedy pełne iskier wesołoœci, czasem jasnoniebieskie i zimne jak lód. Uderzajšca była gra jej fizjognomii. Kiedy mówiła, mówiły jej usta, brwi, nozdrza, ręce, cała postawa, a nade wszystko oczy,którymi zdawało się, że chce przelać swojš duszę w słuchacza. Kiedy słuchała, zdawało się, że chce wypić duszę z opowiadajšcego. Jej oczy umiały tulić, pieœcić, płakać bez łez, palić i mrozić. Niekiedy można było myœleć, że rozmarzona otoczy kogoœ rękoma i oprze mu głowę na ramieniu; lecz gdy szczęœliwy topniał z rozkoszy, nagle wykonywała jakiœruch, który mówił, że schwycić jej niepodobna, gdyż albo wymknie się, albo odepchnie, albo po prostu każe lokajowi wyprowadzić wielbiciela za drzwi... Ciekawym zjawiskiem była dusza panny Izabeli. Gdyby jš kto szczerze zapytał: czym jest œwiat, a czym ona sama? niezawodnie odpowiedziałaby, że œwiat jest zaczarowanym ogrodem, napełnionym czarodziejskimi zamkami, a ona - boginiš czy nimfš uwięzionš w formy cielesne. Panna Izabela od kolebki żyła w œwiecie pięknym i nie tylko nadludzkim, ale - nadnaturalnym. Sypiała w puchach, odziewała się w jedwabie i hafty, siadała na rzeŸbionych i wyœciełanych hebanach lubpalisandrach, piła z kryształów, jadała ze sreber i porcelany kosztownej jak złoto. Dla niej nie istniały pory roku, tylko wiekuista wiosna, pełna łagodnego œwiatła,żywych kwiatów i woni. Nie istniały pory dnia, gdyż nieraz przez całe miesišce kładła się spać o ósmej rano, a jadała obiad o drugiej po północy. Nie istniały różnice położeń geograficznych, gdyż w Paryżu, Wiedniu, Rzymie, Berlinie czy Londynie znajdowali się ci sami ludzie, te same obyczaje, te same sprzęty, a nawet te same potrawy: zupy z wodorostów Oceanu Spokojnego, ostrygi z Morza Północnego, ryby z Atlantyku albo z Morza Œródziemnego, zwierzyna ze wszystkich krajów, owoce ze wszystkich częœci œwiata. Dla niej nie istniała nawet siła ciężkoœci, gdyż krzesła jej podsuwano, talerze podawano, jš samš na ulicy wieziono, na schody wprowadzano, na góry wnoszono. Woalka chroniła jš od wiatru, kareta od deszczu, sobole od zimna, parasolka i rękawiczki od słońca. I tak żyła z dnia na dzień, z miesišca na miesišc, z roku na rok, wyższa nad ludzi, a nawet nad prawa natury. Dwa razy spotkała jš straszna burza, raz w Alpach, drugi - na Morzu Œródziemnym. Truchleli najodważniejsi, ale panna Izabela ze œmiechem przysłuchiwałasię łoskotowi druzgotanych skał i trzeszczeniu okrętu, ani przypuszczajšc możliwoœci niebezpieczeństwa. Natura urzšdziła dla niej piękne widowisko z piorunów, kamieni i morskiego odmętu, jak w innym czasie pokazała jej księżyc nad Jeziorem Genewskim albo nad wodospadem Renu rozdarła chmury, które zakrywały słońce. To samo przecie robiš co dzień maszyniœci teatrów i nawet w zdenerwowanych damach nie wywołujš obawy. Ten œwiat wiecznej wiosny, gdzie szeleœciłyjedwabie, rosły tylko rzeŸbione drzewa, a glina pokrywała się artystycznymi malowidłami, ten œwiat miał swojš specjalnš ludnoœć. Właœciwymi jego mieszkańcami były księżniczki i ksišżęta, co dzień, a raz, j ľA48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPbc˛cAôc5-Ňc Pőc?Eýc@Bˇ cAů+CcB<:,%œcigano by i wyklinano tych poczciwców, a oni - może wyœwiadczyliby mi łaskę. O, bo nie znajš, w snach mogilnych Drzemišcy, ciężkich trosk żywota I duch się ich już nie szamota W pragnieniach - tęsknych a bezsilnych... Ależ ja zaczynam być naprawdę sentymentalny?... muszę mieć nerwy dobrzerozbite. Bulwar jednak nie wytępiłby takich oto Mohikanów; przenieœliby się na Pragę albo za Pragę, uprawialiby w dalszym cišgu swoje rzemiosło, kochaliby się jak ta dwójeczka, ba, nawet mnożyliby się. Co za piękne, ojczyzno, będziesz miała potomstwo, urodzone i wychowane na tym œmietniku, z matki okrytej wysypkš i beznosego ojca!... Moje dzieci byłyby inne; po niej wzięłyby pięknoœć, po mnie siłę... No, ale ich nie będzie. W tym kraju tylko choroba, nędza i zbrodnia znajdujš weselne łożnice, nawet przytułki dla potomstwa. Strach, co się tu stanie za kilka generacji... A przecie jest proste lekarstwo: praca obowišzkowa - słusznie wynagradzana. Ona jedna może wzmocnić lepsze indywidua, a bez krzyku wytępić złe i... mielibyœmy ludnoœć dzielnš, jak dziœ mamy zagłodzonš lub chorš". A potem, nie wiadomo z jakiej racji, pomyœlał:"Cóż z tego, że trochę kokietuje?... Kokieteria u kobiet jest jak barwa i zapach u kwiatów. Taka już ich natura, że każdemu chcš się podobać, nawet Mraczewskim... Dla wszystkich kokieteria, a dla mnie: zapłać temu panu!... Może ona myœli, że ja oszukałem ich na kupnie srebra?... To byłoby kapitalne!" Nad samym brzegiem Wisły leżał stos belek. Wokulski uczuł znużenie, siadł i patrzył. W spokojnej powierzchni wody odbijała się Saska Kępa, już zieleniejšca, i praskie domy z czerwonymi dachami; na œrodku rzeki stała nieruchoma berlinka. Niewiększym wydawał się ten okręt, który zeszłego lata widział Wokulski na Morzu Czarnym, unieruchomiony z powodu zepsucia się machin. "Leciał jak ptak i nagle utknšł; zabrakło wnim motoru. Spytałem się wówczas: a możeija kiedyœ stanę w biegu? - no, i stanšłem. Jakież to pospolite sprężyny wywołujš ruchw œwiecie: trochę węgla ożywia okręt, trochę serca - człowieka..."W tej chwili żółtawy, za wczesny motyl przeleciał mu nad głowš w stronę miasta. "Ciekawym, skšd on się wzišł? - myœlał Wokulski. - Natura miewa kaprysy i - analogie - dodał. - Motyle istniejš także w rodzaju ludzkim: piękna barwa, latanie nad powierzchniš życia, karmienie się słodyczami, bez których ginš - oto ich zajęcie. A ty, robaku, nurtuj ziemię i przerabiaj jš na grunt zdolny do siewu. Oni bawiš się, ty pracuj; dla nich istnieje wolnaprzestrzeń i œwiatło, a ty ciesz się jednymtylko przywilejem: zrastania się, jeżeli cię rozdepcze ktoœ nieuważny. I tobież to wzdychać do motyla, głupi?... I dziwić się, że ma wstręt do ciebie?... Jakiż łšcznik może istnieć między mnš i niš?.. No, gšsienica jest także podobna do robaka, póki nie zostanie motylem. Ach, więc to ty masz zostać motylem, kupcze galanteryjny?... Dlaczegóż by nie? Cišgłe doskonalenie się jest prawem œwiata, a ileżto kupieckich rodów w Anglii zostało lordowskimi moœciami. W Anglii!... Tam jeszcze istnieje epoka twórcza w społeczeństwie; tam wszystko doskonali się i wstępuje na wyższe szczeble. Owszem, tam nawet ci wyżsi przycišgajš do siebie nowe siły. Lecz u naswyższa warstwa zakrzepła jak woda na mrozie i nie tylko wytworzyła osobny gatunek, który nie łšczy się z resztš, ma do niej wstręt fizyczny, ale jeszcze własnš martwotš krępuje wszelki ruch z dołu. Co się tu łudzić: ona i ja to dwa różne gatunki istot, naprawdę jak motyl i robak. Mam dla jej skrzydeł opuszczać swojš norę i innych robaków?... To sš moi -ci, którzy leżš tam na œmietniku, i może dlatego sš nędzni, a będš jeszcze nędzniejsi, że ja chcę wydawać po trzydzieœci tysięcy rubli rocznie na zabawę w motyla. Głupi handlarzu, podły człowieku!... Trzydzieœci tysięcy rubli znaczš tyle, co szeœćdziesišt drobnych warsztatów albo sklepików, z których żyjš całe rodziny. I to ja mam byt ich zniszczyć, wyssać z nichludzkie dusze i wypędzić na ten œmietnik?... No dobrze, ale gdyby nie ona, czy miałbym dziœ majštek?... Kto wie, co się stanie ze mnš i z tymi pieniędzmi bez niej? Może właœnie dopiero przy niej nabiorš one twórczych własnoœci; może choć kilkanaœcie rodzin z nich skorzysta?..." Wokulski odwrócił się i nagle zobaczył na ziemi swój własny cień. Potem przypomniałsobie, że ten cień chodzi przed nim, za nimalbo obok niego zawsze i wszędzie, jak myœl o tamtej kobiecie chodziła za nim wszędzie i zawsze, na jawie i we œnie, mieszajšc się do wszystkich jego celów, planów i czynów. "Nie mogę wyrzec się jej" - szepnšł, rozkładajšc ręce, jakby tłumaczył się komuœ. Wstał z belek i wrócił do miasta. Idšc przez ulicę OboŸnš przypomniał sobie furmana Wysockiego, któremu koń padł, i zdawało mu się, że widzi cały szereg wozów, przed którymi leżš padłe konie, cały szereg rozpaczajšcych nad nimi furmanów, a przy każdym gromadę mizernych dzieci i żonę, która pierze bieliznę takim, co płacić nie mogš. "Koń?.. " - szepnšł Wokulski i czegoœ sercemu się œcisnęło. Raz, w marcu, przechodzšc Alejš Jerozolimskš, zobaczył tłum ludzi, czarny wóz węglarski stojšcy w poprzek drogi podbramš, a o parę kroków dalej wyprzężonego konia. - Co się to stało? - Koń złamał nogę - odparł wesoło jeden zprzechodniów, który miał fiołkowy szalik na szyi i trzymał ręce w kieszeniach. Wokulski mimochodem spojrzał na delikwenta. Chudy koń z wytartymi bokami stał przywišzany do młodego drzewka unoszšc w górę tylnš nogę. Stał cicho, patrzył wywróconym okiem na Wokulskiego i gryzł z bólu gałšzkę okrytš szronem. "Dlaczego dziœ dopiero przypomniał mi się ten koń? - myœlał Wokulski - dlaczego ogarnia mnie taki żal?" Szedł OboŸnš pod górę, rozmarzony, i czuł, że w cišgu kilku godzin, które spędziłw nadrzecznej dzielnicy, zaszła w nim jakaœ zmiana. Dawniej - dziesięć lat temu, rok temu, wczoraj jeszcze, przechodzšc ulicami, nie spotykał na nich nic szczególnego. Snuli się ludzie, jeŸdziły dorożki, sklepy otwierały goœcinne objęcia dla przechodniów. Ale teraz przybył mu jakby nowy zmysł. Każdy obdarty człowiek wydawał mu się istotš wołajšcš o ratunek tym głoœniej, że nic nie mówił, tylko rzucał trwożne spojrzenia jak ów koń ze złamanš nogš. Każda uboga kobieta wydawała mu się praczkš, która wyżartymiod mydła rękami powstrzymuje rodzinę nadbrzegiem nędzy i upadku. Każde mizerne dziecko wydawało mu się skazanym na œmierć przedwczesnš albo na spędzanie dni i nocy w œmietniku przy ulicy Dobrej. I nie tylko obchodzili go ludzie. Czuł zmęczenie koni cišgnšcych ciężkie wozy i ból ich karków tartych do krwi przez chomšto. Czuł obawę psa, który szczekał na ulicy zgubiwszy pana, i rozpacz chudej suki z obwisłymi wymionami, która na próżno biegała od rynsztoka do rynsztoka szukajšc strawy dla siebie i szczeništ. I jeszcze, na domiar cierpień, bolały go drzewa obdarte z kory, bruki podobne do powybijanych zębów, wilgoć na œcianach, połamane sprzęty i podarta odzież. Zdawało mu się, że każda taka rzecz jest chora albo zraniona, że skarży się: " Patrz,jak cierpię...", i że tylko on słyszy i rozumie jej skargi. A ta szczególna zdolnoœć odczuwania cudzego bólu urodziła się w nim dopiero dziœ, przed godzinš. Rzecz dziwna! przecie miał już ustalonš opinię hojnego filantropa. Członkowie Towarzystwa Dobroczynnoœci we frakach składali mu podziękowania za ofiarę dla wiecznie łaknšcej instytucji; hrabina Karolowa we wszystkich salonach opowiadała o pienišdzach, które złożył na jej ochronę; jego służba i subiekci sławili go za podwyższenie im pensji. Ale Wokulskiemu rzeczy te nie sprawiały żadnej przyjemnoœci, tak jak on sam nie przywišzywał do nich żadnej wagi. Rzucał tysišce rubli do kas urzędowych dobroczyńców, ażeby kupić za to rozgłos, nie pytajšc, co się zrobi z pieniędzmi. I dopiero dziœ, kiedy dziesięcioma rublami wydobył człowieka z niedoli, kiedy nikt nie mógł głosić przed œwiatem o jego szlachetnoœci, dopiero dziœ poznał, co to jest ofiara. Dopiero dziœ przed jego zdumionym okiem stanęła nowa, nie znana dotychczas częœć œwiata - nędza, której trzeba pomagać. "Tak, alboż ja dawniej nie widywałem nędzy?..." - szepnšł Wokulski. I przypomniał sobie całe szeregi ludzi obdartych, mizernych, a szukajšcych pracy, chudych koni, głodnych psów, drzewz obdartš korš i połamanymi gałęŸmi. Wszystko to przecie spotykał bez wrażenia.I dopiero gdy wielki ból osobisty zaorał muizbronował duszę, na tym gruncie użyŸnionym krwiš własnš i skropionym niewidzialnymi dla œwiata łzami wyrosła osobliwa roœlina: współczucie powszechne, ogarniajšce wszystko - ludzi, zwierzęta, nawet przedmioty, które nazywajš martwymi. Doktór powiedziałby, że utworzyła mi się nowa komórka w mózgu albo że połšczyło się kilka dawnych" - pomyœlał. "Tak, ale co dalej?..." Dotychczas bowiem miał tylko jeden cel: zbliżyć się do panny Izabeli. Dziœ przybył mu drugi: wydobyć z niedostatku Wysockiego. "Mała rzecz!..." "Przenieœć jego brata pod Skierniewice..." -dodał jakiœ głos. "Drobnostka". Ale poza tymi dwoma ludŸmi stanęło zaraz kilku innych, za nimi jeszcze kilku, potem olbrzymi tłum borykajšcy się z wszelkiego rodzaju nędzš i wreszcie - cały ocean cierpień powszechnych, które wedle sił należało zmniejszyć, a przynajmniej powœcišgnšć od dalszego rozlewu. "Przywidzenia... abstrakcje... zdenerwowanie!" - szepnšł Wokulski. To była jedna droga. Na końcu bowiem drugiej widział cel realny i jasno okreœlony- pannę Izabelę. "Nie jestem Chrystusem, ażeby poœwięcać się za całš ludzkoœć". "Więc na poczštek zapomnij o Wysockich" - odparł głos wewnętrzny. "No, głupstwo! Jakkolwiek jestem dziœ rozkołysany, ależ nie mogę być œmieszny - myœlał Wokulski. - Zrobię, co się da i komu można, lecz osobistego szczęœcia nie wyrzeknę się, to darmo..." W tej chwili stanšł przed drzwiami swego sklepu i wszedł tam. W sklepie zastał Wokulski tylko jednš osobę. Była to dama wysoka, w czarnych szatach, nieokreœlonego wieku. Przed niš leżał stos neseserek: drewnianych, skórzanych, pluszowych i metalowych, prostych i ozdobnych, najdroższych i najtańszych, a wszyscy subiekci byli na służbie. Klejn podawał coraz nowe neseserki, Mraczewski chwalił towar, a Lisiecki akompaniował mu ruchami ręki i brody. Tylko pan Ignacy wybiegł naprzeciw pryncypała. - Z Paryża przyszedł transport - rzekł do Wokulskiego. - Myœlę, że trzeba odebrać jutro. - Jak chcesz. - Z Moskwy obstalunki za dziesięć tysięcy rubli, na poczštek maja. - Spodziewałem się. - Z Radomia za dwieœcie rubli, ale furman upomina się na jutro. Wokulski ruszył ramionami. - Trzeba raz zerwać z tym kramarstwem - odezwał się po chwili. - Interes żaden, a wymagania ogromne. - Zerwać z naszymi kupcami?... - spytał zdziwiony Rzecki. - Zerwać z Żydami - wtršcił półgłosem Lisiecki. - Bardzo dobrze robi szef, wycofujšc się z tych parszywych stosunków. Nieraz aż wstyd wydawać reszty, tak pienišdze zalatujš cebulš.Wokulski nic nie odpowiedział. Usiadłdo swej księgi i udawał, że rachuje, ale naprawdę nie robił nic, nie miał siły. Przypomniał sobie tylko swoje niedawne marzenia o uszczęœliwieniu ludzkoœci i osšdził, że musi być mocno zdenerwowany."Rozigrał się we mnie sentymentalizm i fantazja - myœlał. - Zły to znak. Mogę oœmieszyć się, zrujnować..."I machinalnie przypatrywał się niezwykłej fizjognomii damy, która wybierała neseserki. Była ubrana skromnie, miała gładko uczesane włosy. Na jej twarzy białej i razem żółtejmalował się głęboki smutek; spoza ust przyciętych wyglšdała złoœć, a ze spuszczonych oczu błyskał czasami gniew, niekiedy pokora. Mówiła głosem cichym i łagodnym, a targowała się jak stu skšpców. To było za drogie, tamto za tanie; tu plusz stracił barwę, tam zaraz odlezie skórka, a owdzie ukazuje się rdza na okuciach. Lisiecki już cofnšł się od niej rozgniewany, Klejn odpoczywał, a tylko Mraczewski rozmawiałz niš jak z osobš znajomš. W tej chwili otworzyły się drzwi sklepu i ukazał się w nich jeszcze oryginalniejszy jegomoœć. Lisiecki powiedział o nim, że jestpodobny do suchotnika, któremu w trumnie zaczęły odrastać wšsy i faworyty. Wokulski zauważył, że goœć ma gapiowato otwarte usta, a za ciemnymi binoklami nosi duże oczy, z których przeglšdało jeszcze większe roztargnienie. Goœć wszedł kończšc rozmowę z kimœ na ulicy, lecz wnet cofnšł się, aby swego towarzysza pożegnać. Potem znowu wszedłiznowu cofnšł się, zadzierajšc do góry głowę, jakby czytał szyld. Nareszcie wszedł na dobre, ale drzwi za sobš nie zamknšł. Wypadkowo spojrzał na damę i - spadły mu z nosa ciemne binokle. - A... a... a!... - zawołał. Ale dama gwałtownie odwróciła się od niego do neseserek i upadła na krzesło. Do przybysza wybiegł Mraczewski i uœmiechajšc się dwuznacznie, zapytał: - Pan baron rozkaże?... - Spinki, uważa pan, spinki zwyczajne, złote albo stalowe... Tylko, rozumie pan, muszš być w kształcie czapki dżokejskiej i - z biczem... Mraczewski otworzył gablotkę ze spinkami.- Wody... - odezwała się dama słabym głosem. Rzecki nalał jej wody z karafki i podał z oznakami współczucia. - Pani dobrodziejce słabo?... Może by doktora... - Już mi lepiej - odparła. Baron oglšdał spinki, ostentacyjnie odwracajšc się tyłem do damy. - A może, czy nie sšdzi pan, byłyby lepsze spinki w formie podków? - pytał Mraczewskiego. - Myœlę, że panu baronowi potrzebne sš i te, i te. Sportsmeni noszš tylko oznaki sportsmeńskie, ale lubiš odmianę. - Powiedz mi pan - odezwała się nagle damado Klejna - na co podkowy ludziom, którzy nie majš za co utrzymywać koni?... - Otóż, proszę pana - mówił baron - wybrać mi jeszcze parę drobiazgów w formie podkowy... - Może by popielniczkę? - zapytał Mraczewski. - Dobrze, popielniczkę - odparł baron. - Może gustowny kałamarz z siodłem, dżokejkš, szpicrutš? - Proszę o gustowny kałamarz z siodłem i dżokejkš... - Powiedz mi pan - mówiła dama do Klejna podniesionym głosem - czy wam nie wstyd zwozić tak kosztowne drobiazgi, kiedy kraj jest zrujnowany?... Czy nie wstyd kupować konie wyœcigowe... - Drogi panie - zawołał niemniej głoœno baron do Mraczewskiego - zapakuj wszystkie te garnitury, popielniczkę, kałamarz i odeszlij mi do domu. Macie przeœliczny wybór towarów... Serdecznie dziękuję... Adieu!... I wybiegł ze sklepu, wracajšc się parę razy i spoglšdajšc na szyld nad drzwiami. Po odejœciu oryginalnego barona w sklepie zapanowało milczenie. Rzecki patrzył na drzwi, Klejn na Rzeckiego, a Lisiecki na Mraczewskiego, który znajdujšc się z tyłu damy, krzywił się w sposób bardzo dwuznaczny. Dama z wolna podniosła się z krzesła i zbliżyła się do kantorka, za którym siedział Wokulski. - Czy mogę spytać - rzekła drżšcym głosem - ile panu winien jest ten pan, którydopiero co wyszedł?... - Rachunki tego pana ze mnš, szanowna pani, gdyby je miał, należš tylko do niego i do mnie - odpowiedział Wokulski, kłaniajšc się. - Panie - cišgnęła dalej rozdrażniona dama - jestem Krzeszowska, a ten pan jest moimmężem. Długi jego obchodzš mnie, ponieważon zagarnšł mój majštek, o który w tej chwili toczy się między nami proces... - Daruje pani - przerwał Wokulski - ale stosunki między małżonkami do mnie nie należš. - Ach, więc tak?... Zapewne, że dla kupca jest to najwygodniej. Adieu. I opuœciła sklep, trzaskajšc drzwiami. W kilka minut po jej odejœciu wbiegł do sklepu baron. Parę razy wyjrzał na ulicę, anastępnie zbliżył się do Wokulskiego. - Najmocniej przepraszam - rzekł, usiłujšc utrzymać binokle na nosie - ale jako stały goœć pański oœmielę się w zaufaniu zapytać: co mówiła dama, która wyszła przed chwilš?... Bardzo przepraszam za mojš œmiałoœć, ale w zaufaniu... - Nic nie mówiła, co by kwalifikowało się do powtórzenia - odparł Wokulski. - Bo uważa pan, jest to, niestety! moja żona... Pan wie, kto jestem... Baron Krzeszowski... Bardzo zacna kobieta, bardzoœwiatła, ale skutkiem œmierci naszej córki trochę zdenerwowana i niekiedy... Pojmuje pan?... Więc nic?.. - Nic. Baron ukłonił się i już we drzwiach skrzyżował spojrzenia z Mraczewskim, biłby się wrzask, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żCPŹcDügaEcXc €Fť+wc G2: % HR?+ który mrugnšł na niego. - Więc tak?... - rzekł baron, ostro patrzšc na Wokulskiego. I wybiegł na ulicę. Mraczewski skamieniał ioblał się rumieńcem powyżej włosów. Wokulski trochę pobladł, lecz spokojnie usiadł do rachunków. - Cóż to za oryginalne diabły, panie Mraczewski? - spytał Lisiecki. - A to cała historia! - odparł Mraczewski przypatrujšc się spod oka Wokulskiemu. - Jest to baron Krzeszowski, wielki dziwak,i jego żona, trochę narwana. Nawet skuzynowani ze mnš, ale cóż!... - westchnšłspoglšdajšc w lustro. - Ja nie mam pieniędzy, więc muszę być w handlu; oni jeszcze majš, więc sš moimi kundmanami... - Majš bez pracy!... - wtršcił Klejn. - Ładnyporzšdek œwiata, co? - No, no... już mnie pan do swoich porzšdków nie nawracaj - odparł Mraczewski. - Otóż pan baron i pani baronowa od roku prowadzš ze sobš wojnę.On chce rozwodu, na co ona się nie zgadza;ona chce przepędzić go od zarzšdu swoim majštkiem, na co on się nie zgadza. Ona nie pozwala mu trzymać koni, szczególniej jednego wyœcigowca; a on nie pozwala jej kupić kamienicy po Łęckich, w której pani Krzeszowska mieszka i gdzie straciła córkę. Oryginały!... Bawiš ludzi, wymyœlajšcjedno na drugie... Opowiadał lekkim tonem i kręcił się po sklepie z minš panicza, który przyszedł tu na chwilkę, ale zaraz wyjdzie. Wokulski mienił się, siedzšc na fotelu; już nie mógł znieœć głosu Mraczewskiego. "Kuzyn Krzeszowskich... - myœlał. - Dostaniebilet miłosny od panny Izabeli... A infamis!..." I przemógłszy się wrócił do swej księgi. Do sklepu znowu poczęli wchodzić goœcie, wybierać towary, targować się, płacić. Ale Wokulski widział tylko ich cienie, pogršżonyw pracy. A im dłuższe sumował kolumny, im większe wypadały mu sumy, tym bardziej czuł, że w sercu kipi mu jakiœ gniew bezimienny. O co?... na kogo?... mniejsza. Dosyć, że ktoœ za to zapłaci, pierwszy z brzegu. Około siódmej sklep już stanowczo wyludniłsię, subiekci rozmawiali, Wokulski wcišż rachował. Wtem znowu usłyszał nieznoœny głos Mraczewskiego, który mówił aroganckim tonem: - Co mi pan, panie Klejn, będzie zawracał głowę!... Wszyscy socjaliœci sš złodzieje, bo chcieliby dzielić się cudzym, i - szubrawcy, bo majš na dwu jednš parę butów i nie wierzš w chustki do nosa. - Nie mówiłbyœ pan tak - odparł smutnie Klejn - gdybyœ przeczytał choć z parę broszurek, nawet niedużych. - Błazeństwo... - przerwał Mraczewski, włożywszy ręce w kieszenie. - Będę czytałbroszury, które chcš zniszczyć rodzinę, wiarę i własnoœć!... No, takich głupich nie znajdziesz pan w Warszawie. Wokulski zamknšł księgę i włożył jš do kantorka. W tej chwili znowu weszły do sklepu trzy panie, żšdajšc rękawiczek. Targ z nimi przecišgnšł się z kwadrans. Wokulski siedział na fotelu i patrzył w okno; gdy zaœ damy wyszły, odezwał się tonem bardzo spokojnym: - Panie Mraczewski. - Co pan każe?... - spytał piękny młodzieniec, biegnšc do kantorka krokiem kontredansowym. - Od jutra niech pan postara się o inne miejsce - rzekł krótko Wokulski. Mraczewski osłupiał. - Dlaczego, panie szefie?... Dlaczego?... - Dlatego, że u mnie już pan nie ma miejsca.- Jakiż powód?... Przecie chyba nic złego nie zrobiłem? Gdzież pójdę, jeżeli pan tak nagle pozbawi mnie posady? - Œwiadectwo dostanie pan dobre - odparł Wokulski. - Pan Rzecki wypłaci panu pensję za następny kwartał, wreszcie - za pięć miesięcy... A powód jest ten, że ja i pan niepasujemy do siebie... Zupełnie nie pasujemy.- Mój Ignacy, zrób z panem Mraczewskim rachunek do pierwszego paŸdziernika. To powiedziawszy, Wokulski wstał z fotelu i wyszedł na ulicę. Dymisja Mraczewskiego zrobiła takie wrażenie, że subiekci nie przemówili między sobš ani słowa, a pan Rzecki kazał zamknšć sklep, chociaż nie było jeszcze ósmej. Pobiegł zaraz do mieszkania Wokulskiego, lecz go tam nie zastał. Przyszedł drugi raz o jedenastej wnocy, lecz w oknach było ciemno, i pan Ignacy wrócił do siebie zgnębiony. Na drugi dzień, w Wielki Czwartek, Mraczewski już nie pokazał się w sklepie. Pozostali koledzy jego byli smutni i czasem naradzali się między sobš po cichu. Około pierwszej przyszedł Wokulski. Lecz nim usiadł do kantorka, otworzyły się drzwi i zwykłym wahajšcym się krokiem wbiegł pan Krzeszowski, zadajšc sobie wiele trudunad osadzeniem binokli na nosie. - Panie Wokulski - zawołał roztargniony goœć, prawie ode drzwi. - W tej chwili dowiaduję się... Jestem Krzeszowski... Dowiaduję się, że ten biedny Mraczewski z mojej winy otrzymał dymisję. Ależ, panie Wokulski, ja wczoraj bynajmniej nie miałempretensji do pana... Ja szanuję dyskrecję, jakš okazał pan w sprawie mojej i mojej żony... Ja wiem, że pan jej odpowiedział, jak przystało na dżentelmena... - Panie baronie - odparł Wokulski - ja nie prosiłem pana o œwiadectwo przyzwoitoœci.Poza obrębem tego - co pan każe?... - Przyszedłem prosić o przebaczenie biednemu Mraczewskiemu, który nawet... - Do pana Mraczewskiego nie mam żadnej pretensji, nawet tej, ażeby do mnie wracał. Baron przygryzł wargi. Chwilę milczał, jakby odurzony szorstkš odmowš; na koniecukłonił się i cicho powiedziawszy: "Przepraszam...", opuœcił sklep. Panowie Klejn i Lisiecki cofnęli się za szafyipo krótkiej naradzie wrócili do sklepu, od czasu do czasu rzucajšc na siebie smutne, lecz wymowne spojrzenia. Około trzeciej po południu ukazała się paniKrzeszowska. Zdawało się, że jest bledsza,żółciejsza i jeszcze czarniej ubrana niż wczoraj. Lękliwie obejrzała się po sklepie, a spostrzegłszy Wokulskiego, zbliżyła się do kantorka. - Panie - rzekła cicho - dziœ dowiedziałam się, że pewien młody człowiek, Mraczewski, z mojej winy stracił u pana miejsce. Jego nieszczęœliwa matka... - Pan Mraczewski już nie jest u mnie i nie będzie - odparł Wokulski z ukłonem. - Czymwięc mogę pani służyć?... Pani Krzeszowska miała widocznie ułożonš dłuższš mowę. Na nieszczęœcie spojrzała Wokulskiemu w oczy i... z wyrazem: "Przepraszam...", wyszła ze sklepu. Panowie Klejn i Lisiecki mrugnęli na siebie wymowniej niż dotychczas, lecz poprzestalina jednomyœlnym wzruszeniu ramionami. Dopiero około pištej po południu zbliżył siędo Wokulskiego Rzecki. Oparł ręce na kantorku i rzekł półgłosem: - Matka tego Mraczewskiego, Staœku, jest bardzo biedna kobieta... - Zapłać mu pensję do końca roku - odparłWokulski. - Myœlę... Stasiu, myœlę, że nie można aż tak karać człowieka za to, że ma inne niż my przekonania polityczne... - Polityczne?... - powtórzył Wokulski takim tonem, że panu Ignacemu przeszedł mróz po koœciach... - Zresztš, powiem ci - cišgnšł dalej pan Ignacy - szkoda takiego subiekta. Chłopak piękny, kobiety go pasjami lubiš... - Piękny? - odparł Wokulski. - Więc niech pójdzie na utrzymanie, jeżeli taki piękny. Pan Ignacy cofnšł się. Panowie Lisiecki i Klejn już nawet nie spoglšdali na siebie. W godzinę póŸniej przyszedł do sklepu niejaki pan Zięba, którego Wokulski przedstawił jako nowego subiekta. Pan Zięba miał około lat trzydziestu; był może tak przystojny jak Mraczewski, ale wyglšdał nierównie poważniej i taktowniej. Nim sklep zamknięto, już zaznajomił się, a nawet zdobył przyjaŸń swoich kolegów. PanRzecki odkrył w nim zagorzałego bonapartystę; pan Lisiecki wyznał, że on sam obok Zięby jest bardzo bladym antysemitš, a pan Klejn doszedł do wniosku, że Zięba musi być co najmniej biskupem socjalizmu. Słowem, wszyscy byli kontenci, a pan Ziębaspokojny. ROZDZIAŁ DZIEWIĽTY KŁADKI, NA KTÓRYCH SPOTYKAJĽ SIĘ LUDZIE RÓŻNYCH ŒWIATÓW W Wielki Pištek z rana Wokulski przypomniał sobie, że dziœ i jutro hrabina Karolowa i panna Izabela będš kwestowały przy grobach. "Trzeba tam pójœć i coœ dać - pomyœlał i wyjšł z kasy pięć złotych półimperiałów. -Chociaż - dodał po chwili - posłałem im jużdywany, ptaszki œpiewajšce, pozytywkę, nawet fontannę!... To chyba wystarczy na zbawienie jednej duszy. Nie pójdę". Po południu jednak zrobił sobie uwagę, że może hrabina Karolowa liczy na niego. A w takim razie nie wypada cofać się lub złożyćtylko pięć półimperiałów. Wydobył więc z kasy jeszcze pięć i wszystkie zawinšł w bibułkę. "Co prawda - mówił do siebie - będzie tam panna Izabela, a tej nie można ofiarowywać dziesięciu półimperiałów". Więc rozwinšł swój rulon, znowu dołożył dziesięć sztuk złota i jeszcze namyœlał się:"Iœć czy nie iœć?..." "Nie - powiedział - nie będę należał do tej jarmarcznej dobroczynnoœci". Rzucił rulon do kasy i w pištek nie poszedł na groby. Ale w Wielkš Sobotę sprawa przedstawiła mu się całkiem z nowego punktu. "Oszalałem! - mówił. - Więc jeżeli nie pójdędo koœcioła, gdzież jš spotkam?... Jeżeli niepieniędzmi, czym zwrócę na siebie jej uwagę?.. Tracę rozsšdek..."Lecz jeszcze wahał się i dopiero około drugiej po południu, gdy Rzecki z powodu œwięta kazałjuż sklep zamykać, Wokulski wzišł z kasy dwadzieœcia pięć półimperiałów i poszedł w stronę koœcioła. Nie wszedł tam jednak od razu; coœ go zatrzymywało. Chciał zobaczyć pannę Izabelę, a jednoczeœnie lękał się tego i wstydził się swoich półimperiałów. "Rzucić stos złota!... Jakie to imponujšce wpapierowych czasach i - jakie to dorobkiewiczowskie... No, ale co robić, jeżeli one właœnie na pienišdze czekajš?... Może nawet będzie za mało?..."Chodził tam i na powrót po ulicy naprzeciw koœcioła, nie mogšc od niego oczu oderwać. "Już idę - myœlał. - Zaraz... jeszcze chwilkę... Ach, co się ze mnš stało!..." - dodał czujšc, że jego rozdarta dusza nawet na tak prosty czyn nie może zdobyć się bez wahań. Teraz przypomniał sobie: jak on dawno nie był w koœciele. "Kiedyż to?... Na œlubie raz... Na pogrzebie żony drugi raz..."Lecz i w tym, i w tamtym wypadku nie wiedział dobrze, co się koło niego dzieje; więc patrzył w tej chwili na koœciół jak na rzecz zupełnie nowš dla siebie. "Co to jest za ogromny gmach, który zamiast kominów ma wieże, w którym nikt nie mieszka, tylko œpiš prochy dawno zmarłych?... Na co ta strata miejsca i murów, komu dniem i nocš pali się œwiatło,w jakim celu schodzš się tłumy ludzi?... Na targ idš po żywnoœć, do sklepów po towary, do teatru po zabawę, ale po co tutaj?..." Mimo woli porównywał drobny wzrost stojšcych pod koœciołem pobożnych z olbrzymimi rozmiarami œwiętego budynku i przyszła mu myœl szczególna. Że jak kiedyœna ziemi pracowały potężne siły, dŸwigajšcz płaskiego lšdu łańcuchy gór, tak kiedyœ w ludzkoœci istniała inna niezmierna siła, która wydŸwignęła tego rodzaju budowle. Patrzšc na podobne gmachy, można by sšdzić, że w głębi naszej planety mieszkali olbrzymowie, którzy wydzierajšc się gdzieœw górę, podważali skorupę ziemskš i zostawiali œlady tych ruchów w formie imponujšcych jaskiń. "Dokšd oni wydzierali się? Do innego, podobno wyższego œwiata. A jeżeli morskie przypływy dowodzš, że księżyc nie jest złudnym blaskiem, tylko realnš rzeczywistoœciš, dlaczego te dziwne budynki nie miałyby stwierdzać rzeczywistoœci innego œwiata?... Czyliż on słabiej pocišga za sobš dusze ludzkie aniżeli księżyc - fale oceanu?..." Wszedł do koœcioła i zaraz na wstępie znowu uderzył go nowy widok. Kilka żebraczek i żebraków błagało o jałmużnę, którš Bóg zwróci litoœciwym w życiu przyszłym. Jedni z pobożnych całowali jogiChrystusa, umęczonego przez państwo rzymskie, inni w progu upadłszy na kolana,wznosili do góry ręce i oczy, jakby zapatrzeni w nadziemskš wizję. Koœciół pogršżony był w ciemnoœci, której nie mógł rozproszyć blask kilkunastu œwiec płonšcych w srebrnych kandelabrach. Tu i ówdzie na posadzce œwištyni widać było niewyraŸne cienie ludzi leżšcych krzyżem albo zgiętych ku ziemi, jakby kryli się ze swojš pobożnoœciš pełnš pokory. Patrzšc na te ciała nieruchome można było myœleć,że na chwilę opuœciły je dusze i uciekły do jakiegoœ lepszego œwiata. "Rozumiem teraz - pomyœlał Wokulski - dlaczego odwiedzanie koœciołów umacnia wiarę. Tu wszystko urzšdzone jest tak, że przypomina wiecznoœć". Od pogršżonych w modlitwie cieniów wzrok jego pobiegł ku œwiatłu. I zobaczył w różnych punktach œwištyni stoły okryte dywanami, na nich tace pełne bankocetli, srebra i złota, a dokoła nich damy siedzšce na wygodnych fotelach, odziane w jedwab, pióra i aksamity, otoczone wesołš młodzieżš. Najpobożniejsze pukały na przechodniów, wszystkie rozmawiały i bawiły się jak na raucie. Zdawało się Wokulskiemu, że w tej chwili widzi przed sobš trzy œwiaty. Jeden (dawnojuż zeszedł z ziemi), który modlił się i dŸwigał na chwałę Boga potężne gmachy. Drugi, ubogi i pokorny, który umiał modlić się, lecz wznosił tylko lepianki, i - trzeci, który dla siebie murował pałace, ale już zapomniał o modlitwie i z domów bożych zrobił miejsce schadzek; jak niefrasobliwe ptaki, które budujš gniazda i zawodzš pieœnina grobach poległych bohaterów. "A czymże ja jestem, zarówno obcy im wszystkim?..." "Może jesteœ okiem żelaznego przetaka, w który rzucę ich wszystkich, aby oddzielić stęchłe plewy od ziarna" - odpowiedział mujakiœ głos. Wokulski obejrzał się. "Przywidzenie chorejwyobraŸni". Jednoczeœnie przy czwartym stole, w głębi koœcioła, spostrzegł hrabinęKarolowš i pannę Izabelę. Obie również siedziały nad tacš z pieniędzmi i trzymały w rękach ksišżki, zapewne do nabożeństwa.Za krzesłem hrabiny stał służšcy w czarnej liberii. Wokulski poszedł ku nim, potršcajšc klęczšcych i omijajšc inne stoły, przy których pukano na niego zawzięcie. Zbliżył się do tacy i ukłoniwszy się hrabinie, położył swój rulon imperiałów. "Boże - pomyœlał - jak ja głupio muszę wyglšdać z tymi pieniędzmi". Hrabina odłożyła ksišżkę. - Witam cię, panie Wokulski - rzekła. - Wiesz, myœlałam, że już nie przyjdziesz, i powiem ci, że nawet było mi trochę przykro. - Mówiłam cioci, że przyjdzie, i do tego z workiem złota - odezwała się po angielsku panna Izabela. Hrabinie wystšpił na czoło rumieniec i gęsty pot. Zlękła się słów siostrzenicy, przypuszczajšc, że Wokulski rozumie po angielsku. - Proszę cię, panie Wokulski - rzekła prędko - sišdŸ tu na chwilę, bo delegowany nas opuœcił. Pozwolisz, że ułożę twoje imperiały na wierzchu, dla zawstydzenia tych panów, którzy wolš wydawać pienišdzena szampana... - Ależ niech się ciocia uspokoi - wtršciła panna Izabela znowu po angielsku. - On z pewnoœciš nie rozumie... Tym razem i Wokulski zarumienił się. - Proszę cię, Belu - rzekła hrabina tonem uroczystym - pan Wokulski... który tak hojnš ofiarę złożył na naszš ochronę... - Słyszałam - odpowiedziała panna Izabela po polsku, na znak powitania przymykajšc powieki. - Pani hrabina - rzekł trochę żartobliwie Wokulski - chce mnie pozbawić zasługi w życiu przyszłym, chwalšc postępki, które zresztš mogłem spełniać w widokach zysku. - Domyœlałam się tego - szepnęła panna Izabela po angielsku. Hrabina o mało nie zemdlała, czujšc, że Wokulski musi domyœlać się znaczenia słów jej siostrzenicy, choćby nie znał żadnego języka. - Możesz, panie Wokulski - rzekła z goršczkowym poœpiechem - możesz łatwo zdobyć sobie zasługę w życiu przyszłym, choćby... przebaczajšc urazy... - Zawsze je przebaczam - odparł nieco zdziwiony. - Pozwól sobie powiedzieć, że nie zawsze - cišgnęła hrabina. - Jestem stara kobieta i twoja przyjaciółka, panie Wokulski - dodałaz naciskiem - więc zrobisz mi pewne ustępstwo... - Czekam na rozkazy pani. - Onegdaj dałeœ dymisję jednemu z twoich...urzędników, niejakiemu Mraczewskiemu... - Za cóż to?... - nagle odezwała się panna Izabela. - Nie wiem - rzekła hrabina. - Podobno chodziło o różnicę przekonań politycznych czy coœ w tym guœcie... - Więc ten młody człowiek ma przekonania?... - zawołała panna Izabela. - To ciekawe!... Powiedziała to w sposób tak zabawny, że Wokulski poczuł, jak ustępuje mu z serca niechęć do Mraczewskiego. - Nie o przekonania chodziło, pani hrabino -odezwał się - ale o nietaktowne uwagi o osobach, które odwiedzajš nasz magazyn. - Może te osoby same postępujš nietaktownie - wtršciła panna Izabela. - Im wolno, one za to płacš - odpowiedziałspokojnie Wokulski. - Nam nie. Silny rumieniec wystšpił na twarz panny Izabeli. Wzięła ksišżkę i zaczęła czytać. - Ale swojš drogš dasz się ubłagać, panie 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żIP c JYnc KÇc LF+[ c MĄ8Ó4 Wokulski - rzekła hrabina. - Znam matkę tego chłopca, i wierz mi, że przykro patrzeć na jej rozpacz... Wokulski zamyœlił się. - Dobrze - odpowiedział - dam mu posadę, ale w Moskwie. - A jego biedna matka?... - zapytała hrabinatonem proszšcym. - Więc podwyższę mu o dwieœcie... o trzystarubli pensję - odparł. W tej chwili zbliżyło się do stołu kilkoro dzieci, którym hrabina zaczęła rozdawać obrazki. Wokulski wstał z fotelu i aby nie przeszkadzać pobożnym zajęciom, przeszedł na stronę panny Izabeli. Panna Izabela podniosła oczy od ksišżki i dziwnym wzrokiem patrzšc na Wokulskiego,spytała: - Pan nigdy nie cofa swoich postanowień? - Nie - odpowiedział. Ale w tej chwili spuœcił oczy. - A gdybym poprosiła za tym młodym człowiekiem?... Wokulski spojrzał na niš zdumiony. - W takim razie odpowiedziałbym, że pan Mraczewski stracił miejsce, ponieważ niestosownie odzywał się o osobach, które zaszczyciły go trochę łaskawszym tonem w rozmowie... Jeżeli jednak pani każe... Teraz panna Izabela spuœciła oczy, zmieszana w wysokim stopniu. - A... a!... wszystko mi jedno w rezultacie, gdzie osiedli się ten młody człowiek. Niech jedzie i do Moskwy. - Tam też pojedzie - odparł Wokulski. - Moje uszanowanie paniom - dodał, kłaniajšc się. Hrabina podała mu rękę. - Dziękuję ci, panie Wokulski, za pamięć i proszę, ażebyœ przyszedł do mnie na œwięcone. Bardzo cię proszę, panie Wokulski- dodała z naciskiem. Nagle spostrzegłszy jakiœ ruch na œrodku koœcioła zwróciła się do służšcego: - IdŸże, mój Ksawery, do pani prezesowej iproœ, ażeby nam pozwoliła swego powozu. Powiedz, że nam koń zachorował. - Na kiedy jaœnie pani rozkaże? - spytał służšcy. - Tak... za półtorej godziny. Prawda, Belu, że nie posiedzimy tu dłużej?Służšcy podszedł do stołu przy drzwiach. - Więc do jutra, panie Wokulski - rzekła hrabina. - Spotkasz u mnie wielu znajomych.Będzie kilku panów z Towarzystwa Dobroczynnoœci... "Aha!..." - pomyœlał Wokulski, żegnajšc hrabinę. Czuł dla niej w tej chwili takš wdzięcznoœć, że na jej ochronę oddałby połowę majštku. Panna Izabela z daleka kiwnęła mu głowš i znowu spojrzała w sposób, który wydał mu się bardzo niezwykłym. A gdy Wokulski zniknšł w cieniach koœcioła, rzekła do hrabiny: - Cioteczka kokietuje tego pana. Ej! ciociu, to zaczyna być podejrzane... - Twój ojciec ma słusznoœć - odparła hrabina - ten człowiek może być użytecznym. Zresztš za granicš podobne stosunki należš do dobrego tonu. - A jeżeli te stosunki przewrócš mu w głowie?... - spytała panna Izabela. - W takim razie dowiódłby, że ma słabš głowę - odpowiedziała krótko hrabina, bioršc się do ksišżki nabożnej. Wokulski nie opuœcił koœcioła, ale w pobliżudrzwi skręcił w bocznš nawę. Tuż przy grobie Chrystusa, naprzeciw stolika hrabiny, stał w kšcie pusty konfesjonał. Wokulski wszedł do niego, przymknšł drzwiczki i niewidzialny, przypatrywał się pannie Izabeli. Trzymała w ręku ksišżkę, spoglšdajšc od czasu do czasu na drzwi koœcielne. Na twarzy jej malowało się zmęczenie i nuda. Czasami do stolika zbliżały się dzieci po obrazki; panna Izabela niektórym podawałaje sama z takim ruchem, jakby chciała powiedzieć: ach, kiedyż się to skończy!... "I to wszystko robi się nie przez pobożnoœć ani przez miłoœć do dzieci, ale dla rozgłosu i w celu wyjœcia za mšż - pomyœlał Wokulski. - No i ja także - dodał -niemało robię dla reklamy i ożenienia się. Œwiat ładnie urzšdzony! Zamiast po prostu pytać się: kochasz mnie czy nie kochasz? albo: chcesz mnie czy nie chcesz? ja wyrzucam setki rubli, a ona kilka godzin nudzi się na wystawie i udaje pobożnš. A jeżeli odpowiedziałaby, że mnie kocha? Wszystkie te ceremonie majš dobrš stronę: dajš czas i możnoœć zaznajomienia się. le to jednak nie umieć po angielsku... Dziœ wiedziałbym, co o mnie myœli: bo jestem pewny, że o mnie mówiła do swej ciotki. Trzeba nauczyć się... Albo weŸmy takie głupstwo jak powóz... Gdybym miał powóz, mógłbym jš teraz odesłać do domu z ciotkš, i znowu zawišzałby się między nami jeden węzeł... Tak, powóz przyda mi się w każdym razie. Przysporzy z tysišc rubli wydatków na rok,ale cóż zrobię? Muszę być gotowym na wszystkich punktach. Powóz... angielszczyzna... przeszło dwieœcierubli na jednš kwestę!... I to robię ja, którytym pogardzam... Właœciwie jednak - na cóżbędę wydawał pienišdze, jeżeli nie na zapewnienie sobie szczęœcia? Co mnie obchodzš jakieœ teorie oszczędnoœci, gdy czuję ból w sercu?"Dalszy bieg myœli przerwała mu smutna, brzęczšca melodia. Była to muzyka szkatułki grajšcej, po której nastšpił œwiergot sztucznych ptaków; a gdy one milkły, rozlegał się cichy szelest fontanny, szept modlitw i westchnienia pobożnych. W nawie, u konfesjonału, u drzwi kaplicy grobowej, widać było zgięte postacie klęczšcych. Niektórzy czołgali się do krucyfiksu na podłodze i ucałowawszy go, kładli na tacy drobne pienišdze wydobyte z chustki do nosa. W głębi kaplicy, w powodzi œwiatła, leżał biały Chrystus otoczony kwiatami. Zdawało się Wokulskiemu, że pod wpływem migotliwych płomyków twarz jego ożywia Się, przybierajšc wyraz groŸby albo litoœci i łaski. Kiedy pozytywka wygrywała Łucję zLamermooru albo kiedy ze œrodka koœcioła doleciał stukot pieniędzy i francuskie wykrzykniki, oblicze Chrystusa ciemniało. Ale kiedy do krucyfiksu zbliżył się jaki biedak i opowiadał Ukrzyżowanemu swoje strapienia, Chrystus otwierał martwe usta i w szmerze fontanny powtarzał błogosławieństwa i obietnice... "Błogosławieni cisi... Błogosławieni smutni..." Do tacy podeszła młoda, uróżowana dziewczyna. Położyła srebrnš czterdziestówkę, ale nie œmiała dotknšć krzyża. Klęczšcy obok z niechęciš patrzyli na jej aksamitny kaftanik i jaskrawy kapelusz. Ale gdy Chrystus szepnšł: "Kto z was jest bez grzechu, niech rzuci na niš kamieniem", padła na posadzkę i ucałowałajego nogi jak niegdyœ Maria Magdalena. "Błogosławieni, którzy łaknš sprawiedliwoœci... Błogosławieni, którzy płaczš..."Z głębokim wzruszeniem przypatrywał się Wokulski pogršżonemu w koœcielnym mroku tłumowi, który z tak cierpliwš wiarš od osiemnastu wieków oczekuje spełnienia się boskich obietnic. "Kiedyż to będzie!..." - pomyœlał. "Poœle Syn Człowieczy anioły swoje, a oni zbiorš wszystkie zgorszenia i tych, którzy nieprawoœć czyniš, jako zbiera się kškol i pali się go ogniem". Machinalnie spojrzał na œrodek koœcioła. Przy bliższym stoliku hrabina drzemała, a panna Izabela ziewała, przy dalszym trzy nie znane mu damy zaœmiewały się z opowiadań jakiegoœ wykwintnego młodzieńca. "Inny œwiat... inny œwiat!... - myœlał Wokulski. - Co za fatalnoœć popycha mnie w tamtš stronę?" W tej chwili tuż obok konfesjonału stanęła, a potem uklękła osoba młoda, ubrana bardzo starannie, z małš dziewczynkš. Wokulski przypatrzył się jej i dostrzegł, że jest niezwykle piękna. Uderzył go nade wszystko wyraz jej twarzy, jakby do tego grobu przyszła nie z modlitwš, ale z zapytaniem i skargš. Przeżegnała się, lecz zobaczywszy tacę, wydobyła woreczek z pieniędzmi. - IdŸ, Helusiu - rzekła półgłosem do dziecka - połóż to na tacy i pocałuj Pana Jezusa. - Gdzie, proszę mamy, pocałować? - W ršczkę i w nóżkę... - I w buzię? - W buzię nie można. - Ech, co tam!... - Pobiegła do tacy i pochyliła się nad krzyżem. - A widzi mama - zawołała powracajšc - pocałowałam i Pan Jezus nic nie powiedział. - Niech Helusia będzie grzeczna - odparła matka. - Lepiej uklęknij i zmów paciorek. - Jaki paciorek? - Trzy Ojcze nasz, trzy Zdrowaœ... - Taki duży paciorek?... a ja taka malutka... - No, to zmów jedno Zdrowaœ... Tylko uklęknij... Patrz się tam... - Już patrzę. Zdrowaœ, Maria, łaski pełna...Czy to, proszę mamy, ptaszki œpiewajš? - Ptaszki sztuczne. Mów paciorek. - Jakie to sztuczne? - Zmów pierwej paciorek. - Kiedy nie pamiętam, gdzie skończyłam... - Więc mów za mamš: Zdrowaœ, Maria... - Œmierci naszej. Amen - dokończyła dziewczynka. - A z czego robiš się sztuczneptaszki? - Heluniu, bšdŸ cicho, bo nigdy cię nie pocałuję - szepnęła strapiona matka. - Masz tu ksišżkę i oglšdaj obrazki, jak Pan Jezus był męczony. Dziewczynka usiadła z ksišżkš na stopniachkonfesjonału i ucichła. "Co to za miła dziecina! - myœlał Wokulski. - Gdyby była mojš, zdaje się, że odzyskałbym równowagę umysłu, którš dziœ tracę z dnia na dzień. I matka przeœliczna kobieta. Jakie włosy, profil, oczy... Prosi Boga, ażeby zmartwychwstało ich szczęœcie... Piękna i nieszczęœliwa; musibyć wdowš. Ot, gdybym jš był spotkał rok temu. I jestże tu ład na œwiecie?... O krok od siebie staje dwoje ludzi nieszczęœliwych; jedno szuka miłoœci i rodziny, drugie może walczy z biedš i brakiem opieki. Każde znalazłoby w drugim to, czego potrzebuje, no - i nie zejdš się... Jedno przychodzi błagać Boga o miłosierdzie, drugie wyrzucapienišdze dla stosunków. Kto wie, czy paręset rubli nie byłoby dla tej kobiety szczęœciem? Ale ona ich nie dostanie; Bóg wtych czasach nie słucha modlitwy uciœnionych. A gdyby jednak dowiedzieć się, kto ona jest?... Może bym potrafił jej dopomóc. Dlaczego wzniosłe obietnice Chrystusa nie majš być spełnione; choćby przez takich jak ja niedowiarków, skoro pobożni zajmujšsię czym innym?"W tej chwili Wokulskiemu zrobiło się goršco... Do stolika hrabiny zbliżył się elegancki młodzieniec i coœ położył na tacy. Na jego widok panna Izabela zarumieniła się i oczy jej nabrały tego dziwnego wyrazu, który zawsze tak zastanawiał Wokulskiego. Na wezwanie hrabiny elegant siadł na tym samym fotelu, który niedawno zajmował Wokulski, i zawišzała się żywa rozmowa. Wokulski nie słyszał jej treœci, tylko czuł,że w mózgu wypala mu się obraz tego towarzystwa. Kosztowny dywan, srebrna taca zasypana na wierzchu garœciš imperiałów, dwa œwieczniki, dziesięć płomyków, hrabina odziana w grubš żałobę, młody człowiek zapatrzony w pannę Izabelę i ona - rozpromieniona.Nawetten szczegół nie uszedł jego uwagi, że od blasku płomyków hrabinie œwiecš się policzki, młodemu człowiekowi koniec nosa,a pannie Izabeli oczy. "Czy oni kochajš się? - myœlał. - Więc dlaczegóż by się nie pobrali?... - Może on nie ma pieniędzy... Lecz w takim razie co znaczš jej spojrzenia?... Podobne rzucała dziœ na mnie. Prawda, że panna na wydaniu musi mieć kilku albo i kilkunastu wielbicieli iwabić wszystkich, ażeby... sprzedać się najwięcej ofiarujšcemu!" Przyszedł delegowany. Hrabina podniosła się z fotelu, to samo zrobiła panna Izabelaiprzystojny młodzieniec, i wszyscy troje z wielkim szelestem poszli ku drzwiom zatrzymujšc się przy innych stolikach. Każdy z asystujšcej tam młodzieży goršco witał pannę Izabelę, a ona każdego obdarzała tymi samymi, zupełnie tymi samymi spojrzeniami, które Wokulskiemu zachwiały rozum. Wreszcie wszystko ucichło: hrabina i panna Izabela opuœciły koœciół. Wokulski ocknšł się i spojrzał bliżej siebie.Pięknej pani z dzieckiem już nie było. "Jaka szkoda!" - szepnšł i uczuł lekkie œciœnięcie serca. Natomiast obok krzyża leżšcego na ziemi wcišż klęczała młoda dziewczyna w aksamitnym kaftaniku i jaskrawym kapeluszu. Gdy zwróciła oczy na oœwietlonygrób, jej także błysnęło coœ na wyróżowanych policzkach. Jeszcze raz ucałowała nogi Chrystusowi, ciężko podniosła się i wyszła. "Błogosławieni, którzy płaczš... Niechże przynajmniej tobie zmarły Chrystus dotrzyma obietnicy" - pomyœlał Wokulski i wyszedł za niš. W kruchcie spostrzegł, że dziewczyna rozdaje jałmużnę dziadom. I opanowała go okrutna boleœć na myœl, że z dwu kobiet, z których jedna chce się sprzedać za majštek, a druga już się sprzedaje z nędzy, ta druga, okryta hańbš, wobec jakiegoœ wyższego trybunału może byłaby lepszš i czystszš. Na ulicy zrównał się z niš i zapytał: - Dokšd idziesz?Na jej twarzy znać było œlady łez. Podniosła na Wokulskiego apatyczne wejrzenie i odparła: - Mogę pójœć z panem. - Tak mówisz?... Więc chodŸ. Nie było jeszcze pištej, dzień duży; kilku przechodniów obejrzało się za nimi. "Trzeba być kompletnym błaznem, ażeby robić coœ podobnego - pomyœlał Wokulski, idšc w stronę sklepu. - Mniejsza o skandal, ale co, u diabła, za projekta snujš mi się po łbie? Apostolstwo?... Szczyt głupoty. Wreszcie - wszystko mi jedno; jestem tylkowykonawcš cudzej woli". Wszedł w bramę domu, w którym znajdował się sklep, i skręcił do pokoju Rzeckiego, a za nim dziewczyna. Pan Ignacybył u siebie i zobaczywszy szczególnš parę, rozłożył ręce z podziwu. - Czy możesz wyjœć na kilka minut? - zapytał go Wokulski. Pan Ignacy nie odpowiedział nic. Wzišł klucz od tylnych drzwi sklepu i opuœcił pokój. - Dwu? - szepnęła dziewczyna, wyjmujšc szpilkę z kapelusza. - Za pozwoleniem - przerwał jej Wokulski. -Dopiero co byłaœ w koœcieIe, wszak prawda, moja pani? - Pan mnie widział? - Modliłaœ się i płakałaœ. Czy mogę wiedzieć, z jakiego powodu? Dziewczyna zdziwiła się i wzruszajšc ramionami odparła: - Czy pan jest ksišdz, że się o to pyta? A przypatrzywszy się uważniej Wokulskiemu, dodała: - Ech! także zawracanie głowy... Dowcipny! Zabierała się do odejœcia, ale zatrzymał jšWokulski. - Poczekaj. Jest ktoœ, który chciałby ci dopomóc, więc nie spiesz się i odpowiadaj szczerze... Znowu przypatrzyła mu się. Nagle oczy jej zaœmiały się, a na twarz wystšpił rumieniec. - Wiem - zawołała - pan pewnie od tego starego pana!... On kilka razy obiecywał, żemnie weŸmie... Czy on bardzo bogaty?... Pewnie, że bardzo... JeŸdzi powozem i siadaw pierwszych rzędach w teatrze. - Posłuchaj mnie - przerwał - i odpowiadaj:czegoœ płakała w koœciele? - A bo, widzi pan... - zaczęła dziewczyna i opowiedziała tak cynicznš historię jakiegoœ sporu z gospodyniš, że słuchajšc jej, Wokulski pobladł. "Oto zwierzę!" - szepnšł. - Poszłam na groby - mówiła dalej dziewczyna - myœlałam, że się trochę rozerwę. Gdzie tam, com wspomniała o starej, to aż mi łzy pociekły ze złoœci. Zaczęłam prosić Pana Boga, ażeby albo starš choroba zatłukła, albo żebym ja od niej wyszła. I widać Bóg wysłuchał, kiedy ten pan chce mnie zabrać. Wokulski siedział bez ruchu. Wreszcie zapytał: - Ile masz lat? - Mówi się, że szesnaœcie, ale naprawdę mam dziewiętnaœcie. - Chcesz stamtšd wyjœć? - A - choćby do piekła. Już mi tak dokuczyli... Ale... - Cóż? - Pewno nic z tego nie będzie... Wyjdę dziœ, to po œwiętach sprowadzš mnie i zapłacš jak wtedy w karnawale, com póŸniej tydzień leżała. - Nie sprowadzš. - Akurat! Mam przecie dług... - Duży? Oho!... z pięćdziesišt rubli. Nie wiem nawet, skšd się wzišł, bo za wszystko płacę podwójnie. Ale jest... U nas tak zawsze. A jeszcze jak usłyszš, że tamten pan ma pienišdze, to powiedzš, że ich okradłam, i narachujš, ile im się podoba. Wokulski czuł, że opuszcza go odwaga. - Powiedz mi, czy ty zechcesz pracować? - A co będę miała do roboty? - Nauczysz się szyć. - To na nic. Byłam przecie w szwalni. Ale z oœmiu rubli na miesišc nikt nie wyżyje. Wreszcie - jestem tyle jeszcze warta, że mogę nikogo nie obszywać. Wokulski podniósł głowę. - Nie chcesz wyjœć stamtšd! - Ale chcę! - Więc decyduj się natychmiast. Albo weŸmiesz się do roboty, bo darmo nikt na œwiecie chleba nie jada... - I to nieprawda - przerwała. - Ten stary pan nic przecie nie robi, a pienišdze ma. Nieraz też mówił, że mnie już o nic głowa nie zaboli... - Nie pójdziesz do żadnego pana, tylko do magdalenek. Albo wracaj na miejsce. - Magdalenki mnie nie wezmš. Trzeba zapłacić dług i mieć poręczenie... - Wszystko będzie załatwione, jeżeli tam pójdziesz. - Jakże ja do nich pójdę? - Dam ci list, który zaraz odniesiesz, i tam zostaniesz. Chcesz czy nie chcesz?.. - Ha, niech pan da list. Zobaczę, jak mi tam będzie. Usiadła i oglšdała się po pokoju. Wokulski napisał list, opowiedział, gdzie maiœć, i w końcu dodał: - Masz wóz i przewóz. Będziesz dobra i pracowita, będzie ci dobrze; ale jeżeli nie skorzystasz z okazji, rób, co ci się podoba.Możesz iœć. Dziewczyna rozeœmiała się. - To stara będzie się wœciekać... To jej narobię... Cha... Cha!... Ale... może pan tylko nacišga? - IdŸ - odpowiedział Wokulski wskazujšc drzwi. Jeszcze raz przypatrzyła mu się z uwagš i, panie 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żNPc Oe´ c Pc Q+*Ž c Rš7ś6 wyszła wzruszajšc ramionami. W chwilę po jej odejœciu ukazał się pan Ignacy. - Cóż to za znajomoœć? - spytał kwaœno. - Prawda!... - rzekł zamyœlony Wokulski. - Nie widziałem jeszcze podobnego bydlęcia, chociaż znam dużo bydlšt. - W samej Warszawie jest ich tysišce - odparł Rzecki. - Wiem. Tępienie ich do niczego nie doprowadzi, bo cišgle się odradzajš, więc wniosek, że prędzej czy póŸniej społeczeristwo musi się przebudować od fundamentów do szczytu. Albo zgnije. - Aha!... - szepnšł Rzecki. - Domyœlałem się tego. Wokulski pożegnał go. Doœwiadczał takich uczuć, jak chory na goršczkę, którego oblano zimnš wodš. "Nim jednak przebuduje się społecznoœć - myœlał - widzę, że sfera mojej filantropii bardzo się uszczupli. Majštek mój nie wystarczyłby na uszlachetnianie instynktównieludzkich. Wolę ziewajšce kwestarki niżelimodlšce się i płaczšce potwory". Obraz panny Izabeli ukazał mu się otoczonyjaœniejszym niż kiedykolwiek blaskiem. Krewbiła mu do głowy i upokarzał się w duchu na myœl, że z podobnym stworzeniem mógł jš zestawić! "Wolęż ja wyrzucać pienišdze na powozy i konie aniżeli na tego rodzaju - nieszczęœcia!..." W Wielkš Niedzielę Wokulski najętym powozem zajechał przed mieszkanie hrabiny. Zastał już długi szereg ekwipażówbardzo rozmaitego dostojeństwa. Były tam eleganckie dorożki, obsługujšce złotš młodzież, i dorożki zwyczajne, wzięte na godziny przez emerytów; stare karety, stare konie, stara uprzšż i służba w wytartej liberii, i nowe, prosto z Wiednia powoziki, przy których lokaje mieli kwiaty w butonierkach, a furmani opierali bat na biodrze, jak marszałkowskš buławę. Nie brakło i fantastycznych kozaków, odzianych w spodnie tak szerokie, jakby tam właœnie ich panowie umieœcili swojš ambicję. Dostrzegł też mimochodem, że w gronie zebranych woŸniców służba wielkichpanów zachowywała się w sposób pełen godnoœci, bankierscy chcieli rej wodzić, za co im wymyœlano, a dorożkarze byli najrezolutniejsi. Furmani zaœ powozów najętych trzymali się blisko siebie, gardzšcy resztš i przez niš pogardzani. Gdy Wokulski wszedł do przysionka, siwy szwajcar w czerwonej wstędze ukłonił musię głęboko i otworzył drzwi do kontramarkarni, gdzie dżentelmen w czarnym fraku zdjšł z niego palto. Jednoczeœnie zaœ zabiegł mu drogę Józef, lokaj hrabiny, który dobrze znał Wokulskiego; przenosił bowiem z jego sklepu do koœcioła pozytywkę i œpiewajšce ptaszki. - Jaœnie pani czeka - rzekł Józef. Wokulski sięgnšł do kamizelki i dał mu pięć rubli, czujšc, że poczyna sobie jak parweniusz. "Ach, jakiż ja jestem głupi! - myœlał. - Nie,nie jestem głupi. Jestem tylko dorobkiewicz, który w tym państwie musi opłacać się każdemu na każdym kroku. No, nawracanie jawnogrzesznic kosztuje więcej". Szedł po marmurowych schodach ozdobionych kwiatami, a Józef przed nim. Na pierwszej kondygnacji miał kapelusz na głowie, na drugiej zdjšł go, nie wiedzšc, czy robi stosownie, czy niestosownie. "W rezultacie mógłbym między nich wszystkich wejœć w kapeluszu na głowie" -rzekł do siebie. Dostrzegł, że Józef mimo swego wieku, więcej niż œredniego, biegł po schodach jakłania i na górze gdzieœ się podział, a Wokulski został sam, nie wiedzšc, dokšd udać się i komu się zameldować. Była to krótka chwila, lecz w Wokulskim gniew zakipiał. "Jakimi to oni formami obwarowali się, co?- pomyœlał. - A... gdybym to mógł wszystko zwalić!..." I przywidziało mu się w cišgu kilkunastu sekund, że między nim a tym czcigodnym œwiatem form wykwintnych musi się stoczyć walka, w której albo ten œwiat runie, albo - on zginie. "Więc dobrze, zginę... Ale zostawię po sobiepamištkę!..." "Zostawisz przebaczenie i litoœć" - szepnšłmu jakiœ głos. "Czyżem ja aż tak nikczemny!" "Nie, jesteœ aż tak szlachetny" Ocknšł się - przy nim stał pan Tomasz Łęcki. - Witam cię, panie Stanisławie - rzekł z właœciwš mu majestatycznoœciš. - Witam cię tym goręcej, że przybycie twoje do nasłšczy się z bardzo miłym wypadkiem w rodzinie... "Czyżby zaręczyła się panna Izabela?..." - pomyœlał Wokulski i pociemniało mu w oczach. - WyobraŸ pan sobie, że z okazji twego tu przybycia... Słyszysz, panie Stanisławie?... Z okazji twojej wizyty u nas ja pogodziłem się z paniš Joannš, z mojš siostrš... Ale panzbladłeœ?... Znajdziesz tu wielu znajomych.... Nie wyobrażaj sobie, że arystokracja jest tak strasznš... Wokulski otrzšsnšł się. - Panie Łęcki - odparł chłodno - w moim namiocie pod Plewnš bywali więksi panowie. I byli dla mnie tyle łaskawi, że niełatwo wzruszę się widokiem nawet tak wielkich, jakich... nie znajdę w Warszawie. - A... A!... - szepnšł pan Tomasz i ukłonił mu się. Wokulski zdumiał się. "Oto fagas! -.przemknęło mu przez głowę. - I ja... ja!... miałbym z takimi ludŸmi robić sobie ceremonie?..." Pan Łęcki wzišł go pod rękę i w sposób bardzo uroczysty wprowadził do pierwszego salonu, gdzie byli sami mężczyŸni. - Widzisz pan: hrabia... - zaczšł pan Tomasz. - Znam - odparł Wokulski, a w duchu dodał:- "Winien mi ze trzysta rubli..." - Bankier... - objaœniał dalej pan Tomasz. Ale nim powiedział nazwisko, bankier sam zbliżył się do nich i przywitawszy Wokulskiego, rzekł: - Bój się pan Boga, z Paryża ogromnie ekscytujš nas o te bulwary... Czy pan im odpowiedziałeœ? - Pierwej chciałem porozumieć się z panem- odparł Wokulski. - Więc zejdŸmy się gdzie. Kiedy pan jesteœ w domu? - Nie mam stałej godziny, wolę być u pana.- To wstšp pan do mnie we œrodę na œniadanie i raz skończmy. Pożegnali się. Pan Tomasz czulej przycisnšłramię Wokulskiego. - Jenerał... - zaczšł. Jenerał, ujrzawszy Wokulskiego, podał mu rękę i przywitali się jak starzy znajomi. Pan Tomasz stawał się coraz tkliwszym dlaWokulskiego i zaczynał dziwić się widzšc, że kupiec galanteryjny zna najwybitniejsze osobistoœci w mieœcie, a nie zna tylko tych,którzy odznaczali się tytułem albo majštkiem, nic zresztš nie robišc. Przy wejœciu do drugiego salonu, gdzie byłokilka dam, zastšpiła im drogę hrabina Karolowa. Koło niej przesunšł się służšcy Józef. "Rozstawili pikiety - pomyœlał Wokulski - ażeby nie skompromitować dorobkiewicza. Grzecznie to z ich strony, ale..." - Jakże się cieszę, panie Wokulski - rzekła hrabina, odbierajšc go panu Tomaszowi - jakże się cieszę, że spełniłeœ mojš proœbę... Jest tu właœnie osoba, która pragnie poznać się z panem. W pierwszym salonie ukazanie się Wokulskiego zrobiło pewnš sensację. - Jenerale - mówił hrabia - hrabina zaczynanam sprowadzać kupców galanteryjnych. Ten Wokulski... - On taki kupiec jak ja i pan - odparł jenerał. - Mój ksišżę - mówił inny hrabia - skšd wzišł się tu ten jakiœ Wokulski? - Zaprosiła go gospodyni - odparł ksišżę. - Nie mam przesšdu co do kupców - cišgnšłdalej hrabia - ale ten Wokulski, który zajmował się dostawš w czasie wojny i zrobił na niej majštek... - Tak... tak... - przerwał ksišżę. - Ten rodzaj majštków bywa zwykle niepewny, ale za Wokulskiego ręczę. Hrabina mówiła ze mnš, a ja zapytywałem oficerów, którzy byli na wojnie, między innymi mojegosiostrzeńca. Otóż o Wokulskim było jedno zdanie, że dostawa, której się on dotknšł, była uczciwa. Nawet żołnierze, ile razy dostali dobry chleb, mówili, że musiał być pieczony z mški od Wokulskiego. Więcej hrabiemu powiem - cišgnšł ksišżę - że Wokulski, który swojš rzetelnoœciš zwróciłna siebie uwagę osób najwyżej położonych miewał bardzo ponętne propozycje. W styczniu tego oto roku dawano mu dwakroć sto tysięcy rubli tylko za firmę do pewnegoprzedsiębiorstwa, i nie przyjšł... Hrabia uœmiechnšł się i rzekł: - Miałby więcej o dwakroć sto tysięcy rubli... - Miałby, ale nie byłby dziœ tutaj - odparł ksišżę i kiwnšwszy głowš hrabiemu odszedł. - Stary wariat - szepnšł hrabia, pogardliwie spoglšdajšc za księciem. W trzecim salonie, dokšd wszedł z hrabinš Wokulski, znajdował się bufet tudzież mnóstwo większych i mniejszych stolików, przy których dwójkami, trójkami, nawet czwórkami siedzieli zaproszeni. Kilku służšcych roznosiło potrawy i wina, a dyrygowała nimi panna Izabela, widocznie zastępujšc gospodynię. Miała na sobie bladoniebieskš suknię i wielkie perły na szyi. Była tak piękna i tak majestatyczna wruchach, że Wokulski patrzšc na niš skamieniał. "Nawet marzyć o niej nie mogę!..." - pomyœlał z rozpaczš. Jednoczeœnie we framudze okna spostrzegłmłodego człowieka, który był wczoraj na grobach, a dziœ siedział sam przy małym stoliczku, nie spuszczajšc oka z panny Izabeli. "Naturalnie, że jš kocha!" - myœlał Wokulski i doznał takiego wrażenia, jakby owionšł go chłód grobu. "Jestem zgubiony" - dodał w duchu. Wszystko to trwało kilka sekund. - Czy widzisz pan tę staruszkę między biskupem i jenerałem? - odezwała się hrabina. - Jest to prezesowa Zasławska, moja najlepsza przyjaciółka, która koniecznie chce pana poznać. Jest panem bardzo zajęta - cišgnęła hrabina z uœmiechem - jest bezdzietna i ma parę ładnych wnuczek. Zróbże pan dobry wybór!... Tymczasem przypatrz się jej, a gdy ci panowie odejdš, przedstawię pana. A... ksišżę... - Witam pana - odezwał się ksišżę do Wokulskiego. - Kuzynka pozwoli?... - Bardzo proszę - odparła hrabina. - Macie tu panowie wolny stolik... Ja opuszczę was na chwilę... Odeszła. - SišdŸmy, panie Wokulski - mówił ksišżę. - Wybornie zdarzyło się, ponieważ mam do pana ważny interes. WyobraŸ pan sobie, że pańskie projekta wywołały wielki popłoch między naszymi bawełnianymi fabrykantami... Wszak dobrze powiedziałem- bawełnianymi?... Oni utrzymujš, że pan chce zabić nasz przemysł... Czy istotnie konkurencja, którš pan stwarza, jest tak groŸna?... - Mam wprawdzie - odparł Wokulski - u moskiewskich fabrykantów kredyt do wysokoœci trzech, nawet czterech milionówrubli, ale jeszcze nie wiem, czy pójdš ich wyroby. - Straszna!... straszna cyfra! - szepnšł ksišżę. - Czy nie widzisz pan w niej istotnego niebezpieczeństwa dla naszych fabryk? - Ach, nie. Widzę tylko nieznaczne zmniejszenie ich kolosalnych dochodów, co zresztš mnie nie obchodzi. Ja mam obowišzek dbać tylko o własny zysk i o tanioœć dla nabywców; nasz zaœ towar będzie tańszy. - Czy jednak rozważyłeœ pantę kwestię jako obywatel?... - rzekł ksišżę,œciskajšc go za rękę - My już tak niewiele mamy do stracenia... - Mnie się zdaje, że jest to doœć po obywatelsku dostarczyć konsumentom tańszego towaru i złamać monopol fabrykantów, którzy zresztš tyle majš z nami wspólnego, że wyzyskujš naszych konsumentów i robotników. - Tak pan sšdzisz?... Nie pomyœlałem o tym.Mnie zresztš nie obchodzš fabrykanci, ale kraj, nasz kraj, biedny kraj... - Czym można panom służyć? - odezwała się nagle, zbliżywszy się do nich, panna Izabela. Ksišżę i Wokulski powstali. - Jakże jesteœ dziœ piękna, kuzynko - rzekłksišżę œciskajšc jš za rękę. - Żałuję doprawdy, że nie jestem moim własnym synem... Chociaż - może to i lepiej! Bo gdybyœ mnie odrzuciła, co jest prawdopodobne, byłbym bardzo nieszczęœliwy... Ach, przepraszam!... - spostrzegł się ksišżę. - Pozwolisz, kuzynko, przedstawić sobie pana Wokulskiego. Dzielny człowiek, dzielny obywatel... to ci wystarczy, wszak prawda?.. - Miałam już przyjemnoœć... - szepnęła panna Izabela, odpowiadajšc na ukłon. Wokulski spojrzał jej w oczy i dostrzegł takie przerażenie, taki smutek, że go znowu opanowała desperacja. "Po com ja tu wchodził?..." - pomyœlał. Spojrzał na framugę okna i znowu zobaczył młodego człowieka, który cišgle siedział sam nad nietkniętym talerzem, zasłaniajšc oczy rękš. "Ach, po com ja tu przyszedł, nieszczęœliwy..." - myœlał Wokulski czujšc taki ból, jakby mu serce wyrywano kleszczami. - Może pan choć wina pozwoli? - pytała panna Izabela, przypatrujšc mu się ze zdziwieniem. - Co pani każe - odparł machinalnie. - Musimy się lepiej poznać, panie Wokulski -mówił ksišżę. - Musisz pan zbliżyć się do naszej sfery, w której, wierz mi, sš rozumy i szlachetne serca, ale - brak inicjatywy... - Jestem dorobkiewiczem, nie mam tytułu...- odparł Wokulski chcšc coœkolwiek odpowiedzieć. - Przeciwnie, masz pan... jeden tytuł: pracę, drugi: uczciwoœć, trzeci: zdolnoœci, czwarty: energię... Tych tytułów nam potrzeba do odrodzenia kraju, to nam daj, a przyjmiemy cię jak... brata... Zbliżyła się hrabina. - Pozwoli ksišżę?... - rzekła. - Panie Wokulski... Podała mu rękę i poszli oboje do fotelu prezesowej. - Oto jest, prezesowo, pan Stanisław Wokulski - odezwała się hrabina do staruszki, ubranej w ciemnš suknię i kosztowne koronki. - SišdŸ, proszę cię - rzekła prezesowa wskazujšc mu krzesło obok. - Stanisław ci na imię, tak?... A z którychże to Wokulskich?... - Z tych... nie znanych nikomu - odparł - a najmniej chyba pani. - A nie służyłże twój ojciec w wojsku? - Ojciec nie, tylko stryj. - I gdzież to on służył, nie pamiętasz?... Czy nie było mu na imię także Stanisław? - Tak, Stanisław. Był porucznikiem, a póŸniej kapitanem w siódmym pułku liniowym... - W pierwszej brygadzie, drugiejdywizji - przerwała prezesowa. - Widzisz, moje dziecko, że nie jesteœ mi tak nie znany... Żyjeż on jeszcze?... - Umarł przed pięcioma laty. Prezesowej zaczęły drżeć ręce. Otworzyłamały flakonik i powšchała go. - Umarł, powiadasz?... Wieczny mu odpoczynek!... Umarł... A nie zostałaż ci jaka po nim pamištka? - Złoty krzyż... - Tak, złoty krzyż... I nicże więcej? - Miniatura stryja z roku 1828, malowana na koœci słoniowej. Prezesowa coraz częœciej podnosiła flakonik; ręce drżały jej coraz silniej. - Miniatura... - powtórzyła. - A wieszże, ktojš malował?.. I nicże więcej nie zostało? - Była jeszcze paczka papierów i jakaœ druga miniatura... - Coże się z nimi dzieje?... - nalegała coraz niespokojniej prezesowa. - Te przedmioty stryj sam opieczętował na kilka dni przed œmierciš i kazał włożyć je do swojej trumny. - A... a!... - szepnęła staruszka i rzewnie się rozpłakała. W sali zrobił się ruch. Przybiegła zatrwożona panna Izabela, potem hrabina, wzięły prezesowš pod ręce i z wolna wyprowadziły do dalszych pokojów. W jednej chwili na Wokulskiego zwróciły się wszystkie oczy. Zaczęto z cicha szeptać. Widzšc, że wszyscy na niego patrzš i o nimmówiš, Wokulski zmieszał się. Ażeby jednakpokazać obecnym, że ta osobliwa popularnoœć nic go nie obchodzi, wypił jeden po drugim dwa kieliszki wina stojšce na stoliku i wtedy spostrzegł, że jeden kieliszek, z winem węgierskim, należał do jenerała, a drugi, z czerwonym, do biskupa. "Ładnie się urzšdzam - rzekł do siebie. - Gotowi jeszcze powiedzieć, że zrobiłem afront staruszce, ażeby wypić wino jej sšsiadom..."Wstał z zamiarem wyjœcia i zrobiło mu się goršco na myœl o defiladzie przez dwa salony, w których czekajš go rózgi spojrzeń i szeptów. Ale zabiegł mu drogę ksišżę, mówišc: - Pewnie rozmawialiœcie państwo z prezesowš o bardzo dawnych czasach, kiedy aż do łez doszło. Prawda, że zgadłem?... Wracajšc do tematu, który namprzerwano, czy nie sšdzisz pan, że dobrze byłoby założyć w kraju polskš fabrykę tanich tkanin?... Wokulski potrzšsnšł głowš. - Wštpię, ażeby się to udało - odparł. - Trudno myœleć o wielkich fabrykach tym, którzy nie mogš zdobyć się na małe ulepszenia w już istniejšcych... - Mianowicie?... - Mówię o młynach - cišgnšł Wokulski. - Za parę lat będziemy sprowadzali nawet mškę,bo nasi młynarze nie chcš zastšpić kamieni - walcami. - Pierwszy raz słyszę!... SišdŸmy tu - mówił ksišżę, cišgnšc go do obszernej framugi - i opowiedz pan, co to znaczy?W salonach tymczasem rozmawiano. - Jakaœ zagadkowa figura ten pan - mówiłapo francusku dama w brylantach do damy wstrusim piórze. - Pierwszy raz widziałam prezesowš płaczšcš. - Naturalnie, historia miłosna - odpowiedziała dama z piórem. - W każdym razie zrobił ktoœ złoœliwego figla hrabinie iprezesowej, wprowadzajšc tego jegomoœcia. - Przypuszczasz pani, że... - Jestem pewna - odparła wzruszajšc ramionami. - Niech pani wreszcie spojrzy na niego. Maniery bardzo złe, ale cóż to zafizjognomia, jaka duma!... Szlachetnej rasy nie ukryje się nawet pod łachmanami. - Zadziwiajšce!... - mówiła dama w brylantach. - Bo i ten jego majštek, jakoby gš i, panie 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żSPĹ c Tc U-c V4*^c W’8ż- XQ?( zrobiony w Bułgarii... - Naturalnie. To zarazem tłumaczy, dlaczego prezesowa pomimo bogactw tak mało wydaje na siebie. - I ksišżę bardzo na niego łaskaw... - Przez litoœć, czy nie za mało?... Niech tylko pani spojrzy na nich obu... - Sšdziłabym, że nie ma ani œladu podobieństwa. - Zapewne, ale... ta duma, pewnoœć siebie... Z jakš oni swobodš rozmawiajš... Przy innym stoliku naradzali się trzej panowie. - No, hrabina zrobiła zamach stanu - mówił brunet z grzywkš. - I udał się jej. Ten Wokulski trochę sztywny, ale ma w sobie coœ - odpowiedziałpan siwy. - W każdym razie kupiec... - Czymże kupiec gorszy od bankierów? - Kupiec galanteryjny, sprzedaje portmonetki - nalegał brunet. - My czasami sprzedajemy herby... - wtršcił trzeci, szczupły staruszek z siwymi faworytami. - Jeszcze zechce ożenić się tutaj... - Tym lepiej dla panien. - Ja bym mu sam oddał córkę. Człowiek, słyszę, porzšdny, bogaty, posagu nie strwoni... Koło nich szybko przeszła hrabina. - Panie Wokulski - rzekła wycišgajšc wachlarz w kierunku framugi. Wokulski przybiegł do niej. Podała mu rękę i we dwoje opuœcili salon. Osamotnionego księcia zaraz otoczyli mężczyŸni; niektórzy prosili go, ażeby zapoznał ich z Wokulskim. - Warto, warto!... - mówił zadowolony ksišżę. - Takiego nie było jeszcze między nami. Gdybyœmy dawniej zbliżyli się do nich,nasz nieszczęœliwy kraj wyglšdałby inaczej.Usłyszała to mijajšca ich właœnie panna Izabela i - pobladła. Przystšpił do niej młody człowiek z wczorajszej kwesty. - Zmęczyła się pani? - rzekł. - Trochę - odpowiedziała ze smutnym uœmiechem. - Przychodzi mi do głowy dziwne pytanie - dodała po chwili - czy ja też potrafiłabym walczyć?... - Czy z sercem? - zapytał. - Nie warto... Panna Izabela wzruszyła ramionami. - Ach, gdzież znowu z sercem. Myœlę o prawdziwej walce z silnym nieprzyjacielem.Œcisnęła go za rękę i opuœciła salon. Wokulski, prowadzony przez hrabinę, minšłdługi szereg pokojów. W jednym z nich, z dala od zaproszonych goœci, rozlegały się œpiewy i dŸwięki fortepianu. Gdy weszli tam, uderzył go szczególny widok. Jakiœ młody człowiek grał na fortepianie; z dwubardzo przystojnych dam, stojšcych przy nim, jedna udawała skrzypce, druga klarnet; przy tej zaœ muzyce tańczyło kilkapar, między którymi znajdował się tylko jeden mężczyzna. - Oj! wy zbytnicy! - zgromiła ich hrabina. Odpowiedzieli wybuchem œmiechu, nie przerywajšc zabawy. Minęli i ten pokój i weszli na schody. - Ot, widzisz - rzekła hrabina - to jest najwyższa arystokracja. Zamiast siedzieć wsalonie, uciekli tutaj dokazywać. "Jaki oni majš rozum!" - pomyœlał Wokulski.I zdawało mu się, że między tymi ludŸmi życie upływa proœciej i weselej aniżeli między nadętym mieszczaństwem albo arystokratyzujšcš szlachtš. Na górze, w pokoju odciętym od zgiełku i nieco przyćmionym, siedziała w fotelu prezesowa. - Zostawiam was tu, moi państwo - rzekła hrabina. - Nagadajcie się, bo ja muszę wracać. - Dziękuję ci, Joasiu - odpowiedziała prezesowa. - SišdŸże, proszę cię - zwróciła się do Wokulskiego. A gdy zostali sami, dodała: - Nawet nie wiesz, ile obudziłeœ we mnie wspomnień. Teraz dopiero Wokulski spostrzegł, że między tš damš a jego stryjem musiał istnieć jakiœ niezwykły stosunek. Opanowało go niespokojne zdumienie. "Dzięki Bogu - pomyœlał - że jestem legalnym dzieckiem moich rodziców". - Proszę cię - zaczęła prezesowa - mówisz, że stryj twój umarł. Gdzieże on, biedak, pochowany? - W Zasławiu, gdzie mieszkał od powrotu zemigracji. Prezesowa znowu podniosła chustkę do oczu. - Doprawdy?... Ach, ja niewdzięczna!... Byłżeœ kiedy u niego?... Nie mówiłże ci nic... Nie oprowadzał cię?... Wszakże tam, na górze, sš ruiny zamku, prawda? Stojšż one jeszcze? - Tam właœnie, do zamku, stryj co dzień chodził na spacer i całe godziny przesiadywaliœmy z nim na dużym kamieniu... - Patrzajże?... Znam ten kamień; siedzieliœmy wtedy oboje na nim i patrzyliœmy to na rzekę, to na obłoki, których bieg niepowrotny uczył nas, że takucieka szczęœcie. Czuję to dopiero dzisiaj. Astudnia jestże w zamku i zawsze głęboka? - Bardzo głęboka. Tylko trafić do niej trudno, bo wejœcie zamaskowały gruzy. Dopiero stryj mi jš pokazał. - Wieszże ty - mówiła prezesowa - że w chwili ostatniego z nim pożegnania myœleliœmy: czyby się do tej studni nie rzucić? Nikt by nas tam nie odszukał i na wieki zostalibyœmy razem. Zwyczajnie - szalona młodoœć... Otarła oczy i cišgnęła dalej: - Bardzo... bardzo lubiłam go; a myœlę, że i on mnie trochę... kiedy tak pamiętał wszystko. Ale on był ubożuchny oficer, a jana nieszczęœcie bogata, i do tego jeszcze bliska krewna dwu jenerałów. No i rozdzielono nas... Może też byliœmy zanadto cnotliwi... Ale cicho!... cicho!... - dodała, œmiejšc się i płaczšc. - Takie rzeczy wolno mówić kobietom dopiero w siódmym krzyżyku. Łkanie przerwało jej mowę. Powšchała swój flakonik, odpoczęła i zaczęła znowu: - Bywajš wielkie zbrodnie na œwiecie, ale chyba największš jest zabić miłoœć. Tyle latupłynęło, prawie pół wieku; wszystko przeszło: majštek, tytuły, młodoœć, szczęœcie... Sam tylko żal nie przeszedł i pozostał, mówię ci, taki œwieży, jakby to było wczoraj. Ach, gdyby nie wiara, że jestinny œwiat, w którym podobno wynagrodzš tutejsze krzywdy, kto wie, czy nie przeklęłoby się i życia, i jego konwenansów... Ale ty mnie nie rozumiesz, bo wy dziœ macie mocniejsze głowy, lecz zimniejsze aniżeli my serca. Wokulski siedział ze spuszczonymi oczyma. Coœ dławiło go, szarpało za piersi. Wpił sobie paznokcie w ręce i myœlał, ażeby jak najprędzej stšd wyjœć i już nie słuchać skarg, które odnawiały w nim najboleœniejsze rany. - A maż on, biedaczysko, jaki nagrobek? - spytała po chwili prezesowa. Wokulski zarumienił się. Nigdy nie przychodziło mu do głowy, ażeby zmarli potrzebowali czegoœ więcej nad grudę ziemi. - Nie ma - cišgnęła prezesowa, widzšc jego zakłopotanie. - Nie tobie dziwię się, moje dziecko, żeœ o nagrobku nie pamiętał,ale sobie wyrzucam, żem zapomniała o człowieku. Zadumała się i nagle, położywszy na jego ramieniu swojš wychudłš i drżšcš rękę, rzekła zniżonym głosem: - Mam do ciebie proœbę... Powiedz, że jš spełnisz... - Z pewnoœciš - odparł Wokulski. - Pozwól, ażebym ja mu postawiła nagrobek. Ale że sama jechać tam nie mogę,więc ty mnie wyręczysz. WeŸ stšd kamieniarza, niechaj rozłupie ten kamień, wiesz, ten, na którym siadywaliœmy na górze, pod zamkiem, i niech jednš połowę ustawiš na jego grobie. Cokolwiek będzie kosztować, zapłacisz, a zwrócę ci razem zdozgonnš wdzięcznoœciš. Zrobiszże to? - Zrobię. To dobrze, dziękuję ci... Myœlę, że mu przyjemniej będzie spoczywać pod kamieniem, który słyszał nasze rozmowy i patrzył na łzy. Ach, jak ciężko wspominać... A napis, wieszże jaki? - mówiła dalej. - Kiedyœmy się rozłšczali, zostawił mi parę strofek z Mickiewicza. Pewnie czytałeœ je kiedy. Jak cień tym dłuższy, gdy padnie z daleka, Tym szerzej koło żałobne roztoczy, Tak pamięć o mnie: im dalej ucieka, Tym grubszym kirem twš duszę zamroczy... O, prawda to!... I studnię, która miała nas połšczyć, chciałabym upamiętnić w jakiœ sposób... Wokulski wstrzšsnšł się i patrzył gdzieœ szeroko otwartymi oczyma. - Co tobie? - zapytała prezesowa. - Nic - odparł z uœmiechem. - Œmierć zajrzała mi w oczy. - Nie dziw się: kršży koło mnie starej, zatem muszš jš widzieć moi sšsiedzi. Więc zrobisz, o co cię proszę?- Tak. - BšdŸże u mnie po œwiętach i... często przychodŸ. Może się trochę ponudzisz, ale może i ja, niedołężna, przydam ci się na co. A teraz idŸ już na dół, idŸ... Wokulski pocałował jš w rękę, ona go paręrazy w głowę; potem dotknęła dzwonka. Wszedł służšcy. - SprowadŸże pana do sali - rzekła. Wokulski był odurzony. Nie wiedział, którędy idzie, nie zdawał sobie sprawy z tego, o czym rozmawiali z prezesowš. Czułtylko, że znajduje się w jakimœ odmęcie dużych komnat, starodawnych portretów, cichych stšpań, nieokreœlonej woni. Otaczały go kosztowne meble, ludzie pełni delikatnoœci, o jakiej nigdy nie marzył, a nad tym wszystkim, jak poemat, unosiły sięwspomnienia starej arystokratki, przesišknięte westchnieniami i łzami. "Cóż to za œwiat?... Co to za œwiat?..." A jednak jeszcze mu czegoœ brakło. Chciał choć raz spojrzeć na pannę Izabelę. "No, w sali jš zobaczę..." Lokaj otworzył drzwi do sali. Znowu wszystkie głowy zwróciły się w jego stronę i ucichły rozmowy jak szum odlatujšcego ptactwa. Nastała chwila ciszy,w której wszyscy patrzyli na Wokulskiego, a on nie widział nikogo, tylko rozgoršczkowanym spojrzeniem szukał bladoniebieskiej sukni. "Tu jej nie ma" - pomyœlał. - No, tylko patrzcie, jak on sobie nic z wasnie robi!... - szepnšł, œmiejšc się, staruszek z siwymi faworytami. "Musi być w drugiej sali" - mówił do siebieWokulski. Spostrzegł hrabinę i zbliżył się do niej. - Cóż, skończyliœcie państwo konferencję? - spytała hrabina. - Prawda, jaka to miła osoba, prezesowa?... Ma pan w niej wielkš przyjaciółkę, nie większš jednak aniżeli wemnie. Zaraz przedstawię pana... Pan Wokulski!... - dodała zwracajšc się do damyw brylantach. - A ja zaraz przystępuję do interesu - rzekła dama patrzšc na niego z góry. - Nasze sierotki potrzebujš kilku sztuk płótna... Hrabina lekko zarumieniła się. - Tylko kilku?... - powtórzył Wokulski i spojrzał na brylanty wyniosłej damy, reprezentujšce wartoœć kilkuset sztuk najcieńszego płótna. - Po œwiętach - dodał - będę miał honor na ręce pani hrabiny przysłać płótno... Ukłonił się, jakby chciał odchodzić. - Chcesz nas pan pożegnać? - spytała trochę zmieszana hrabina. - Ależ to impertynent! - rzekła dama w brylantach do swej towarzyszki w strusim piórze. - Żegnam paniš hrabinę i dziękuję za zaszczyt, jaki mi pani raczyła wyrzšdzić!...- mówił Wokulski, całujšc gospodynię w rękę. - Tylko do widzenia, panie Wokulski, wszak prawda?... Dużo będziemy mieli interesów zesobš. I w drugim salonie nie było panny Izabeli. Wokulski uczuł niepokój. "Przecież muszę na niš spojrzeć... Kto wie, jak prędko spotkamy się w podobnych warunkach" - A, jesteœ pan - zawołał ksišżę. - Już wiem, jaki ułożyliœcie spisek z panem Łęckim. Spółka do handlu ze Wschodem - wyborna myœl! Musicie i mnie do niej przyjšć... Musimy poznać się bliżej... - A widzšc, że Wokulski milczy, dodał: - Prawda, jakim ja nudny, panie Wokulski? Aleto nic nie pomoże; musicie zbliżyć się do nas, pan i panu podobni i - razem idŸmy. Wasze firmy sš także herbami, nasze herbysš także firmami, które gwarantujš rzetelnoœć w prowadzeniu interesów... Œciskali się za ręce i Wokulski coœ odpowiedział, ale co?... - nie było mu wiadome. Niepokój jego wzrastał; na próżno szukał panny Izabeli. "Chyba jest dalej" - szepnšł, z trwogš idšcdo ostatniego salonu. Tu pochwycił go pan Łęcki z oznakami niebywałej tkliwoœci. - Już pan wychodzisz? Więc do widzenia, drogi panie. Po œwiętach u mnie pierwsza sesja i w imię boże zaczynajmy. "Nie ma jej!" - myœlał Wokulski, żegnajšc się z panem Tomaszem. - Ale wiesz pan - szepnšł Łęcki - zrobiłeœ szalony efekt. Hrabina nie posiada się z radoœci, ksišżę mówi tylko o tobie... A jeszcze ten wypadek z prezesowš... No... cudownie! Nie można było marzyć o zdobyciu lepszej pozycji... Wokulski stał już w progu. Jeszcze raz szklanymi oczyma powiódł po sali i - wyszedł z desperacjš w sercu. "Może wypadałoby wrócić i pożegnać jš?... Przecież zastępowała miejsce gospodyni..." - myœlał, powoli schodzšc ze schodów. Nagle drgnšł, słyszšc szelest sukni w wielkiej galerii. "Ona..." Podniósł głowę i zobaczył damę w brylantach. Ktoœ podał mu palto. Wokulski wyszedł na ulicę, zatoczywszy się jak pijany. "Cóż mi po œwietnej pozycji, jeżeli jej tam nie ma?" - Konie pana Wokulskiego! - zawołał z sieni szwajcar, pobożnie œciskajšc trzyrublówkę.Łzami zaszłe oczy i nieco zachrypnięty głos œwiadczyły, że obywatel ten nawet natrudnym posterunku czci jednak pierwszy dzień Wielkiejnocy. - Konie pana Wokulskiego!... Konie Wokulskiego!... Wokulski, zajeżdżaj!... - powtórzyli stojšcy furmani. Œrodkiem Alei z wolna toczyły się dwa szeregi dorożek i powozów w stronę Belwederu i od Belwederu. Ktoœ z jadšcych spostrzegł na chodniku Wokulskiego i ukłonił mu się. "Kolega!" - szepnšł Wokulski i zarumienił się. Gdy sprowadzono mu powóz, zrazu chciał wsišœć, lecz rozmyœlił się. - Wracaj, bracie, do domu - rzekł do furmana, dajšc mu na piwo. Powóz odjechał ku miastu. Wokulski zmieszał się z przechodniami i poszedł w stronę Ujazdowskiego placu. Szedł z wolna iprzypatrywał się jadšcym. Wielu spomiędzynich znał osobiœcie. Oto rymarz, który dostarcza mu wyrobów skórzanych, jedzie na spacer z żonš, grubš jak beczka cukru, i wcale ładnš córkš, z którš chciano go swatać. Oto syn rzeŸnika, który do sklepu, niegdyœ Hopfera, dostarczał wędlin. Oto bogaty cieœla z licznš rodzinš. Wdowa po dystylatorze, również majšca duży majštekirównież gotowa oddać rękę Wokulskiemu. Tugarbarz, tam dwaj subiekci bławatni, dalej krawiec męski, mularz, jubiler, piekarz, a oto - jego współzawodnik, kupiec galanteryjny, w zwykłej dorożce. Większa ich częœć nie widziała Wokulskiego,niektórzy jednak spostrzegli go i kłaniali mu się; lecz byli i tacy, którzy spostrzegłszy go, nie kłaniali się, a nawet uœmiechali się złoœliwie. Z całego mnóstwa tych kupców, przemysłowców i rzemieœlników, równych mu stanowiskiem, niekiedy bogatszych od niego i dawniej znanych w Warszawie, on tylko jeden był dziœ na œwięconym u hrabiny. Żaden z tamtych, on tylko jeden!... "Mam nieprawdopodobne szczęœcie - myœlał. - W pół roku zrobiłem majštek krociowy, za parę lat mogę mieć milion... Nawet prędzej... Dziœ już mam wstęp na salony, a za rok?... Niektórym z tych, co przed chwilš ocierali się o mnie, przed siedemnastu laty mogłem usługiwać w sklepie, a nie usługiwałem chyba dlatego, że żaden nie wstšpiłby tam. Z komórki przysklepie do buduaru hrabiny, co za skok!... Czy aby ja nie za prędko awansuję?" - dodał z tajemnš trwogš w sercu. Był już na rozległym placu Ujazdowskim, wktórego południowej częœci znajdowały się zabawy ludowe. Pomieszane dŸwięki katarynek, odgłosy tršb i zgiełk kilkunastutysięcznego tłumu ogarniał go jakfala nadpływajšcej powodzi. Widział jak nadłoni długi szereg huœtawek, kolyszšcych się w prawo i w lewo niby ogromne wahadła o potężnym rozmachu. Potem drugiszereg - szybko kręcšcych się namiotów, z dachami w różnokolorowe pasy. Potem trzeci szereg - bud zielonych, czerwonych iżółtych, gdzie przy wejœciu jaœniały potworne malowidła, a na dachu ukazywali się jaskrawo odziani pajace albo olbrzymie lalki. A we œrodku placu - dwa wysokie słupy, na które teraz właœnie wspinali się amatorowie frakowych garniturów i kilkurublowych zegarków. Wœród tych wszystkich czasowych a brudnych budynków roił się rozbawiony tłum. Wokulskiemu przypomniały się lata dziecinne. Jakże mu wtedy, wygłodzonemu, smakowała bułka i serdelek! Jak wyobrażał sobie siadłszy na konia w karuzeli, że jest wielkim wojownikiem! Jak szalonego doznawał upojenia, wylatujšc do góry na huœtawce! Co to była za rozkosz pomyœleć, że dziœ nic nie robi i jutro nic niebędzie robił - za cały rok. A z czym da się porównać ta pewnoœć, że dziœ położy się spać o dziesištej i jutro, gdyby chciał, wstanie także o dziesištej, przeleżawszy dwanaœcie godzin z rzędu! "I to ja byłem, ja?... - mówił do siebie zdumiony. - Mnie tak cieszyły rzeczy, którew tej chwili tylko wstręt budzš?... Tyle tysięcy otacza mnie rozradowanych biedaków, a ja, bogacz przy nich, cóż mam?... Niepokój i nudy, nudy i niepokój... Właœnie kiedy mógłbym posiadać to, co kiedyœ było moim marzeniem, nie mam nic, bo dawne pragnienia wygasły. A tak wierzyłem w swoje wyjštkowe szczęœcie!..." W tej chwili potężny krzyk wydarł się z tłumu. Wokulski ocknšł się i na szczycie słupa zobaczył jakšœ ludzkš figurę. "Aha, triumfator!" - rzekł do siebie Wokulski, ledwie trzymajšc się na nogach pod naciskiem tłumu, który biegł, klaskał, wiwatował, wskazywał palcami bohatera, pytał o jego nazwisko. Zdawało się, że ie 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żYPq7 ZÁgc €[(yc \Ą$3c ]Ô2… R zdobywcę frakowego garnituru na rękach zaniosš do miasta, wtem - zapał ostygł. Ludzie biegli wolniej, nawet zatrzymywali się, okrzyki cichły, wreszcie zupełnie umilkły. Chwilowy triumfator zsunšł się ze szczytu i w parę minut zapomniano o nim. "Przestroga dla mnie?..." - szepnšł Wokulski, ocierajšc pot z czoła. Plac i rozbawione tłumy obmierzły mu do reszty. Zawrócił do miasta. Œrodkiem Alei wcišż toczyły się dorożki i powozy. W jednym Wokulski zobaczył bladoniebieskš suknię. "Panna Izabela?..." Serce poczęło mu bić gwałtownie. "Nie, nie ona". O paręset kroków dalej spostrzegł jakšœ pięknš twarz kobiecš i dystyngowane ruchy."Ona?... Nie. Skšdżeby wreszcie ona?" I tak szedł przez całe Aleje, plac Aleksandra, przez Nowy Œwiat, cišgle upatrujšc kogoœ i cišgle doznajšc zawodu. "Więc to jest moje szczęœcie?... Kto wie, czy œmierć jest takim złem, jak wyobrażajš sobie ludzie". I pierwszy raz uczuł tęsknotę do twardego, nieprzespanego snu, którego nie niepokoiłyby żadne pragnienia, nawet żadnenadzieje. W tym samym czasie panna Izabela, wróciwszy od ciotki do domu, prawie z przedpokoju zawołała do panny Florentyny:- Wiesz?... był na przyjęciu... - Kto? - No ten, Wokulski... - Dlaczegoż być nie miał, skoro go zaproszono - odparła panna Florentyna. - Ależ to zuchwalstwo... Ależ to niesłychane... i jeszcze, wyobraŸ sobie, ciotka jest nim oczarowana, ksišżę nieledwie mu się narzuca, a wszyscy chórem uważajš go za jakšœ znakomitoœć... I ty nic na to?... Panna Florentyna uœmiechnęła się smutnie. - Znam to. Bohater sezonu. W zimie był takim pan Kazimierz, a przed kilkunastu latynawet... ja - dodała cicho. - Ależ uważaj, kim on jest?... Kupiec... kupiec... - Moja Belu - odpowiedziała panna Florentyna - pamiętam sezony, kiedy nasz œwiat zachwycał się nawet cyrkowcami. Przejdzie i to. - Boję się tego człowieka - szepnęła panna Izabela. ROZDZIAŁ DZIESIĽTY PAMIĘTNIK STAREGO SUBIEKTA "...Mamy tedy nowy sklep: pięć okien frontu, dwa magazyny, siedmiu subiektów i szwajcara we drzwiach. Mamy jeszcze powóz błyszczšcy jak œwieżo wyglancowane buty, parę kasztanowatych koni, furmana i lokaja - w liberii. I to wszystko spadło na nas w poczštkach maja, kiedy Anglia, Austria, a nawet skołatana Turcja uzbrajały się na łeb, na szyję! - Kochany Stasiu - mówiłem do Wokulskiego - wszyscy kupcy œmiejš się, że tak dużo wydajemy w niepewnych czasach. - Kochany Ignasiu - odpowiedział mi Wokulski - a my œmiać się będziemy ze wszystkich kupców, kiedy nadejdš czasy pewniejsze. Dziœ właœnie jest pora do robienia interesów. - Ależ europejska wojna - mówię - wisi na włosku. W takim razie na pewno czeka nas bankructwo. - Żartuj z wojny - odpowiada Staœ. - Cały ten hałas uspokoi się za parę miesięcy, a my tymczasem zdystansujemy wszystkich współzawodników. No - i wojny nie ma. W naszym sklepie ruchjak na odpuœcie, do naszych składów zwożši wywożš towary jak do młyna, a pienišdzepłynš do kas nie gorzej od plew. Kto by Stasia nie znał, powiedziałby, że to genialny kupiec; ale że ja go znam, więc coraz częœciej pytam się: na co to wszystko?... Warum hast du denn das getan?... Prawda, że i mnie się w podobny sposób pytano. Czyżbym już był tak stary jak nieboszczka Grossmutter i nie rozumiał ani ducha czasu, ani intencji ludzi młodszych ode mnie?... Ehe! tak Ÿle nie jest... Pamiętam, że kiedy Ludwik Napoleon (póŸniejszy cesarz Napoleon III) uciekł z więzienia w roku 1846, zakotłowało się w całej Europie. Nikt nie wiedział, co będzie. Ale wszyscy ludzie rozsšdni przygotowywalisię do czegoœ, a wuj Raczek (pan Raczek ożenił się z mojš ciotkš) cišgle powtarzał: - Mówiłem, że Bonapart wypłynie i piwa imnawarzy! Cała bieda w tym, że ja coœ nie zdużam na nogi. Rok 1846 i 1847 upłynęły w wielkim rozgardiaszu. Ukazywały się coraz to jakieœ pisemka, a znikali ludzie. Nieraz i ja myœlałem: czy już nie pora wytknšć głowę na szerszy œwiat? A kiedy mnie ogarnęły wštpliwoœci i niepokoje, po zamknięciu sklepu szedłem do wuja Raczka i opowiadałem, co mnie trapi, proszšc, ażeby poradził mi jak ojciec. - Wiesz co - odpowiadał wuj, uderzajšc siępięœciš w chore kolano - poradzę ci jak ojciec. Chcesz, mówię ci... to idŸ, a nie chcesz, mówię ci... to zostań... Dopiero w lutym roku 1848, kiedy Ludwik Napoleon jużbył w Paryżu, ukazał mi się jednej nocy nieboszczyk ojciec, tak jak widziałem go wtrumnie. Surdut zapięty pod szyję, kolczyk w uchu, wšs wyszwarcowany (zrobił mu topan Domański, ażeby ojciec byle jako nie wystšpił na boskim sšdzie). Stanšł we drzwiach mojej izdebki we front i rzekł tylko te słowa: - Pamiętaj, wisusie, czegom cię uczył!... "Sen mara - Bóg wiara" - myœlałem przez kilka dni. Ale już sklep mi obrzydł. Nawet do œp. Małgosi Pfeifer straciłem skłonnoœći ciasno zrobiło mi się na Podwalu tak, żemnie mógł wytrzymać. Poszedłem znowu do wuja Raczka po radę. Pamiętam, leżał akurat w łóżku nakryty pierzynš mojej ciotki i pił goršce ziółka napoty. Gdy mu zaœ opowiedziałem cały interes, rzekł: - Wiesz co, poradzę ci jak ojciec. Chcesz - idŸ, nie chcesz - zostań. Ale ja, gdyby nie podłe moje nogi, dawno bym już był za granicš. Bo i twoja ciotka, mówię ci - tu zniżył głos - tak okrutnie miele jęzorem, że wolałbym, mówię ci, słuchać baterii austriackich armat aniżeli jej trajkotu. Co mi pomoże smarowaniem, to mi zepsuje gadaniem... A maszże pienišdze? - spytał pochwili. - Znajdę z kilkaset złotych. Wuj Raczek kazał zamknšć drzwi mieszkania (ciotki w domu nie było) i sięgnšwszy pod poduszkę, wydobył stamtšdklucz. - Naœci - rzekł - otwórz ten kufer skórš obity. Będzie tam na prawo skrzyneczka, a w niej kieska. Podaj mi jš... Wydobyłem kieskę grubš i ciężkš. Wuj Raczek wzišł jš do ręki i wzdychajšc, odliczył piętnaœcie półimperiałów. - WeŸ te pienišdze - mówił - na drogę i jeżeli masz jechać, to jedŸ... Dałbym ci więcej, ale może i na mnie przyjœć pora... Zresztš trzeba zostawić coœ babie, żeby sobie w razie wypadku znalazła drugiego męża... Pożegnaliœmy się płaczšc. Wuj aż dŸwignšł się na łóżku i odwróciwszy mnie twarzš doœwiecy, szepnšł: - Niech ci się jeszcze przypatrzę... Bo to, mówię ci, z tego balu nie każdy wraca... Wreszcie i ja sam jużem człek niedzisiejszy, a humory, mówię ci, zabijajš prawie tak jak kule... Wróciwszy do sklepu, mimo spóŸnionej pory, rozmówiłem się z Janem Minclem dziękujšc mu za obowišzek i opiekę. Ponieważ od roku już gadaliœmy o tych rzeczach, a on zawsze zachęcał mnie, ażebym szedł bić Niemców, więc zdawało mi się, że mój zamiar zrobi mu wielkš przyjemnoœć. Tymczasem Mincel jakoœ posmutniał. Na drugi dzień wypłacił mi pienišdze, które miałem u niego, dał nawetgratyfikację, obiecał opiekować się poœcielš i kufrem, na wypadek gdybym kiedy wrócił. Ale zwykła wojowniczoœć opuœciła go i ani razu nie powtórzył swegoulubionego wykrzyknika: - Ehej!... dałbym ja Szwabom, żebym tak niemiał sklepu... Gdy zaœ około dziesištej wieczór, ubrany wpółkożuszek i grube buty, uœciskawszy go wzišłem za klamkę, ażeby opuœcić izbę, w której tyle lat przemieszkaliœmy razem, coœdziwnego stało się z Janem. Nagle zerwał się z krzesła i rozkrzyżowawszy ręce, krzyknšł: - Œwinia!... gdzie ty idziesz?... A potem rzucił się na moje łóżko, szlochajšc jak dzieciak. Uciekłem. W sieni słabo oœwietlonej olejnymkagankiem ktoœ zastšpił mi drogę. Ażem drgnšł. Był to August Katz, odziany jak wypadało na marcowš podróż. - Co ty tu robisz Auguœcie? - spytałem. - Czekam na ciebie. Myœlałem, że chce mnie odprowadzić; więc poszliœmy na plac Grzybowski w milczeniu, bo Katz nigdy nic nie mówił. Fura żydowska, którš miałem jechać, była już gotowa. Ucałowałem Katza, on mnie także. Wsiadłem... on za mnš... - Jedziemy razem - rzekł. A potem, kiedy byliœmy już za Miłosnš, dodał: - Twardo i trzęsie, spać nie można. Wspólna podróż trwała niespodziewanie długo, bo aż do paŸdziernika 1849 roku, pamiętasz, Katz, niezapomniany przyjacielu?Pamiętasz te długie marsze na spiekocie, kiedy nieraz piliœmy wodę z kałuży; albo ten pochód przez bagno, w którym zamoczyliœmy ładunki; albo te noclegi w lasach i na polach, kiedy jeden drugiemu spychał głowę z tornistra i ukradkiem œcišgał płaszcz służšcy za wspólnš kołdrę?... A pamiętasz tarte kartofle ze słoninš, które ugotowaliœmy we czterech wsekrecie przed całym oddziałem? Tylem razy jadał od tej pory kartofle, ale żadne nie smakowały mi tak jak wówczas. Jeszcze dziœ czuję ich zapach, ciepło pary buchajšcej z garnka i widzę ciebie, Katz, jak dla nietracenia czasu mówiłeœ pacierz, jadłeœ kartofle i zapalałeœ fajkę u ogniska.Ej! Katz, jeżeli w niebie nie ma węgierskiej piechoty i tartych kartofli, niepotrzebnieœ się tam pospieszył. A pamiętasz jeneralnš bitwę, do której zawsze wzdychaliœmy odpoczywajšc po partyzanckiej strzelaninie? Ja bo nawet w grobie jej nie zapomnę, a jeżeli kiedyœ zapyta mnie Pan Bóg, po com żył na œwiecie?... po to - odpowiem - ażeby trafić na jeden taki dzień. Ty tylko rozumiesz mnie, Katz, boœmy to obaj widzieli. A niby na razie wydawało się - nic. Na półtorej doby przedtem skupiła się nasza brygada pod jakšœ wsiš węgierskš, której nazwy nie pamiętam. Fetowali nas ażmiło. W winie, co prawda nie osobliwszym, można się było myć, a wieprzowina i papryka już nam tak zbrzydły, że człowieknie wzišłby do ust tego paskudztwa, gdyby,rozumie się, miał co innego. A jaka muzyka,a jakie dziewuchy!... Cyganie doskonale grajš, a każda Węgierka istny proch. Kręciło się ich, bestyjek, wszystkiego ze dwadzieœcia, a jednak zrobiło się tak goršco że nasi zakłuli i zaršbali trzech chłopów, a chłopi zabili nam dršgami huzara. I Bóg wie czym skończyłaby się tak pięknierozpoczęta zabawa, gdyby w chwili największego tumultu nie zajechał do sztabu szlachcic czwórkš koni okrytych pianš. W kilka minut póŸniej rozeszła się powojsku wieœć, że w pobliżu znajdujš się wielkie masy Austriaków. Zatršbiono do porzšdku, tumult ucichł, Węgierki znikły, aw szeregach zaczęto szeptać o jeneralnej bitwie. - Nareszcie!... - powiedziałeœ do mnie. Tej samej nocy posunęliœmy się o milę naprzód, w cišgu następnego dnia znowu o milę. Co kilka godzin, a póŸniej nawet co godzinę przylatywały sztafety. Było to dowodem, że w pobliżu znajduje się nasz sztab korpuœny i że zanosi się na coœ grubego. Tej nocy spaliœmy na gołym polu, nie stawiajšc nawet w kozły broni. Zaœ skoro œwit ruszyliœmy naprzód: szwadron kawalerii z dwoma lekkimi armatami, potemnasz batalion, a potem cała brygada z artyleriš i furgonami, majšc silne patrole po bokach. Sztafety przylatywały już co pół godziny. Gdy weszło słońce, zobaczyliœmy przy goœcińcu pierwsze œlady nieprzyjaciela: resztki słomy, wytlone ogniska, budynki rozebrane na opał. Następnie coraz częœciej zaczęliœmy spotykać uciekajšcych: szlachtę z rodzinami, duchownych rozmaitych wyznań, w końcu - chłopów i Cyganów. Na wszystkich twarzach malowała się trwoga; prawie każdy coœ wykrzykiwał po węgiersku, wskazujšc rękoma za siebie. Była blisko siódma, kiedy w stronie południowo-zachodniej huknšł strzał armatni. Po szeregach przeleciał szmer: - Oho! zaczyna się... - Nie, to sygnał... Padły znowu dwa strzały i znowu dwa. Jadšcy przed nami szwadron zatrzymał się; dwie armaty i dwa jaszczyki galopem popędziły naprzód, kilku jezdnych pocwałowało na najbliższe wzgórza. Stanęliœmy i przez chwilę zaległa taka cisza, że słychać było tętent siwej klaczy dopędzajšcego nas adiutanta. Przeleciała mimo, do huzarów, dyszšc i prawie dotykajšc brzuchem ziemi. Tym razem odezwało się bliżej i dalej kilkanaœcie armat; każdy strzał można było odróżnić. - Macajš dystans! - odezwał się stary naszmajor. - Jest z piętnaœcie armat - mruknšł Katz, który w podobnych chwilach stawał się rozmowniejszy. - A że my cišgniemy dwanaœcie, toż będzie bal!... Major odwróciłsię do nas na koniu i uœmiechnšł się pod szpakowatym wšsem. Zrozumiałem, co to znaczy, usłyszawszy całš gamę strzałów, jakby kto zagrał na organach. - Jest więcej niż dwadzieœcia - rzekłem do Katza. - Osły!... - zaœmiał się kapitan i podcišł swego konia. Staliœmy na wzniesionym miejscu, skšd widać było idšcš za nami brygadę. Zaznaczał jš rudy obłok kurzu, cišgnšcy się wzdłuż goœcińca ze dwie albo i trzy wiorsty. - Straszna masa wojsk! - szepnšłem. - Gdzie się to pomieœci!... Odezwały się tršbki i nasz batalion rozłamał się na cztery kompanie, uszykowane kolumnami obok siebie. Pierwsze plutony wysunęły się naprzód, myzostaliœmy w tyle. Odwróciłem głowę i zobaczyłem, że od głównego korpusu oddzieliły się jeszcze dwa bataliony; zeszłyz goœcińca i biegły pędem przez pola, jedenna prawo od nas, drugi na lewo. W mały kwadrans zrównały się z nami, przez drugikwadrans wypoczęły i - ruszyliœmy trzema batalionami naprzód, noga za nogš. Tymczasem kanonada wzmogła się tak, że było słychać po dwa i po trzy strzały, wybuchajšce jednoczeœnie. Co gorsze, spoza nich rozlegał się jakiœ stłumiony odgłos, podobny do cišgłego grzmotu. - Ile armat, kamracie? - spytałem po niemiecku idšcego za mnš podoficera. - Chyba ze sto - odparł kręcšc głowš. - Ale- dodał - porzšdnie prowadzš interes, bo odezwały się wszystkie razem. Zepchnięto nas z goœcińca, którym w kilka minut póŸniej przejechały wolnym kłusem dwa szwadrony huzarów i cztery armaty z należšcymi do nich jaszczykami. Idšcy ze mnš w szeregu poczęli żegnać się: "W imię Ojca i Syna..." - ten i ów popił z manierki. Na lewo od nas huk wzmagał się: pojedynczych strzałów już nie można było odróżnić. Nagle krzyknięto w przednich szeregach: - Piechota!... piechota!... Machinalnie schwyciłem karabin na tuj, myœlšc, że pokazali się Austriacy. Ale przed nami oprócz wzgórza i rzadkich krzaków nie było nic. Natomiast na tle grzmotu armat, który prawie przestał nas interesować, usłyszałem jakiœ trzask podobny do rzęsistego deszczu, tylko o wiele potężniejszy. - Bitwa!... - zawołał ktoœ na froncie przecišgłym głosem. Uczułem, że mi na chwilę serce bić przestało, nie ze strachu, ale jakby w odpowiedzi na ten wyraz, który od dzieciństwa robił na mnie dziwne wrażenie.W szeregach pomimo marszu zrobił się ruch. Częstowano się winem, oglšdano broń, mówiono, że najdalej za pół godziny wejdziemy w ogień, a nade wszystko - w grubiański sposób żartowano z Austriaków,którym nie wiodło się w tych czasach. Ktoœzaczšł gwizdać, inny nucił półgłosem; stopniała nawet sztywna powaga Oficerów,zamieniajšc się w koleżeńskš zażyłoœć. Trzeba było dopiero komendy: "Bacznoœć i cisza!...", ażeby nas uspokoić. Umilkliœmy i wyrównały się nieco pogięte szeregi. Niebo było czyste, ledwie tu i ówdzie bielił się nieruchomy obłok; na krzakach, które mijaliœmy, nie poruszał siężaden listek; nad polem, zaroœniętym młodštrawš, nie odzywał się wystraszony skowronek. Słychać było tylko ciężkie stšpanie batalionu, szybki oddech ludzi, czasem szczęk uderzonych o siebie karabinów albo donoœny gBos majora, który, jadšc przodem, odzywał się do oficerów. A tam, na lewo, wœciekały się stada armat i lał deszcz karabinowych strzałów. Kto takiej burzy przy jasnym niebie nie słyszał, bracie Katz, ten nie zna się na muzyce!... Pamiętasz, jak nam wówczas dziwnie było na sercu?... Nie strach, ale tak coœ jakby żal i ciekawoœć... Skrzydłowe bataliony oddalały się od nas coraz bardziej; wreszcie prawy zniknšł za wzgórzami, a lewy o paręset sšżni od nas dał nurka w szeroki parów i tylko kiedy niekiedy błysnęła fala jego bagnetów. Podzieli się gdzieœ huzarzy i armaty, i cišgnšca z tyłu rezerwa, i został sam naszbatalion, schodzšcy z jednego wzgórza, ażeby wejœć na drugie, jeszcze wyższe. Tylko od czasu do czasu z frontu, od tyłu albo z boków przeleciał jakiœ jeŸdziec z kartkš albo z ustnym poleceniem od majora.Prawdziwy cud, że od tylu poleceń nie zamšciło mu się we łbie! Nareszcie, już była blisko dziewišta, weszliœmy na ostatniš wyniosłoœć porosłš gęstymi krzakami. Nowa komenda; plutony idšce jeden za drugim poczęły stawać oboksiebie. Gdy zaœ dosięgliœmy szczytu jego nazwisko. Zdawało się, że ie 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż^P;c _‹žc `I’c aŰ+¤c b:ü" wzgórza, kazano nam pochylić się i zniżyć broń, a w końcu przyklęknšć. Wtedy (pamiętasz, Katz?) Kratochwil, który klęczał przed nami, wetknšł głowę między dwie młode sosenki i szepnšł: - Patrzajcie no!... Od stóp wzgórza, na południe, aż gdzieœ dokrawędzi horyzontu cišgnęła się równina, ana niej - jakby rzeka białego dymu, szeroka na kilkaset kroków, długa - czy ja wiem - może na milę drogi. - Tyralierzy!... - rzekł stary podoficer. Po obu stronach tej dziwnej wody widać było kilka czarnych i kilkanaœcie białych chmur, kotłujšcych się przy ziemi. - To baterie, a tam płonš wsie... - objaœniałpodoficer. Wpatrzywszy się zaœ lepiej, można było dojrzeć gdzieniegdzie, również po obu stronach długiej smugi dymu, prostokštne plamy: ciemne po lewej, białe po prawej. Wyglšdały one jak wielkie jeże z połyskujšcymi kolcami. - To nasze pułki, a to austriackie... - mówiłpodoficer. - No, no!... - dodał - i sam sztablepiej nie widzi... Z tej długiej rzeki dymu dolatywało nas nieustanne trzeszczenie karabinowych strzałów, a w tamtych białych chmurach szalała burza armat. - Phy! - odezwałeœ się wtedy, Katz - i to ma być bitwa?... Miałem się też czego bać...- Zaczekaj no - mruknšł podoficer. - Przygotuj broń!... - rozległo się po szeregach. Klęczšc zaczęliœmy wydobywać i odgryzać patrony. Rozległo się szczękanie stalowych stempli i trzask odcišganych kurków... Podsypaliœmy proch na panewki i znowu cisza. Naprzeciw nas, może o wiorstę, były dwa pagórki, a między nimi goœciniec. Spostrzegłem, że na jego żółtym tle ukazujš się jakieœ białe znaki, które wkrótce utworzyły białš linię, a potem białš plamę. Jednoczeœnie z parowu leżšcego o kilkaset kroków na lewo od nas wyszli granatowi żołnierze, którzy niebawem sformowali się w granatowš kolumnę. W tej chwili na prawo od nas huknšł strzał armatni i nad białym oddziałem austriackim ukazał się siwy obłoczek dymu. Parę minut pauzy i znowu strzał, i znowu nad Austriakami obłoczek. Pół minuty - znowu strzał i znowu obłoczek... - Herr Gott! - zawołał stary podoficer - jak nasi strzelajš... Bem komenderuje czy diabeł... Od tej pory szedł z naszej strony strzał za strzałem, aż ziemia drgała, ale biała plama tam, na goœcińcu, rosła wcišż. Jednoczeœnie na przeciwległym wzgórzu błysnšł dym i w stronę naszej baterii poleciał warczšcy granat. Drugi dym... trzeci dym... czwarty... - Mšdre bestie! - mruknšł podoficer. - Batalion!... naprzód marsz!... - wrzasnšł ogromnym głosem nasz major. - Kompania!... naprzód marsz!... Pluton!.. naprzód marsz!... - powtórzyli różnymi głosami oficerowie. Znowu uszykowano nas inaczej. Cztery œrodkowe plutony zostały na tyle, cztery poszły naprzód, na prawo i na lewo. Podcišgnęliœmy tornistry i wzięliœmy broń, jak się komu podobało. - Z górki na pazurki!... - zawołałeœ wtedy, Katz. A w tej chwili granat przeleciał wysoko nad nami i pękł gdzieœ w tyle z wielkim łoskotem. Wtedy błysnęła mi szczególna myœl. Czy bitwy nie sš hałaœliwymi komediami, które wojska urzšdzajš dla narodów, nie robišc sobie zresztš krzywdy?... To bowiem, na copatrzyłem, wyglšdało wspaniale, ale nie tak znowu strasznie. Zeszliœmy na równinę. Od naszej baterii przyleciał huzar, donoszšc, że jedna z armat zdemontowana. Współczeœnie na lewood nas padł granat; zarył się w ziemię, alenie wybuchnšł. - Zaczynajš nas lizać - rzekł stary podoficer. Drugi granat pękł nad naszymi głowami i jedna z jego skorup padła Kratochwilowi pod nogi. Pobladł, ale œmiał się. - Oho!... ho!... - zawołano w szeregu. W plutonach, które szły przed nami o jakieœ sto kroków na lewo, zrobiło się zamieszanie; gdy zaœ kolumna posunęła się dalej, zobaczyliœmy dwu ludzi: jeden leżał twarzš do ziemi, wycišgnięty jak struna, drugi siedział trzymajšc się rękoma za brzuch. Poczułem zapach prochowego dymu; Katz przemówił coœ do mnie, alem gonie słyszał; natomiast zaszumiało mi w prawym uchu, jakby tam wpadła kropla wody. Podoficer poszedł w prawo, my za nim. Kolumna nasza rozwinęła się we dwie długie linie. Na paręset kroków przed nami zakłębił się dym. Coœ tršbiono, alem nie zrozumiał sygnału; natomiast, słyszałem ostre poœwisty nad głowš i koło lewego ucha. O kilka kroków przede mnš coœ uderzyło w ziemię, zasypujšc mi piaskiem twarz i piersi. Mój sšsiad strzelił; dwaj stojšcy za mnš prawie na moich ramionach oparli karabiny i wypalili jeden po drugim. Ogłuszony do reszty, wypaliłem i ja... Nabiłem i znowu strzeliłem. Przed front spadł czyjœ kask i karabin, ale otoczyły nas takie kłęby dymu, żem nic dalszego nie mógł dojrzeć. Widziałem tylko, że Katz, który cišgle strzelał, wyglšda jak obłškanyi ma pianę w katach ust. Szum w uszach spotęgował mi się tak, żem w końcu nic niesłyszał, ani huku karabinów, ani armat. Nareszcie dym stał się tak gęsty i nieznoœny, że za wszelkš cenę chciałem wydobyć się z niego. Cofnšłem się z poczštku wolno, póŸniej biegiem, widzšc ze zdziwieniem, że i inni robiš to samo. Zamiast dwu wycišgniętych szeregów zobaczyłem kupę uciekajšcych ludzi. -"Czego oni, u diabła, uciekajš?..." - myœlałem przyspieszajšc kroku. Nie był to już bieg, ale koński galop. Zatrzymaliœmy się w połowie wzgórza i tu dopiero spostrzegliœmy, że miejsce nasze na placu zajšł jakiœ nowy batalion, a na szczycie wzgórza walš z armat. - Rezerwy w ogniu!... Naprzód, łajdaki!... Œwinie wam paœć, psubraty!... - wołali czarni od dymu, rozbestwieni oficerowie, ustawiajšc nas na powrót w szeregi i płazujšc każdego, kto nawinšł się im pod rękę Majora między nimi nie było. Powoli zmieszani w odwrocie żołnierze znaleŸli się w swoich plutonach, œcišgnęli maruderowie i batalion wrócił do porzšdku.Ubyło jednak ze czterdziestu ludzi. - Gdzież oni się rozbiegli? - spytałem podoficera. - Aha, rozbiegli się - odparł zachmurzony. Nie œmiałem pomyœleć, że zginęli. Ze szczytu wzgórza zjechało dwu furgonistów; każdy prowadził konia objuczonego pakami. Naprzeciw nich wybiegli nasi podoficerowie i wkrótce wrócili z pakietami nabojów. Wzišłem osiem, bo tyle mi brakowało w ładownicy, izdziwiłem się: jakim sposobem mogłem je zgubić? - Wiesz ty - rzekł do mnie Katz - że już po jedenastej?... - A wiesz ty, że ja nic nie słyszę? - odparłem. - Głupiœ. Przecież słyszysz, co mówię... - Tak, ale armat nie słyszę... Owszem, słyszę - dodałem skupiwszy uwagę. Grzmotarmat i łoskot karabinów zlały się w jednoogromne warczenie, już nie ogłuszajšce, ale wprost ogłupiajšce. Ogarnęła mnie apatia. Przed nami, może na pół wiorsty, bałwaniła się szeroka kolumna dymu, któršbudzšcy się wiatr niekiedy rozdzierał. Wówczas na chwilę można było widzieć długi szereg nóg albo kasków, z połyskujšcymi obok nich bagnetami. Nad tamtš kolumnš i nad naszš kolumnš szumiały granaty, wymieniane pomiędzy bateriš węgierskš, która strzelała spoza nas, i austriackš, odzywajšcš się ze wzgórz przeciwległych. Rzeka dymu, cišgnšca się przez równinę ku południowi, kłębiła się jeszcze mocniej i była bardzo pogięta. Gdzie Austriacy brali górę, zgięcie szło na lewo, gdzie Węgrzy - na prawo. W ogóle pasmo dymu wyginało się bardziej na prawo, jakby nasi już odepchnęli Austriaków. Po całej równinie słała się delikatna mgła niebieskawej barwy. Dziwna rzecz: huk, choć silniejszy teraz, aniżeli był z poczštku, już nie robił na mnie wrażenia; ażeby go słyszeć, musiałem się dopiero wsłuchiwać. Tymczasem bardzo wyraŸnie dochodził mnieszczęk nabijanych karabinów albo trzask kurków. Przyleciał adiutant, zatršbiono, oficerowie zaczęli przemawiać. - Chłopcy! - wrzeszczał na całe gardło nasz porucznik, który niedawno uciekł z seminarium. - Zrejterowaliœmy, bo Szwabówbyło więcej, ale teraz zaskoczymy z boku ot tę kolumnę, widzicie?... Zaraz podeprze nas trzeci batalion i rezerwa... Niech żyjš Węgry!... - I ja chciałbym pożyć... - mruknšł Kratochwil. - Pół obrotu w prawo, marsz!... Szliœmy tak kilka minut; potem pół obrotu wlewo i zaczęliœmy spuszczać się na równinę, usiłujšc dostać się na prawy bok kolumny walczšcej przed nami. Okolica wcišż falista; z przodu widać przez mgłę pole zaroœnięte badylami, za nim lasek. Nagle między owymi badylami spostrzegłemkilka, a potem kilkanaœcie dymków, jakby wrozmaitych punktach zapalono fajki; jednoczeœnie zaczęły nad nami œwistać kule. Pomyœlałem, że tak wychwalane przezpoetów œwistanie kul nie jest bynajmniej poetyczne, ale raczej ordynaryjne. Czuć tam wœciekłoœć martwego przedmiotu. Od naszej kolumny oderwał się sznur tyralierów i pobiegł ku badylom. My maszerowaliœmy wcišż, jakby kule przelatujšce z ukosa nie do nas adresowano. W tej chwili stary podoficer, który szedł na prawym skrzydle gwiżdżšc Rakoczego, wypuœcił karabin, rozstawił ręce i zatoczył się jak pijany. Przez mgnienie oka widziałem jego twarz: miał z lewej strony rozdarty daszek kaska i czerwonš plamkę na czole. Szliœmy wcišż; na prawym skrzydle znalazł się inny podoficer, młody blondynek. Już zrównywaliœmy się z walczšcš kolumnš i widzieliœmy pustš przestrzeń między dymem naszej i austriackiej piechoty, kiedyspoza niej wynurzył się długi szereg białych mundurów. Szereg podnosił się i zniżał co sekundę, a jego nogi migały raz po razu, jak na paradzie. Stanšł. Nad nim błysnęła taœma stali, pochyliła się i - zobaczyłem ze sto wycelowanych do nas karabinów, lœnišcych jak igły w papierku. Potem zadymiło się, zgrzytnęło jak łańcuch po żelaznej sztabie, a nad nami i około nas przeleciał wicher pocisków. - Stój!... Pal!... Wystrzeliłem co rychlej, pragnšc zasłonić się chociaż dymem. Pomimo huku usłyszałem za sobš niby uderzenie kijem wczłowieka; ktoœ z tyłu padł, zawadzajšc o mój tornister. Opanował mnie gniew i desperacja; czułem, że zginę, jeżeli nie zabiję niewidzialnego wroga. Nabijałem broń i strzelałem bez pamięci, trochę zniżajšc karabin i myœlšc z dzikš satysfakcjš, że moje kule nie pójdš górš. Nie patrzyłem na bok ani pod nogi; bałem się zobaczyć leżšcego człowieka. Wtem stało się coœ nieoczekiwanego. W pobliżu nas zatrzeszczały bębny i rozległy się przeraŸliwe piszczałki fajfrów. Toż samo za nami. Ktoœ krzyknšł: "Naprzód!" i - nie wiem, z ilu piersi wybuchnšł krzyk podobny do jęku albo do wycia. Kolumna poruszyła się z wolna, prędzej, biegiem... Strzały prawie ucichły i odzywały się tylkopojedyńczo... Z impetem uderzyłem o coœ piersiami, pchano się na mnie ze wszystkichstron, pchałem się i ja... - Kłuj Szwaba!... - krzyczał nieludzkim głosem Katz, rwšc się naprzód. A że nie mógł wydobyć się z ciżby, więc podniósł karabin i walił kolbš w tornistry stojšcych przed nami kolegów. Nareszcie zrobiło się tak ciasno, że zaczęła mi się gišć klatka piersiowa i uczułem brak tchu. Uniesiono mnie do góry,opuszczono, a wtedy poznałem, że nie stoję na ziemi, ale na człowieku, który jeszcze pochwycił mnie za nogę. W tej chwili wrzeszczšcy tłum posunšł się naprzód, a ja upadłem. Lewa ręka poœlizgnęła mi się we krwi. Obok mnie leżał przewrócony na bok oficeraustriacki, człowiek młody, o bardzo szlachetnych rysach. Spojrzał na mnie ciemnymi oczyma z nieopisanym smutkiem i wyszeptał chrapliwym głosem: - Nie trzeba deptać... Niemcy sš też ludŸmi... Wsunšł rękę pod bok i jęczał żałoœnie. Pobiegłem za kolumnš. Nasi byli już na wzgórzach, gdzie stały austriackie baterie.Wdrapawszy się za innymi, zobaczyłem jednš armatę przewróconš, drugš zaprzężonš i otoczonš przez naszych.Trafiłem na szczególnš scenę. Jedni z naszych chwycili za koła armaty, drudzy œcišgali woŸnicę z siodła; Katz przebił bagnetem konia z pierwszej pary, akanonier austriacki chciał zwalić go w łeb wyciorem. Schwyciłem kanoniera za kołnierz i nagłym ruchem w tył przewróciłem go na ziemię. Katz i jego chciał przebić. - Co robisz, wariacie?!... - zawołałem, odbijajšc mu karabin. Wtedy rozwœcieczony rzucił się na mnie, ale stojšcy obok oficer pałaszem odtršcił mu bagnet. - Czego się tu mieszasz?... - krzyknšł Katz na oficera i - oprzytomniał. Dwie armaty były wzięte, za resztš pognalihusarzy. Daleko przed nami stali nasi pojedynczo i w gromadach, strzelajšc do cofajšcych się Austriaków. Kiedy niekiedy jakaœ zbłškana kula nieprzyjacielska œwisnęła nad nami albo zaryła się w ziemię, wydmuchujšc obłoczek kurzu. Trębacze zwoływali do szeregów. Około czwartej po południu pułk nasz œcišgnięto; było po bitwie. Tylko na zachodniej krawędzi horyzontu jeszcze odzywały się pojedyncze strzały lekkiej artylerii, jak odgłosy burzy, która już przeszła. W godzinę póŸniej na rozległym placu boju w różnych punktach zagrały pułkowe orkiestry. Przyleciał do nas adiutant z powinszowaniem. Trębacze i dobosze uderzyli sygnał: do modlitwy. Zdjęliœmy kaski, choršżowie podnieœli sztandary i cała armia, z broniš do nogi, dziękowała węgierskiemu Bogu za zwycięstwo. Stopniowo dym opadł. Gdzie oko sięgło, widzieliœmy w rozmaitych miejscach jakby skrawki białego i granatowego papieru, bezładu porozrzucane na zdeptanej trawie. W polu kręciło się kilkanaœcie furmanek, a jacyœ ludzie składali na nich niektóre z owych skrawków. Reszta została. - Mieli się też po co rodzić!... - westchnšł oparty na karabinie Katz, którego znowu opanowała melancholia. Było to bodaj czy nie ostatnie nasze zwycięstwo. Od tej chwili sztandary z trzema rzekami częœciej chodziły przed nieprzyjacielem aniżeli za nieprzyjacielem, dopóki wreszcie pod Vilagos nie opadły z drzewców jak liœcie na jesieni. Dowiedziawszy się o tym Katz rzucił szpadęna ziemię (byliœmy już obaj oficerami) i powiedział, że teraz tylko sobie w łeb strzelić. Ja jednak pamiętajšc, że we Francji już siedzi Napoleon, dodałem mu otuchy i - przekradliœmy się do Komorna. Przez miesišc wyglšdaliœmy odsieczy: z Węgier, z Francji, nawet z nieba. Nareszcietwierdza kapitulowała. Pamiętam, że tego dnia Katz kręcił się około prochowni, a miał taki wyraz na twarzy jak wówczas, kiedy to chciał przebić leżšcego kanoniera. Gwałtem wzięliœmy go w kilku pod ręce i wyprowadziliœmy z fortecy, za naszymi. - Cóż to - szepnšł mu jeden z kolegów - zamiast iœć z nami na tułactwo, chciałbyœ zmykać do nieba?... Ej! Katz, węgierska piechota nie tchórzy i nie łamie słowa danego, nawet... Szwabom... W pięciu oddzieliliœmy się od reszty wojsk, połamaliœmy szpady, przebraliœmy się za chłopów i ukrywszy pod odzieżš pistolety wędrowaliœmy w stronę Turcji. Tropiła nas też, bo tropiła sfora Haynaua!... Podróż nasza po bezdrożach i lasach trwała ze trzy tygodnie. Pod nogami błoto, nad głowami deszcz jesienny, za plecami patrole, a przed nami wieczne wygnanie - oto byli nasi towarzysze. Mimo to mieliœmy dobry humor. Szapary cišgle gadał, że Kossuth jeszcze coœ wymyœli, Stein był pewny, że odezwie się za nami Turcja, Liptak wzdychał do noclegu i goršcej strawy, a ja mówiłem, żekto jak kto, ale Napoleon nas nie opuœci. Deszcz rozmiękczył nam odzienie jak masło, brnęliœmy w błocie wyżej kostek, poodłaziły nam podeszwy, a w butach grało jak na tršbce; mieszkańcy bali się sprzedać nam dzbanka mleka, a chłopi w jednej wsi gonili nas z widłami i kosami. Mimo to humor był, a Liptak pędzšc obok mnie tak, aż błoto bryzgało, rzekł zadyszany: - Eljen Magyar!... Oto będziemy spali... Żeby tak jeszcze z kielich œliwowicy do poduszki!... W tym wesołym towarzystwie obdartusów, przed którymi nawet wrony uciekały, tylko Katz był pochmurny. On najczęœciej odpoczywał i jakoœ prędzej mizerniał; miałspieczone usta, a w oczach blade iskry. - Boję się, żeby nie dostał zgniłej goršczki- rzekł raz do mnie Szapary. Niedaleko rzeki Sawy, nie wiem którego dnia naszej wędrówki, znaIeŸliœmy w pustej okolicy kilka chat, gdzie nas bardzo goœcinnie przyjęto. Mrok już zapadł, wœciekle byliœmy znużeni, ale dobry ogień i butelka œliwowicy napędziły nam wesołych myœli. - Przysięgam - wołał Szapary - że najdalejw marcu Kossuth powoła nas do szeregów. Głupstwo zrobiliœmy łamišc szpady... - Może jeszcze w grudniu Turek wojska posunie - dodał Stein. - Ażeby się choć wygoić do tego czasu... - Moi kochani!... - jęczał Liptak, zawijajšc się w grochowiny - kładŸcie się, do diabła, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żcP°c dec eec fň+Ŕ c g˛9Ż' spać, bo inaczej ani Kossuth, ani Turek nas nie rozbudzi. - Pewno, że nie rozbudzi! - mruknšł Katz. Siedział na ławie naprzeciw komina i smutno patrzył w ogień. - Ty, Katz, niedługo w sprawiedliwoœć boskš przestaniesz wierzyć - odezwał się Szapary, marszczšc brwi. - Nie ma sprawiedliwoœci dla tych, którzy nie umieli zginšć z broniš w ręku! - krzyknšł Katz. - Głupi wy i ja z wami... Turek albo Francuz nadstawi za was karku?... Czemużeœcie wy sami nie umieli gonadstawić?... - Ma goršczkę - szepnšł Stein. - Będzie z nim kłopot w drodze... - Węgry!... już nie ma Węgier! - mruczał Katz. - Równoœć... nigdy nie było równoœci!...Sprawiedliwoœć... nigdy jej nie będzie... Œwinia wykšpie się nawet w bagnie; ale człowiek z sercem!... Darmo, panie Mincel, już ja u ciebie nie będę krajać mydła... Zmiarkowałem, że Katz jest bardzo chory. Zbliżyłem się do niego i cišgnšc go na grochowiny, rzekłem: - ChodŸ, Auguœcie, chodŸ... - Gdzież pójdę?... - odparł, na chwilę wytrzeŸwiony. A potem dodał: - Z Węgier wypędzili, do Szwabów się nie zacišgnę... Mimo to legł na barłogu. Ogień na kominie wygasał. Dopiliœmy wódkę i położyliœmy się rzędem z pistoletami w garœci. W szczelinach chaty wiatr jęczał, jakby całe Węgry płakały, a nas zmorzył sen. Œniło mi się, że jestem małym chłopcem i że jest Boże Narodzenie. Na stole płonie choinka, przybrana tak ubogo, jak my byliœmy ubodzy, a dokoła mój ojciec, ciotka, pan Raczek i pan Domański œpiewajšfałszywymi głosami kolędę: Bóg się rodzi - moc truchleje. Obudziłem się, łkajšc z żalu za moim dzieciństwem. Ktoœ szarpał mię za ramię. Był to chłop, właœciciel chaty. Podniósł mnie z grochowin i wskazujšc w stronę Katza, mówił przerażony: - Patrzcie no, panie wojak... Z nim się coœ złego stało... Porwał z komina łuczywo i zaœwiecił. Spojrzałem. Katz leżał na barłogu skurczony, z wystrzelonym pistoletem w ręku. Ogniste płatki przeleciały mi przed oczyma i zdaje mi się, żem zemdlał. Ocknšłem się na furze, którš właœnie dojeżdżaliœmy do Sawy. Już dniało, zapowiadał się dzień pogodny; od rzeki cišgnęła surowa wilgoć. Przetarłem oczy, porachowałem... Było na wozie nas czterech i pišty furman. Przecież powinno być pięciu. Nie, powinno być szeœciu!... Szukałem Katza, nie mogłem się dopatrzeć Nie pytałem o niego; płacz œcisnšł mnie zagardło i myœlałem, że mnie udusi. Liptak drzemał, Stein ocierał oczy, a Szapary patrzył na bok i tylko pogwizdywał Rakoczego, chociaż cišgle się mylił. Ej! bracie Katz, cóżeœ ty zrobił najlepszego?... Czasem zdaje mi się, żeœ znalazł tam w niebie i węgierskš piechotę, iswój wystrzelany pluton... Niekiedy słyszę łoskot bębjów, ostry rytm marszu i komendę: "Na ramię broń!..." A wtedy myœlę, że to ty, Katz, idziesz na zmianę warty przed bożym tronem... Bo kiepskim byłby Pan Bóg węgierski, gdyby się nie poznał na tobie! ...Alem się też rozgadał, Boże odpuœć!... Myœlałem o Wokulskim, a piszę o sobie i o Katzu. Wracam więc do przedmiotu. W parę dni po œmierci Katza weszliœmy do Turcji, aprzez dwa lata następne ja, już sam, tułałem się po całej Europie. Byłem we Włoszech, Francji, Niemczech, nawet w Anglii, a wszędzie nękała mnie bieda i żarłatęsknota za krajem. Nieraz zdawało mi się,że stracę rozum, słuchajšc potoków obcej mowy i widzšc nie nasze twarze, nie nasze ubiory, nie naszš ziemię. Nieraz oddałbym życie, ażeby choć spojrzeć na las sosnowy i chałupy poszyte słomš. Nieraz jak dziecko wołałem przez sen: "ja chcę do kraju!..." A gdym się obudził zalany łzami, ubierałem się i pędem biegłem na ulicę, bo mi się przywidziało, że ta ulica koniecznie musi być Starym Miastem albo Podwalem. Może bym się zabił z desperacji, gdyby nie cišgłe wiadomoœci o Ludwiku Napoleonie, który już został prezydentem, a myœlał o cesarstwie. Było mi lżej dŸwigać nędzę i tłumić wybuchy żalu, kiedym słuchał o triumfach człowieka, który miał wykonać testament Napoleona I i zrobić porzšdek w œwiecie. Nie udało mu się wprawdzie, aleć - zostawił syna. Nie od razu Kraków zbudowano!... Nareszcie nie mogłem wytrzymać i - w grudniu 1851 roku, przejechawszy wzdłuż Galicję, stanšłem na komorze w Tomaszowie. Jedna mnie tylko myœl trapiła:"A nuż mnie i stšd wypędzš?..." Nigdy zaœ nie zapomnę radoœci, jakiej doznałem usłyszawszy, że mam jechać do Zamoœcia. Właœciwie, tom nawet nie bardzojechał; raczej szedłem, ale z jakšż uciechš! W Zamoœciu bawiłem rok z czymœ. A żem dobrze drwa ršbał, więc byłem co dzień na œwieżym powietrzu. Napisałem stamtšd list do Mincla i podobno otrzymałem od niego odpowiedŸ, nawet pienišdze; ale wyjšwszy pokwitowania z odbioru, bliższych szczegółów tego wypadku nie pamiętam. Zdaje się jednak, że Jaœ Mincel zrobił innš rzecz, choć nie wspomniał o niej do œmierci i nawet nie lubił o tym rozmawiać. Oto chodził on do różnych jenerałów, którzy odbyli węgierskš kampanię, i tłumaczył im, że przecież powinni ratować kolegę w nieszczęœciu. No i uratowali mnie, tak że już w lutym 1853 roku mogłem jechać do Warszawy. Zwrócono mi nawet patent oficerski, jedynšpamištkę, jakš wyniosłem z Węgier, nie liczšc dwu ran: w piersi i w nogę. Było nawet lepiej, bo oficerowie wyprawili mi obiad, na którym gęsto piliœmy zdrowie węgierskiej piechoty. Od tej też pory mówię, że najtrwalsze stosunki zawišzujš się na placu bitwy. Ledwiem opuœcił mój dotychczasowy apartament, będšc gołym jak pieprz turecki, zaraz zastšpił mi drogę nieznany Żydek i oddał list z pieniędzmi. Otworzyłemgo i przeczytałem: "Mój kochany Ignacy! Posyłam ci dwieœcie złotych na drogę, to się póŸniej obrachujemy. ZajedŸ wprost do mego sklepuna Krakowskim Przedmieœciu, a nie na Podwal, broń Boże! bo tam mieszka ten złodziej Franc; niby mój brat, któremu nawet pies porzšdny nie powinien podawać ręki. Całuję cię, Jan Mincel. Warszawa, d. 16 lutego r. 1853. Ale, ale!... Stary Raczek, co się z twojš ciotkš ożenił, to wiesz - umarł, a i ona także, ale pierwej. Zostawili ci trochę gratów i parę tysięcy złotych. Wszystko jest u mnie w porzšdku, tylko salopę ciotki mole trochę sponiewierały, bo bestia Kaœkazapomniała włożyć bakuniu. Franc kazał cię ucałować. Warszawa, d. 18 lutego r. 1853". Ten sam Żydek wzišł mnie do swego domu, gdzie doręczył mi tłumoczek z bieliznš, odzieniem i obuwiem. Nakarmił mnie rosołem z gęsiny, potem gotowanš, a potem pieczonš gęsinš, której do Lublina niemogłem strawić. Nareszcie dał mi butelkę wybornego miodu, zaprowadził do gotowej już furmanki, lecz - ani chciał słuchać o żadnym wynagrodzeniu. - Ja bym się wstydził brać od takie osobe, co z migracje wraca - odpowiadał na wszystkie moje zaklęcia. Dopiero gdym już miał wsišœć do fury, odprowadził mnie na bok i rozejrzawszy się, czy kto nie podsłuchuje, szepnšł: - Jak pan dobrodziej ma węgierskie dukaty,to ja kupię. Ja rzetelnie zapłacę, bo mnie potrzeba dla córki, co po pańskim Nowym Roku wychodzi za mšż... - Nie mam dukatów - odparłem. - Pan dobrodziej był na węgierskie wojne i pan nie ma dukatów... - rzekł zdziwiony. Już postawiłem nogę na stopniu fury, kiedyten sam Żydek odcišgnšł mnie drugi raz na stronę. - Może pan dobrodziej ma jakie kosztownoœci?... Pierœcionków, zygarków, branzeletów?... Jak zdrowia pragnę, ja rzetelnie zapłacę, bo to dla mojej córki... - Nie mam, bracie, daję ci słowo... - Nie ma pan? - powtórzył, szeroko otwierajšc oczy. - To po co pan chodził na Węgry?... Ruszyliœmy, a on jeszcze stał i trzymał sięrękš za brodę, z politowaniem kiwajšc głowš. Fura była wynajęta tylko dla mnie. Zaraz jednak na następnej uliczce furman spotkałswego brata, który miał bardzo pilny interes do Krasnegostawu. - Niech wielmożny pan pozwoli jego zabrać - prosił zdjšwszy czapkę. - Na złe droge to on będzie szedł piechotš. Pasażer wsiadł. Nim dojechaliœmy do bramyfortecznej, zastšpiła nam drogę jakaœ Żydówka z tłumokiem i poczęła krzykliwie rozmawiać z furmanem. Okazało się, że jest to jego ciotka, która ma w Fajsławicach chore dziecko. - Może wielmożny pan pozwoli się jej przysišœć... To jest bardzo letka osoba... - prosił furman. Za bramš wreszcie, w rozmaitych punktach szosy, znalazło się jeszcze trzech kuzynów mego furmana, który zabrał ich pod pozorem, że będzie miw drodze weselej. Jakoż zepchnęli mnie na tylnš oœ wozu, deptali po nogach, palili szkaradny tytoń, a przede wszystkim wrzeszczeli jak opętani. Pomimo to nie pomieniałbym mego ciasnego kšta na najwygodniejsze miejsce we francuskich dyliżansach albo angielskich wagonach. Byłem już w kraju. Przez cztery dni zdawało mi się, że siedzę w przenoœnej bożnicy. Na każdym popasie jakiœ pasażer ubywał, inny zajmował jego miejsce. Pod Lublinem zsunęła mi się na plecy ciężka paka; istny cud, żem nie stracił życia. Pod Kurowem staliœmy parę godzin na szosie, gdyż zginšł czyjœ kufer, po który furman jeŸdził konno do karczmy.Przez całš wreszcie drogę czułem, że leżšca na moich nogach pierzyna jest gęœciej zaludniona od Belgii. Pištego dnia, przed wschodem słońca, stanęliœmy na Pradze. Ale że fur było mnóstwo, a łyżwowy most ciasny, więc ledwie około dziesištej zajechaliœmy do Warszawy. Muszę dodać, że wszyscy moi współpasażerowie znikli na Bednarskiej ulicy, jak eter octowy, zostawiajšc po sobie mocny zapach. Gdy zaœ przy ostatecznym rachunku wspomniałem o nich furmanowi, wytrzeszczył na mnie oczy. - Jakie pasażery?... - zawołał zdziwiony. - Wielmożny pan to jest pasażer, ale tamto - same parchy. Jak my stanęli na rogatce, to nawet strażnik dwa takie gałgany rachowałza złotówkę na jeden paszport. A wielmożny pan myœli, co oni byli pasażery!...- Więc nie było nikogo?... - odparłem. - A skšdże, u licha, pchły, które mnie oblazły?- Może z wilgoci. Czy ja wiem! - odpowiedział furman. Przekonany w ten sposób, że na bryce nie było nikogo oprócz mnie, sam jeden, rozumie się, zapłaciłem za całš podróż, cotak rozczuliło furmana, że wypytawszy się, gdzie będę mieszkał, obiecał mi przywozić co dwa tygodnie tytoń przemycany. - Nawet teraz - rzekł cicho - mam na furze centnar. Może przynieœć wielmożnegopana z parę funty?... - Żeby cię diabli wzięli!- mruknšłem chwytajšc mój tłumoczek. - Tego jeszcze brakowało, ażeby aresztowali mnie za defraudację. Szybko biegnšc przez ulice, przypatrywałem się miastu, które po Paryżu wydawało mi się brudne i ciasne, a ludzie posępni. Sklep J. Mincla na Krakowskim Przedmieœciu łatwo znalazłem;ale na widok znanych miejsc i szyldów serce zaczęło mi się tak trzšœć, żem chwilę musiał odpoczšć. Spojrzałem na sklep - prawie taki jak na Podwalu; na drzwiach blaszany pałasz i bęben (może ten sam, który widziałem w dzieciństwie!) - w oknie talerze, koń i skaczšcy kozak... Ktoœ uchylił drzwi i zobaczyłem w głębi zawieszone u sufitu: farby w pęcherzach, korki w siatce, nawetwypchanego krokodyla. Za kontuarem, blisko okna, siedział na starym fotelu Jan Mincel i cišgnšł za sznurek kozaka... Wszedłem, drżšc jak galareta i stanšłem naprzeciw Jasia. Zobaczywszy mnie (już zaczšł tyć chłopak), ciężko uniósł się z fotelu i przymrużył oczy. Nagle krzyknšł do jednego z chłopców sklepowych: - Wicek!... gnaj do panny Małgorzaty i powiedz, że wesele zaraz po Wielkiejnocy... Potem wycišgnšł do mnie obie ręce ponad kontuarem i długo œciskaliœmy się milczšc. - Aleœ też walił Szwabów! Wiem, wiem - szepnšł mi do ucha. - Siadaj - dodał wskazujšc krzesło. - Kaziek! rwij do Grossmutter... Pan Rzecki przyjechał!... Siadłem i znowu nie mówiliœmy nic do siebie. On żałoœnie trzšsł głowš, ja spuœciłem oczy. Obaj myœleliœmy o biednym Katzu i o naszych zawiedzionych nadziejach.Wreszcie Mincel utarł nos z wielkim hałasem i odwróciwszy się do okna, mruknšł: - No, co tam... Wrócił zadyszany Wicek. Uważałem, że surdut tego młodzieńca połyskuje od tłustych plam. - Byłeœ? - spytał go Mincel. - Byłem. Panna Małgorzata powiedziała, żedobrze. - Żenisz się? - rzekłem do Jasia. - Phi!... cóż mam robić - odparł. - A Grossmutter jak się ma? - Zawsze jednakowo. Choruje tylko wtedy, kiedy stłukš jej dzbanek do kawy. - A Franc? - Nie gadaj mi o tym łajdaku - wstrzšsnšł się Jan Mincel. - Wczoraj przysišgłem sobie, że noga moja u niego nie postanie... - Cóż ci zrobił? - spytałem. - To podłe Szwabisko cišgle drwi z Napoleona!... Mówi, że złamał przysięgę rzeczypospolitej, że jest kuglarzem, któremu oswojony orzeł napluł w kapelusz... Nie - mówił Jan Mincel - z tym człowiekiem żyć nie mogę... Przez cały czas naszej rozmowy dwaj chłopcy i subiekt załatwiali interesantów, na których nawet nie zwracałem uwagi. Wtem skrzypnęły tylne drzwi sklepu i spozaszaf wysunęła się staruszka w żółtej sukni, z dzbanuszkiem w ręku. - Gut Morgen, meine Kinder!... Der Kaffee ist schon... Pobiegłem i ucałowałem jej suche ršczyny,nie mogšc słowa przemówić. - Ignaz!... Herr Jesäs... Ignaz! - zawołała, œciskajšc mnie. - Wo bist du so lange gewesen, lieber Ignaz?... No, przecie Grossmutter wie, że był na wojnie. Co się tu pytać, gdzie był? - wtršcił Jan. - Herr Jesäs!... Aber du hast noch keinen Kaffee getrunken?... - Naturalnie, że nie pił - odparł Jan w moim imieniu. - Du lieber Gott! Es ist ja schon zehn Uhr... Nalała mi kubek kawy, wręczyła trzy œwieże bułki i znikła jak zwykle. Teraz główne drzwi otworzyły się z łoskotem i wbiegł Franc Mincel, tłuœciejszy i czerwieńszy od brata. - Jak się masz, Ignacy!... - zawołał, padajšc mi w objęcia. - Nie całuj się z tym durniem, który jest zakałš rodu Minclów!... rzekł do mnie Jan. - Oj! oj! co mi to za ród!... - odparł ze œmiechem Franc. - Nasz ojciec przyjechał taczkami we dwa psy... - Nie gadam z panem! - wrzasnšł Jan. - Ja też nie do pana mówię, tylko do Ignacego - odparł Franc. - A nasz stryj - cišgnšł dalej - było przecie takie zakute Szwabisko, że wylazł z trumny po swojš szlafmycę, której mu tam zapomnieli włożyć... - Robisz mi pan afront w moim domu!... - krzyknšł Jan. - Nie przyszedłem do pańskiego domu, tylko do sklepu za sprawunkiem... Wicek! - zwrócił się Franc do chłopca - daj mi korek za grosz... Tylko zawiń go w bibułę...Do widzenia, kochany Ignacy, wpadnij do mnie dziœ wieczorem, to przy dobrej butelce pogadamy. A może i ten pan z tobš przyjdzie - dodał już z ulicy, wskazujšc rękš na sinego z gniewu Jana. - Noga moja nie postanie u podłego Szwaba!- krzyknšł Jan. To jednak nie przeszkodziło, że wieczorem byliœmy obaj u Franca. Mimochodem wspomnę, że nie było tygodnia, w cišgu którego bracia Minclowie nie pokłóciliby się i nie pogodzili przynajmniej ze dwa razy. Co zaœ jest najosobliwszym, że przyczyny swarów nigdy nie wypływały z interesu natury materialnej. Owszem, pomimo największych nieporozumień bracia zawsze poręczali swoje kwity, pożyczali sobie pieniędzy i nawzajem płacili długi. Powody tkwiły w ich charakterach. Jan Mincel był romantyk i entuzjasta, Franc spokojny i zgryŸliwy; Jan był goršcym bonapartystš, Franc republikaninem i specjalnym wrogiem Napoleona III. Nareszcie Franc Mincel przyznawał się do niemieckiego pochodzenia, podczas gdy Jan uroczyœcie twierdził, że Minclowie pochodzš ze starożytnej polskiej rodziny Miętusów, którzy kiedyœ, może za Jagiellonów, a możeza królów wybieralnych, osiedli między Niemcami. Doœć było jednego kieliszka wina, ażeby JanMincel zaczšł bić pięœciami w stół albo w plecy swoich sšsiadów i wrzeszczeć: - Czuję w sobie starożytnš polskš krew!... Niemka nie mogłaby mnie urodzić!... Mam zresztš dokumenta... I bardzo zaufanym osobom pokazywał dwa stare dyplomy, z których jeden odnosił się do jakiegoœ Modzelewskiego, kupca w Warszawie za czasów szwedzkich, a drugi do Milera, koœciuszkowskiego porucznika. Jaki by przecież istniał zwišzek między tymi osobami a rodzinš Minclów - nie wiem po dziœ dzień, choć objaœnienia niejednokrotnie słyszałem. Nawet z powodu wesela Jana wybuchnšł skandal między braćmi: Jan bowiem zaopatrzył się na tę uroczystoœć w amarantowy kontusz, żółte buty i szablę, podczas gdy Franc oœwiadczył, że nie pozwoli na takš maskaradę przy œlubie, choćby miał podać skargę do policji. kładŸcie się, do diabła, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żhPhc i¸Zc jśc kČ+c l×9š' Usłyszawszy to Jan przysišgł, że zabije denuncjanta, jeżeli go zobaczy, i do weselnej kolacji ubrał się w szaty swoich przodków Miętusów. Franc zaœ był i na œlubie, i na weselu, lecz choć nie gadał z bratem, na œmierć zatańcowywał mu żonę iprawie do samobójstwa upił się jego winem. Nawet zgon Franca, który w roku 1856 zmarł na karbunkuł, nie obszedł się bez awantury. W cišgu trzech ostatnich dni obajbracia po dwa razy wyklęli się i wydziedziczyli w sposób bardzo uroczysty. Mimo to Franc cały majštek zapisał Janowi, a Jan przez kilka tygodni chorowałz żalu po bracie i - połowę odziedziczonej fortuny (około dwudziestu tysięcy złotych)przekazał jakimœ trzem sierotkom, któryminadto opiekował się do końca życia. Dziwna była to rodzina! I otóż znowu zboczyłem od przedmiotu: miałem pisać o Wokulskim, a piszę o Minclach. Gdybym nie czuł się tak rzeœkim, jak jestem, mógłbym posšdzić się o Gadulstwo, zapowiadajšce bliskš staroœć. Powiedziałem, że w postępowaniu Stasia Wokulskiego wielu rzeczy nie rozumiem i zakażdym razem mam ochotę zapytać: na co to wszystko?... Otóż kiedym wrócił do sklepu, prawie co wieczór zbieraliœmy się u Grossmutter na górze: Jan i Franc Minclowie, a czasem i Małgosia Pfeifer. Małgosia z Janem siadywali w okiennej framudze i trzymajšc się za ręce, patrzyli w niebo; Franc pił piwo z dużego kufla (który miał cynowš klapę), staruszka robiła pończochę, a ja - opowiadałem dzieje kilku lat spędzonych za granicš. Najczęœciej, rozumie się, była mowa o tęsknotach tułaczki, niewygodach żołnierskiego życia albo o bitwach. W takiejchwili Franc wypijał podwójne porcje piwa,Małgosia przytulała się do Jana (do mnie nikt się tak nie przytulał), a Grossmutter gubiła oczka w pończosze. Gdym już skończył, Franc wzdychał, szeroko rozsiadajšc się na kanapie, Małgosia całowała Jana, a Jan Małgosię, staruszka zaœ trzęsšc głowš mówiła: - Jesäs! Jesäs!... wie is das schrecklich... Aber sag mir, lieber Ignaz, wozu also bist du denn nach Ungarn gegangen? - No, przecie Grossmutter rozumie, że chodził do Węgier na wojnę - wtršcił niecierpliwie Jan. Lecz staruszka cišgle kręcšc głowš ze zdziwienia mruczała do siebie: - Der Kaffee war ja immer gut und zu Mittag hat er sich doch immer vollgegessen... Warum hat er denn das getan?... - O! bo Grossmutter myœli tylko o kawie i o obiedzie - oburzył się Jan. Nawet kiedy opowiedziałem ostatnie chwile i strasznš œmierć Katza, starowina wprawdzie rozpłakała się, pierwszy raz odczasu, jak jš znałem; niemniej jednak otarłszy łzy i wzišwszy się znowu do swejpończochy, szeptała: - Merkwürdig! Der Kaffee war ja immer gutund zu Mittag hat er sich doch immer vollgegessen... Warum hat er denn das getan? Toż samo ja dziœ nieomal co godzinę mówię o Stasiu Wokulskim. Miał po œmierci żony spokojny kawałek chleba, więc po co pojechał do Bułgarii? Zdobył tam taki majštek, że mógłby sklep zwinšć: po co zaœrozszerzył go? Ma przy nowym sklepie pyszne dochody, więc po co tworzy jeszczejakšœ spółkę?... Po co wynajšł dla siebie ogromne mieszkanie? Po co kupił powóz i konie? Po co pnie się do arystokracji, a unika kupców, którzy mu tego darować nie mogš?A w jakim celu zajmuje się furmanemWysockim albo jego bratem, dróżnikiem z kolei żelaznej? Po co kilku biednym czeladnikom założył warsztaty? Po co opiekuje się nawet nierzšdnicš, która choć mieszka u magdalenek, mocno szkodzi jego reputacji?... A jaki on sprytny... Kiedy dowiedziałem się na giełdzie o zamachu Hödla, wracam do sklepu i patrzšc mu bystro w oczy, mówię: - Wiesz, Stasiu, jakiœ Hödel strzelił do cesarza Wilhelma... A on, jakby nigdy nic, odpowiada: - Wariat. - Ale temu wariatowi - ja mówię - zetnš głowę. - I słusznie - on odpowiada - nie będzie sięmnożył ród wariacki. Żeby mu przy tym drgnšł choć jeden muskuł, nic. Skamieniałem wobec jego zimnej krwi. Kochany Stasiu, tyœ sprytny, alem i ja nie w ciemię bity: wiem więcej, aniżeli przypuszczasz, i to mi tylko bolesne,że nie masz do mnie zaufania. Bo rada przyjaciela i starego żołnierza mogłaby cięuchronić od niejednego głupstwa, jeżeli nie od plamy... Ale co ja tu będę wypowiadać własne opinie; niech mówi za mnie bieg wypadków. W poczštkach maja wprowadziliœmy się do nowego sklepu, który obejmuje pięć ogromnych salonów. W pierwszym pokoju, na lewo, mieszczš się same ruskie tkaniny: perkale, kretony, jedwabie i aksamity. Drugipokój zajęty jest w połowie na te same tkaniny, a w połowie na drobiazgi do ubrania służšce: kapelusze, kołnierzyki, krawaty, parasolki. W salonie frontowym najwykwintniejsza galanteria: bršzy, majoliki, kryształy, koœć słoniowa. Następny pokój na prawo lokuje zabawki tudzież wyroby z drzewa i metalów, a w ostatnim pokoju na prawo sš towary z gumy i skóry. Tak sobie to uporzšdkowałem; nie wiem, czy właœciwie, ale Bóg mi œwiadkiem, żem chciał jak najlepiej. Wreszcie pytałem o zdanie Stasia Wokulskiego; ale on, zamiast coœ poradzić, tylko wzruszał ramionami i uœmiechał się, jakby mówił: "A cóż mnie to obchodzi..." Dziwny człowiek! Przyjdzie mu do głowy genialny plan, wykona go w ogólnych zarysach, ale - ani dba o szczegóły. On kazał przenieœć sklep, on zrobił go ogniskiem handlu ruskich tkanin i galanterii zagranicznej, on zorganizował całš administrację. Ale zrobiwszy to, dziœ ani miesza się do sklepu: składa wizyty wielkimpanom albo jeŸdzi swoim powozem do Łazienek, albo gdzieœ znika bez œladu; a w sklepie ukazuje się ledwie przez parę godzin na dzień. Przy tym roztargniony, rozdrażniony, jakby na coœ czekał albo czegoœ się obawiał. Ale cóż to za złote serce! Ze wstydem wyznaję, że było mi trochę przykro wynosić się na nowy lokal. Jeszczeze sklepem pół biedy; nawet wolę służyć wogromnym magazynie, na wzór paryskich, aniżeli w takim kramie, jakim był nasz poprzedni. Żal mi jednak było mego pokoju, w którym dwadzieœcia pięć lat przemieszkałem. Ponieważ do lipca obowišzuje nas stary kontrakt, więc do połowy maja siedziałem w moim pokoiku, przypatrujšc się jego œcianom, kracie, która przypominała mi najmilsze chwile w Zamoœciu, i starym sprzętom. "Jak ja to wszystko ruszę, jak ja to przeniosę, Boże miłosierny!..."- myœlałem. Aż jednego dnia, około połowy maja (rozeszły się wówczas wieœci mocno pokojowe), Staœ przed samym zamknięciem sklepu przychodzi do mnie i mówi: - Cóż, stary, czas by się przeprowadzić na nowe mieszkanie. Doznałem takiego uczucia,jakby ze mnie krew wyciekła. A on prawi dalej: - ChodŸże ze mnš, pokażę ci nowy lokal, który wzišłem dla ciebie w tym samym domu. - Jak to wzišłeœ? - pytam. - Przecież muszę umówić się o cenę z gospodarzem. - Już zapłacone! - on odpowiada. Wzišł mnie pod rękę i prowadzi przez tylnedrzwi sklepu do sieni. - Ależ - mówię - tu lokal zajęty... Zamiast odpowiedzi otworzył drzwi po drugiej stronie sieni... Wchodzę... słowo honoru - salon!... Meble kryte utrechtem, nastołach albumy, w oknie majoliki... Pod œcianš biblioteka... - Masz tu - mówi Staœ pokazujšc bogato oprawne ksišżki - trzy historie Napoleona I, życie Garibaldiego i Kossutha, historię Węgier... Z ksišżek byłem bardzo kontent, ale ten salon, muszę wyznać, zrobił na mnie przykre wrażenie. Staœ spostrzegł to i uœmiechnšwszy się, nagle otworzył drugie drzwi. Boże miłosierny!... ależ ten drugi pokój to mój pokój, w którym mieszkałem od lat dwudziestu pięciu. Okna zakratowane, zielona firanka, mój czarny stół... A pod œcianš naprzeciw moje żelazne łóżko, dubeltówka i pudło z gitarš... - Jak to - pytam - więc mnie już przenieœli?... - Tak - odpowiada Staœ - przenieœli ci każdyćwieczek, nawet płachtę dla Ira. Może to się wyda komu œmiesznym, ale ja miałem łzy w oczach... Patrzyłem na jego surowš twarz, smutne oczy i prawie nie mogłem wyobrazić sobie, że ten człowiek jest tak domyœlny i posiadatakš delikatnoœć uczuć. Bo żebym mu choć wspomniał o tym... On sam odgadł, że mogętęsknić za dawnš siedzibš, i sam czuwał nad przeprowadzeniem moich gratów. Szczęœliwa byłaby kobieta, z którš by on się ożenił (mam nawet dla niego partię...); ale on się chyba nie ożeni. Jakieœ dzikie myœli snujš mu się po głowie, ale nie o małżeństwie, niestety!... Ile to już poważnych osób przychodziło do naszego sklepu niby za sprawunkami, a naprawdę w swaty do Stasia i - wszystko na nic. Taka pani Szperlingowa ma ze sto tysięcy rubli gotowiznš i dystylarnię. Czego ona już nie kupiła u nas, a wszystko dlatego, ażebymnie zapytać: - Cóż, nie żeni się pan Wokulski? - Nie, pani dobrodziejko... - Szkoda! - mówi pani Szperlingowa, wzdychajšc. - Piękny sklep, duży majštek, ale - wszystko to rozejdzie się... bez gospodyni. Gdyby zaœ pan Wokulski wybrał sobie jakš poważnš i majętnš kobietę, wzmocniłby się nawet jego kredyt. - Œwięte słowa pani dobrodziejki... - ja odpowiadam. - Adieu! panie Rzecki - ona mówi (kładšc na kasie dwadzieœcia albo i pięćdziesišt rubli). - Ale niechże pan czasem nie wspomni panu Wokulskiemu o tym, że ja mówiłam coœ o małżeństwie. Bo gotów pomyœleć, że stara baba poluje na niego... Adieu, panie Rzecki... - Owszem, nie zaniedbam wspomnieć mu o tym... I zaraz myœlę, że gdybym ja był Wokulskim, w jednej chwili ożeniłbym się z tš bogatš wdowš. Jak ona zbudowana, Herr Jesäs!... Albo taki Szmeterling, rymarz. Ile razy załatwiamy rachunek, mówi: - Nie mógłby się, panie tego, taki, panie tego, Wokulski żenić?... Chłop, panie, ognisty; kark jak u byka... Żeby mnie piorun, panie tego, trzasł, sam oddałbym mu córkę, a w posagu dałbym imrocznie za dziesięć tysięcy, panie tego, rubli towaru... No? Albo taki radca Wroński. Niebogaty, cichutki, ale kupuje u nas co tydzień choćbyparę rękawiczek i za każdym razem mówi: - Ma tu Polska nie ginšć, mój Boże, kiedy tacy jak Wokulski nie żeniš się. Bo to nawet, mój Boże, nie potrzebuje człowiek posagu, więc mógłby znaleŸć panienkę, która, mój Boże! i do fortepianu, i domem zarzšdzi, i zna języki... Takich swatów dziesištki przewijajš się przez nasz sklep. Niektóre matki, ciotki albo ojcowie po prostu przyprowadzajš do nas panny na wydaniu. Matka, ciotka albo ojciec kupuje coœ za rubla, a tymczasem panna chodzi po sklepie, siada, bierze się pod boki, ażeby zwrócić uwagę na swojš figurę, wysuwa naprzód prawš nóżkę, potem lewš nóżkę, potem wystawia ršczki...Wszystko w tym celu, ażeby złapać Stacha,a jego albo nie ma w sklepie, albo jeżeli jest, to nawet nie patrzy na towar, jakby mówił: - Taksacjš zajmuje się pan Rzecki... Wyjšwszy rodzin majšcych dorosłe córki tudzież wdów i panien na wydaniu, które zdajš się być odważniejszymi od węgierskiej piechoty, biedny mój Stach nie cieszy się sympatiš. Nic dziwnego - oburzyłprzeciw sobie wszystkich fabrykantów jedwabnych i bawełnianych, a także kupców, którzy sprzedajš ich towary. Raz, przy niedzieli (rzadko mi się to zdarza), zaszedłem do handelku na œniadanie. Kieliszek anyżówki i kawałek œledzia przy bufecie, a do stołu porcyjka flaków i ćwiartka porteru - oto bal! Zapłaciłem niecałego rubla, ale com się nałykał dymu, a com się nasłuchał!... Wystarczy mi tego na parę lat. W dusznym i ciemnym jak wędzarnia pokoju, gdzie mi flaki podano, siedziało ze szeœciu jegomoœciów przy jednym stole. Bylito ludzie spasieni i dobrze odziani; zapewnekupcy, obywatele miejscy, a może i fabrykanci. Każdy wyglšdał tak na trzy do pięciu tysięcy rubli rocznego dochodu. Ponieważ nie znałem tych panów, a zapewne i oni mnie, nie mogę więc posšdzićich o umyœlnš szykanę. Proszę jednak wyobrazić sobie, co za traf, że właœnie gdym wszedł do pokoju, rozmawiali o Wokulskim. Kto mówił, z przyczyny dymu nie widziałem; wreszcie nie œmiałem podnieœć oczu od talerza. - Karierę zrobił! - mówił gruby głos. - Za młodu wysługiwał się takim jak my, a ku staroœci chce mu się fagasować wielkim panom. - Ci dzisiejsi panowie - wtršcił jegomoœć dychawiczny - tyle warci co i on. Gdzie by to dawniej w hrabskim domu przyjmowali eks-kupczyka, który przez ożenek dorobił się majštku... Œmiech powiedzieć!... - Fraszka ożenek - odparł gruby głos, zakrztusiwszy się nieco - bogaty ożenek niehańbi. Ale te miliony, zarobione na dostawach w czasie wojny, z daleka pachnškryminałem. - Podobno nie kradł - odezwał się półgłosem ktoœ trzeci. - W takim razie nie ma milionów - huknšł bas. - A w takim znowu wypadku po co zadziera nosa!... czego pnie się do arystokracji? - Mówiš - dorzucił inny głos - że chce założyć spółkę z samych szlachciców... - Aha!... I oskubać ich, a potem zemknšć - wtršcił dychawiczny. - Nie - mówił bas - on z tych dostaw nie obmyje się nawet szarym mydłem. Kupiec galanteryjny robi dostawy! Warszawiak jedzie do Bułgarii!... - Pański brat, inżynier, jeŸdził za zarobkiem jeszcze dalej - odezwał się półgłos. - Zapewne! - przerwał bas. - Czy może i sprowadzał perkaliki z Moskwy? Tu jest drugi sęk: zabija przemysł krajowy!... - Ehe! He!... - zaœmiał się ktoœ dotšd milczšcy - to już do kupca nie należy. Kupiec jest od tego, ażeby sprowadzał tańszy towar i z lepszym zyskiem dla siebie. Nieprawda?... Ehe! He!... - W każdym razie nie dałbym trzech groszyza jego patriotyzm - odparł bas. - Podobno jednak - wtršcił półgłos - ten Wokulski dowiódł swego patriotyzmu nie tylko językiem... - Tym gorzej - przerwał bas. - Dowodził będšc gołym; ochłonšł, poczuwszy ruble wkieszeni. - O!... że też my zawsze kogoœ musimy posšdzać albo o zdradę kraju, albo o złodziejstwo! Nieładnie!... - oburzał się półgłos. - Coœ go pan mocno bronisz?... - spytał bas,posuwajšc krzesłem. - Bronię, bom trochę o nim słyszał - odpowiedział półgłos.- Furmani u mnie niejaki Wysocki, który umierał z głodu, nimWokulski postawił go na nogi... - Za pienišdze z dostaw w Bułgarii!... Dobroczyńca!... - Inni, panie, zbogacili się na funduszach narodowych i - nic. Ehe! He!... - W każdym razie ciemna to figura - zakonkludował dychawiczny. - Rzuca się w prawo i w lewo, sklepu nie pilnuje, perkalikisprowadza, szlachtę jakby chciał nacišgnšć... Ponieważ chłopiec sklepowy w tej chwili przyniósł im nowe butelki, więc wymknšłem się po cichu. Nie wmieszałem się do tej rozmowy, gdyż znajšc Stacha od dziecka, mógłbym im powiedzieć tylko dwa wyrazy: "Jesteœcie podli..."I to wszystko gadajš wówczas, kiedy ja drżę z obawy o jego przyszłoœć, kiedy wstajšc i kładšc sięspać pytam: "Co on robi? po co robi? i co z tego wyniknie?..." I to wszystko gadajš o nim dziœ, przy mnie, który wczoraj patrzyłem, jak dróżnik Wysocki upadł mu do nóg, dziękujšc za przeniesienie do Skierniewic i udzielenie zapomogi... Prosty człowiek, a jaki uczciwy! Przywiózłze sobš dziesięcioletniego syna i wskazujšc na Wokulskiego mówił: - Przypatrzże się, Pietrek, panu, bo to nasznajwiększy dobrodziej... Jakby kiedy zechciał, żebyœ sobie ucišł rękę dla niego, utnij, a jeszcze mu się nie wywdzięczysz... Albo ta dziewczyna, która pisała do niego od magdalenek: "Przypomniałam sobie jednš modlitwę z dziecinnych czasów, ażeby modlić się za pana..." Oto ludzie proœci, oto dziewczyny występne;czyliż oni i one nie majš więcej szlachetnych uczuć aniżeli my, surdutowcy,po całym mieœcie chwalšcy się cnotami, w które zresztš żaden z nas nie wierzy. Ma Staœ rację, że zajšł się losem tych biedaków, chociaż... mógłby się nimi zajmować w sposób trochę spokojniejszy... Ach! bo trwożš mnie jego nowe znajomoœci... Pamiętam, w poczštkach maja wchodzi do sklepu jakiœ bardzo niewyraŸny jegomoœć (rude faworyty, oczy paskudne) i położywszy na kantorku swój bilet wizytowy, mówi dosyć połamanym językiem: - Proszę powiedzieć pan Wokulski, ja będę dziœ siódma... I tyle. Spojrzałem na bilet, czytam: "Wiliam Colins, nauczyciel języka angielskiego..." Cóż to za farsa?... Przecie chyba Wokulski nie będzie uczył się po angielsku?... Wszystko jednak zrozumiałem,gdy na drugi dzień przyszły telegramy o... zamachu Hödla... Albo inna znajomoœć, jakaœ pani Meliton, która zaszczyca nas wizytami od chwili powrotu Stasia z Bułgarii. Chuda baba, mała, trajkocze jak młyn, a czujesz, że mówi tylko to, co chce powiedzieć. Wpada o diabła, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żmP c nđ„c otÄc p8,oc q§;Ť rR?$ raz, w końcu maja: - Jest pan Wokulski? Pewno nie ma, spodziewam się... Wszak mówię z panem Rzeckim? Zaraz to zgadłam... Co za piękna neseserka!... drzewo oliwkowe, znam się natym. Niech pan powie panu Wokulskiemu, ażeby mi to przysłał, on wie mój adres, i -ażeby jutro, około pierwszej, był w Łazienkach... - W których, przepraszam? - spytałem, oburzony jej zuchwalstwem. - Jesteœ pan błazen... W królewskich! - odpowiada mi ta dama. No i cóż!... Wokulski posłał jej neseserkę i pojechał do Łazienek. Wróciwszy zaœ stamtšd, powiedział mi, że... w Berlinie zbierze się kongres dla zakończenia wojny wschodniej... I kongres jest!... Taż sama jejmoœć wpada drugi raz, zdaje mi się, pierwszego czerwca. - Ach! - woła - cóż to za piękny wazon!... z pewnoœciš francuska majolika, znam się na tym... Powiedz pan panu Wokulskiemu, ażebymi go przysłał, i... (tu dodała szeptem) i... powiedz mu pan jeszcze, że pojutrze okołopierwszej... Gdy wyszła, rzekłem do Lisieckiego: - Załóż się pan, że pojutrze będziemy mieli ważnš politycznš wiadomoœć. - Niby trzeciego czerwca?... - odparł, œmiejšc się. Proszę sobie jednak wyobrazić nasze miny, kiedy przyszedł telegram donoszšcy... o zamachu Nobilinga w Berlinie!... Ja myœlałem, że padnę trupem, Lisiecki od tej pory zaprzestał już nieprzyzwoitych żartów na mój rachunek i co gorsze, zawsze wypytuje mnie o wiadomoœci polityczne... Zaprawdę! strasznym nieszczęœciem jest wielka reputacja. Ja bowiem od chwili, kiedy Lisiecki zwraca się do mnie jako do "poinformowanego", straciłem sen i resztęapetytu... Cóż dopiero musi się dziać z moim biednym Stachem, który utrzymuje cišgłe stosunki ztym panem Colinsem i z tš paniš Melitonowš... Boże miłosierny, czuwaj nad nami!... Już kiedym się tak rozgadał (dalibóg, robię się plotkarzem), więc muszę dodać, że i w naszym sklepie panuje jakiœ niezdrowy ferment. Oprócz mnie jest siedmiu subiektów (czy kiedy marzył o czymœ podobnym stary Mincel!), ale - nie ma jednoœci. Klejn i Lisiecki, jako dawniejsi, trzymajš tylko z sobš, resztę zaœ kolegów traktujš w sposób nie powiem pogardliwy, ale trochę z góry. Trzej zaœ nowi subiekci: galanteryjny, metalowy i gumowy, znowu tylko z sobš się wdajš, sš sztywni i pochmurni. Wprawdzie poczciwy Zięba, chcšc ich zbliżyć, biega od starych do nowych i cišgle im coœ perswaduje; ale nieborak ma tak nieszczęœliwš rękę, że antagoniœci po każdej próbie godzenia krzywiš się na siebie jeszcze szkaradniej. Może gdyby nasz magazyn (z pewnoœciš jest to magazyn, a w dodatku pierwszorzędny magazyn!), otóż gdyby on rozwijał się stopniowo, gdybyœmy co rok przybierali po jednym subiekcie - nowy człowiek wsišknšłby między starych i istniałaby harmonia. Ale jak od razu przybyło pięciu ludzi œwieżych, jak jeden drugiemu często gęsto wchodzi w drogę (bow tak krótkim czasie nie można ani towarów należycie uporzšdkować, ani każdemu okreœlić sfery jego obowišzków), jest naturalnym, że muszš wyradzać się niesnaski. No, ale co ja mam się wdawać wkrytykę czynnoœci pryncypała i jeszcze człowieka, który ma więcej rozumu aniżeli my wszyscy... W jednym tylko punkcie godzš się starzy i nowi panowie, a nawet pomaga im Zięba, oto: jeżeli chodzi o dokuczenie siódmemu naszemu subiektowi - Szlangbaumowi. Ten Szlangbaum (znam go od dawna) jest mojżeszowego wyznania, ale człowiek porzšdny. Mały, czarny, zgarbiony, zaroœnięty, słowem - trzech groszy nie dałbyœ za niego, kiedy siedzi za kantorkiem.Ale niech no goœć wejdzie (Szlangbaum pracuje w wydziale ruskich tkanin), Chrysteelejson... Kręci się jak fryga; dopiero co był na najwyższej półce na prawo, już jest przy najniższej szufladzie na œrodku i w tej samej chwili znowu gdzieœ pod sufitem na lewo. Kiedy zacznie rzucać sztuki, zdaje się, że to nie człowiek, ale machina parowa; kiedy zacznie rozwijać i mierzyć, myœlę, że bestia ma ze trzy pary ršk. Przy tym rachmistrz zawołany, a jak zacznie rekomendować towary, podsuwać kupujšcemu projekta, odgadywać gusta, wszystko niezmiernie poważnym tonem, to słowo honoru daję, że Mraczewski w kšt!...Szkoda tylko, że jest taki mały i brzydki; musimy mu dodać jakiegoœ głupiego, a przystojnego chłopaka za pomocnika dla dam. Bo wprawdzie z ładnym subiektem damy dłużej siedzš, ale za to mniej grymaszš i mniej się targujš. (Swojš drogš, niechaj nas Bóg zachowa od damskiej klienteli. Ja może dlatego nie mam odwagi do małżeństwa, że cišgle widuję damy w sklepie. Stwórca œwiata, formujšc cud natury, zwany kobietš, z pewnoœciš niezastanowił się, jakiej klęski narobi kupcom.) Otóż Szlangbaum jest w całym znaczeniu porzšdnym obywatelem, a mimo to wszyscygo nie lubiš, gdyż - ma nieszczęœcie być starozakonnym... W ogóle, może od roku, uważam, że do starozakonnych roœnie niechęć; nawet ci, którzy przed kilkoma laty nazywali ich Polakami mojżeszowego wyznania, dziœ zwšich Żydami. Zaœ ci, którzy niedawno podziwiali ich pracę, wytrwałoœć i zdolnoœci, dziœ widzš tylko wyzysk i szachrajstwo. Słuchajšc tego, czasem myœlę, że na ludzkoœć spada jakiœ mrok duchowy, podobny do nocy. W dzień wszystko było ładne, wesołe i dobre; w nocy wszystko brudne i niebezpieczne. Tak sobie myœlę, ale milczę; bo cóż może znaczyć sšd starego subiekta wobec głosu znakomitych publicystów, którzy dowodzš, że Żydzi krwi chrzeœcijańskiej używajš na mace i że powinni być w prawach swoich ograniczeni. Nam kule nad głowami inne wyœwistywały hasła, pamiętasz, Katz?... Taki stan rzeczy w osobliwy sposób oddziaływa na Szlangbauma. Jeszcze w roku zeszłym człowiek ten nazywał się Szlangowskim, obchodził Wielkanoc i Boże Narodzenie, i z pewnoœciš najwierniejszy katolik nie zjadał tyle kiełbasy co on. Pamiętam, że gdy raz w cukierni zapytano go: - Nie lubisz pan lodów, panie Szlangowski? Odpowiedział: - Lubię tylko kiełbasę, ale bez czosnku. Czosnku znieœć nie mogę. Wrócił z Syberii razem ze Stachem i doktorem Szumanem i zaraz wstšpił do chrzeœcijańskiego sklepu, choć Żydzi dawalimu lepsze warunki. Od tej też pory cišgle pracował u chrzeœcijan i dopiero w roku bieżšcym wymówili mu posadę. W poczštkach maja pierwszy raz przyszedłdo Stacha z proœbš. Był bardziej skurczonyimiał czerwieńsze oczy niż zwykle. - Stachu - rzekł pokornym głosem - utonę na Nalewkach, jeżeli mnie nie przygarniesz.- Dlaczego żeœ od razu do mnie nie przyszedł? - spytał Stach. - Nie œmiałem... Bałem się, żeby nie mówili o mnie, że Żyd musi się wszędzie wkręcić. I dziœ nie przyszedłbym, gdyby nie troska o dzieci. Stach wzruszył ramionami i natychmiast przyjšł Szlangbauma z pensjš półtora tysišca rubli rocznie. Nowy subiekt od razu wzišł się do roboty, a w pół godziny póŸniej mruknšł Lisiecki doKlejna: - Co tu, u diabła, tak czosnek zalatuje, panie Klejn?.. Zaœ w kwadrans póŸniej, nie wiem już z jakiej racji, dodał: - Jak te kanalie Żydy cisnš się na Krakowskie Przedmieœcie! Nie mógłby to parch, jeden z drugim, pilnować się Nalewek albo Œwiętojerskiej? Szlangbaum milczał, tylko drgały mu czerwone powieki. Szczęœciem, obie te zaczepki słyszał Wokulski. Wstał od biurka i rzekł tonem, którego, co prawda, nie lubię: - Panie... panie Lisiecki! Pan Henryk Szlangbaum był moim kolegš wówczas, kiedy działo mi się bardzo Ÿle. Czybyœ więc pan nie pozwolił mu kolegować ze mnš dziœ,kiedy mam się trochę lepiej?... Lisiecki zmięszał się czujšc, że jego posada wisi na włosku. Ukłonił się, coœ mruknšł, a wtedy Wokulski zbliżył się do Szlangbauma i uœciskawszy go, powiedział: - Kochany Henryku, nie bierz do serca drobnych przycinków, bo my tu sobie po koleżeńsku wszyscy docinamy. Oœwiadczam ci także, że jeżeli opuœcisz kiedy ten sklep,to chyba razem ze mnš. Stanowisko Szlangbauma wyjaœniło się od razu; dziœ mnie prędzej coœ powiedzš (ba! nawet zwymyœlajš) aniżeli jemu. Ale czy wynalazł kto sposób przeciw półsłówkom, minom i spojrzeniom?... A to wszystko truje biedaka, który mi nieraz mówi, wzdychajšc:- Ach, gdybym się nie bał, że mi dzieci zżydziejš, jednej chwili uciekłbym stšd na Nalewki... - Bo dlaczego, panie Henryku - spytałem go - raz się, do licha, nie ochrzcisz?.. - Zrobiłbym to przed laty, ale nie dziœ. Dziœzrozumiałem, że jako Żyd jestem tylko nienawistny dla chrzeœcijan, a jako meches byłbym wstrętny i dla chrzeœcijan, i dla Żydów. Trzeba przecie z kimœ żyć. Zresztš - dodał ciszej - mam pięcioro dzieci i bogatego ojca, po którym będę dziedziczyć... Rzecz ciekawa. Ojciec Szlangbauma jest lichwiarzem, a syn, ażeby od niego grosza nie wzišć, bieduje po sklepach jako subiekt.Nieraz we cztery oczy rozmawiałem o nim z Lisieckim. - Za co - pytam - przeœladujecie go? Wszakże on prowadzi dom na sposób chrzeœcijański, a nawet dzieciom urzšdza choinkę... - Bo uważa - mówi Lisiecki - że korzystniej jadać macę z kiełbasš aniżeli samš. - Był na Syberii, narażał się... - Dla geszeftu... Dla geszeftu nazywał się też Szlangowskim, a teraz znowu Szlangbaumem, kiedy jego stary ma astmę. - Kpiliœcie - mówię - że stroi się w cudze pióra, więc wrócił do dawnego nazwiska. - Za które dostanie ze sto tysięcy rubli po ojcu - odparł Lisiecki. Teraz i ja wzruszyłem ramionami i umilkłem. le nazywać się Szlangbaumem, Ÿle Szlangowskim; Ÿle być Żydem, Ÿle mechesem... Noc zapada, noc, podczas której wszystko jest szare i podejrzane! A swojš drogš Stach na tym cierpi. Nie tylko bowiem przyjšł do sklepu Szlangbauma, ale jeszcze daje towary żydowskim kupcom i paru Żydków przypuœcił do współki. Nasi krzyczš i grożš, ale nie jego straszyć; zacišł się i nie ustšpi, choćby go piekli w ogniu. Czym się to wszystko skończy, Boże miłosierny... Ale, ale!... Cišgle odbiegajšc od przedmiotu, zapomniałem kilku bardzo ważnych szczegółów. Mam na myœli Mraczewskiego, który od pewnego czasu albo krzyżuje mi plany, albo wprowadza w błšd œwiadomie. Chłopak ten otrzymał u nas dymisję za to, że w obecnoœci Wokulskiego trochę zwymyœlał socjalistów. PóŸniej jednakże Stach dał się ubłagać i zaraz po Wielkiejnocy wysłał Mraczewskiego do Moskwy, podwyższajšc mu nawet pensję. Nie przez jeden wieczór zastanawiałem sięnad znaczeniem owej podróży czy zsyłki. Lecz gdy po trzech tygodniach Mraczewski przyjechał stamtšd do nas wybierać towary, natychmiast zrozumiałem plan Stacha. Pod fizycznym względem młodzieniec ten niewiele się zmienił: zawsze wygadany i ładny, może cokolwiek bledszy. Mówi, że Moskwa mu się podobała, a nade wszystko tamtejsze kobiety, które majš mieć więcej wiadomoœci i ognia, ale za to mniej przesšdów aniżeli nasze. Ja także, póki byłem młody, uważałem, że kobiety miały mniej przesšdów aniżeli dziœ. Wszystko to jest dopiero wstępem. Mraczewski bowiem przywiózł ze sobš trzybardzo podejrzane indywidua, nazywajšc ich "prykaszczykami", i - całš pakę jakichœbroszur. Owi "prykaszczykowie" mieli niby coœ oglšdać w naszym sklepie, ale robili to w taki sposób, że nikt ich u nas nie widział.Włóczyli się po całych dniach i przysišgłbym, że przygotowywali u nas grunt do jakiejœ rewolucji. Spostrzegłszy jednak, że mam na nich zwrócone oko, ile razy przyszli do sklepu, zawsze udawali pijanych, a ze mnš rozmawiali wyłšcznie o kobietach, twierdzšc wbrew Mraczewskiemu, że Polki to "sama prelest"- tylko bardzo podobne do Żydówek. Udawałem, że wierzę wszystkiemu, co mówiš, i za pomocš zręcznych pytań przekonałem się, iż - najlepiej znane im sš okolice bliższe Cytadeli. Tam więc majš interesa. Że zaœ domysły moje nie były bezpodstawnymi, dowiódł fakt, iż owi "prykaszczykowie" zwrócili nawet na siebieuwagę policji. W cišgu dziesięciu dni, nic więcej, tylko trzy razy odprowadzano ich do cyrkułów. Widocznie jednak muszš mieć wielkie stosunki, ponieważ ich uwolniono. Kiedym zakomunikował Wokulskiemu moje podejrzenia co do "prykaszczyków" - Stachtylko uœmiechnšł się i odparł: - To jeszcze nic... Z czego wnoszę, że Stach musi być grubo zaawansowany w stosunkach z nihilistami. Proszę sobie jednak wyobrazić moje zdziwienie, kiedy zaprosiwszy raz Klejna i Mraczewskiego do siebie na herbatę przekonałem się, że Mraczewski jest gorszym socjalistš od Klejna... Ten Mraczewski, który za wymyœlanie na socjalistów stracił u nas posadę!... Ze zdumienia przez cały wieczór nie mogłem ust otworzyć; tylko Klejn cieszył się po cichu, a Mraczewski rozprawiał. Jak żyję, nie słyszałem nic równego. Młodzieniec ten dowodził mi, przytaczajšc nazwiska ludzi, podobno bardzo mšdrych, że wszyscy kapitaliœci to złodzieje, że ziemia powinna należeć do tych, którzy jš uprawiajš, że fabryki, kopalnie i maszyny powinny być własnoœciš ogółu, że nie ma wcale Boga ani duszy, którš wymyœlili księża, aby wyłudzać od ludzi dziesięcinę. Mówił dalej, że jak zrobiš rewolucję (on z trzema "prykaszczykami"), to od tej pory wszyscy będziemy pracowali tylko po oœm godzin, a przez resztę czasu będziemy się bawili, mimo to zaœ każdy będzie miał emeryturę na staroœć i darmo pogrzeb. Wreszcie zakończył, że dopiero wówczas nastanie raj na ziemi, kiedy wszystko będzie wspólne: ziemia, budynki, maszyny, anawet żony. Ponieważ jestem kawalerem (nazywajš mnienawet starym) i piszę ten pamiętnik bez obłudy, przyznam więc, że mi się ta wspólnoœć żon trochę podobała. Powiem nawet, że nabrałem niejakiej życzliwoœci dla socjalizmu i socjalistów. Po co oni jednak koniecznie chcš robić rewolucję, kiedy i bez niej ludzie miewali wspólne żony?Tak myœlałem, ale tenże sam Mraczewski uleczył mnie ze swoich teorii, a zarazem bardzo pokrzyżował moje plany.Nawiasowo powiem, że serdecznie chcę, ażeby się Stach ożenił. Gdyby miał żonę, nie mógłby tak często naradzać się z Colinsem i paniš Meliton, a gdyby jeszcze przyszły dzieci, może zerwałby wszystkie podejrzane stosunki. Bo co to, żeby taki człowiek jak on, taka żołnierska natura, żeby kojarzył się z ludŸmi, którzy bšdŸ jakbšdŸ nie występujš na plac z broniš przeciw broni. Węgierska piechota i wreszcie żadna piechota nie będzie strzelaćdo rozbrojonego przeciwnika. Ale czasy zmieniajš się. Otóż bardzo pragnę, ażeby się Stach ożenił,i nawet myœlę, że upatrzyłem mu partię. Bywa czasem w naszym magazynie (i bywała w tamtym sklepie) osoba dziwnej urody. Szatynka, szare oczy, rysy cudowniepiękne, wzrost okazały, a ršczki i nóżki - sam smak!... Patrzyłem, jak raz wysiadała z dorożki, i powiem, że mi się goršco zrobiło wobec tego, com ujrzał... Ach, miałby poczciwy Stasiek wielki z niej pożytek, bo to i ciałka w miarę, i usteczka jak jagódki... A co za biust!... Kiedy wchodzi ubrana do figury, to myœlę, że wszedł anioł, który zleciawszy z nieba, na piersiach złożył sobie skrzydełka!... Zdaje mi się, że jest wdowš, gdyż nigdy niewiduję jej z mężem, tylko z małš córeczkšHeluniš, miluchnš jak cukiereczek. Stach, gdyby się z niš ożenił, od razu musiałby zerwać z nihilistami, bo co by mu zostało czasu od posług przy żonie, to pieœciłby jej dziecinę. Ale i taka żoneczka niewiele zostawiłaby mu chwil wolnych. Już ułożyłem cały plan i rozmyœlałem: w jaki by sposób zapoznać się z tš damš, a póŸniej przedstawić jej Stacha, gdy nagle - diabli przynieœli z Moskwy Mraczewskiego. Proszę zaœ sobie wyobrazić mój gniew, kiedy zaraz na drugi dzień po swoim przyjeŸdzie frant ten wchodzi do naszego sklepu z mojš wdowš!... A jak skakał przy niej, jak wywracał oczyma, jak starał się odgadywać jej myœli... Szczęœcie, że nie jestem otyły, bo wobec tych bezczelnych zalotów dostałbym chyba apopleksji. Kiedy w parę godzin wrócił do nas, pytałem go z najobojętniejszš minš, kto jest owa dama. - Podobała się panu - on mówi - co?... Szampan, nie kobieta, dodał, bezwstydnie mrugajšc okiem. - Ale na nic pański apetyt, bo ona szaleje za mnš... Ach, panie, co to za temperament, co za ciało... A gdybyœ panwidział, jak wyglšda w kaftaniku!... - Spodziewam się, panie Mraczewski... - odparłem surowo. - Ja przecież nic nie mówię! - odpowiada, zacierajšc ręce w sposób, który wydał mi się lubieżnym. - Ja nic nie mówię!... Największš cnotš mężczyzny, panie Rzecki,jest dyskrecja, panie Rzecki, szczególniej w bardziej poufałych stosunkach... bła, 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żsP­c týc uč1 vé$%c €w3C U xQ?* Przerwałem mu czujšc, że gdyby tak mówił dalej, musiałbym pogardzić tym młodzieńcem. Co za czasy, co za ludzie!... Bo ja, gdybym miał szczęœcie zwrócić na siebie uwagę jakiej damy, nie œmiałbym nawet myœleć o tym, a nie dopiero wrzeszczeć na cały głos, jeszcze w tak wielkim, jakim jest nasz, magazynie. Gdy zaœ w dodatku wyłożył mi Mraczewski swojš teorię o wspólnoœci żon, zaraz przyszło mi do głowy: - Stach nihilista i Mraczewski nihilista... Niechże się więc pierwszy ożeni, to drugi zaraz mu zaprowadzi wspólnoœć... A przecieszkoda byłoby takiej kobiety dla takiego Mraczewskiego. W końcu maja Wokulski postanowił zrobić poœwięcenie naszego magazynu. Przy tej sposobnoœci zauważyłem, jak się czasy zmieniajš... Za moich młodych lat kupcy także poœwięcali sklepy, troszczšc się o to,ażeby ceremonii dopełnił ksišdz sędziwy a pobożny, ażeby na miejscu była autentyczna woda œwięcona, nowe kropidło i organista biegły w łacinie. Po skończonymzaœ obrzšdku, przy którym pokropiono i obmodlono prawie każdš szafę i sztukę towaru, przybijało się na progu sklepu podkowę, ażeby zwabiała goœci, a dopiero potem - myœlano o przekšsce, zwykle złożonej z kieliszka wódki, kiełbasy i piwa.Dziœ zaœ (co by powiedzieli na to rówieœnicystarego Mincla!) pytano przede wszystkim: ilu potrzeba kucharzy i lokajów, a potem: ile butelek szampana, ile węgrzyna i - jaki obiad? Obiad bowiem stanowił głównš wagęuroczystoœci, gdyż i zaproszeni nie o to troszczyli się: kto będzie œwięcił, ale co podadzš do stołu?... W wigilię ceremonii wpadł do naszego magazynu jakiœ jegomoœć przysadkowaty, spocony, o którym nie mógłbym powiedzieć,czy kołnierzyki walały mu szyję, czy też działo się na odwrót. Z wytartej surduciny wydobył gruby notes, włożył na nos zatłuszczone binokle i - poczšł chodzić po pokojach z takš minš, że mnie po prostu wzięła trwoga. "Co, u diabła - myœlę - czyby kto z policji, czy może jaki sekretarz komornika spisuje nam ruchomoœci?..." Dwa razy zastępowałem mu drogę, chcšc jak najgrzeczniej spytać: czego by sobie życzył? Ale on za pierwszym razem mruknšł: "Proszę mi nie przeszkadzać!" - aza drugim bez ceremonii odsunšł mnie na bok. Zdumienie moje było tym większe, że niektórzy z naszych panów kłaniali mu się bardzo uprzejmie i zacierajšc ręce, jakby co najmniej przed dyrektorem banku, dawali wszelkie objaœnienia. "No - mówię w duchu - jużci chyba ten biedaczysko nie jest z towarzystwa ubezpieczeń. Ludzi tak obdartych tam nie trzymajš..." Dopiero Lisiecki szepnšł mi, że ten pan jestbardzo znakomitym reporterem i że będzie nas opisywał w gazetach. Ciepło mi się zrobiło około serca na myœl, że mogę ujrzeć w druku moje nazwisko, które raz tylko figurowało w "Gazecie Policyjnej", gdym zgubił ksišżeczkę. Jednej chwili spostrzegłem, że w tym człowieku jest wszystko wielkie: wielka głowa, wielki notes, a nawet - bardzo wielka przyszczypka u lewego buta. A on wcišż chodził po pokojach nadęty jak indyk i pisał, wcišż pisał... Nareszcie odezwał się: - Czy w tych czasach nie było u panów jakiego wypadku?... Małego pożaru, kradzieży, nadużycia zaufania, awantury?...- Boże uchowaj!- oœmieliłem się wtršcić. - Szkoda - odparł. - Najlepszš reklamš dla sklepu byłoby, gdyby się tak kto w nim powiesił... Struchlałem usłyszawszy to życzenie. - Może pan dobrodziej - odważyłem się wtršcić z ukłonem - raczy wybrać sobie jaki przedmiocik, który odeœlemy bez pretensji... - Łapówka?... - zapytał spoglšdajšc na mniejak figura Kopernika. - Mamy zwyczaj - dodał - to, co nam się podoba, kupować; prezentów nie przyjmujemy od nikogo. Włożył poplamiony kapelusz na głowę na œrodku magazynu i z rękami w kieszeniach wyszedł jak minister. Jeszcze po drugiej stronie ulicy widziałem jego przyszczypkę. Wracam do ceremonii poœwięcenia. Główna uroczystoœć, czyli obiad, odbyła się w wielkiej sali Hotelu Europejskiego. Salę ubrano w kwiaty, ustawiono ogromne stoły w podkowę, sprowadzono muzykę i o szóstej wieczór zebrało się przeszło sto pięćdziesišt osób. Kogo bo tam nie było!... Głównie kupcy i fabrykanci z Warszawy, z prowincji, z Moskwy, ba, nawet z Wiednia iz Paryża. Znalazło się też dwu hrabiów, jeden ksišżę i sporo szlachty. O trunkach nie wspominam, gdyż naprawdę nie wiem, czego było więcej: listków na roœlinach zdobišcych salę czy butelek. Kosztowała nas ta zabawa przeszło trzy tysišce rubli, ale widok tylu jedzšcych osóbbył zaiste okazały. Kiedy zaœ wœród ogólnejciszy powstał ksišżę i wypił zdrowie Stacha, kiedy zagrała muzyka, nie wiem jużjaki kawałek, ale bardzo ładny, i stu pięćdziesięciu ludzi huknęło: "Niech żyje"" - miałem łzy w oczach. Pobiegłem do Wokulskiego i œciskajšc go szepnšłem: - Widzisz, jak cię kochajš... - Lubiš szampana - odpowiedział. Zauważyłem, że wiwaty nic go nie obchodzš. Nie rozchmurzył się nawet, choćjeden z mówców (musiał być literat, bo gadał dużo i bez sensu) powiedział, nie wiem, w swoim czy w Wokulskiego imieniu, że... jest to najpiękniejszy dzień jego życia.Uważałem, że Stach najwięcej kręci się koło pana Łęckiego, który przed swym bankructwem ocierał się podobno o europejskie dwory... Zawsze ta nieszczęœliwa polityka!... Z poczštku uczty wszystko odbywało się bardzo poważnie; coraz któryœ z biesiadników zabierał głos i gadał tak, jakby chciał odgadać wypite wino i zjedzone potrawy. Lecz im więcej wynoszono pustych butelek, tym dalej uciekała z tego zgromadzenia powaga, a w końcu - zrobił się przecie taki hałas, że wobec niego prawie oniemiała muzyka. Byłem zły jak diabeł i chciałem zwymyœlaćprzynajmniej Mraczewskiego. Odcišgnšwszygo jednak od stołu, zdobyłem się ledwie nate słowa:- No i po co to wszystko?... - Po co?... - odparł, patrzšc na mnie błędnymi oczyma. - To tak dla panny Łęckiej... - Zwariowałeœ pan!... Co dla panny Łęckiej?..- No... te spółki... ten sklep... ten obiad... Wszystko dla niej... I ja przez niš wyleciałem ze sklepu... - mówił Mraczewski, opierajšc się na moim ramieniu, gdyż nie mógł ustać. - Co?... - mówię widzšc, że jest zupełnie pijany. - Wyleciałeœ przez niš ze sklepu, więc może i przez niš dostałeœ się do Moskwy?... - Rozu... rozumie się... Szepnęła słówko, takie... nieduże słóweczko i... dostałem trzysta rubli więcej na rok... Żabcia ze starym wszystko zrobi, co jej się podoba... - No, idŸ pan spać - rzekłem. - Właœnie, że nie pójdę spać... Pójdę do moich przyjaciół... Gdzie oni sš?... Oni by sobie z Żabciš prędzej poradzili... Nie grałaby im po nosie jak staremu... Gdzie moi przyjaciele? - zaczšł wrzeszczeć. Naturalnie, że kazałem go odprowadzić do numeru na górę. Domyœlam się jednak, że udawał pijanego, ażeby mnie otumanić. Około północy sala była podobna do trupiarni albo do szpitala; coraz kogoœ trzeba było wycišgać do numeru albo do dorożki. Wreszcie odnalazłszy doktora Szumana, który był prawie trzeŸwy, zabrałem go do siebie na herbatę. Doktór Szuman jest także starozakonny, aleniezwykły to człowiek. Miał nawet ochrzcić się, gdyż zakochał się w chrzeœcijance; ale że umarła, więc dał spokój. Mówiš nawet, że truł się z żalu, ale go odratowano. Dziœ całkiem porzucił praktykę lekarskš, ma spory majštek i tylko zajmuje się badaniem ludzi czy też ichwłosów. Mały, żółty, ma przejmujšce spojrzenie, przed którym trudno by coœ ukryć. A że zna się ze Stachem od dawna, więc musi wiedzieć wszystkie jego tajemnice. Po hucznym obiedzie byłem dziwnie zafrasowany i chciałem Szumana pocišgnšćtrochę za język. Jeżeli ten dzisiaj nie powiemi czego o Stachu, to już chyba nigdy nic nie będę wiedział. Kiedy przyszliœmy do mego mieszkania i podano samowar, odezwałem się: - Powiedz mi, doktorze, ale szczerze, co myœlisz o Stachu?... Bo on mnie niepokoi. Widzę, że od roku rzuca się na jakieœ po prostu awantury... Ten wyjazd do Bułgarii, a dziœ ten magazyn... spółka... powóz... Jestdziwna zmiana w jego charakterze... - Nie widzę zmiany - odparł Szuman. - Był to zawsze człowiek czynu, który, co mu przyszło do głowy czy do serca, wykonywał natychmiast. Postanowił wejœć do uniwersytetu i wszedł, postanowił zrobić majštek i zrobił. Więc jeżeli wymyœlił jakieœ głupstwo, to także się nie cofnie i zrobi głupstwo kapitalne. Taki już charakter. - Z tym wszystkim - wtršciłem - widzę w jego postępowaniu wiele sprzecznoœci... - Nic dziwnego - przerwał doktór. - Stopiłosię w nim dwu ludzi: romantyk sprzed roku szeœćdziesištego i pozytywista z siedemdziesištego. To, co dla patrzšcych jest sprzeczne, w nim samym jest najzupełniej konsekwentne. - A czy nie wplštał się w jakie nowe historie?.. - spytałem. - Nic nie wiem - odparł sucho Szuman. Umilkłem i dopiero po chwili spytałem znowu: - Cóż z nim jednak w rezultacie będzie?... Szuman podniósł brwi i splótł ręce. - Będzie Ÿle - odparł. - Tacy ludzie jak on albo wszystko naginajš do siebie, albo trafiwszy na wielkš przeszkodę, rozbijajš sobie łeb o niš. Dotychczas wiodło mu się, ale... nie ma przecie człowieka, który by w życiu wygrywał same dobre losy... - Więc?.. - spytałem. - Więc możemy zobaczyć tragedię - zakończył Szuman. Wypił szklankę herbaty z cytrynš i poszedł do siebie. Całš noc spać nie mogłem. Takie straszne zapowiedzi w dzień triumfu... Eh! stary Pan Bóg więcej wie od Szumana; aOn chyba nie pozwoli zmarnować się Stachowi..." ROZDZIAŁ JEDENASTY STARE MARZENIA I NOWE ZNAJOMOŒCI Pani Meliton przeszła twardš szkołę życia,w której nauczyła się nawet lekceważyć powszechnie przyjęte opinie. Za młodu mówiono jej powszechnie, że panna ładna i dobra, choćby nie miała majštku, może jednak wyjœć za mšż. Była dobrš i ładnš, lecz za mšż nie wyszła. PóŸniej mówiono również powszechnie, że wykształcona nauczycielka zdobywa sobie miłoœć pupilów i szacunek ich rodziców. Była wykształconš, nawet zamiłowanš nauczycielkš, lecz mimo to pupilki jej dokuczały, a ich rodzice drwili z niej od pierwszego œniadania do kolacji. Potem czytała dużo romansów, w których powszechnie dowodzono, że zakochani ksišżęta, hrabiowie i baronowie sš ludŸmi szlachetnymi, którzy w zamian za serce majš zwyczaj oddawać ubogim nauczycielkom rękę. Jakoż oddała serce młodemu i szlachetnemu hrabiemu, lecz - nie pozyskała jego ręki. Już po trzydziestym roku życia wyszła za mšż za podstarzałego guwernera, Melitona,w tym jedynie celu, ażeby moralnie podŸwignšć człowieka, który nieco się upijał. Nowożeniec jednak po œlubie więcej pił aniżeli przed œlubem, a małżonkę, dŸwigajšcš go moralnie, czasami okładał kijem. Gdy umarł, podobno na ulicy, pani Meliton, odprowadziwszy go na cmentarz i przekonawszy się, że jest niezawodnie zakopany, wzięła na opiekę psa; znowu bowiem powszechnie mówiono, że pies jest najwdzięczniejszym stworzeniem. Istotnie, był wdzięcznym, dopóki nie wœciekł się i nie pokšsał służšcej, co samš paniš Meliton przyprawiło o ciężkš chorobę. Pół roku leżała w szpitalu, w osobnym gabinecie, samotna i zapomniana przez swoje pupilki, ich rodziców i hrabiów, którym oddawała serce. Był czas do rozmyœlań. Toteż gdy wyszła stamtšd chuda, stara, z posiwiałymi i przerzedzonymi włosami, znowu zaczęto mówić powszechnie, że - choroba zmieniła jš do niepoznania. - Zmšdrzałam - odpowiedziała pani Meliton.Nie była już nauczycielkš, ale rekomendowała nauczycielki; nie myœlała o zamšżpójœciu, ale swatała młode pary; nikomu nie oddawała swego serca, ale we własnym mieszkaniu ułatwiała schadzki zakochanym. Że zaœ każdy i za wszystko musiał jej płacić, więc miała trochę pieniędzy i z nich żyła. W poczštkach nowej kariery była posępna inawet cyniczna. - Ksišdz - mówiła osobom zaufanym - ma dochody ze œlubów, ja z zaręczyn. Hrabia... bierze pienišdze za ułatwianie stosunków koniom, ja za ułatwianie znajomoœci ludziom. Z czasem jednak stała się powœcišgliwszš w mowie, a niekiedy nawet moralizujšcš, spostrzegłszy, że wygłaszanie zdań i opiniiprzyjętych przez ogół wpływa na wzrost dochodów. Pani Meliton od dawna znała się z Wokulskim. A że lubiła widowiska publiczne imiała zwyczaj wszystko œledzić, więc prędko zauważyła, że Wokulski zbyt nabożnie przypatruje się pannie Izabeli. Zrobiwszy to odkrycie wzruszyła ramionami; cóż jš mógł obchodzić kupiec galanteryjny zakochany w pannie Łęckiej? Gdyby upodobał sobie jakšœ bogatš kupcównę albo córkę fabrykanta, pani Meliton miałaby materiał do swatów. Ale tak!... Dopiero gdy Wokulski powrócił z Bułgarii i przywiózł majštek, o którym opowiadano cuda, pani Meliton sama zaczepiła go o pannę Izabelę, ofiarowujšc swoje usługi. Istanšł milczšcy układ: Wokulski płacił hojnie, a pani Meliton udzielała mu wszelkich informacyj o rodzinie Łęckich i zwišzanych z nimi osobach wyższego œwiata. Za jej nawet poœrednictwem Wokulski nabył weksle Łęckiego i srebra panny Izabeli. Przy tej okazji pani Meliton odwiedziła Wokulskiego w jego prywatnym mieszkaniu, ażeby mu powinszować. - Bardzo rozsšdnie przystępujesz pan do rzeczy - mówiła.- Wprawdzie ze sreber i serwisu niewielka będzie pociecha, ale skupweksli Łęckiego jest arcydziełem... Znać kupca!... Usłyszawszy takš pochwałę Wokulski otworzył biurko, poszukał w nim i za chwilę wydobył paczkę weksli. - Te same? - rzekł pokazujšc je pani Meliton. - Tak. Chciałabym mieć te pienišdze!... - odpowiedziała z westchnieniem. Wokulski ujšł paczkę w obie ręce i rozdarłjš. - Znać kupca?... spytał. Pani Meliton przypatrzyła mu się ciekawie ikiwajšc głowš, mruknęła: - Szkoda pana. - Dlaczegóż to, jeżeli łaska?... - Szkoda pana - powtórzyła. - Sama jestem kobietš i wiem, że kobiet nie zdobywa się ofiarami, tylko siłš. - Czy tak? - Siłš pięknoœci, zdrowia, pieniędzy... - Rozumu... - wtršcił Wokulski jej tonem. - Rozumu nie tyle, prędzej pięœci - dodała pani Meliton z szyderczym uœmiechem. - Znam dobrze mojš płeć i nieraz miałam okazję litować się nad naiwnoœciš męskš. - Dla mnie niech pani sobie nie zadaje tego trudu. - Myœlisz pan, że nie będzie potrzebny? - spytała patrzšc mu w oczy. - Łaskawa pani - odparł Wokulski - jeżeli panna Izabela jest takš, jak mi się wydaje,to może mnie kiedyœ oceni. A jeżeli niš nie jest, zawsze będę miał czas rozczarować się... - Zrób to wczeœniej, panie Wokulski, zrób wczeœniej - rzekła podnoszšc się z fotelu. - Bo wierz mi, łatwiej wyrzucić tysišce rubli z kieszeni aniżeli jedno przywišzanie zserca. Szczególniej, gdy się już zagnieŸdzi. A nie zapomnij pan - dodała - dobrze umieœcić mój kapitalik. Nie darłbyœ paru tysięcy, gdybyœ wiedział, jak ciężko nieraz trzeba na nie pracować. W maju i czerwcu wizyty pani Meliton stałysię częstszymi, ku zmartwieniu Rzeckiego, który podejrzewał spisek. I nie mylił się. Był spisek, ale przeciw pannie Izabeli; stara dama dostarczała ważnych informacyj Wokulskiemu, ale dotyczšcych tylko panny Izabeli. Zawiadamiała go mianowicie: w których dniach hrabina wybiera się ze swojš siostrzenicš na spacer do Łazienek. W takich wypadkach pani Meliton wpadała do sklepu i zrealizowawszy sobie wynagrodzenie w formie kilku lub kilkunastorublowego drobiazgu, mówiła Rzeckiemu dzień i godzinę. Dziwne to bywały epoki dla Wokulskiego. Dowiedziawszy się, że jutro będš panie w Łazienkach, już dziœ tracił spokojnoœć. Obojętniał dla interesów, był rozdrażniony;zdawało mu się, że czas stoi w miejscu i że owe jutro nie nadejdzie nigdy. Noc miał pełnš dzikich marzeń; niekiedy w półœnie, półjawie szeptał: "Cóż to jest w rezultacie?... nic!... Ach, jakież ze mnie bydlę..."Lecz gdy nadszedł ranek, bał się spojrzeć w okno, ażeby nie zobaczyć zachmurzonego nieba, i znowu do południa czas rozcišgał mu się tak, że w jego ramach mógł był pomieœcić całe swoje życie, zatrute dziœ okropnš goryczš. "Czyliż to może być miłoœć?..." - zapytywałsam siebie z desperacjš. Rozgoršczkowany,już w południe kazał zaprzęgać i jechać. Co chwilę zdawało mu się, że spotyka wracajšcy powóz hrabiny, to znowu, że jego rwšce się z cugli konie idš zbyt wolno.Znalazłszy się w Łazienkach, wyskakiwał zpowozu i biegł nad sadzawkę, gdzie zazwyczaj spacerowała hrabina, lubišca karmić łabędzie. Przychodził zawczasu, a 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żyPc zcę c {M˙c |L+ăc }/:;$ wtedy padał gdzieœ na ławkę, zalany zimnym potem, i siedział bez ruchu, z oczyma skierowanymi w stronę pałacu, zapominajšc o œwiecie. Nareszcie na końcu alei ukazały się dwie kobiece figury, czarna i szara. Wokulskiemukrew uderzyła do głowy. "One!... Czy mnie choć zatrzymajš?..." Podniósł się z ławki i szedł naprzeciw nichjak lunatyk, bez tchu. Tak, to jest panna Izabela; prowadzi ciotkę i o czymœ z niš rozmawia. Wokulski przypatruje się jej i myœli: "No i cóż jest w niej nadzwyczajnego?... Kobieta jak inne... Zdaje mi się, że bez potrzeby szaleję na jej rachunek..." Ukłonił się, panie się odkłoniły. Idzie dalejnie odwracajšc głowy, ażeby się nie zdradzić. Nareszcie oglšda się: obie panie znikły między zielonoœciš. "Wrócę się - myœli - jeszcze raz spojrzę... Nie, nie wypada!"I czuje w tej chwili, że połyskujšca woda sadzawki cišgnie go z nieprzepartš siłš. "Ach, gdybym wiedział, że œmierć jest zapomnieniem... A jeżeli nie jest?... Nie, w naturze nie ma miłosierdzia... Czy godzi się w nędzne ludzkie serce wlać bezmiar tęsknoty, a nie dać nawet tej pociechy, że œmierć jest nicoœciš?" Prawie w tym samym czasie hrabina mówiła do panny Izabeli: - Coraz bardziej przekonywam się, Belu, żepienišdze nie dajš szczęœcia. Ten Wokulski zrobił œwietnš jak dla niego karierę, lecz cóż stšd?... Już nie pracuje w sklepie, ale nudzi się w Łazienkach. Uważałaœ, jakš on ma znudzonš minę? - Znudzonš? - powtórzyła panna Izabela. - Mnie on wydaje się przede wszystkim zabawnym. - Nie dostrzegłam tego - zdziwiła się hrabina. - Więc... nieprzyjemnym - poprawiła się panna Izabela. Wokulski nie miał odwagi wyjœć z Łazienek. Chodził po drugiej stronie sadzawki i z daleka przypatrywał się migajšcej między drzewami szarej sukni. Dopiero póŸniej spostrzegł, że przypatruje się aż dwom szarym sukniom, a trzeciej niebieskiej i że żadna z nich - nie należy do panny Izabeli. "Jestem piramidalnie głupi" - pomyœlał. Ale nic mu to nie pomogło. Pewnego dnia, w pierwszej połowie czerwca, pani Meliton dała znać Wokulskiemu, że jutro w południe panna Izabela będzie na spacerze z hrabinš i - z prezesowš. Drobny ten wypadek mógł mieć pierwszorzędne znaczenie. Wokulski bowiem od pamiętnej Wielkanocy parę razy odwiedzał prezesowš i poznał, że staruszka jest mu bardzo życzliwa. Zwykle słuchał jej opowiadań o dawnych czasach, rozmawiał o swoim stryju, nawetostatecznie umówił się o nagrobek dla niego. W toku tej wymiany myœli, nie wiadomo skšd, wplštało się imię panny Izabeli tak nagle, że Wokulski nie mógł ukryć wzruszenia; twarz mu się zmieniła, głos stłumił się. Staruszka przyłożyła binokle do oczu i wpatrzywszy się w Wokulskiego, spytała: - Czy mi się tylko wydaje, czyli też panna Łęcka nie jest ci obojętnš? - Prawie nie znam jej... Mówiłem z niš raz w życiu... - tłumaczył się zmięszany Wokulski. Prezesowa wpadła w zamyœlenie i kiwajšc głowš, szepnęła: - Ha... Wokulski pożegnał jš, ale owe "ha!" utkwiło mu w pamięci. W każdym razie był pewny, że w prezesowej nie ma nieprzyjaciółki. I otóż w niecały tydzień potej rozmowie dowiedział się, że prezesowajedzie z hrabinš i z pannš Izabelš na spacer do Łazienek. Czyżby dowiedziała się,że panie go tam spotykajš?... A może chce ich zbliżyć? Wokulski spojrzał na zegarek; była trzeciapo południu. "Więc to jutro - pomyœlał - za godzin... dwadzieœcia cztery... Nie, nie tyle... Za ileż to?..." Nie mógł zrachować, ile godzin upłynie od trzeciej do pierwszej w południe. Ogarnšł go niepokój; nie jadł obiadu; fantazja rwała się naprzód, ale trzeŸwy rozum hamował jš. "Zobaczymy, co będzie jutro. A nuż będzie deszcz albo która z pań zachoruje?"Wybiegł na ulicę i błškajšc się bez celu, powtarzał:"No, zobaczymy, co będzie jutro... A może mnie nie zatrzymajš?.. Zresztš panna Izabela jest sobie piękna panna, przypuœćmy, że nawet niezwykle piękna, ale tylko panna, nie nadprzyrodzonezjawisko. Tysišce równie ładnych chodzi poœwiecie, a ja też nie myœlę czepiać się zębami jednej spódnicy. Odepchnie mnie?... Dobrze!... Z tym większym rozmachem padnęw objęcia innej..."Wieczorem poszedł do teatru, lecz opuœcił go po pierwszym akcie.Znowu wałęsał się po mieœcie, a gdzie stšpił, przeœladowała go myœl jutrzejszegospaceru i niejasne przeczucie, że jutro zbliży się do panny Izabeli. Minęła noc, ranek. O dwunastej kazał zaprzšc powóz. Napisał kartkę do sklepu, że przyjdzie póŸniej, i poszarpał jednš parę rękawiczek. Nareszcie wszedł służšcy. "Konie gotowe!" - błysnęło Wokulskiemu. Wycišgnšł rękę po kapelusz. - Ksišżę!... - zameldował służšcy. Wokulskiemu pociemniało w oczach. - Proœ. Ksišżę wszedł. - Dzień dobry, panie Wokulski - zawołał. - Pan gdzieœ wyjeżdża? - Zapewne do składów albo na kolej. Ale nic z tego. Aresztuję pana i zabieram do siebie. Będę nawet tak niegrzeczny, że zakwateruję się do pańskiego powozu, bo dziœ swego nie wzišłem. Jestem jednak pewny, że wszystko to wybaczy mi pan ze względu na doskonałe wiadomoœci. - Raczy ksišżę spoczšć?... - Na chwilkę. Niech pan sobie wyobrazi - mówił ksišżę, siadajšc - że dopóty dokuczałem naszym panom bratom... Czy dobrze powiedziałem?... Dopóty ich przeœladowałem, aż obiecali przyjœć w kilku do mnie i wysłuchać projektu pańskiejspółki. Natychmiast więc pana zabieram, a raczej zabieram się z panem i - jedziemy do mnie. Wokulski doznał takiego wrażenia jak człowiek, który spadł z wysokoœci i uderzył piersiami o ziemię. Pomięszanie jego nie uszło uwagi księcia, który uœmiechnšł się, przypisujšc to radoœci z jego wizyty i zaprosin. Przez głowę mu nawet nie przeszło, że dla Wokulskiego może być ważniejszym spacer do Łazienek aniżeli wszyscy ksišżęta i spółki. - A więc jesteœmy gotowi? - spytał ksišżę, powstajšc z fotelu. Sekundy brakowało, ażeby Wokulski powiedział, że nie pojedzie i nie chce żadnych spółek. Ale w tym samym momencie przebiegła mu myœl:"Spacer - to dla mnie, spółka - dla niej". Wzišł kapelusz i pojechał z księciem. Zdawało mu się, że powóz nie jedzie po bruku, ale po jego własnym mózgu. "Kobiet nie zdobywa się ofiarami, tylko siłš, bodaj pięœci..."- przypomniał sobie zdanie pani Meliton. Pod wpływem tego aforyzmu chciał porwać księcia za kołnierz i wyrzucić go na ulicę. Ale trwało to tylko chwilę. Ksišżę przypatrywał mu się spod rzęs, a widzšc, że Wokulski to czerwienieje, to blednieje, myœlał: "Nie spodziewałem się, że zrobię aż takš przyjemnoœć temu poczciwemu Wokulskiemu. Tak, trzeba zawsze podawać rękę nowym ludziom..." W swoim towarzystwie ksišżę nosił tytuł zagorzałego patrioty, prawie szowinisty; poza towarzystwem cieszył się opiniš jednego z najlepszych obywateli. Bardzo lubił mówić po polsku, a nawet treœciš jegofrancuskich rozmów były interesa publiczne. Był arystokratš od włosów do nagniotków, duszš, sercem, krwiš. Wierzył, że każde społeczeństwo składa się z dwu materiałów: zwyczajnego tłumu i klas wybranych. Zwyczajny tłum był dziełem natury i mógł nawet pochodzić od małpy, jak to wbrew Pismu œwiętemu utrzymywał Darwin. Lecz klasy wybrane miały jakiœ wyższy poczštek i pochodziły, jeżeli nie od bogów, to przynajmniej od pokrewnych im bohaterów, jak Herkules, Prometeusz, od biedy - Orfeusz. Ksišżę miał we Francji przyjaciela, hrabiego (w najwyższym stopniu dotkniętego zarazš demokratycznš),który drwił sobie z nadziemskich poczštków arystokracji. - Mój kuzynie - mówił - myœlę, że nie zdajesz sobie należycie sprawy z kwestii rodów. Cóż to sš wielkie rody? Sš nimi takie, których przodkowie byli hetmanami, senatorami, wojewodami, czyli po dzisiejszemu: marszałkami, członkami izby wyższej lub prefektami departamentów. No- a przecie takich panów znamy, nic w nich nadzwyczajnego... Jedzš, pijš, grajš w karty, umizgajš się do kobiet, zacišgajš długi - jak reszta œmiertelników, od których sš niekiedy głupsi. Księciu na twarz występowały chorobliwe rumieńce. - Czy spotkałeœ kiedy, kuzynie - odparł - prefekta lub marszałka z takim wyrazem majestatu, jaki widujemy na portretach naszych przodków?... - Cóż w tym dziwnego- œmiał się zarażony hrabia. - Malarze nadawali obrazom wyraz, o jakim nie œniło się żadnemu z oryginałów; tak jak heraldycy i historycy opowiadali o nich bajeczne legendy. To wszystko kłamstwa, mój kuzynie!... To tylko kulisy i kostiumy, które z jednego Wojtka robiš księcia, a z innego parobka. W rzeczywistoœci jeden i drugi jest tylko lichym aktorem. - Z szyderstwem, kuzynie, nie ma rozprawy! - wybuchał ksišżę i uciekał. Biegł do siebie, kładł się na szezlongu z rękoma splecionymi pod głowš i patrzšc w sufit, widział przesuwajšce się na nim postacie nadludzkiego wzrostu, siły, odwagi, rozumu, bezinteresownoœci. To byli - przodkowie jego i hrabiego; tylko że hrabia zapierał się ich. Czyżby istniała w nim jaka przymieszka krwi?... Tłumem zwyczajnych œmiertelników ksišżę nie tylko nie gardził, ale owszem: miał dla nich życzliwoœć, a nawet stykał się z nimi iinteresował ich potrzebami. Wyobrażał sobie, że jest jednym z Prometeuszów, którzy majš poniekšd honorowy obowišzek sprowadzić tym biednym ludziom ogień z nieba na ziemię. Zresztš religia nakazywałamu sympatię dla maluczkich i ksišżę rumienił się na samš myœl, że większa częœć towarzystwa stanie kiedyœ przed boskim sšdem bez tego rodzaju zasługi. Więc aby uniknšć wstydu dla siebie, bywał inawet zwoływał do swego mieszkania rozmaite sesje, wydawał po dwadzieœcia pięć i po sto rubli na akcje rozmaitych przedsiębiorstw publicznych, nade wszystkozaœ - cišgle martwił się nieszczęœliwym położeniem kraju; a każdš mowę swojš kończył frazesem: - Bo, panowie, myœlmy najpierw o tym, ażeby podŸwignšć nasz nieszczęœliwy kraj...A gdy to powiedział, czuł, że z serca spada mu jakiœ ciężar; tym większy, im więcej było słuchaczów albo im więcej rubli wydał na akcje. Zwołać sesję, zachęcić do przedsiębiorstwa i cierpieć, wcišż cierpieć nad nieszczęœliwym krajem, oto jego zdaniem były obowišzki obywatela. Gdyby gojednak spytano, czy zasadził kiedy drzewo,którego cień ochroniłby ludzi i ziemię od spiekoty? albo czy kiedy usunšł z drogi kamień ranišcy koniom kopyta? - byłby szczerze zdziwiony. Czuł i myœlał, pragnšł i cierpiał - za miliony. Tylko - nic nigdy nie zrobił użytecznego. Zdawało mu się, że cišgłe frasowanie się całym krajem ma bez miarywyższš wartoœć od utarcia nosa zasmolonemu dziecku. W czerwcu fizjognomia Warszawy ulega widocznej zmianie. Puste przedtem hotele napełniajš się i podwyższajš ceny, na wieludomach ukazujš się ogłoszenia: "Apartament z meblami do wynajęcia na kilka tygodni." Wszystkie dorożki sš zajęte,wszyscy posłańcy biegajš. Na ulicach, w ogrodach, teatrach, w restauracjach, na wystawach, w sklepach i magazynach strojów damskich widać figury nie spotykane w zwykłym czasie. Sš nimi tędzyiopaleni mężczyŸni w granatowych czapkach z daszkami, w zbyt obszernych butach, w ciasnych rękawiczkach, w garniturach pomysłu prowincjonalnego krawca. Towarzyszš im gromadki dam, nie odznaczajšcych się pięknoœciš ani warszawskim szykiem, tudzież niemniej liczne gromadki niezręcznych dzieci, którymz ust szeroko otwartych wyglšda zdrowie. Jedni z wiejskich goœci przyjeżdżajš tu z wełnš na jarmark, drudzy na wyœcigi, inni,ażeby zobaczyć wełnę i wyœcigi; ci dla spotkania się z sšsiadami, których na miejscu majš o wiorstę drogi, tamci dla odœwieżenia się w stolicy mętnej wody i pyłu, a owi męczš się przez kilkudniowš podróż, sami nie wiedzšc po co. Z podobnego zjazdu skorzystał ksišżę, ażeby zbliżyć Wokulskiego z ziemiaństwem. Ksišżę we własnym pałacu, na pierwszym piętrze, zajmował ogromne mieszkanie. Częœć jego, złożona z gabinetu pana, biblioteki i fajczarni, była miejscem męskich zebrań, na których ksišżę przedstawiał swoje lub cudze projekta dotyczšce spraw publicznych. Zdarzało się to po kilka razy w roku. Ostatnia nawet sesja wiosenna była poœwięcona kwestii statków œrubowych na Wiœle, przy czym bardzo wyraŸnie zarysowały się trzy stronnictwa. Pierwsze, złożone z księcia i jego osobistych przyjaciół, koniecznie domagało się œrubowców, drugie zaœ, mieszczańskie, uznajšc w zasadzie pięknoœć projektu, uważało go jednak za przedwczesny i nie chciało dać na ten cel pieniędzy. Trzecie stronnictwo składało siętylko z dwu osób: pewnego technika, który twierdził, że œrubowce nie mogš pływać poWiœle, i pewnego głuchego magnata, który na wszystkie odezwy, skierowane do jego kieszeni, stale odpowiadał: - Proszę trochę głoœniej, bo nic nie słychać... Ksišżę z Wokulskim przyjechali o pierwszej,a w kwadrans po nich zaczęli schodzić się izjeżdżać inni uczestnicy sesji. Ksišżę witał każdego z uprzejmš poufałoœciš, prezentował Wokulskiego, a następnie podkreœlał przybysza na liœcie zaproszonych bardzo długim i bardzo czerwonym ołówkiem. Jednym z pierwszych goœci był pan Łęcki; wzišł Wokulskiego na stronę i jeszcze raz wypytał go o cel i znaczenie spółki, do której należał już całš duszš, ale nigdy niemógł dobrze spamiętać, o co chodzi. Tymczasem inni panowie przypatrywali się intruzowi i zniżonym głosem robili o nim uwagi. - Bycza mina! - szepnšł otyły marszałek, wskazujšc okiem na Wokulskiego. - Szczeć na głowie jeży mu się jak dzikowi pierœ, upadam do nóg, oko bystre... Ten by nie ustał na polowaniu! - I twarz, panie... - dodał baron z fizjognomiš Mefistofelesa. - Czoło, panie... wšsik, panie... mała hiszpanka, panie. Wcale, panie... wcale... Rysy trochę, panie... ale całoœć, panie... - Zobaczymy, jaki będzie w interesach - dorzucił nieco przygarbiony hrabia. - Rzutki, ryzykowny, t e k - odezwał się jakby z piwnicy drugi hrabia, który siedziałsztywnie na krzeœle, nosił bujne faworyty iporcelanowymi oczyma patrzył tylko przed siebie jak Anglik z "Tournal Amusant". Ksišżę powstał z fotelu i chrzšknšł; zebrani umilkli, dzięki czemu można było usłyszeć resztę opowiadania marszałka: - Wszyscy patrzymy na las, a tu coœ skwierczy pod kopytami. WyobraŸ sobie pandobrodziej, że chart idšcy przy koniach na smyczy zdusił w bruŸdzie szaraka!... To powiedziawszy, marszałek uderzył olbrzymiš dłoniš w udo, z którego mógł był wycišć sobie sekretarza i jego pomocnika. Ksišżę chrzšknšł drugi raz, marszałek zmieszał się i niezwykle wielkim fularem otarł spocone czoło. - Szanowni panowie - odezwał się ksišżę. - Poważyłem się fatygować szanownych panów w pewnym... nader ważnym interesiepublicznym, który, jak to wszyscy czujemy,powinien zawsze stać na straży naszych interesów publicznych... Chciałem powiedzieć... naszych idei... to jest... Ksišżę zdawał się być zakłopotany; wnet jednak ochłonšł i mówił dalej: - Chodzi o inte... to jest o plan, a raczej... oprojekt zawišzania spółki do ułatwiania handlu... - Zbożem - wtršcił ktoœ z kšta. - Właœciwie - cišgnšł ksišżę - chodzi nie o handel zbożem, ale... - Okowitš - poœpieszył ten sam głos. - Ależ nie!... O handel, a raczej o ułatwieniehandlu między Rosjš i zagranicš towarami, no... towarami... Miasto zaœ nasze, pożšdanejest, ażeby się stało centrum takowego... - A jakież to towary? - spytał przygarbionyhrabia. - Stronę fachowš kwestii raczy objaœnić nam łaskawie pan Wokulski, człowiek... człowiek fachowy - zakończył ksišżę. - Pamiętajmy jednak, panowie, o obowišzkach, jakie na nas wkłada troska o interesa publiczne i ten nieszczęœliwy kraj...- Jak Boga kocham, zaraz daję dziesięć tysięcy rubli!... - wrzasnšł marszałek. - Na co? - spytał hrabia, udajšcy autentycznego Anglika. - Wszystko jedno!... - odparł wielkim głosem marszałek. - Powiedziałem: rzucę w Warszawie pięćdziesišt tysięcy rubli, więc niech dziesięć pójdzie na cele dobroczynne, bo kochany nasz ksišżę mówi cudownie!... z rozumu i z serca, jak Boga kocham... - Przepraszam - odezwał się Wokulski - alenie chodzi tu o spółkę dobroczynnš, tylko ospółkę zapewniajšcš zyski. - Otóż to!... - wtršcił hrabia zgarbiony. - T e k!... - potwierdził hrabia-Anglik. - Co mnie za zysk z dziesięciu tysięcy? - zaprotestował marszałek. - Z torbami bym poszedł pod Ostrš Bramę przy takich ził zawczasu, a 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż~PJc šc €Ź¸ c d*nc ‚Ň8Ÿ0 zyskach. Zgarbiony hrabia wybuchnšł: - Proszę o głos w kwestii: czy należy lekceważyć małe zyski!... To nas gubi!... to, panowie - wołał pukajšc paznokciem w poręcz fotelu.- Hrabio - przerwał słodko ksišżę - pan Wokulski ma głos. - T e k!... - poparł go hrabia-Anglik, czeszšcbujne faworyty. - Prosimy więc szanownego pana Wokulskiego - odezwał się nowy głos - ażeby ten publiczny interes, który nas zgromadził tu, do goœcinnych salonów księcia, raczył nam przedstawić z właœciwš mu jasnoœciš i zwięzłoœciš. Wokulski spojrzał na osobę przyznajšcš mujasnoœć i zwięzłoœć. Był to znakomity adwokat, przyjaciel i prawa ręka księcia; lubił mówić kwieciœcie, wybijajšc takt rękšiprzysłuchujšc się własnym frazesom, które zawsze znajdował wybornymi. - Tylko żebyœmy zrozumieli wszyscy - mruknšł ktoœ w kšcie zajętym przez szlachtę, która nienawidziła magnatów. - Wiadomo panom - zaczšł Wokulski - że Warszawa jest handlowš stacjš między Europš zachodniš i wschodniš. Tu zbiera sięiprzechodzi przez nasze ręce częœć towarów francuskich i niemieckich przeznaczonych dla Rosji, z czego moglibyœmy mieć pewne zyski, gdyby nasz handel... - Nie znajdował się w ręku Żydów - wtršcił półgłosem ktoœ od stołu, gdzie siedzieli kupcy i przemysłowcy. - Nie - odparł Wokulski. - Zyski istniałyby wówczas, gdyby nasz handel był prowadzony porzšdnie. - Z Żydami nie może być porzšdny... - Dziœ jednak - przerwał adwokat księcia - szanowny pan Wokulski daje nam możnoœć podstawienia kapitałów chrzeœcijańskich w miejsce kapitału starozakonnych... - Pan Wokulski sam wprowadza Żydów do handlu - bryznšł oponent ze stanu kupieckiego. Zrobiło się cicho. - Ze sposobu prowadzenia moich interesów nie zdaję sprawy przed nikim - cišgnšł dalej Wokulski. - Wskazuję panom drogę uporzšdkowania handlu Warszawy z zagranicš, co stanowi pierwszš połowę mego projektu i jedno Ÿródło zysku dla krajowych kapitałów. Drugim Ÿródłem jest handel z Rosjš. Znajdujš się tam towary poszukiwane u nas i tanie. Spółka, która zajęłaby się nimi, mogłaby mieć piętnaœcie do dwudziestu procentów rocznie od wyłożonego kapitału. Na pierwszym miejscu stawiam tkaniny... - To jest podkopywanie naszego przemysłu - odezwał się oponent z grupy kupieckiej. - Mnie nie obchodzš fabrykanci, tylko konsumenci... - odpowiedział Wokulski. Kupcy i przemysłowcy poczęli szeptać między sobš w sposób mało życzliwy dla Wokulskiego. - Otóż i dotarliœmy do interesu publicznego! zawołał wzruszonym głosem ksišżę. - Kwestia zarysowuje się tak: czy projekta szanownego pana Wokulskiego sš objawem pomyœlnym dla kraju?... Panie mecenasie... - zwrócił się ksišżę do adwokata, czujšc potrzebę wyręczenia się nim w kłopotliwej nieco sytuacji. - Szanowny pan Wokulski - zabrał głos adwokat - z właœciwš mu gruntownoœciš raczy nas objaœnić: czy sprowadzanie owych tkanin, aż z tak daleka, nie przyniesie uszczerbku naszym fabrykom? - Przede wszystkim - rzekł Wokulski - owe nasze fabryki nie sš naszymi, lecz niemieckimi... - Oho!... - zawołał oponent z grupy kupców.- Jestem gotów - mówił Wokulski - natychmiast wyliczyć fabryki, w których cała administracja i wszyscy lepiej płatni robotnicy sš Niemcami, których kapitał jest niemiecki, a rada zarzšdzajšca rezyduje w Niemczech; gdzie nareszcie robotnik nasz nie ma możnoœci ukształcić się wyżej w swoim fachu, ale jest parobkiem Ÿle płatnym, Ÿle traktowanym i na dobitkę germanizowanym... - To jest ważne!... - wtršcił hrabia zgarbiony. - T e k... - szepnšł Anglik. - Jak Boga kocham, doœwiadczam emocji słuchajšc!... - zawołał marszałek. - Nigdym nie myœlał, że tak można zabawić się przy podobnej rozmowie... Zaraz wrócę... I opuœcił gabinet, aż uginała się pod jego stopami podłoga. - Czy mam wyliczać nazwiska? - spytał Wokulski. Grupa kupców i przemysłowców złożyła w tej chwili dowód rzadkiej Powœcišgliwoœci, nie domagajšc się nazwisk. Adwokat szybko podniósł się z fotelu i zatrzepotawszy rękoma, zawołał: - Sšdzę, że nad kwestiš miejscowych fabryk możemy przejœć do porzšdku. Terazszanowny pan Wokulski raczy nam, z właœciwš mu jędrnoœciš, objaœnić: jakie pozytywne korzyœci z jego projektu odniesie... - Nasz nieszczęœliwy kraj - zakończył ksišżę. - Proszę panów - mówił Wokulski - gdyby łokieć mego perkalu kosztował tylko o dwagrosze taniej niż dziœ, wówczas na każdym milionie kupionych tu łokci ogół oszczędziłby dziesięć tysięcy rubli... - Cóż to znaczy dziesięć tysięcy rubli?... - spytał marszałek, który już powrócił do gabinetu, ale jeszcze nie wpadł w tok rozpraw. - To wiele znaczy... bardzo wiele! - zawołałhrabia zgarbiony. - Raz nauczmy się szanować zyski groszowe... - T e k... Pens jest ojcem gwinei... - dodał hrabia ucharakteryzowany na Anglika. - Dziesięć tysięcy rubli - cišgnšł Wokulski - jest to fundament dobrobytu dla dwudziesturodzin co najmniej... - Kropla w morzu - mruknšł jeden z kupców. - Ale jest jeszcze inny wzglšd - mówił Wokulski - obchodzšcy wprawdzie tylko kapitalistów. Mam do dyspozycji towaru za trzy do czterech milionów rubli rocznie... - Upadam do nóg!... - szepnšł marszałek. - To nie jest mój majštek - wtršcił Wokulski - mój jest zjacznie skromniejszy...- Lubię takich!... - rzekł zgarbiony hrabia. - T e k... - dodał Anglik. - Owe trzy miliony rubli stanowiš mój osobisty kredyt i przynoszš mi bardzo małyprocent jako poœrednikowi - mówił Wokulski. - Oœwiadczam jednak, że o ile w miejsce kredytu podstawiłoby się gotówkę, zysk z niej wynosiłby piętnaœcie do dwudziestu procentów, a może więcej. Otóżten punkt sprawy obchodzi panów, którzy składacie pienišdze w bankach na niski procent. Pieniędzmi tymi obracajš inni i zyski cišgnš dla siebie. Ja zaœ ofiaruję panom sposobnoœć użycia ich bezpoœredniego i powiększenia własnych dochodów. Skończyłem. - Pysznie! - zawołał przygarbiony hrabia. - Czy jednak nie można by dowiedzieć się szczegółów bliższych? - O tych mogę mówić tylko z moimi wspólnikami - odpowiedział Wokulski: - Jestem - rzekł zgarbiony hrabia i podał mu rękę. - T e k - dodał pseudo-Anglik, wycišgnšwszy do Wokulskiego dwa palce. - Moi panowie! - odezwał się wygolony mężczyzna z grupy szlachty nienawidzšcej magnatów. - Mówicie tu o handlu perkalami,który n a s nic nie obchodzi... Ale, panowie!... - cišgnšł dalej płaczliwym głosem - m y mamy za to zboże w spichlerzach, m y mamy okowitę w składach, na której wyzyskujš nas poœrednicy w sposób - że nie powiem - niegodny... Obejrzał się po gabinecie. Grupa szlachty gardzšcej magnatami dała mu brawo. Promieniejšca dyskretnš radoœciš twarz księcia zajaœniała w tej chwili blaskiem prawdziwego natchnienia. - Ależ, panowie! - zawołał - dziœ mówimy ohandlu tkaninami, lecz jutro i pojutrze któż zabroni nam naradzić się nad innymi kwestiami?... Proponuję więc... - Jak Boga kocham, cudnie mówi ten kochany ksišżę - zawołał marszałek. - Słuchamy... słuchamy!... - poparł go adwokat, silnie okazujšc, że stara się pohamować zapał dla księcia. - A więc, panowie - cišgnšł wzruszony ksišżę - proponuję jeszcze następujšce sesje: jednš w sprawie handlu zbożem, drugš w sprawie handlu okowitš... - A kredyt dla rolników?... - spytał ktoœ z nieprzejednanej szlachty. - Trzeciš w sprawie kredytu dla rolników - mówił ksišżę. - Czwartš... Tu zacišł się. - Czwartš i pištš - pochwycił adwokat - poœwięcimy rozważaniu ogólnej ekonomicznej sytuacji... - Naszego nieszczęœliwego kraju - dokończył ksišżę prawie ze łzami w oczach. - Panowie!... - wrzasnšł adwokat, obcierajšc nos z akcentem rozrzewnienia. -Uczcijmy naszego gospodarza, znakomitego obywatela, najzacniejszego z ludzi... - Dziesięć tysięcy rubli, jak Bo... - zawołał marszałek. - Przez powstanie! - szybko dokończył adwokat. - Brawo!... niech żyje ksišżę!... - zawołano przy akompaniamencie łoskotu nóg i krzeseł. Grupa szlachty gardzšcej arystokracjš krzyczała najgłoœniej. Ksišżę zaczšł œciskać swoich goœci, nie panujšc już nad wzruszeniem; pomagał mu adwokat, wszystkich całował, a sam bez ceremonii płakał. Kilka osób skupiło się przy Wokulskim. - Przystępuję na poczštek z pięćdziesięcioma tysišcami rubli - mówił zgarbiony hrabia. - Na rok przyszły zaœ... zobaczymy... - Trzydzieœci, panie... trzydzieœci tysięcy rubli, panie... Bardzo, panie... bardzo! - dodał baron z fizjognomiš Mefistofelesa. - I ja trzydzieœci tysięcy... t e k!... - dorzucił hrabia-Anglik, kiwajšc głowš. - A ja dam dwa... trzy razy tyle, co... kochany ksišżę. Jak Boga kocham!... - rzekł marszałek. Paru oponentów z grupy kupieckiej również zbliżyło się do Wokulskiego. Milczeli, lecz tkliwe ich spojrzenia stokroć więcej miały wymowy aniżeli najczulsze słowa. Z kolei zbliżył się do Wokulskiego człowiek młody, mizerny, z rzadkim zarostem na twarzy, ale z niewštpliwymi œladami przedwczesnego zniszczenia w całej postaci. Wokulski spotykał go na rozmaitychwidowiskach, wreszcie i na ulicy, jeżdżšcego najszybszymi dorożkami. - Jestem Maruszewicz - rzekł zniszczony młody człowiek z miłym uœmiechem. - Wybaczy pan, że prezentuję się tak obcesowo i w dodatku przy pierwszej znajomoœci będę miał proœbę... - Słucham pana. Młodzieniec wzišł Wokulskiego pod ramię i zaprowadziwszy go do okna, mówił: - Kładę od razu karty na stół; z takimi ludŸmi jak pan nie można inaczej. Jestem niemajętny, mam dobre instynkta i chciałbym znaleŸć zajęcie. Pan tworzy spółkę, czy nie mógłbym pracować pod pańskim kierunkiem?... Wokulski przypatrywał mu się z uwagš. Propozycja, którš słyszał, jakoœ nie pasowała do wyniszczonej figury i niepewnych spojrzeń młodzieńca. Wokulski uczuł niesmak, mimo to spytał: - Cóż pan umie? jaki pański fach? - Fachu, uważa pan, jeszcze nie wybrałem,ale mam wielkie zdolnoœci i mogę podjšć siękażdego zajęcia. - A na jakš pan liczy pensję? - Tysišc... dwa tysišce rubli... - odparł zakłopotany młodzieniec. Wokulski mimo woli potrzšsnšł głowš. - Wštpię - odparł - czy będziemy mieli posady odpowiadajšce pańskim wymaganiom. Niech pan jednak wstšpi kiedydo mnie... Na œrodku gabinetu przygarbiony hrabia zabrał głos. - A zatem - mówił - szanowni panowie, w zasadzie przystępujemy do spółki proponowanej przez pana Wokulskiego. Interes wydaje się bardzo dobrym, a obecnie chodzi tylko o bliższe szczegóły i spisanie aktu. Zapraszam więc panów, chcšcych zostać uczestnikami, do mnie na jutro, o dziewištej wieczorem... - Będę u ciebie, kochany hrabio, jak Boga kocham - odezwał się otyły marszałek - i może jeszcze przyprowadzę ci z paru Litwinów; no, ale powiedz, dlaczegóż to my mamy zawišzywać spółki kupieckie?... Niechby już sami kupcy... - Choćby dlatego - odparł hrabia goršco - ażeby nie mówiono, że nic nie robimy, tylkoobcinamy kupony... Ksišżę poprosił o głos. - Zresztš - rzekł - mamy na widoku jeszcze dwie spółki: do handlu zbożem i - okowitš. Kto nie zechce należeć do jednej, może należeć do drugiej... Nadto zaœ prosimy szanownego pana Wokulskiego, żeby w innych naszych naradach chciał przyjšć udział... - T e k!... - wtršcił hrabia-Anglik. - I z właœciwym mu talentem raczył oœwietlać kwestie - dokończył adwokat. - Wštpię, czy przydam się panom na co - odparł Wokulski.- Miałem wprawdzie do czynienia ze zbożem i okowitš, ale w wyjštkowych warunkach. Chodziło o duże iloœci i poœpiech, nie o ceny... Nie znam zresztš tutejszego handlu zbożem... - Będš specjaliœci, szanowny panie Wokulski- przerwał mu adwokat. - Oni nam dostarczš szczegółów, które pan raczysz tylko uporzšdkować i rozjaœnić z właœciwš mu genialnoœciš... - Prosimy... bardzo prosimy!... - wołali hrabiowie, a za nimi jeszcze głoœniej szlachta nienawidzšca magnatów. Była blisko plšta po południu i zgromadzeni poczęli się rozchodzić. W tej chwili Wokulskispostrzegł, że z dalszych pokojów zbliża się do niego pan Łęcki w towarzystwie młodzieńca, którego już widział obok panny Izabeli podczas kwesty i na œwięconym u hrabiny. Obaj panowie zatrzymali się przy nim. - Pozwolisz, panie Wokulski - odezwał się Łęcki - że przedstawię ci pana Juliana Ochockiego. Nasz kuzyn... trochę oryginał, ale... - Dawno już chciałem poznać się z panem i porozmawiać - rzekł Ochocki, œciskajšc go za rękę. Wokulski w milczeniu przypatrywał się. Młody człowiek nie dosięgnšł jeszcze lat trzydziestu i rzeczywiœcie odznaczał się niezwykłš fizjognomiš. Zdawało się, że ma rysy Napoleona Pierwszego, przysłonięte jakimœ obłokiem marzycielstwa. - W którš stronę pan idzie? - spytał młody człowiek Wokulskiego. - Mogę pana podprowadzić. - Będzie się pan fatygował... - O, ja mam dosyć czasu - odpowiedział młody człowiek. "Czego on chce ode mnie?" - pomyœlał Wokulski, a głoœno rzekł: - Możemy pójœć w stronę Łazienek... - Owszem - odparł Ochocki. - Wpadnę jeszcze na chwilę pożegnać się z księżnš i dogonię pana. Ledwie odszedł, pochwycił Wokulskiego adwokat. - Winszuję panu zupełnego triumfu - rzekł półgłosem. - Ksišżę formalnie zakochany wpanu, obaj hrabiowie i baron toż samo... Oryginały to sš, jak pan widział, ale ludzie dobrych chęci... Chcieliby coœ robić, majš nawet rozum i ukształcenie, ale... energii brak!... Choroba woli, panie: cała klasa jest niš dotknięta... Wszystko majš: pienišdze, tytuły, poważanie, nawet powodzenie u kobiet, więc niczego nie pragnš. Bez tej zaœsprężyny, panie Wokulski, muszš być narzędziem w ręku ludzi nowych i ambitnych... My, panie, my jeszcze wielu rzeczy pragniemy - dodał ciszej. - Ich szczęœcie, że trafili na nas... Ponieważ Wokulski nie odpowiedział nic, więc adwokat poczšł uważać go za bardzo przebiegłego dyplomatę i żałował w duszy,że sam był zanadto szczery. "Zresztš - myœlał adwokat, patrzšc na Wokulskiego spod oka - choćby powtórzył księciu naszš rozmowę, cóż mi zrobi?... Powiem, że chciałem go wybadać...""O jakieon mnie ambicje posšdza?..." - zapytywał się w duchu Wokulski. Pożegnał księcia, obiecał przychodzić odtšdna wszystkie sesje i wyszedłszy na ulicę, odesłał powóz do domu. "Czego chce ode mnie ten pan Ochocki? - myœlał podejrzliwie. - Naturalnie, że idzie mu o pannę Izabelę... Może ma zamiar odstraszyć mnie od niej?... Głupi... Jeżeli ona go kocha, nie potrzebuje tracić nawet słów; sam się usunę... Ale jeżeli go nie kocha, niech się strzeże usuwać mnie od niej... Zdaje się, że zrobię w życiu jedno kapitalne głupstwo, zapewne dla panny Izabeli. Bodajby nie padło na niego; szkoda chłopaka..." W bramie rozległo się poœpieszne stšpanie; Wokulski odwrócił się i zobaczył Ochockiego. - Pan czekał?... przepraszam!... - zawołał młody człowiek. - Idziemy ku Łazienkom? - spytał Wokulski. - Owszem. Jakiœ czas szli milczšc. Młody człowiek byłzamyœlony. Wokulski zirytowany. Postanowił od razu chwycić byka za rogi. - Pan jest bliskim kuzynem państwa Łęckich? - zapytał. - Trochę - odpowiedział młody człowiek. - Matka moja była a ż Łęcka - rzekł z ironiš- ale ojciec tylko Ochocki. To bardzo osłabiazwišzki rodzinne... Pana Tomasza, który jest dla mnie jakimœ ciotecznym stryjem, nie znałbym do dziœ dnia, gdyby nie stracił majštku. - Panna Łęcka jest bardzo dystyngowanš osobš - rzekł Wokulski, patrzšc przed siebie. - Dystyngowana?... - powtórzył Ochocki. - Powiedz pan: bogini!... Kiedy rozmawiam z niš, zdaje mi się, że potrafiłaby mi zapełnić całe życie. Przy niej jednej czuję spokój i zapominam o trapišcej mnie tęsknocie. Ale cóż!... Ja nie umiałbym siedzieć z niš cały dzień w salonie ani ona ze mnš w laboratorium... Wokulski stanšł na ulicy. - Pan zajmuje się fizykš czy chemiš?... - spytał zdziwiony. - Ach, czym ja się nie zajmuję!... - odparł Ochocki. - Fizykš, chemiš i technologiš... Przecież skończyłem wydział przyrodniczyw uniwersytecie i mechaniczny w politechnice... Zajmuję się wszystkim; czytam i pracuję od rana do nocy, ale - nie robię nic. Udało mi się trochę ulepszyć mikroskop, zbudować jakiœ nowy stos elektryczny, jakšœ tam lampę... Wokulski zdumiewał się coraz więcej. - Więc to pan jest tym Ochockim, wynalazcš?... - Ja - odparł młody człowiek. - No, ale i cóż to znaczy?... Razem nic. Kiedy pomyœlę, czasu, a 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żƒPSc „Ł0c …Óâc †ľ,0c ‡ĺ;q że w dwudziestym ósmym roku tylko tyle zrobiłem, ogarnia mnie desperacja. Mam ochotę albo porozbijać swoje laboratorium iutonšć w życiu salonowym, do którego mniecišgnš, albo - trzasnšć sobie w łeb... Ogniwo Ochockiego albo - lampa elektryczna Ochockiego... jakież to głupie!... Rwać się gdzieœ od dzieciństwa i utknšć na lampie - to okropne... Dobiegać œrodka życia i nie znaleŸć nawet œladu drogi, po której by się iœć chciało - cóż to za rozpacz!... Młody człowiek umilkł, a że byli w Ogrodzie Botanicznym, więc zdjšł kapelusz. Wokulski przypatrywał mu się z uwagš i zrobił nowe odkrycie. Młody człowiek, aczkolwiek wyglšdał elegancko, nie był wcale elegantem; nawet nie zdawał się troszczyć o swojš powierzchownoœć. Miał rozrzucone włosy, nieco zsunięty krawat, u kamizelki guzik nie zapięty. Można było domyœlać się, że ktoœ bardzo starannie czuwa nad jego bieliznš i garderobš, z którš jednak on sam postępuje niedbale, i właœnie to niedbalstwo, przejawiajšce się w dziwnie szlachetnych formach, nadawałomu oryginalny wdzięk. Każdy jego ruch był mimowolny, rozrzucony, lecz piękny. Równiepięknym był sposób patrzenia, słuchania, araczej niesłuchania, nawet - gubienia kapelusza. Weszli na wzgórze, skšd widać studnię zwanš Okraglakiem. Ze wszystkich stron otaczali ich spacerujšcy, ale Ochocki nie krępował się ich obecnoœciš i wskazawszy kapeluszem jednš z ławek, mówił: - Dużo czytałem, że szczęœliwy jest człowiek, który ma wielkie aspiracje. To kłamstwo. Ja przecież mam niepowszednie pragnienia, które jednak robiš mnie œmiesznym i zrażajš do mnie najbliższych. Spojrzyj pan na tę ławkę... Tu, w poczštkach czerwca, około dziesištej wieczorem, siedzieliœmy z kuzynkš i z pannš Florentynš. Œwiecił jakiœ księżyc i nawet jeszcze œpiewały słowiki. Byłem rozmarzony. Nagle kuzynka odzywa się: "Znasz, kuzynie, astronomię?" - "Trochę".- "Więc powiedz mi, jaka to gwiazda?" - "Niewiem - odpowiedziałem - ale to jest pewne,że nigdy nie dostaniemy się na niš. Człowiekjest przykuty do Ziemi jak ostryga do skały..." W tej chwili - cišgnšł dalej Ochocki - zbudziła się we mnie moja idea czy mój obłęd... Zapomniałem o pięknej kuzynce, a zaczšłem myœleć o machinach latajšcych. A ponieważ myœlšc, muszę chodzić, więc wstałem z ławki i bez pożegnania opuœciłem kuzynkę!... Na drugi dzień panna Flora nazwała mnie impertynentem, pan Łęcki oryginałem, a kuzynka przez tydzień nie chciała ze mnš rozmawiać... I żebym jeszcze co wymyœlił; ale nic, literalnie nic, choć byłbym przysišgł, że nim z tego pagórka zejdę do studni, urodzi mi się w głowie przynajmniejogólny szkic machiny latajšcej... Prawda, jakie to głupie?... "Więc oni tu przepędzajš wieczory przy księżycu i œpiewie słowika?... - pomyœlał Wokulski i poczuł straszny ból w sercu. - Panna Izabela już kocha się w Ochockim, a jeżeli się nie kocha, to tylko z winy jego dziwactw... No i ma słusznoœć... piękny człowiek i niezwykły..." - Naturalnie - prawił dalej Ochocki - ani słówka nie wspomniałem o tym mojej ciotce, która ile razy bodaj wpina mi jakšœ szpilkę w odzienie, ma zwyczaj powtarzać: "Kochany Julku, staraj się podobać Izabeli, bo to żona akurat dla ciebie... Mšdra i piękna; ona jedna wyleczyłaby cię z twoich przywidzeń..." A ja myœlę: co to za żona dlamnie?... Gdyby chociaż mogła być moim pomocnikiem, jeszcze pół biedy... Ale gdzieżby ona dla laboratorium mogła opuœcić salon!... Ma rację, to jej właœciwe otoczenie; ptak potrzebuje powietrza, ryba wody... Ach, jaki piękny wieczór!... - dodał po chwili. - Jestem dziœ podniecony jak rzadko. Ale... co panu jest, panie Wokulski?... - Trochę zmęczyłem się - odparł głucho Wokulski. - Może byœmy siedli, choćby o! tu... Usiedli na stoku wzgórza, na granicy Łazienek. Ochocki oparł brodę na kolanach iwpadł w zadumę, Wokulski przypatrywał mu się z uczuciem, w którym podziw mieszał się z nienawiœciš. "Głupi czy przebiegły?... Po co on mi to wszystko opowiada?"- myœlał Wokulski. Musiał jednak przyznać, że gadulstwo Ochockiego miało te same cechy szczeroœciiroztargnienia, jak jego ruchy i cała wreszcie osoba. Spotkali się pierwszy raz i już Ochocki tak z nim rozmawiał, jak gdybyznali się od dzieci. "Skończę z nim" - rzekł do siebie Wokulski i głęboko odetchnšwszy, spytał głoœno: - Zatem żeni się pan, panie Ochocki?... - Chybabym zwariował - mruknšł młody człowiek, wzruszajšc ramionami. - Jak to?... Przecież kuzynka pańska podobasię panu? - I nawet bardzo, ale to jeszcze nie wszystko. Ożeniłbym się z niš, gdybym miałpewnoœć, że już nic w nauce nie zrobię... W sercu Wokulskiego, obok nienawiœci i podziwu, błysnęła radoœć. W tej chwili Ochocki przetarł czoło jak zbudzony ze snui patrzšc na Wokulskiego, nagle rzekł: - Ale, ale... Nawet zapomniałem, że mam ważny interes do pana... "Czego on chce?..." - pomyœlał Wokulski, podziwiajšc w duszy mšdre spojrzenie swego rywala i nagłš zmianę tonu. Zdawałosię, że przez jego usta przemówił inny człowiek. - Chcę zadać panu pytanie... nie... dwa pytania, bardzo poufne, a może nawet drażliwe - mówił Ochocki. - Czy nie obrazi się pan?.. - Słucham - odparł Wokulski. Gdyby stał na szafocie, nie doznałby tak strasznych wrażeń jak w tej chwili. Był pewny, że chodzi o pannę Izabelę i że w tym samym miejscu zdecydujš się jego losy.- Pan był przyrodnikiem? - spytał Ochocki. - Tak. - I w dodatku przyrodnikiem entuzjastš. Wiem, co pan przeszedł, od dawna szanuję pana z tego powodu... To za mało; powiem więcej... Od roku wspomnienie o trudnoœciach, z jakimi szamotał się pan, dodawało mi otuchy... Mówiłem sobie: zrobię przynajmniej to, co ten człowiek, a ponieważ nie mam takich przeszkód, więc - zajdę dalej od niego... Wokulski słuchajšc myœlał, że marzy albo że rozmawia z wariatem. - Skšd pan to wie?... - spytał Ochockiego. - Od doktora Szumana. - Ach, od Szumana. Ale do czego to wszystko prowadzi?... - Zaraz powiem - odparł Ochocki. - Byłeœ pan przyrodnikiem entuzjastš i... w rezultacie rzuciłeœ pan nauki przyrodnicze. Otóż w którym roku życia osłabnšł pański zapał w tym kierunku?... Wokulski poczuł jakby uderzenie toporem wgłowę. Pytanie było tak przykre i niespodziewane, że przez chwilę nie tylko nie umiał odpowiedzieć; ale nawet zebrać myœli. Ochocki powtórzył, bystro przypatrujšc sięswemu towarzyszowi. - W którym roku?... - rzekł Wokulski. - W zeszłym roku... Dziœ mam czterdziesty szósty rok... - A zatem ja do kompletnego ochłodzenia się mam jeszcze przeszło piętnaœcie lat. Tomi trochę dodaje odwagi... - rzekł jakby do siebie Ochocki. I znowu po chwili dodał: - To jedno pytanie, a teraz drugie, ale - nieobraŸ się pan. W którym roku życia zaczynajš mężczyŸnie obojętnieć kobiety?... Drugi cios. Był moment, że Wokulski chciał schwycić młodzieńca za gardło i udusić. Upamiętał się jednak i odparł ze słabym uœmiechem: - Myœlę, że one nigdy nie obojętniejš... Owszem, coraz wydajš się droższymi... - le! - szepnšł Ochocki. - Ha, zobaczymy, kto mocniejszy. - Kobiety, panie Ochocki. - Jak dla kogo, panie - odpowiedział młody człowiek, wpadajšc znowu w zamyœlenie. I zaczšł mówić jakby do siebie. - Kobiety, ważna rzecz. Kochałem się już, zaraz, ileż to?... Cztery... szeœć... ze siedem, tak, siedem razy... Zabiera to dużo czasu i napędza desperackie myœli... Głupia rzecz, miłoœć... Poznajesz, kochasz, cierpisz... Potem jesteœ znudzony albo zdradzony... Tak, dwa razy byłem znudzony, a pięć razy zdradzony... Potem znajdujesz nowš kobietę, doskonalszš od innych - a potem ona robi to samo, co mniejdoskonałe... Ach, jakiż podły gatunek zwierzšt te baby!... Bawiš się nami, choć ograniczony ich mózg nawet nie jest w stanie nas pojšć... No, prawda, że i tygrys może bawić się człowiekiem... Podłe, ale miłe... Mniejsza o nie! A tymczasem gdy razopanuje człowieka idea, już go nie opuszcza i nie zdradza nigdy... Położył rękę na ramieniu Wokulskiego i patrzšc mu w oczy jakimœ rozstrzelonym i rozmarzonym wzrokiem, spytał: - Wszakże pan myœlał kiedyœ o machinach latajšcych?... Nie o kierowaniu balonami, które sš lżejsze od powietrza, bo to błazeństwo, ale - o locie machiny ciężkiej, napełnionej i obwarowanej jak pancernik?...Czy pan rozumie, jaki nastšpiłby przewrót w œwiecie po podobnym wynalazku?... Nie ma fortec, armii, granic... Znikajš narody, lecz za to w nadziemskich budowlach przychodzš na œwiat istoty podobne do aniołów lub starożytnych bogów... Już ujarzmiliœmy wiatr, ciepło, œwiatło, piorun... Czy więc nie sšdzisz pan, że nadeszła pora nam samym wyzwolić się z oków ciężkoœci?... To idea leżšca dziœ w duchu czasu... Inni już pracujš nad niš; mnie ona dopiero nasyca, ale od stóp do głów... Co mnie ciotka z jej radami i prawidłami dobrego tonu!... Co mnie żeniaczka, kobiety, a nawet mikroskopy, stosy i lampy elektryczne?... Oszaleję albo...przypnę ludzkoœci skrzydła... - A gdybyœ pan je nawet przypišł, to co?... - spytał Wokulski. - Sława, jakiej nie dosięgnšł jeszcze żadenczłowiek - odparł Ochocki. - To moja żona, to moja kobieta... BšdŸ pan zdrów, muszę iœć... Uœcisnšł Wokulskiemu rękę, zbiegł ze wzgórza i zniknšł między drzewami. Na Ogród Botaniczny i na Łazienki zapadał już mrok. "Wariat czy geniusz?... - szepnšł Wokulski, czujšc, że sam jest w najwyższym stopniu rozstrojony. - A jeżeli geniusz?..." Wstał i poszedł w głšb ogrodu, między spacerujšcych ludzi. Zdawało mu się, że nad pagórkiem, z którego uciekł, unosi się jakaœ œwięta groza. W Ogrodzie Botanicznym było prawie ciasno; na każdej ulicy tłoczyły się kolumny, gromady, a przynajmniej szeregi spacerujšcych; każda ławka uginała się pod ciżbš osób. Zastępowano Wokulskiemu drogę, deptano po piętach, potršcano łokciami; rozmawiano i œmiano się ze wszystkich stron. Wzdłuż Alei Ujazdowskiej, pod murem Belwederskiego ogrodu, pod sztachetami od strony szpitala,na ulicach najmniej uczęszczanych, nawet na zagrodzonych œcieżkach, wszędzie było pełno i wesoło. Im więcej ciemniało w naturze, tym gęœciej i hałaœliwiej robiło się między ludŸmi. "Zaczyna mi już braknšć miejsca na œwiecie!..." - szepnšł. Przeszedł do Łazienek i tu znalazł spokojniejsze ustronie. Na niebie zaiskrzyło się kilka gwiazd, przez powietrze, od Alei, cišgnšł szmer przechodniów, a od stawu wilgoć. Czasem nad głowš przeleciał mu huczny chrabšszcz albo cicho przemknšł nietoperz;w głębi parku kwilił żałoœnie jakiœ ptak, napróżno wzywajšcy towarzysza; na stawie rozlegał się daleki plusk wioseł i œmiechy młodych kobiet. Naprzeciw zobaczył parę ludzi pochylonychku sobie i szepczšcych. Ustšpili mu z drogi iukryli się w cieniu drzew. Opanował go żal iszyderstwo. "Oto sš szczęœliwi zakochani! - pomyœlał. - Szepczš i uciekajš jak złodzieje... Pięknie urzšdzony œwiat, co?... Ciekawym, o ile byłoby lepiej, gdyby władał nim Lucyper?...A gdyby mi zastšpił drogę jaki bandyta i zabił w tym kšcie?..."I wyobrażał sobie, jaki to przyjemny musi być chłód noża wbitego w rozgoršczkowane serce. "Na nieszczęœcie - westchnšł - dziœ nie wolno zabijać innych, tylko siebie można; byle od razu i dobrze. No!..." Wspomnienie o tak niezawodnym œrodku ucieczki uspokoiło go. Stopniowo pogršżał się w jakimœ uroczystym nastroju; zdawałomu się, że nadchodzi moment, w którym powinien zrobić rachunek sumienia czy też ogólny bilans życia. "Gdybym był najwyższym sędziš - myœlał - i gdyby spytano mnie, kto jest wart panny Izabeli: Ochocki czy Wokulski, musiałbym przyznać, że - Ochocki... O osiemnaœcie lat młodszy ode mnie (osiemnaœcie lat!...) i takipiękny... W dwudziestym ósmym roku życia skończył dwa fakultety (ja w tym wieku ledwie zaczynałem się uczyć...) i już zrobiłtrzy wynalazki (ja żadnego!). A nad to wszystko jest naczyniem, w którym wylęgasię wielka idea... Dziwaczna to rzecz: machina latajšca, ale faktem jest, że on znalazł dla niej genialny i jedynie możliwy punkt wyjœcia. Machina latajšca musi być cięższa, nie zaœ jak balon lżejsza od powietrza; boć wszystko, co prawidłowo lata, poczšwszy od muchy, skończywszy naolbrzymim sępie, jest od powietrza cięższe.Ma prawdziwy punkt wyjœcia, ma twórczy umysł, czego dowiódł bodajby swoim mikroskopem i lampš; któż wie zatem, czy nie uda mu się zbudować machiny latajšcej?A w takim razie będzie większym dla ludzkoœci od Newtona i Napoleona, razem wziętych... I ja mam z nim współzawodniczyć?... A jeżeli stanie kiedy kwestia: który z nas dwu powinien się usunšć, czyliż będę się wahał?... Cóż to za piekło powiedzieć sobie, że muszę mojš nicoœć złożyć na ofiarę człowiekowi ostatecznie takiemu jak ja, œmiertelnemu, ulegajšcemu chorobom i omyłkom, a nade wszystko - tak naiwnemu... Boć to jeszcze dzieciak, co on mi nie wygadywał?..." Dziwny traf. Gdy Wokulski był subiektem w sklepie kolonialnym, marzył o perpetum mobile, machinie, która by się sama poruszała. Gdy zaœ wstšpiwszy do Szkoły Przygotowawczej poznał, że taka machina jest niedorzecznoœciš, wówczas najtajniejszym i najulubieńszym jego pragnieniem było - wynaleŸć sposób kierowania balonami. To, co dla Wokulskiegobyło tylko fantastycznym cieniem, błškajšcym się po fałszywych drogach, w Ochockim przybrało już formę praktycznego zagadnienia. "Cóż to za okrucieństwo losów! - myœlał z goryczš. - Dwom ludziom dano prawie te same aspiracje, tylko jeden urodził się o osiemnaœcie lat wczeœniej, drugi póŸniej; jeden w nędzy, drugi w dostatku; jeden nie mógł wdrapać się na pierwsze piętro wiedzy, drugi lekkim krokiem przeszedł dwa piętra... Jego nie zepchnš z drogi burzepolityczne, tak jak mnie; jemu nie przeszkodzi miłoœć, którš traktuje jak zabawkę; podczas gdy dla mnie, który szeœć lat spędziłem na pustyni, uczucie to jest niebem i zbawieniem... Więcej nawet!... No i on triumfuje nade mnš na każdym polu, choć przecież ja mam te same uczucia, tę samš œwiadomoœć położenia, a pracę z pewnoœciš większš... Wokulski dobrze znał ludzi i często porównywał się z nimi. Lecz gdziekolwiek był, wszędzie widział się trochę lepszym od innych. Czy jako subiekt, który spędzał noce nad ksišżkš, czy jako student, który przez nędzę szedł do wiedzy, czy jako żołnierz pod deszczem kul, czy jako wygnaniec, który w œniegiem zasypanej lepiance pracował nad naukš - zawsze miałw duszy ideę sięgajšcš poza kilka lat naprzód. - Inni żyli z dnia na dzień, dla swego żołšdka albo kieszeni. I dopiero dziœ spotkał człowieka wyższegood siebie, wariata, który chce budować machiny latajšce!... "A ja czy dzisiaj nie mam idei, dla której pracuję przeszło rok, zdobyłem majštek, pomagam ludziom i zmuszam ich do szacunku?..." "Tak, ale miłoœć to uczucie osobiste; wszystkie zasługi towarzyszšce jej sš jak ryby zaplštane w odmęt morskiego cyklonu. Gdyby na œwiecie zniknęła jedna kobieta, a w tobie pamięć o niej, czymże byœ został?... Zwyczajnym kapitalistš, który z nudów grywa w karty w resursie. A tymczasem Ochocki ma ideę, która będzie rwała go zawsze naprzód, chyba że umysł mu zagaœnie..." "Dobrze, a jeżeli on nic nie zrobi i zamiast zbudować machinę latajšcš pójdzie do szpitala wariatów?... Ja tymczasem faktycznie coœ zrobię, a mikroskop, stos czy nawet lampa elektryczna z pewnoœciš nie znaczš więcej od setek ludzi, którym jadaję byt. Skšdże więc we mnie ta ultrachrzeœcijańska pokora?... Co kto zrobi,jeszcze nie wiadomo. Ja tymczasem jestem dziœ człowiek czynu, a on marzyciel... Zaczekajmy z rok..." Rok! Wokulski wstrzšsnšł się. Zdawało mu się, że w końcu drogi nazwanej rokiem widzi tylko niezmiernš otchłań, która pochłania wszystko, ale nie mieœci w sobie nic... "Więc nic?... nic!... Instynktownie rozejrzał się. Był w głębi Łazienkowskiego parku, na jakiejœ ulicy, do której żaden szmer nie dolatywał. Nawet gęstwina ogromnych drzew stała cicho. - Która godzina? - zapytał go nagle jakiœ głos zachrypnięty. - Godzina?... Wokulski przetarł oczy. Przed nim, z mroku, wynurzył się obdarty człowiek. - Kiedy grzecznie pytajš, to trzeba grzecznie odpowiadać - rzekł człowiek i podszedł bliżej. - Zabij mnie, to sam zobaczysz - odparł Razem nic. Kiedy pomyœlę, czasu, a 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żˆPđ3 ‰@€c €ŠŔî c ‹Ž#ˆc Œ62; Z Wokulski. Obdarty człowiek cofnšł się. Na lewo od drogi widać było parę ludzkich cieni. - Głupcy! - zawołał Wokulski idšc naprzód -mam złoty zegarek i kilkaset rubli gotówkš... Bronić się nie będę, no!... Cienie usunęły się między drzewa i któryœ rzekł zniżonym głosem: - Taki to, psiakrew, zejdzie, gdzie go nie posiejš... - Bydlęta!... tchórze!... - krzyczał Wokulski prawie nieprzytomny. Odpowiedział mu tętent uciekajšcych. Wokulski zebrał myœli. "Gdzie ja jestem?...Jużci, w Łazienkach, alew którym miejscu?...Trzeba iœć w drugš stronę" Obrócił się parę razy i już nie wiedział, dokšd idzie. Serce zaczęło mu bić gwałtownie, zimny pot wystšpił na czoło, pierwszy raz w życiu uczuł obawę nocy i zbłškania... Przez parę minut biegł bez celu, prawie bez tchu; dzikie myœli wirowały mu w głowie. Wreszcie na lewo zobaczył mur, a dalej budynek. "Aha, Pomarańczarnia... Potem doszedł do jakiegoœ mostka, odpoczšł i oparłszy się na barierze myœlał:"Więc do tego doszedłem?... Niebezpieczny rywal... rozbite nerwy... Zdaje mi się, że już dziœ mógłbym napisać ostatni akt tej komedii!..." Prosta droga doprowadziła go do stawu, póŸniej do łazienkowskiego pałacu. We dwadzieœcia minut był w Alejach Ujazdowskich i siadł w przejeżdżajšcš dorożkę; w kwadrans póŸniej znalazł się we własnym mieszkaniu. Na widok œwiateł i ulicznego ruchu odzyskał wesołoœć; nawet uœmiechał się i szeptał: "Cóż znowu za przywidzenia?... Jakiœ Ochocki... samobójstwo!... Ach, głupota... Dostałem się przecież między arystokrację, a co będzie dalej - zobaczymy..."Gdy wszedł do gabinetu, służšcy oddał mu list pisany na jego własnym papierze przez paniš Meliton. - Ta pani była tu dziœ dwa raży - rzekł wierny sługa. - Raż o pišty, drugi raz o ószmy... ROZDZIAŁ DWUNASTY WĘDRÓWKI ZA CUDZYMI INTERESAMI Wokulski powoli otwierał list pani Meliton, przypominajšc sobie niedawne wypadki. Zdawało się mu, że w nieoœwietlonej częœcigabinetu jeszcze widzi ciemnš gęstwinę łazienkowskich drzew, niewyraŸne sylwetkiobdartusów, którzy mu zastšpili drogę, a póŸniej wzgórek ze studniš, gdzie Ochocki zwierzał mu się ze swych pomysłów. Lecz gdy spojrzał na œwiatło, mgliste obrazy znikały. Widział lampę z zielonym daszkiem,stos papierów, bršzy stojšce na biurku i chwilami myœlał, że Ochocki ze swymi machinami latajšcymi i jego własna rozpaczbyły tylko snem. "Co on za geniusz? - mówił do siebie Wokulski - to zwyczajny marzyciel!... I panna Izabela taka sama kobieta jak inne... Wyjdzie za mnie - dobrze;nie wyjdzie - to przecież nie umrę." Rozłożył list i czytał: "Panie! Ważna wiadomoœć: za kilka dni Łęckim sprzedajš kamienicę, a jedynym kupcem będzie baronowa Krzeszowska, ich kuzynka i nieprzyjaciółka. Wiem z pewnoœciš, że zapłaci za dom tylko szeœćdziesišt tysięcy rubli; a w takim razieresztka posagu panny Izabeli, w kwocie trzydziestu tysięcy rubli, przepadnie. Chwilajest bardzo pomyœlna, gdyż panna Izabela, postawiona między biedš a wyjœciem za marszałka, chętnie zgodzi się na każdš innškombinację. Domyœlam się, że tym razem nie postšpisz Pan z nastręczajšcš się okazjš jak z wekslami Łęckiego, które podarłeœ w moich oczach. Pamiętaj Pan: kobiety tak lubiš być œciskane, że dla spotęgowania efektu trzeba je niekiedy przydeptać nogš. Im zrobisz Pan to bezwzględniej, tym pewniej cię pokocha. Pamiętaj Pan!... Zresztš możesz Pan sprawić Beli małš przyjemnoœć. Baron Krzeszowski, przyciœnięty potrzebš, sprzedał własnej żonie swojš ulubionš klacz, która w tych dniach ma się œcigać i na którš wiele rachował. O ile znam stosunki, Bela byłaby szczerze kontenta, gdyby ani baron, ani jego żona nie posiadali tej klaczy w dniu wyœcigów. Baron byłby zawstydzony, że sprzedał klacz, a baronowa - zrozpaczona,gdyby klacz, wygrawszy, komu innemu przyniosła zysk. Bardzo subtelne sš te wielkoœwiatowe komeraże, ale spróbuj je Pan zużytkować. Okazja zaœ nastręcza się, gdyż o ilem słyszała, niejaki Maruszewicz,przyjaciel obojga Krzeszowskich, ma Panu zaproponować kupno tej klaczy. Pamiętaj Pan, że kobiety sš niewolnicami tylko tych, którzy potrafiš je mocno trzymać i dogadzać ich kaprysom. Doprawdy, zaczynam wierzyć, że urodziłeœsię Pan pod szczęœliwš gwiazdš. Szczerze życzliwa A.M." Wokulski głęboko odetchnšł; obie wiadomoœci były ważne. Drugi raz przeczytał list, podziwiajšc szorstki styl pani Meliton i uœmiechajšc się przy uwagach, jakie robiła nad swojš płciš. Mocno trzymać ludzi czy okolicznoœci to leżało w naturze Wokulskiego; wszystko i wszystkich chwytałby za kark, wyjšwszy -pannę Izabelę. Ona jedna była istotš, którejwobec siebie chciał zostawić absolutnš wolnoœć, jeżeli nie panowanie. Mimo woli spojrzał na bok; służšcy stał przy drzwiach. - IdŸ spać - rzekł. - Zaraz pójdę, tylko był tu jeszcze pan - odparł służšcy. - Jaki pan? - Zostawił bilet, leży na biurku. Na biurku leżał bilet Maruszewicza. - Aha!... Cóż ten pan mówił? - On niby, żeby tak, to nic nie mówił. Tylko pytał się: kiedy pan jest w domu? A ja powiedziałem: koło dziesišty ż rana, i wtedy on powiedział, że przyjdzie jutro o dziesišty, ino na minutkę. - Dobrze, dobranoc ci! - Upadam do nóg, proszę łaski pana. Służšcy wyszedł, Wokulski czuł się zupełnie otrzeŸwionym. Ochocki i jego latajšce maszyny zmalały mu w oczach. Miał znowu energię jak wówczas, kiedy wyjeżdżał do Bułgarii. Wtedy szedł po majštek, a dziœ ma okazję rzucić jego częœć dla panny Izabeli. Kłuły go wyrazy listu pani Meliton: "postawiona między biedšiwyjœciem za marszałka..." Otóż ona nigdy nie znajdzie się w tym położeniu... A wydŸwignie jš nie jakiœ tam Ochocki, za pomocš swojej maszyny, ale on... Czuł w sobie takš siłę, iż gdyby w tej chwili sufit z dwoma piętrami spadł mu na głowę, chyba utrzymałby go. Wydobył z biurka swój notatnik i poczšł rachować: "Klacz wyœcigowa - głupstwo... Wydam najwyżej tysišc rubli, z których wróci się przynajmniej częœć... Dom rs. 60 000, posagpanny Izabeli rs. 30 000, razem rs. 90 000. Bagatela... prawie trzecia częœć mego majštku... W każdym razie za dom wróci mi się ze 60 000 albo i więcej... No!... trzeba skłonić Łęckiego, ażeby te 30 000 mnie powierzył, będę mu płacił 5 000 rubli rocznie jako dywidendę... Chyba im wystarczy?... Konia oddam berejterowi, niech on zajmie się puszczeniem go na wyœcigi... O dziesištej będzie u mnie Maruszewicz, o jedenastej pojadę do adwokata... Pienišdze dostanę na ósmy procent - 7200 rubli rocznie; a że mam na pewno piętnaœcie procent... No i dom coœ przynosi... A co powiedzš moi wspólnicy?,.. Ach, dużo mnie to obchodzi!... Mam 45 000 rubli rocznie, ubędzie 12-13 000 rubli, zostanie 32 000 rubli... Żona moja nudzić by się nie powinna... W cišgu roku wycofam sięz tej kamienicy, choćby ze stratš 30 000 rubli... Wreszcie to nie jest strata, to jej posag..." Północ. Wokulski zaczšł się rozbierać. Pod wpływem jasno okreœlonego celu uspokoiły się rozstrojone nerwy. Zgasił œwiatło, położył się i patrzšc na firanki, którymi bujał wiatr wpadajšcy przez otwarte okno,zasnšł jak kamień. Wstał o siódmej rano tak rzeœki i wesoły, że zwróciło to uwagę służšcego, który zaczšł kręcić się po pokoju. - Czegóż to chcesz? - zapytał Wokulski. - Ja nicz. Ino, proszę pana, stróż chce, alenie œmie prosić, żeby pan pofatygował się ipotrzymał mu dziecko do krztu. - A a a!... A pytał się, czy ja chcę, ażeby onmiał dziecko? - Nie pytał się, bo pan był wtedy na wojnie. - No dobrze. Będę jego kumem. - To może by mnie pan teraż podarował stary szurdut, bo jakże ja będę na krzcinach?... - Dobrze, weŸ ten surdut. - A reperaczyja?... - O, głupi jesteœ, nie nudŸ mnie... Każ zreperować, choć nie wiemco... - Bo ja chciałbym, proszę pana, akszamitnykołmirz. - Przyszyj sobie aksamitny kołnierz i idŸ dodiabła. - Czałkiem beż potrzeby gniewa się pan, boprzecie to dla pańszkiego honoru, nie dla mego - odparł służšcy i wychodzšc trzasnšł drzwiami. Czuł, że jego pan jest w wyjštkowo dobrym usposobieniu. Ubrawszy się, Wokulski usiadł do rachunków, pijšc przy tym czystš herbatę. Po ukończeniu ich napisał depeszę do Moskwy o asygnację na sto tysięcy rubli i drugš do ajenta w Wiedniu, ażeby wstrzymał pewne obstalunki. Na kilka minut przed dziesištš wszedł Maruszewicz. Młody człowiek wydawał sięjeszcze bardziej zniszczonym i onieœmielonym aniżeli wczoraj. - Pozwoli pan - odezwał się Maruszewicz po kilku słowach powitania - że od razu położę karty na stół... Chodzi o oryginalnš propozycję... - Słucham najoryginalniejszej... - Pani baronowa Krzeszowska (jestem przyjacielem obojga baronostwa) - mówił zniszczony młodzieniec - pragnie zbyć klaczwyœcigowš, Zaraz pomyœlałem, że pan przyswoich stosunkach może życzyłby sobie posiadać podobnego konia... Jest ogromna szansa wygranej, gdyż biegajš prócz niej wwyœcigu tylko dwa konie, znacznie słabsze... - Dlaczegóż pani baronowa sama nie puszcza tej klaczy? - Ona?... Ona jest œmiertelnš nieprzyjaciółkšwyœcigów! - Po cóż więc kupiła klacz wyœcigowš? - Dla dwu przyczyn - odparł młody człowiek. - Naprzód baron, potrzebujšc pieniędzy na pokrycie długu honorowego, oœwiadczył, że zastrzeli się, jeżeli nie dostanie oœmiuset rubli, choćby za swojš ukochanš klacz, a po wtóre, baronowa nie życzy sobie, aby jej mšż przyjmował udział w wyœcigach. Więc kupiła klacz, ale dziœ biedaczka choruje ze wstydu i rozpaczy i chciałaby pozbyć się jej za jakškolwiek bšdŸ cenę. - Mianowicie? - Osiemset rubli - odparł młody człowiek, spuszczajšc oczy. - Gdzie jest koń? - W maneżu Millera. - A dokumenta? - Oto sš - odpowiedział już weselej młody człowiek, wydobywajšc paczkę papierów z bocznej kieszeni surduta. - Możemy zaraz skończyć? - spytał Wokulski, przeglšdajšc papiery. - Natychmiast. - Po obiedzie pójdziemy obejrzeć konia? - O,naturalnie... - Niech pan pisze kwit - rzekł Wokulski i wydobył pienišdze z biurka. - Na oœmset?... naturalnie!... - mówił młodyczłowiek. Szybko wzišł papier i pióro i zaczšł pisać. Wokulski zauważył, że młodzieńcowi trochę drżały ręce i twarz mu się mieniła. Kwit był napisany według wszelkich form. Wokulski położył osiem sturublówek i schował papiery. W chwilę póŸniej młody człowiek, cišgle zmieszany, opuœcił gabinet; zbiegajšc zaœ ze schodów, myœlał: "Podły jestem, tak, podły... Ale ostatecznieza kilka dni zwrócę babie dwieœcie rubli i powiem, że dołożył je Wokulski, poznawszybliżej zalety konia. Oni przecież nie zetknš się, ani baron z żonš, ani ten... kupczyk z nimi... Kwit kazał sobie pisać... wyborny!... Jak to znać geszefciarza i parweniusza... O!strasznie jestem ukarany za mojš lekkomyœlnoœć..." O jedenastej Wokulski wyszedł na ulicę z zamiarem udania się do adwokata. Ledwie jednak stanšł przed bramš, wnet trzej dorożkarze na widok jasnego paltota ibiałego kapelusza współczeœnie zacięli konie. Jeden wjechał drugiemu dyszlem w otwarty powóz, trzeci zaœ chcšc ich wyminšć o mało nie rozbił tragarza, niosšcego ciężkš szafę. Wszczšł się hałas,bitwa na baty, œwistanie policjantów, zbiegowisko i w rezultacie - dwaj najgorętsi dorożkarze sami siebie własnymipowozami odwieŸli do cyrkułu. "Zła wróżba - pomyœlał Wokulski i nagle uderzył się w czoło. - Pyszny interes! - mówił sobie - idę do adwokata, ażeby mi kupił dom, a nie wiem, ani jak dom wyglšda, ani nawet gdzie leży." Wrócił na powrót do swego mieszkania i w kapeluszu na głowie, z laskš pod pachš, poczšł przerzucać kalendarz. Szczęœciem słyszał, że dom Łęckich znajduje się gdzieœ w okolicach Alei Jerozolimskiej; pomimo to upłynęło kilka minut, nim odszukał ulicę i numer. "Ładnie bym się zarekomendował adwokatowi! - myœlał, schodzšc ze schodów. - Jednego dnia namawiam ludzi, aby mi powierzyli kapitały, a drugiego kupuję kota w worku. Naturalnie, że od razu skompromitowałbym albo siebie, albo...pannę Izabelę". Skoczył w przejeżdżajšcš dorożkę i kazał skręcić ku Alei Jerozolimskiej. Na rogu wysiadł i poszedł piechotš w jednš z poprzecznych ulic. Dzień był piękny, niebo prawie bez obłoku, bruk bez kurzu. Okna domów pootwierane, niektóre dopiero myto; figlarny wiatr miotał spódnicami pokojówek; przy czym można było spostrzec, że warszawska służba łatwiej odważa się myć okna na trzecim piętrze aniżeli własne nogi. Z wielumieszkań odzywały się fortepiany, z wielu podwórek katarynki albo monotonne nawoływania piaskarzy, szczotkarzy, tandeciarzy i im podobnych przedsiębiorców. Tu i ówdzie pod bramš ziewał stróż odziany w niebieskš bluzę; kilka psów goniło się po ulicy, którš nikt nie przejeżdżał; małe dzieci bawiły się odzieraniem kory z młodych kasztanów, którym jeszcze nie zdšżyły pociemnieć jasnozielone liœcie. W ogóle ulica przedstawiała się czysto, spokojnie i wesoło. Na drugim jej końcu widać nawet było odrobinę horyzontu i kępędrzew; lecz wiejski ten pejzaż, niestosowny dla Warszawy, zasłaniano teraz rusztowaniami i œcianš z cegły. Idšc prawym chodnikiem dostrzegł Wokulski na lewo, mniej więcej w połowie ulicy, dom niezwykle żółtej barwy. Warszawa posiada bardzo wiele żółtych domów; jest to chyba najżółciejsze miasto pod słońcem. Ta jednak kamienica wydawała się żółciejszš od innych i na wystawie przedmiotów żółtych (jakiej zapewne doczekamy się kiedyœ) otrzymałaby pierwszš nagrodę. Podszedłszy bliżej Wokulski przekonał się, że nie tylko on zwrócił uwagę na szczególnš kamienicę, nawet psy, częœciej tu niż na jakimkolwiek innym murze, składały wizytowe bilety. "Do licha! - szepnšł - zdaje mi się, że to właœnie jest ów dom... Istotnie, była to kamienica Łęckich,Zaczšł się przypatrywać. Dom był trzypiętrowy; miał parę żelaznych balkonów i każde piętro zbudowane w innym stylu. Za to w architekturze bramy panował tylko jeden motyw, mianowicie: wachlarz. Górna częœć wrót miała formę rozłożonego wachlarza, którym mogłaby się chłodzić przedpotopowa olbrzymka. Na obu skrzydłach bramy były wyrzeŸbione ogromne prostokšty, które w rogach również ozdobiono do połowy otwartymi wachlarzami. Najcenniejszym jednak upiększeniem bramybyły umieszczone w poœrodku jej skrzydeł dwie rzeŸby przedstawiajšce główki gwoŸdzi, ale tak wielkich, jakby nimi była przytwierdzona brama do kamienicy, a kamienica do Warszawy. Prawdziwš osobliwoœć stanowiła sień wjazdowa, posiadajšca bardzo lichš podłogę, ale za to bardzo ładne krajobrazyna œcianach. Było tam tyle wzgórz, lasów, skał i potoków, że mieszkańcy domu œmiało mogli nie wyjeżdżać na letnie mieszkania. Podwórko, otoczone ze wszystkich stron trzypiętrowymi oficynami, wyglšdało jak dno obszernej studni, napełnionej wonnym powietrzem. W każdym rogu były drzwi, a w jednym aż dwoje drzwi; pod oknem mieszkania stróża znajdował się œmietnik i wodocišg. Wokulski mimochodem spojrzał w klatkę głównych schodów, do których prowadziły szklane drzwi. Schody zdawały się być mocno brudnymi; za to obok znajdowała sięnisza, a w niej - nimfa z dzbankiem nad głowš i utršconym nosem. Ponieważ dzbanek miał zabarwienie amarantowe, twarz nimfy żółte, piersi zielone, a nogi niebieskie, można było odgadnšć, że nimfa stoi naprzeciw okna posiadajšcego koloroweszyby. "No, tak!..." - mruknšł Wokulski tonem, który nie zdradzał zbyt wielkiego zachwytu.W tej chwili z prawej oficyny wyszła piękna kobieta z małš dziewczynkš. - Teraz, proszę mamy, pójdziemy do ogrodu? - pytało dziecko. - Nie, kochanie. Teraz pójdziemy do sklepu,a do ogrodu po obiedzie - odpowiedziała pani bardzo przyjemnym głosem. Była to wysoka szatynka z szarymi oczami,o klasycznych rysach. Spojrzeli na siebie oboje z Wokulskim i - dama zarumieniła się."Skšd ja jš znam?" - pomyœlał Wokulski, wychodzšc z bramy na ulicę. Dama obejrzała się, lecz spostrzegłszy go,odwróciła głowę. "Tak - myœlał - widziałem jš w kwietniu nagrobach, a póŸniej w sklepie. Nawet Rzecki zwracał mi na niš uwagę i mówił, że ma œliczne nogi. Istotnie ładne."Cofnšł się znowu w bramę i poczšł czytać spis mieszkańców. "Co?... Baronowa Krzeszowska na drugim piętrze!... Co?... co?.. Maruszewicz w lewej oficynie na pierwszym?... Szczególny zbieg okolicznoœci.czasu, a 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żP˛ c Ž c  0c =*Řc ‘9>+ ’S?( Trzecie piętro od frontu studenci... Ale kto może być ta pięknoœć? Prawa oficyna, pierwsze piętro - Jadwiga Misiewicz, emerytka, i Helena Stawska z córeczkš. Z pewnoœciš ona." Wszedł na podwórko i oglšdał się. Prawie wszystkie okna były otwarte. W tylnej oficynie na dole była pralnia zatytułowana paryskš; na trzecim piętrze było słychać kucie szewskiego młotka, poniżej na gzemsie gruchało parę gołębi, a na drugim piętrze tej samej oficyny od kilku minut rozlegały się miarowe dŸwięki fortepianu i krzykliwy sopran œpiewajšcy gamę. - A!... a!... a!... a!... a!... a!... a!... a!... a!... a!... a!... Wysoko nad sobš, na trzecim piętrze, Wokulski usłyszał silny bas męski, który mówił: - O! znowu zażyła kussiny... Już z niej wyłazi soliter... Marysiu!... chodŸ no do nas... Jednoczeœnie z okna na drugim piętrze wychyliła się głowa kobiety wołajšcej: - Marysiu!... wracaj mi zaraz do domu... Marysiu!... "Słowo daję, że to pani Krzeszowska" - szepnšł Wokulski. W tej chwili usłyszał charakterystyczny szelest: z trzeciego piętra padł strumień wody, trafił na wychylonš głowę pani Krzeszowskiej i rozprysnšł się po podwórku. - Marysiu!... chodŸ do nas... - wołał bas. - Nikczemnicy!... - odpowiedziała pani Krzeszowska, odwracajšc twarz w górę.-Socjaliœci!...nihil... Nowy strumień wody lunšł z trzeciego piętra i zatamował jej mowę. Zarazem wychylił się stamtšd młody człowiek z czarnym zarostem i zobaczywszy cofajšcš się fizjognomiš pani Krzeszowskiej, zawołał pięknym basem: - Ach, to pani dobrodziejka!... Bardzo przepraszam... Odpowiedział mu z mieszkania pani Krzeszowskiej spazmatyczny płacz niewieœci: - O, ja nieszczęœliwa!... Przysięgnę, że to on, nikczemnik, nasadził na mnie tych bandytów... Wywdzięcza mi się, żem go wydobyła z nędzy!... Żem kupiła jego konia!... Tymczasem na dole praczki prały bieliznę, na trzecim piętrze szewc kuł, a na drugim w tylnej oficynie dŸwięczał fortepian i rozlegała się wrzaskliwa gama: - A!... a!... a!... a!... a!... a!... a!... a!... a!... a!... a!... "Wesoły dom, nie ma co..." - szepnšł Wokulski otrzepujšc krople wody, które mu spadły na rękaw. Wyszedł z podwórza na ulicę i jeszcze raz obejrzawszy nieruchomoœć, której miał zostać panem, skręcił w Aleję Jerozolimskš. Tu wzišł dorożkę i pojechał do adwokata. W przedpokoju adwokata zastał paru obdartych Żydków i starš kobietę w chustcena głowie. Przez otwarte drzwi na lewo widać było szafy zapełnione aktami, trzechdependentów szybko piszšcych i kilku goœci z waszecia, z których jeden miał fizjognomię kryminalnš, a reszta - bardzo znudzone. Stary lokaj z siwymi wšsami i podejrzliwymwejrzeniem zdjšł z Wokulskiego palto i zapytał: - Wielmożny pan na dłuższy interes? - Na krótszy. Wprowadził Wokulskiego do sali na prawo. - Jak mam zameldować? Wokulski podał bilet i został sam. W sali były sprzęty kryte amarantowym utrechtem jak w wagonach pierwszej klasy - kilka ozdobnych szaf z pięknie oprawnymi ksišżkami, które tak wyglšdały, jakby ich nigdy nie czytano - na stole zaœ parę ilustracyj i albumów, które, zdaje się, oglšdali wszyscy. W jednym rogu sali stał gipsowy posšg bogini Temidy z mosiężnymi wagami i brudnymi kolanami. - Pan mecenas prosi!... - odezwał się służšcy przez uchylone drzwi. Gabinet znakomitego adwokata miał sprzętykryte bršzowš skórš, w oknach bršzowego koloru firanki, a na œciennych obiciach bršzowe desenie. Sam gospodarz odziany był w bršzowy surdut i trzymał w ręku bardzo długi cybuch, u góry zakończony funtowym bursztynem i piórkiem. - Byłem pewny, że dziœ powitam szanownego pana u siebie - rzekł adwokat, podsuwajšc Wokulskiemu fotel na kółkach i prostujšc nogš dywan, który się nieco zmarszczył. - Jednym wyrazem - cišgnšł adwokat - możemy rachować na jakieœ trzysta tysięcy rubli udziałów w naszej spółce. A że do rejenta pójdziemy jak najrychlej i gotówkę œcišgniemy co do grosza, w tym może pan rachować na mnie... Wszystko to mówił, akcentujšc ważniejsze wyrazy, œciskał Wokulskiego za rękę i obserwował go spod oka. - A tak... spółka!... - powtórzył Wokulski usiadłszy na fotelu. - To rzecz tych panów,ile zbiorš gotówki. - No, zawsze kapitał... - wtršcił adwokat. - Mam go bez spółki. - Dowód zaufania... - Wystarcza mi własne. Adwokat umilkł i poœpiesznie zaczšł ssać dym z piórka. - Mam proœbę do mecenasa - rzekł po chwili Wokulski. Adwokat utopił w nim spojrzenie, pragnšc odgadnšć: co to za proœba? Od natury jej bowiem zależał sposób słuchania. Widocznie jednak nie odkrył nic groŸnego, gdyż jego fizjognomiaprzybrała wyraz poważnej, lecz serdecznej życzliwoœci. - Chcę kupić kamienicę - cišgnšł Wokulski. - Już?... - spytał mecenas podnoszšc brwi ischylajšc głowę- Winszuję, bardzo winszuję... Dom handlowy nie na próżno nazywa się d o m e m... Kamienica dla kupcajest jak strzemię dla jeŸdŸca; pewniej siedzi na interesach. Handel nie oparty na tak realnej podstawie, jakš jest d o m, jesttylko kramarstwem. O jakšż to chodzi kamienicę, jeżeli szanowny pan raczysz mnie już zaszczycać swoim zaufaniem? - Ma być w tych dniach licytowany dom pana Łęckiego... - Znam - przerwał adwokat. - Mury wcale dobre, rzeczy drewniane należałoby stopniowo zmienić, w rezerwie ogród... Licytuje baronowa Krzeszowska do szeœćdziesięciu tysięcy rubli, konkurentów zapewne nie będzie, kupimy najwyżej za szeœćdziesišt tysięcy rubli. - Choćby za dziewięćdziesišt tysięcy. a nawet i więcej - wtršcił Wokulski. - Po co?... - skoczył na fotelu adwokat. - Baronowa poza szeœćdziesišt tysięcy nie wyjdzie, domów nikt dziœ nie kupuje... Wcaledobry interes... - Dla mnie będzie dobrym nawet za dziewięćdziesišt tysięcy. - Ale lepszym za szeœćdziesišt pięć tysięcy... - Nie chcę obdzierać mego przyszłego wspólnika. - Wspólnika?... - zawołał adwokat. - Ależ szanowny pan Łęcki jest stanowczym bankrutem; po prostu skrzywdzilbyœ go pan, naddajšc mu jakieœ kilka tysięcy rubli. Znam poglšd jego siostry, hrabiny, na tę sprawę... W chwili gdy pan Łęcki zostanie bez grosza przy duszy, jego urocza córka, którš wszyscy uwielbiamy, wyjdzie za barona albo marszałka... Oczy Wokulskiego tak dziko błysnęły, że adwokat umilkł. Przypatrywał mu się, rozmyœlał... Nagle uderzył się rękš w czoło. - Szanowny pan - rzekł - jesteœ zdecydowany dać dziewięćdziesišt tysięcy rubli za tę ruderę?... - Tak - odparł głucho Wokulski. - Szeœćdziesišt od dziewięćdziesięciu... posag panny Izabeli...- mruknšł adwokat. - Aha!... Fizjognomia i cała postawa jego zmieniła się do niepoznania. Pocišgnšł z wielkiego bursztynu ogromny kłšb dymu, rozparł się na fotelu i trzęsšc rękš w stronę Wokulskiego, mówił: - Rozumiemy się, panie Wokulski. Wyznam ci, że jeszcze przed pięcioma minutami podejrzewałem cię, sam nie wiem o co, bo interesa twoje sš czyste. Ale w tej chwili, wierz mi, masz we mnie tylko człowieka życzliwego i... sprzymierzeńca... - Teraz ja pana nie rozumiem - szepnšł, spuszczajšc oczy Wokulski. Adwokatowi na policzkach wystšpiły ceglaste rumieńce. Zadzwonił - wszedł służšcy. - Nie wpuszczać tu nikogo, dopóki nie zawołam - rzekł. - Słucham pana mecenasa - odparł markotny lokaj. Znowu zostali we dwu. - Panie... Stanisławie - zaczšł adwokat. - Pan wie, co to jest nasza arystokracja i jejdodatki?... Jest to parę tysięcy ludzi, którzywysysajš cały kraj, topiš pienišdze za granicš, przywożš stamtšd najgorsze nałogi, zarażajš nimi klasy œrednie, niby tozdrowe, i - sami ginš bez ratunku: ekonomicznie, fizjologicznie i moralnie. Gdyby zmusić ich do pracy, gdyby skrzyżować z innymi warstwami, może... byłby z tego jaki pożytek, bo jużci sš to organizacje subtelniejsze od naszych. Rozumie pan... skrzyżować, ale... nie wyrzucać na podtrzymanie ich trzydziestu tysięcy rubli. Otóż do skrzyżowania pomagam panu, ale do strwonienia trzydziestu tysięcy rubli - nie!... - Nic nie rozumiem pana - odparł cicho Wokulski. - Rozumiesz, tylko nie ufasz mi. Wielka to cnota nieufnoœć, leczyć z niej pana nie będę. Tyle ci powiem: Łęcki-bankrut może zostać... krewnym nawet kupca, a tym bardziej kupca-szlachcica. Ale Łęcki z trzydziestoma tysišcami rubli w kieszeni!... - Panie mecenasie - przerwał Wokulski - czy zechce pan w moim imieniu stanšć do licytacji tego domu? - Stanę, lecz ponad to, co da pani Krzeszowska, postšpię najwyżej parę tysięcy. Wybacz pan, panie Wokulski, ale sam z sobš licytować się nie będę. - A jeżeli znajdzie się trzeci licytant? - Ha! w takim razie i jego zdystansuję, ażeby dogodzić pańskiemu kaprysowi. Wokulski wstał. - Dziękuję panu - rzekł - za parę słów szczerszych. Ma pan rację, ale i ja mam moje racje... Pienišdze przyniosę panu jutro; teraz do widzenia. - Żal mi pana - odpowiedział adwokat, œciskajšc go za rękę. - Dlaczegóż to? - Dlatego, panie, że kto chce zdobyć, musi zwyciężyć, zdusić przeciwnika, nie zaœ karmić go z własnej spiżarni. Popełniasz pan błšd, który cię raczej odsunie, aniżeli zbliży do celu. - Myli się pan. - Romantyk!... romantyk!... - powtarzał adwokat z uœmiechem. Wokulski wybiegł z domu adwokata i wsiadłszy w dorożkę, kazał się wieŸć w stronę ulicy Elektoralnej. Był zirytowany tym, że adwokat odkrył jego tajemnicę, i tym, że krytykował jego metodę postępowania. Naturalnie, że kto chce zdobyć, musi zdusić przeciwnika; ależ tu zdobyczš miała być panna Izabela!... Wysiadł przed niepozornym sklepikiem, nad którym wisiał czarny szyld z żółtawym napisem: "Kantor wekslu i loterii S. Szlangbauma". Sklep był otwarty; za kontuarem, obitym blachš i od publicznoœci oddzielonym drucianš siatkš, siedział stary Żyd z łysš głowš i siwš brodš, jakby przylepionš do "Kuriera". - Dzień dobry, panie Szlangbaum! - zawołałWokulski. Żyd podniósł głowę i z czoła zsunšł okulary na oczy. - Ach, to pan dobrodziej?...- odparł œciskajšc go za rękę. - Co to, czy już i pan potrzebuje pieniędzy?... - Nie - odpowiedział Wokulski rzucajšc się na wyplatane krzesło przed kontuarem. A ponieważ wstyd mu było od razu objaœnić, po co przyszedł, więc spytał: - Cóż słychać, panie Szlangbaum? - le! - odpowiedział starzec. - Na Żydów zaczyna się przeœladowanie. Może to i dobrze. Jak nas będš kopać i pluć, i dręczyć, wtedy może upamiętajš się i te młode Żydki, co jak mój Henryk poubierali się w surduty i nie zachowujš swoje religie.- Kto was przeœladuje! - odparł Wokulski. - Pan chce dowody?... - spytał Żyd. - Ma pan dowód w ten "Kurieru". Ja onegdaj posłałem do nich szaradę. Pan zgaduje szarady?... Posłałem takš: Pierwsze i drugie - to zwierz kopytkowy, Pierwsze i trzecie - ozdabia damskie głowy; Wszystkie razem na wojnie strasznie goni, Niech nas Pan Bóg od tego zabroni. Pan wie, co to?... Pierwsze i drugie - to jest: ko-za; pierwsze i trzecie - to jest ko-ki, a wszystkie - to sš: Ko-za-ki. A pan wie, co oni mi odpisali?... Zaraz... Podniósł "Kurier" i czytał: - "Odpowiedzie od redakcje. Panu W. W. Encyklopedie większe Orgelbranda..." Nie to... "Panu Motylkowi. Frak kładzie się..." Nie to... A, jest!... "Panu S. Szlangbaumowi: Pańska szarada polityczna nie jest gramatyczna." - Proszę pana: co tu jest z polityki? Żebym ja napisał szarade o Dizraeli albo o Bismarck, to byłaby polityka,ale o Kozaki to przecie nie jest polityka, tylko wojskowoœć. - Ale gdzież w tym przeœladowanie Żydów,? - spytał Wokulski. - Zaraz powiem. Pan sam musiał bronić od przeœladowcy mego Henryka; ja to wszystko wiem, choć nie on mi mówił. A teraz o szaradę. Jak ja pół roku temu odniosłem mojš szaradę do pana Szymanowskiego, to on mnie powiedział: "Panie Szlangbaum, my te szarade drukować nie będziemy, ale ja panu radzę, co lepiej byœ pan pisał szarade, aniżeli brał procentów." A ja mówię: "Panie redaktorze, jak mnie pan da tyle za szarady, co ja mam z procenty, to ja będę pisał." A pan Szymanowski na to: "My, panie Szlangbaum, nie mamy takie pienišdze,żeby za pańskie szarady płacić." To powiedział sam pan Szymanowski, słyszy pan? Nu, a oni mnie dzisiaj piszš w "Kurierku", że to niepolitycznie i niegramatycznie!... Jeszcze pół roku temu gadali inaczej. A co teraz drukujš w gazety na Żydków!... Wokulski słuchał historii o przeœladowaniu Żydów, patrzšc na œcianę, gdzie wisiała tabelka loteryjna, i bębnišc palcami w kontuar. Ale myœlał o czym innym i wahał się. - Więc cišgle zajmujesz się szaradami, panie Szlangbaum?- spytał. Co to ja!... - odparł stary Żyd. - Ale ja, panie, mam po Henryku wnuczka, co mu dopiero dziewięć lat, i niech no pan słucha, jaki on do mnie w tamten tydzień list napisał. "Mój dziadku- on pisał, ten mały Michaœ - ja potrzebujetakie szarade: Pierwsze znaczy dół, drugie - przeczenie. Wszystko razem kortowe odzienie. A jak dziadzio - on pisał, Michaœ - zgadnie, to niech mi dziadzio przyszłe szeœć rubli naten kortowy interes." Ja się rozpłakałem, panie Wokulski, jakiem przeczytał. Bo ten pierwszy, dół, to znaczy: spód, a przeczenie to jest nie - a wszystkie razem to sš spodnie. Ja się spłakałem, panie Wokulski, co takie mšdre dziecko przez upartoœć Henryka chodzi bez spodnie. Ale jamu odpisałem: "Mój kochaneczku. Bardzo jestem kontent, że ty od dziadusia nauczyłeœ się układać szarady. Ale żebyœ ty jeszcze nauczył się oszczędnoœci, to ja tobie na te kortowe odzienie posyłam tylko cztery ruble. A jak ty się będziesz dobrze uczył, to ja tobie po wakacje sprawie takieszarade: Pierwsze znaczy po niemiecku usta, drugie godzina. Wszystkie kupuje się dziecku - jak do gimnazje chodzić zaczyna. To znaczy: mund-ur; pan od razu zgadł, panie Wokulski? - Więc i cała pańska rodzina bawi się szaradami? - wtršcił Wokulski. - Nie tylko moja - odpowiedział Szlangbaum.- U nas, panie, niby u Żydów, jak się młodzizejdš, to oni nie zajmujš się, jak u państwo, tańcami, komplementami, ubiorami, głupstwami, ale oni albo robiš rachunki, albo oglšdajš uczone ksišżki, jeden przed drugim zdaje egzamin albo rozwišzujš sobie szarady, rebusy, szachowe zadanie. U nas cišgle jest zajęty rozum i dlatego Żydzi majš rozum, i dlatego, niech się pan nie obrazi, oni cały œwiat zawojujš. U państwa wszystko się robi przez te sercowe goršczke i przez wojne, a u nas tylko przez mšdroœć i cierpliwoœć. Ostatnie wyrazy uderzyły Wokulskiego. On przecież zdobywał pannę Izabelę mšdroœciši cierpliwoœciš... Jakaœ otucha wstšpiła mu w serce, przestał wahać się i nagle rzekł: - Mam do pana proœbę, panie Szlangbaum... - Pańskie proœbe tyle znaczy dla mnie co rozkaz, panie Wokulski. - Chcę kupić dom Łęckiego... - Znam go. On pójdzie za szeœćdziesišt parętysięcy. - Chcę, żeby poszedł za dziewięćdziesišt tysięcy, i potrzebuję kogoœ, kto by licytował do tej sumy. Żyd szeroko otworzył oczy. - Jak to?... Pan chce zapłacić drożej o trzydzieœci tysięcy rubli?... spytał. - Tak. - Przepraszam, ale nie rozumiem. Bo żeby panu dom sprzedawali, a Łęcki chciał jego kupić, wtedy pan miałby interes podbijać cenę. Ale jak pan kupuje, to pan ma interes zniżyć wartoœć... - Mam interes zapłacić drożej. Starzec potrzšsnšł głowš i odezwał się pochwili: - Żebym ja pana nie znał, tobym myœlał, żepan robi zły interes; ale że ja pana znam, więc ja sobie myœlę, co pan robi... dziwny interes. Nie tylko pan zakopuje w mury gotówkę i traci na tym z dziesięć procentów rocznie, ale jeszcze chce pan zapłacić trzydzieœci tysięcy rubli więcej... Panie Wokulski - dodał bioršc go za rękę - nie zrób pan takie głupstwo. Ja pana proszę... Stary Szlangbaum pana prosi... - Wierz mi pan, że dobrze na tym wyjdę...Żyd nagle podniósł palec do czoła. Błysnęły mu oczy i zęby białe jak perły. - Cha! Cha!... - zaœmiał się. - Nu, jaki ja jużstary jestem, żem od razu tego nie pomiarkował. Pan panu Łęckiemu da trzydzieœci tysięcy rubli... a on panu ułatwi interes może na sto tysięcy rubli... Git!... Ja panu dam licytanta, co on za piętnaœcie rubelków podbije cenę domu. Bardzo porzšdny pan, katolik, tylko jemu nie możnadawać wadium do ręki... Ja panu dam jeszcze jakie dystyngowane dame, co takżeza dziesięć rubelków będzie podbijać... Ja mogę dać jeszcze z parę Żydki, po pięć 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż“Prc ”Ânc •0Qc –+[ —Ü.‡c €˜c=î rubelków... Zrobi się taka licytacja, co pan może zapłacić za ten dom choćby sto pięćdziesišt tysięcy i nikt nie zmiarkuje, jaki jest interes... Wokulskiemu było trochę przykro. - W każdym razie sprawa zostaje między nami - rzekł. - Panie Wokulski - odparł Żyd uroczyœcie - ja myœlę, że pan nie potrzebował to powiedzieć. Pański sekret to mój sekret. Pan ujšł się za mój Henryczek, pan nie przeœladuje Żydów... Pożegnali się i Wokulski wrócił do swego mieszkania. Tam zastał już Maruszewicza, z którym pojechał do rajtszuli obejrzeć kupionš klacz. Rajtszula składała się z dwu połšczonych ze sobš budynków, tworzšcych jednš całoœć w formie szlify. W częœci okršgłej mieœcił się maneż, w prostokštnej stajnie. W chwili gdy Wokulski z Maruszewiczem weszli tam, odbywała się lekcja konnej jazdy. Czterech panów i jedna dama jeŸdzili, koń za koniem, wzdłuż œcian maneżu; na œrodku stał dyrektor zakładu, mężczyzna z minš wojskowš, w granatowejkurtce, białych obcisłych spodniach i wysokich butach z ostrogami. Był to pan Miller; komenderował jeŸdŸcami pomagajšcsobie w tej czynnoœci długim batem, którym od czasu do czasu podcinał Ÿle manewrujšcego konia, przy czym krzywił się jeŸdziec. Wokulski zauważył naprędce, że jeden z panów, który jeŸdził bez strzemion, trzymajšc prawš rękę za plecami, ma minę łobuza, że drugi z nich pragnie zajšć na koniu stanowisko œrodkujšce między szyjš a zadem, a czwarty wyglšda tak, jakby w każdej chwiliusiłował zsišœć z konia i już do końca życia nie ćwiczyć się w ekwitacji. Tylko dama w amazonce jeŸdziła œmiało i zręcznie, co Wokulskiemu nasunęło myœl, że na œwiecie nie ma dla kobiet pozycji ani niewygodnej, ani niebezpiecznej. Maruszewicz zapoznał swego towarzysza zdyrektorem. - Właœnie czekałem na panów i natychmiastsłużę. Panie Szulc!... Wbiegł pan Szulc, młody blondyn, odziany również w granatowš kurtkę, lecz jeszcze wyższe buty i obciœlejsze spodnie. Z wojskowym ukłonem wzišł do ręki symbol dyrekrorskiej władzy i zanim Wokulski opuœcił maneż, przekonał się, że Szulc mimo młodego wieku energiczniej włada batem aniżeli sam dyrektor. Drugi bowiem pan aż syknšł, a czwarty rozpoczšł formalnš kłótnię. - Pan - rzekł dyrektor do Wokulskiego - przyjmuje klacz barona ze wszelkimi przynależnoœciami: siodłami, derami i tam dalej?... - Naturalnie. - W takim razie mam u pana szeœćdziesišt rubli za stajnię, której pan Krzeszowski nieopłacił. - Trudna rada. Weszli do stajenki widnej jak pokój, nawet ozdobionej dywanami, niezbyt zresztš cennymi. Żłób był nowy i pełny, drabina toż samo, na podłodze leżała œwieża słoma. Pomimo to bystre oko dyrektora dojrzało jakšœ niestosownoœć, krzyknšł bowiem: - Cóż to za porzšdek. panie Ksawery, do stupar diabłów!... Czy i w pańskiej sypialni konserwujš się takie rzeczy? Drugi pomocnik dyrektora ukazał się tylko na chwilę. Spojrzał, zniknšł i z korytarza zawołał: - Wojciech!... do stu tysięcy diabłów... Zarazmi zrób porzšdek, bo ci to wszystko każę położyć na stole... - Szczepan!... cholero jakiœ... - odezwał się trzeci głos za przepierzeniem. - Jak mi jeszcze raz, pieskie nasienie, tak stajnię zostawisz, to ci każę zbierać zębami... Jednoczeœnie rozległo się kilka tępych uderzeń, jakby ktoœ pochwycił kogoœ drugiego za głowę i uderzał niš o œcianę. Niebawem zaœ przez okno stajni zobaczył Wokulski młodzieńca z metalowymi guzikamiprzy kurtce, który wybiegł na podwórze pomiotłę i znalazłszy takowš, mimochodem zwalił przez łeb gapišcego się Żydka. Jako przyrodnik, podziwiał Wokulski tę nowš formę prawa zachowania siły, gdzie gniew dyrektora w tak szczególny sposób zawędrował aż do istoty znajdujšcej się poza rajtszulš. Tymczasem dyrektor kazał wyprowadzić klacz na korytarz. Było to piękne zwierzę na cienkich nóżkach, z małš główkš i oczyma, z których przeglšdał dowcip i rzewnoœć. Klaczka w przechodzie zwróciła się do Wokulskiego, wšchajšc go i chrapišc,jakby w nim odgadła pana. - Już pana poznała - rzekł dyrektor. - Niech jej pan da cukru... Piękna klacz!... To mówišc wydobył z kieszeni kawałek brudnej substancji, nieco zalatujšcej tytuniem. Wokulski podał to klaczy, która bez namysłu zjadła. - Zakładam się o pięćdziesišt rubli, że wygra! - zawołał dyrektor. - Trzyma pan? - Owszem - odpowiedział Wokulski. - Wygra niezawodnie. Dam doskonałego dżokeja, a ten poprowadzi jš według mojejinstrukcji. Ale gdyby została przy baronie Krzeszowskim, niech mnie piorun trzaœnie, przywlokłaby się trzecia do mety. Zresztš nawet nie trzymałbym jej na stajni... - Dyrektor jeszcze nie może uspokoić się - wtršcił ze słodkim uœmiechem Maruszewicz. - Uspokoić się!... - krzyknšł dyrektor czerwieniejšc z gniewu.- No, niech pan Wokulski osšdzi, czy mogę nadal utrzymywać stosunki z człowiekiem, który opowiadał, że ja sprzedałem w Lubelskie konia, co miał koler!... Takich rzeczy - wołał, coraz mocniej podnoszšc głos - nie zapomina się, panie Maruszewicz. I gdyby hrabia nie załagodził afery, pan Krzeszowski miałby dziœ kulę w udzie... Ja sprzedałem konia, co miał koler!... Żebym miał zapłacić od siebie sto rubli, klacz wygra... Żeby miała paœć... Przekona się panbaron... Koń miał koler!... Cha! Cha! Cha!... - wybuchnšł demonicznym œmiechem dyrektor. Po obejrzeniu klaczy panowie udali się do kancelarii, gdzie Wokulski uregulował należne rachunki, przysięgajšc sobie nie mówić o żadnym koniu, że ma koler. Na pożegnanie zaœ odezwał się: - Czy nie mógłbym, dyrektorze, wprowadzić tę klacz na wyœcigi bezimiennie? - Zrobi się. - Ale... - O! niech pan będzie spokojny - odparł dyrektor, œciskajšc go za rękę. - Dla dżentelmena dyskrecja jest pierwszš cnotš.Spodziewam się, że i pan Maruszewicz... - O!... - potwierdził Maruszewicz, trzęsšc głowš i rękš w taki sposób, że o tajemnicypogrzebanej w jego piersiach nic można było wštpić. Wracajšc obok maneżu Wokulski znowu usłyszał trzaœnięcie batem, po którym czwarty pan znowu rozpoczšł kłótnię z zastępcš dyrektora. - To jest niedelikatnoœć, mój panie!... - krzyczał czwarty. - Odzienie mi popęka... - Wytrzyma - odparł flegmatycznie pan Szulc, trzaskajšc batem w kierunku drugiego pana. Wokulski opuœcił rajtszulę. Gdy, pożegnawszy się z Maruszewiczem, siadał w dorożkę, przyszła mu szczególna myœl do głowy: "Jeżeli ta klacz wygra, to panna Izabela pokocha mnie..." I nagle zawrócił się; jeszcze przed chwilš obojętne zwierzę stało mu się sympatycznym i interesujšcym. Wchodzšc powtórnie do stajenki, usłyszał znowu charakterystyczny łoskot głowy ludzkiej uderzanej o œcianę. Jakoż istotnie z sšsiedniego przedziału wybiegł mocno zarumieniony chłopak stajenny, Szczepan, zwłosami ułożonymi w taki wicherek, jakby mu dopiero co wyjęto z nich rękę, a zaraz po nim ukazał się i furman, Wojciech, który ocierał o kurtkę nieco zatłuszczone palce. Wokulski dał starszemu trzy ruble, młodszemu rubla i obiecał im na przyszłoœć gratyfikacje, byle tylko klaczkanie miała krzywdy. - Będę jej, panie, doglšdał lepiej niż własnej żony - odpowiedział Wojciech z niskim ukłonem. - Ale i stary jej nie skrzywdzi, owszem... Na wyœcigu, panie, pójdzie kobyłka jak szkło... Wokulski wszedł do stajenki i z kwadrans przypatrywał się klaczy. Niepokoiły go jej delikatne nóżki i sam drżał na widok dreszczów przebiegajšcych jej aksamitnš skórę, myœlał bowiem, że może zachorować. Potem objšł jš za szyję, a gdyoparła mu na ramieniu główkę, całował jšiszeptał: - Gdybyœ ty wiedziała, co od ciebie zależy!...gdybyœ wiedziała... Odtšd po parę razy na dzień jeŸdził do maneżu, karmił klacz cukrem i pieœcił się zniš. Czuł, że w jego realnym umyœle zaczyna kiełkować coœ jakby przesšd. Uważał to za dobrš wróżbę, gdy klacz witała go wesoło, lecz gdy była smutna, niepokój poruszał mu serce. Już bowiem, jadšc do maneżu, mówił sobie: "Jeżeli zastanę jš wesołš, to mnie panna Izabela pokocha." Niekiedy budził się w nim rozsšdek; wówczas opanowywał go gniew i pogarda dla samego siebie. "Cóż to - myœlał - czy moje życie ma zależeć od kaprysu jednej kobiety?... Czy nie znajdę stu innych?... Alboż pani Meliton nie obiecywała, że mnie zapozna z trzema, z czterema równie pięknymi?... Raz, do licha, muszę się ocknšć!..."Ale zamiast ocknšć się, coraz głębiej zapadał w opętanie. Zdawało mu się w chwilach œwiadomoœci, że na ziemi jeszcze chyba istniejš czarodzieje i że jeden z nich rzuciłna niego klštwę. Wtedy mówił z trwogš: "Ja nie jestem ten sam... Ja robię się jakimœ innym człowiekiem... Zdaje mi się, że mi ktoœ zamienił duszę!..." Chwilami znowu zabierał w nim głos przyrodnik i psycholog: "Oto - szeptał mu gdzieœ w głębi mózgu - oto jak mœci się natura za pogwałcenie jej praw. Za młodu lekceważyłeœ serce, drwiłeœ z miłoœci, sprzedałeœ się na męża starej kobiecie, a teraz masz!... Przez długie lata oszczędzany kapitał uczuć zwraca ci się dziœ z procentem..." "Dobrze to - myœlał - ale w takim razie powinienem zostać rozpustnikiem; dlaczegóżwięc myœlę o niej jednej?" "Licho wie - odpowiadał oponent. - Może właœnie ta kobieta najlepiej nadaje się do ciebie. Może naprawdę, jak mówi legenda, dusze wasze stanowiły kiedyœ, przed wiekami, jednš całoœć..." "Więc i ona powinna by mnie kochać... - mówił Wokulski. A potem dodawał: - Jeżeli klacz wygra na wyœcigach, będzie to znakiem, że mnie panna Izabela pokocha... Ach! stary głupcze, wariacie, do czego ty dochodzisz?..."Na parę dni przed wyœcigamizłożył mu w mieszkaniu wizytę hrabia- Anglik, z którym zaznajomił się podczas sesji u księcia. Po zwykłym powitaniu hrabia usiadł sztywnie na krzeœle i rzekł: - Z wizytš i z interesem - t e k!...Czy wolno?... - Służę hrabiemu. - Baron Krzeszowski - cišgnšł hrabia - którego klacz nabył pan, zresztš najzupełniej prawidłowo - t e k - oœmiela się najuprzejmiej prosić pana o ustšpienie mu jej. Cena nie stanowi nic... Baron porobiłduże zakłady... Proponuje tysišc dwieœcie rubli... Wokulskiemu zrobiło się zimno; gdyby sprzedał klacz, panna Izabela mogłaby nimpogardzić. - A jeżeli i ja mam moje widoki na tę klacz, panie hrabio? - odparł. - W takim razie pan ma słuszne pierwszeństwo, tek - wycedził hrabia. - Zdecydował pan kwestię - rzekł Wokulski z ukłonem. - Czy tek?... Bardzo żałuję barona, ale pańskie prawa sš lepsze. Wstał z krzesła jak automat na sprężynach, pożegnawszy się, dodał: - Kiedyż do rejenta, drogi panie, z naszš spółkš?... Namyœliwszy się, przystępuję z pięćdziesięcioma tysišcami rubli... Tek. - To już zależy od panów. - Bardzo pragnšłbym widzieć ten kraj kwitnšcym i dlatego, panie Wokulski, posiada pan całš mojš sympatię i szacunek,tek, bez względu na zmartwienie, jakie pan robi baronowi. Tek, był pewnym, że mu panustšpi konia... - Nie mogę. - Pojmuję pana - zakończył hrabia. - Szlachcic, choćby się odział w skórę przemysłowca, musi wyleŸć z niej przy lada okazji. Pan zaœ, proszę mi wybaczyć œmiałoœć, jesteœ przede wszystkim szlachcicem, i to w angielskiej edycji, jakim każdy z nas być powinien. Mocno uœcisnšł mu rękę i wyszedł. Wokulski przyznawał w duszy, że ten oryginał, udajšcy marionetkę, ma jednak dużo sympatycznych przymiotów. "Tak - szepnšł - z tymi panami przyjemniejżyć aniżeli z kupcami. Oni sš naprawdę ulepieni z innej gliny..." A potem dodał: "I dziwić się, że panna Izabela pogardza takim jak ja, wychowawszy się wœród takich jak oni... No, ale co oni robiš na œwiecie i dla œwiata?... Szanujš ludzi, którzy mogš dać piętnasty procent od ich kapitałów... To jeszcze nie zasługa." "Tam do licha! - mruknšł, strzelajšc z palców - a skšd oni wiedzš, że ja kupiłem klacz?... Bagatela!... przecież kupiłem jš od pani Krzeszowskiej za poœrednictwem Maruszewicza... Zresztš za często bywam w maneżu, wie o mnie cała służba... Eh! zaczynam już palić głupstwa, jestem nieostrożny... Nie podobał mi się ten Maruszewicz..." ROZDZIAŁ TRZYNASTY WIELKOPAŃSKIE ZABAWY Nareszcie nadszedł dzień wyœcigów, pogodny, ale nie goršcy; właœnie jak potrzeba. Wokulski zerwał się o pištej i natychmiast pojechał odwiedzić swojš klacz. Przyjęła go doœć obojętnie, ale była zdrowa, a pan Miller pełen otuchy: - Co?... - œmiał się, tršcajšc Wokulskiego wramię. - Palisz się pan, co?... Ocknšł się w panu sportsmen!... My, panie, przez cały czas wyœcigów jesteœmy w goršczce. Nasz zakładzik o pięćdziesišt rubli stoi, co?... Jakbym je miał w kieszeni; mógłbyœ je pannatychmiast zapłacić. - Zapłacę z największš przyjemnoœciš - odparł Wokulski i myœlał: "Czy klacz wygra?... czy go panna Izabela kiedy pokocha? czy się coœ nie stanie?... A jeżeli klacz złamie nogę!..." Ranne godziny wlokły mu się, jakby do nich zaprzężono woły. Wokulski na chwilę tylko wpadł do sklepu, przy obiedzie nie mógł jeœć, potem poszedł do Saskiego Ogrodu cišgle myœlšc: "Czy klacz wygra i czy go panna Izabela pokocha?..." Przemógł się jednak i wyjechał z domu dopiero około pištej. W Alejach Ujazdowskich był już taki natłok powozów i dorożek, że miejscami należało jechać stępa, przy rogatce zaœ utworzył się formalny zator i musiał czekać z kwadrans, pożerany niecierpliwoœciš, zanim ostatecznie powóz jego wydostał się na mokotowskie pola. Na skręcie drogi Wokulski wychylił się i przez mgłę żółtawego kurzu, który gęsto osiadałmu twarz i odzienie, przypatrywał się wyœcigowemu polu. Plac wydawał mu się dzisiaj nieskończenie wielkim i przykrym, jakby nad nim unosiło się widmo niepewnoœci Z daleka przed sobš widział długi sznur ludzi uszykowanych w półkole, które cišgle zwiększało się dopływajšcymi gromadami. Nareszcie dojechał na miejsce i znowu upłynęło z dziesięć minut, nim służšcy powrócił z kasy z biletem. Dokoła powozu tłoczyła się ciżba bezpłatnych widzów i huczał gwar tysišca głosów, a Wokulskiemu zdawało się, że wszyscy mówiš tylko o jego klaczy i drwiš z kupca, który bawi się w wyœcigi. Nareszcie powóz puszczono wewnštrz toru.Wokulski zeskoczył na ziemię i pobiegł do swej klaczy, usiłujšc zachować powierzchownoœć obojętnego widza. Po długim szukaniu znalazł jš na œrodku wyœcigowego placu, a przy niej panów Millera i Szulca tudzież dżokeja z wielkim cygarem w ustach, w czapce żółtej z niebieskim i w paltocie narzuconym na ramiona. Jego klacz wobec ogromnego placui niezliczonych tłumów wydała mu się tak małš i mizernš, że zdesperowany chciał wszystko rzucić i wracać do domu. Ale panowie Miller i Szulc mieli fizjognomie jaœniejšce nadziejš. - Nareszcie jest pan - zawołał dyrektor maneżu i wskazujšc oczyma na dżokeja dodał: - Zapoznam panów: pan Yung, najznakomitszy w kraju dżokej - pan Wokulski. Dżokej podniósł dwa palce do żółto-niebieskiej czapki, a wyjšwszy drugš rękš cygaro z ust, plunšł przez zęby. Wokulski przyznał w duchu, że tak chudegoitak małego człowieka jeszcze w życiu nie widział. Zauważył przy tym, że dżokej oglšda go jak konia: ode łba do pęcin, i wykonywa krzywymi nogami ruchy, jakby miał zamiar wsišœć i przejechać się na nim.- Niechże pan powie, panie Yung, czy nie wygramy? - spytał dyrektor. - Och! - odpowiedział dżokej. - Tamte dwa konie sš niezłe, ale nasza klacz znakomita -mówił dyrektor. - Och! - potwierdził dżokej. Wokulski odprowadził go na stronę i rzekł: - Jeżeli wygramy, będę panu winien pięćdziesišt rubli ponad umowę. - Och! - odparł dżokej, a przypatrzywszy się Wokulskiemu, dodał: - Pan jest czysty krew sportsmen, ale jeszcze pan trochu goršczkuje. Na przyszły rok będzie spokojniejszy. Znowu plunšł na długoœć konia i poszedł w stronę trybuny, a Wokulski, pożegnawszy panów Millera i Szulca, popieœciwszy klaczkę, wrócił do swego powozu. Teraz zaczšł szukać panny Izabeli. Obszedł długi łańcuch powozów ustawionych wzdłuż toru, przypatrywał siękoniom, służbie, zaglšdał pod parasolki damom, ale panny Izabeli nie dostrzegł. "Może nie przyjedzie?" - szepnšł i zdawałomu się, że cały ten plac napełniony ludŸmi zapada wraz z nim pod ziemię. Miał też po co wyrzucać tyle pieniędzy, jeżeli jej tu niebędzie! A może pani Meliton, stara intrygantka, okłamała go na spółkę z Maruszewiczem?... mogę dać jeszcze z parę Żydki, po pięć 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż™PTc š¤á c ›…¤ c œ)*ą c Ú7‘6 Wszedł na schodki wiodšce do trybuny sędziów i oglšdał się na wszystkie strony. Na próżno. Gdy schodził stamtšd, zatamowali mu drogę dwaj tyłem stojšcy panowie, z których jeden, wysoki, z wszelkimi cechami sportsmena, mówił podniesionym głosem: - Czytajšc od dziesięciu lat, jak łajš nas zazbytki, już chciałem poprawić się i sprzedać stajnię. Tymczasem widzę, że człowiek, który wczoraj dorobił się majštku, dziœ puszcza konia na wyœcigach...Ha! myœlę, toœcie wy takie ptaszki?... Nas moralizujecie, a gdy się uda, robicie to samo?.. Otóż nie poprawię się, nie sprzedamstajni, nie... Jego towarzysz, spostrzegłszy Wokulskiego, tršcił mówcę, który nagle urwał. Korzystajšc z chwili Wokulski chciałich minšć, ale wysoki pan zatrzymał go. - Przepraszam - odezwał się, dotykajšc kapelusza - że oœmieliłem się robić tego rodzaju uwagi... Jestem Wrzesiński... - Z przyjemnoœciš słuchałem ich - odpowiedział z uœmiechem Wokulski - ponieważ w duchu mówię sobie to samo. Zresztš - staję na wyœcigach pierwszy i ostatni raz w życiu. Podali sobie ręce z wysokim sportsmenem, który, gdy Wokulski odsunšł się na parę kroków, mruknšł: - Dziarski chłop... Teraz dopiero Wokulski kupił program i z uczuciem jakby wstydu czytał, że w trzeciej gonitwie biega klacz Sułtanka po Alim i Klarze, należšca do X. X., jeżdżona przez dżokeja Yunga w żółtej kurtce z niebieskimi rękawami. Nagroda trzysta rubli; koń wygrywajšcy ma być na miejscu sprzedany. "Oszalałem!" - mruknšł Wokulski, dšżšc w stronę galerii. Myœlał, że chyba tam jest panna Izabela, i projektował, że natychmiast wróci do domu, jeżeli jej nie znajdzie. Opanował go pesymizm. Kobiety wydawały mu się brzydkimi, ich barwne stroje dzikimi, ich kokieteria wstrętnš. MężczyŸni byli głupi, tłum ordynaryjny, muzyka wrzaskliwa. Wchodzšc na galerię, œmiał sięz jej skrzypišcych schodów i starych œcian,na których było widać œlady deszczowych zacieków. Znajomi kłaniali mu się, kobiety uœmiechały się do niego, tu i owdzie szeptano: "Patrz! patrz!..." Ale on nie uważał. Stanšł na najwyższej ławie galeriiiponad pstrym a huczšcym tłumem patrzył przez lornetę na drogę, aż het pod rogatkę,widzšc tylko kłęby żółtego kurzu. "Co te galerie robiš przez cały rok?" - myœlał. I przywidziało mu się, że na próchniejšcych ławach zasiadajš tu co noc wszyscy zmarli bankruci, pokutujšce kokoty, wszelkiego stanu próżniacy i utracjusze, których wypędzono nawet z piekła, i przy smutnym blasku gwiazd przypatrujš się wyœcigom szkieletów koni, które poginęły na tym torze. Zdawało mu się, że nawet w tej chwili widzi przed sobšzbutwiałe stroje i czuje zapach stęchlizny. Zbudził go okrzyk tłumu, dzwonek i brawo... To odbył się pierwszy wyœcig. Nagle spojrzał na tor i zobaczył wjeżdżajšcy do szranków powóz hrabiny. Siedziały hrabina z prezesowš, a na przodzie pan Łęcki z córkš. Wokulski sam nie wiedział, kiedy zbiegł z galerii i kiedy wszedł do koła. Kogoœ potršcił, ktoœ pytał go o bilet... Pędził prosto przed siebie i od razu wpadł na powóz. Lokaj hrabiny ukłonił mu się z kozła, a pan Łęcki zawołał: - Otóż i pan Wokulski!... Wokulski przywitał się z paniami, przy czym prezesowa znaczšco œcisnęła go za rękę, a pan Łęcki spytał: - Czy naprawdę kupiłeœ, panie Stanisławie, klacz Krzeszowskiego? - Tak jest. - No, wiesz co, żeœ mu spłatał figla, a mojej córce zrobiłeœ miłš niespodziankę... Panna Izabela zwróciła się do niego z uœmiechem. - Założyłam się z ciociš - rzekła - że baron nie utrzyma swojej klaczy do wyœcigów i wygrałam, a drugi raz założyłam się z paniš prezesowš, że klacz wygra... Wokulski okršżył powóz i zbliżył się do panny Izabeli, która mówiła dalej: - Naprawdę to przyjechałyœmy tylko na tenwyœcig: pani prezesowa i ja. Bo ciocia udaje, że gniewa się na wyœcigi... Ach, panie, pan musi wygrać... - Jeżeli pani zechce, wygram - odparł Wokulski, patrzšc na niš ze zdumieniem... Nigdy nie wydała mu się tak pięknš jak teraz w wybuchu niecierpliwoœci. Nigdy też nie marzył, ażeby rozmawiała z nim tak łaskawie. Spojrzał po obecnych. Prezesowa była wesoła, hrabina uœmiechnięta, pan Łęcki promieniejšcy. Na koŸle lokaj hrabiny półgłosem zakładał się z furmanem, że Wokulski wygra. Dokoła nich kipiały œmiech i radoœć. Radował się tłum, galerie, powozy; kobiety w barwnych strojach były piękne jak kwiaty i ożywione jak ptaki. Muzyka grała fałszywie, ale raŸnie; konie rżały, sportsmeni zakładali się, przekupniezachwalali piwo, pomarańcze i pierniki. Radowało się słońce, niebo i ziemia, a Wokulski poczuł się w tak dziwnym nastroju, że chciałby wszystko i wszystkich porwać w objęcia. Odbył się drugi wyœcig, muzyka znowu zagrała. Wokulski pobiegł do trybuny, a spotkawszy Yunga, który z siodłem w ręku powracał w tej chwili od wagi, szepnšł mu:- Panie Yung, musimy wygrać... Sto rubli nadumowę... Niech bodaj klacz padnie... - Och!... - jęknšł dżokej, przypatrujšc mu się z odcieniem chłodnego podziwu. Wokulski kazał dojechać swemu powozowi bliżej hrabiny i wrócił do pań. Uderzyło go to, że przy nich nikt nie stał. Wprawdzie marszałek i baron zbliżyli się do ich powozu, ale obojętnie przyjęci przez pannę Izabelę niebawem odsunęli się. Lecz młodzież kłaniała się z daleka i omijała. "Rozumiem - pomyœlał Wokulski. - Oziębiła ich wiadomoœć o licytacji domu. A teraz - dodał w duchu, patrzšc na pannę Izabelę - przekonaj się, kto naprawdę kocha ciebie, nie twój majštek". Zadzwoniono na trzeci wyœcig. Panna Izabela stanęła na siedzeniu; na twarz jej wystšpiły rumieńce. O parę kroków od niej przejechał na Sułtance Yung z minš człowieka, który się nudzi. - Spraw się dobrze, ty œliczna!... - zawołała panna Izabela. Wokulski wskoczył do swego powozu i otworzył lornetę. Był tak pochłonięty wyœcigiem, że na chwilę zapomniał o pannieIzabeli. Sekundy rozcišgały mu się w godziny; zdawało mu się, że jest przywišzany do trzech koni majšcych się œcigać i że każdy ich ruch niepotrzebny szarpie mu ciało. Uważał, że jego klacz niema doœć ognia i że Yung jest zanadto obojętny. Mimo woli słyszał rozmowy otaczajšcych go: - Yung weŸmie... - Ale... Przypatrz się pan temu gniademu... - Dałbym dziesięć rubli, żeby Wokulski wygrał... Utarłby nosa hrabiom... - Krzeszowski wœciekłby się... Dzwonek. Trzy konie z miejsca ruszyły cwałem. - Yung na przodzie... - To właœnie głupstwo... - Już minęli zakręt... - Pierwszy zakręt, a gniady tuż za nim. - Drugi... Znowu wysunšł się... - Ale gniady idzie... - Pšsowa kurtka w tyle... - Trzeci zakręt... Ależ Yung nic sobie z nich nie robi... - Gniady dopędza... - Patrzcie!... patrzcie!... Pšsowy bierze gniadego... - Gniady na końcu... Przegrałeœ pan... - Pšsowy bierze Yunga... - Nie weŸmie, już ćwiczy konia... - Ale... ale... Brawo Yung!... Brawo Wokulski!... Klacz idzie jak woda!... Brawo!... - Brawo!... brawo!.:. Dzwonek. Yung wygra.. Wysoki sportsmen wzišł klacz za uzdę i zaprowadziwszy przed trybunę sędziów zawołał: - Sułtanka!... JeŸdziec Yung!... Właœciciel anonim... - Co to anonim... Wokulski... Brawo Wokulski!... - wrzeszczał tłum. - Właœciciel pan Wokulski! - powtórzył wysoki dżentelmen i odesłał klacz na licytację. Wœród tłumu zbudził się szalony zapał dla Wokulskiego. Jeszcze żaden wyœcig tak nie rozruszał widzów: cieszono się, że warszawski kupiec pobił dwu hrabiów. Wokulski zbliżył się do powozu hrabiny. PanŁęcki i damy starsze winszowały mu; pannaIzabela milczała. W tej chwili przybiegł wysoki sportsmen. - Panie Wokulski - rzekł - oto sš pienišdze. Trzysta rubli nagrody, oœmset za klacz, którš ja kupiłem... Wokulski z paczkš banknotów zwrócił się do panny Izabeli: - Czy pozwoli pani, ażebym na jej ręce złożył to dla ochrony pań?... Panna Izabela przyjęła paczkę z uœmiechemi przeœlicznym spojrzeniem. Wtem ktoœ potršcił Wokulskiego. Był to baron Krzeszowski. Blady z gniewu zbliżył się do powozu i wycišgajšc rękę do panny Izabeli, zawołał po francusku: - Cieszę się, kuzynko, że twoi wielbiciele triumfujš... Przykro mi tylko, że na mój koszt... Witam panie! - dodał, kłaniajšc się hrabinie i prezesowej. Twarz hrabiny powlokła się chmurš; pan Łęcki był zakłopotany, panna Izabela zbladła. Baron w impertynencki sposób osadził spadajšce mu binokle i cišgle patrzšc na pannę Izabelę mówił: - Tak jest... Mam szczególniejsze szczęœcie do wielbicieli kuzynki... - Baronie... - wtršciła prezesowa. - Przecież nie mówię nic złego... Mówię tylko, że mam szczęœcie do... Stojšcy za nim Wokulski dotknšł jego ramienia. - Słówko, panie baronie - rzekł. - Ach, to pan - odparł baron przypatrujšc mu się. Odeszli na bok. - Pan mnie potršcił, panie baronie... - Bardzo przepraszam... - To mi nie wystarcza... - Czyżby pan chciał satysfakcji? - spytał baron. - Właœnie. - W takim razie służę - rzekł baron, szukajšc biletu. - Ach, do licha! Nie wzišłem biletów... Może pan ma notatnik z ołówkiem, panie Wokulski?... Wokulski podał mu bilet i notatnik, w którym baron zapisał adres i swoje nazwisko nie omieszkawszy zrobić przy nimzakrętu. - Miło mi będzie - dodał, kłaniajšc się Wokulskiemu - dokończyć rachunku za mojšSułtankę... - Postaram się zadowolić pana barona. Rozstali się, wymieniajšc najpiękniejsze ukłony. - Rzeczywiœcie, awantura! - rzekł zmartwiony pan Łęcki, który widział wymianę grzecznoœci. Zirytowana hrabina kazała jechać do domu,nie czekajšc końca wyœcigów. Wokulski ledwo miał czas dopaœć powozu i pożegnać się z damami. Nim konie ruszyły, panna Izabela wychyliła się i podajšc Wokulskiemukońce palców, szepnęła: - Merci, monsieur... Wokulski osłupiał z radoœci. Był jeszcze najednym wyœcigu, nie widzšc, co się koło niego dzieje, i korzystajšc z pauzy, opuœciłtor. Prosto z wyœcigów Wokulski pojechał do Szumana. Doktór siedział przy otwartym oknie, w watowanym obdartym szlafroku, i robił korektę trzydziestostronicowej broszurki etnograficznej, do napisania której użył przeszło tysišca obserwacyj i czterech lat czasu. Była to rozprawa o kolorze i formie włosów ludnoœci zamieszkujšcej Królestwo Polskie. Uczony doktór głoœno twierdził, żepraca ta rozejdzie się najwyżej w kilkunastu egzemplarzach, ale po cichu - kazał odbić ich cztery tysišce i był pewnym drugiej edycji. Pomimo drwin ze swej ulubionej specjalnoœci i narzekań, iż nikogo nie interesuje, w głębi duszy Szuman wierzył, że w œwiecie ucywilizowanym nie ma człowieka, którego by w najwyższym stopniu nie interesowała kwestia koloru włosów i stosunki długoœci ich œrednic. I w tej właœnie chwili zastanawiał się, czyby na czele rozprawy nie należało napisać aforyzmu: "Pokaż mi twoje włosy, a powiem ci, kim jesteœ." Gdy Wokulski wszedł do jego pokoju i zmęczony upadł na kanapę, doktór zaczšł: - Co to za profany z tych korektorów... Mam tu paręset cyfr o trzech znakach dziesiętnych i wyobraŸ sobie, połowa jest błędna... Oni myœlš, że jakaœ tysišczna albo nawet setna częœć milimetra nic nie znaczy,a nie wiedzš, laiki, że tam właœnie mieœci się cały sens. Niech mnie diabli porwš, jeżeli w Polsce byłoby możliwym nie tylko wynalezienie, ale nawet drukowanie tablic logarytmicznych. Dobry Polak poci się już przy drugiej cyfrze dziesiętnej, przy pištejdostaje goršczki, a przy siódmej zabija go apopleksja... Cóż u ciebie słychać? - Mam pojedynek - odparł Wokulski. Doktór zerwał się z fotelu i tak prędko przybiegł do kanapy, że rozrzucone poły szlafroka robiły go podobnym do nietoperza. - Co?... pojedynek?! - krzyknšł z błyszczšcymi oczyma. - I może myœlisz, żepojadę z tobš w roli lekarza?... - Będę patrzył, jak dwu dudków strzela sobie we łby, i może jeszcze będę musiał którego z nich opatrywać?... Ani myœlę mieszać się do tych błazeństw!... - wrzeszczał chwytajšc się za głowę. - Zresztš nie jestem chirurgiem i od dawna pożegnałem się z medycynš... - Toteż nie będziesz lekarzem, tylko sekundantem. - A... to co innego - odparł doktór bez zajšknienia. - Z kimże?... - Z baronem Krzeszowskim. - Dobrze strzela! - mruknšł doktór, wysuwajšc dolnš wargę. - O cóż to? - Potršcił mnie na wyœcigach. - Na wyœci...? - A cóżeœ ty robił na wyœcigach?... - Puszczałem konia i nawet wzišłem nagrodę. Szuman uderzył się rękš w tył głowy i nagle rozsunšwszy Wokulskiemu jednš i drugš powiekę, zaczšł mu pilnie badać oczy. - Myœlisz, żem zwariował? - spytał go Wokulski. - Jeszcze nie. Czy to - dodał po chwili - mabyć żart, czy serio? - Zupełnie serio. Nie chcę absolutnie żadnych układów i proszę o ostre warunki. Doktór wrócił do swego biurka, usiadł, oparł brodę na ręku i rzekł po namyœle: - Spódnica, co?... Nawet koguty bijš się tylko... - Szuman... strzeż się!... - przerwał mu Wokulski zduszonym głosem, prostujšc się na kanapie. Doktór znowu przypatrzył mu się badawczo. - Więc już tak?... - mruknšł. - Dobrze. Będę twoim sekundantem. Masz rozbić łeb, rozbij go przy mnie; może ci co pomogę... - Przyœlę ci tu zaraz Rzeckiego - odezwał się Wokulski, œciskajšc go za rękę. Od doktora udał się do swego sklepu, krótko rozmówił się z panem Ignacym i wróciwszy do mieszkania, położył się przed dziesištš. Znowu spał jak kamień. Dlajego lwiej natury potrzebne były silne wzruszenia; przy nich dopiero dusza szarpana namiętnoœciš odzyskiwała równowagę. Na drugi dzień, około pištej po południu, Rzecki z Szumanem jechali już do hrabiego-Anglika, który był œwiadkiem Krzeszowskiego. Obaj przyjaciele Wokulskiego milczeli w drodze; raz tylko odezwał się pan Ignacy: - I cóż doktór na to wszystko? - To co już raz powiedziałem - odparł Szuman. - Zbliżamy się do pištego aktu. Jest to albo koniec dzielnego człowieka, albo poczštek całego szeregu głupstw... - Najgorszych, bo politycznych - wtršcił Rzecki. Doktór wzruszył ramionami i patrzył na drugš stronę dorożki; pan Ignacy ze swojš wiecznš politykš wydawał mu się nieznoœnym. Hrabia-Anglik czekał na nich w towarzystwie innego dżentelmena, który nieustannie wyglšdał przez okno na obłoki ico kilka minut poruszał krtaniš w taki sposób, jakby coœ przełykał z trudnoœciš. Miał minę nieprzytomnego; w rzeczywistoœci był niepospolitym człowiekiem, jako myœliwiec na lwy i głęboki znawca egipskich starożytnoœci. W gabinecie hrabiego-Anglika stał na œrodkustół przykryty zielonym suknem i otoczony czterema wysokimi krzesłami; na stole leżały cztery arkusze papieru, cztery ołówki, dwa pióra i kałamarz tak wielkich rozmiarów, jakby był przeznaczony do sitzbadów. Gdy wszyscy usiedli, hrabia zabrał głos. - Proszę panów - rzekł - baron Krzeszowski przyznaje, że mógł potršcić pana Wokulskiego, ponieważ jest roztargniony, tek. W konsekwencji zaœ, na nasze żšdanie... Tu hrabia spojrzał na swego towarzysza, który z uroczystš minš coœ przełknšł. - Na nasze żšdanie - cišgnšł hrabia - baronjest gotów... przeprosić nawet listownie pana Wokulskiego, którego wszyscy szanujemy - tek... Cóż panowie na to? - Nie mamy upoważnienia do żadnych kroków pojednawczych - odparł Rzecki, w którym ocknšł się były oficer węgierski. Uczony egiptolog szeroko otworzył oczy i przełknšł dwa razy, raz po raz. Na twarzy hrabiego mignęło zdumienie; w tej chwili jednak opanował się i odpowiedział tonem suchej grzecznoœci: - W takim razie słuchamy warunków... - Niech panowie raczš je podać - odparł Rzecki. - O! bardzo prosimy panów - rzekł hrabia. Rzecki odchrzšknšł. - W takim razie oœmielę się proponować... przeciwnicy stajš o dwadzieœcia pięć kroków, idš naprzód po pięć kroków... - Tek. - Pistolety gwintowane z muszami... Strzałydo pierwszej krwi...- zakończył Rzecki ciszej. - Tek. - Termin, jeżeli można, jutro przed południem... - Tek. Rzecki ukłonił się, nie wstajšc z krzesła. Hrabia wzišł arkusz papieru i wœród ogólnego milczenia przygotował protokół, który Szuman natychmiast przepisał. Oba dokumenty poœwiadczono i niespełna w trzykwadranse interes był gotowy. Œwiadkowie Wokulskiego pożegnali gospodarza i jego towarzysza, który znowu zatopił się w rozpatrywaniu obłoków. Gdy już byli na ulicy, Rzecki odezwał się doSzumana: - Bardzo mili ludzie ci panowie z Żydki, po pięć 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żžPPc Ÿ 6c  ÖNc Ą$,c ˘$;- ŁQ?, arystokracji... - Niech ich diabli porwš!... Niech was wszystkich diabli porwš z waszymi głupimi przesšdami!... - wrzeszczał doktór, wywijajšc kułakiem. Wieczorem pan Ignacy, sprowadziwszy pistolety, wstšpił do Wokulskiego. Zastał gosamotnego przy herbacie. Rzecki nalał sobieherbaty i odezwał się: - Uważasz, Stachu, to sš ludzie wysoce honorowi. Baron, który jak wiesz, jest bardzo roztargniony, gotów cię przeprosić... - Żadnych przeprosin. Rzecki umilkł. Pił herbatę i tarł czoło. Po długiej pauzie rzekł: - Naturalnie, zapewneœ pomyœlał o interesach... na wypadek... - Nie spotka mnie żaden wypadek - odparł z gniewem Wokulski. Pan Ignacy posiedział jeszcze z kwadrans w milczeniu. Herbata nie smakowała mu, głowa go bolała. Dokończył szklanki i spojrzawszy na zegarek, opuœcił mieszkanie przyjaciela,mówišc na pożegnanie: - Jutro wyjedziemy o wpół do ósmej rano. - Dobrze. Gdy pan Ignacy wyszedł, Wokulski usiadł do biurka, na arkusiku listowego papieru napisał kilkadziesišt wierszy, a na koperciepołożył adres Rzeckiego. Zdawało mu się, że wcišż słyszy niemiły głos barona: "Cieszę się, kuzynko, że triumfujš twoi wielbiciele... Przykro mi tylko, że na mój koszt..." A gdziekolwiek spojrzał, widział pięknš twarz panny Izabeli, oblanš rumieńcem wstydu. W sercu gotowała mu się głucha wœciekłoœć. Czuł, że jego ręce stajš się jak żelazne sztaby, a ciało nabiera tak dziwnej tęgoœci, że chyba nie ma kuli, któraby, uderzywszy go, nie odskoczyła. Przemknšł mu przez głowę wyraz: œmierć,ina chwilę uœmiechnšł się. Wiedział, że œmierć nie rzuca się na odważnych; staje tylko naprzeciw nich jak zły pies i patrzy zielonymi oczyma: czy nie zmrużš powieki? Tej samej nocy, jak każdej zresztš innej nocy, baron grał w karty. Maruszewicz, który również był w klubie, przypominał mu o dwunastej, o pierwszej i o drugiej, ażeby szedł spać, gdyż z rana zbudzi go o siódmej; roztargniony baron odpowiadał: "Zaraz! Zaraz!...", ale przesiedział do trzeciej, o której to godzinie odezwał się jeden z jego partnerów: - Basta! baronie. Przeœpij się choć parę godzin, bo będš ci drżały ręce i spudłujesz. Słowa te, a jeszcze bardziej opuszczenie stolika przez partnerów, otrzeŸwiły barona. Wyszedł z klubu, wrócił do domu i swemu kamerdynerowi, Konstantemu, kazałzbudzić się o siódmej rano. - Pewnie jaœnie pan robi jakieœ głupstwo... -mruknšł obrażony sługa. - Cóż tam znowu?... - pytał gniewnie, rozbierajšc barona. - A, ty błaŸnie jakiœ - oburzył się baron - myœlisz, że ja będę się przed tobš tłumaczył? - Mam pojedynek, no?... bo mi się tak podoba. O dziewištej rano będę się strzelał z jakimœ szewcem czy fryzjerem, no?... Może mi zabronisz?... - A niech się jaœnie pan strzela nawet ze starym diabłem!- odparł Konstanty. - Tylkom ciekawy, kto weksle jaœnie pana zapłaci?... A komorne... a utrzymanie domu?... Dlatego, że jaœnie pan co kwartał ma ciekawoœć na Powšzki, to gospodarz nasyła nam rejentów, a ja boję się, żebym z głodu nie umarł... Dobra służba!... - Pójdziesz mi ty!... - wrzasnšł baron i pochwyciwszy kamasz, rzucił nim za cofajšcym się kamerdynerem. Kamasz trafił w œcianę i o mało nie zwalił bršzowego posšżka Sobieskiego. Załatwiwszy się z wiernym sługš, baron legł na łóżku i poczšł zastanawiać się nad swoim opłakanym położeniem. "Trzeba szczęœcia - wzdychał - ażeby miećpojedynek z kupczykiem. Jeżeli ja go trafię,będę jak myœliwiec, który wyszedł na niedŸwiedzie, a zabił chłopu cielnš krowę. Jeżeli on mnie trafi, wyjdzie na to, jak gdyby mnie zwalił batem dorożkarz. Jeżeli z obu stron pudło... Nie, mamy przecież strzelać się do krwi. Niech mnie roztratujš, jeżeli nie wolałbym tego osła przeprosić, choćby w kancelarii rejenta, ubrawszy się na tę uroczystoœć we frak i biały krawat. Ach, podłe czasy liberalne!... Mój ojciec kazałby takiego zucha oćwiczyć swoim psiarczykom, a ja muszę dawać mu satysfakcję, jak gdybym sam sprzedawał cynamon... Niechże już raz przyjdzie ta głupia rewolucja socjalna i wytłucze albo nas, albo liberałów..." Poczšł usypiać i marzył, że Wokulski zabił go. Widział, jak jego trupa dwu posłańców niesie do mieszkania żony, jak żona mdleje irzuca mu się na zakrwawione piersi... Jak płaci wszystkie jego długi i asygnuje tysišcrubli na pogrzeb i... jak on zmartwychwstaje i zabiera owe tysišc rublina drobne wydatki... Błogi uœmiech zaigrał na zniszczonej twarzy barona i - zasnšł jak dziecię. O siódmej ledwie go zbudzili Konstanty i Maruszewicz. Baron w żaden sposób nie chciał wstawać, mruczšc, że woli być zhańbionym i niehonorowym, aniżeli zrywaćsię tak wczeœnie. Dopiero widok karafki z zimnš wodš upamiętał go. Baron wyskoczyłz łóżka, uderzył Konstantego, zwymyœlał Maruszewicza, a w duchu przysišgł, że Wokulskiego zabije. Lecz gdy już był ubrany, wyszedł na ulicę,zobaczył pięknš pogodę i wyobraził sobie, że widzi wschód słońca, nienawiœć do Wokulskiego osłabła w nim i postanowił tylko przestrzelić mu nogę. "A tak!... - dodał po chwili. - Drasnę go, a on będzie kulał do końca życia i będzie opowiadał: tę œmiertelnš ranę otrzymałem w pojedynku z baronem Krzeszowskim!... Tomnie urzšdzi... Co oni mi narobili, ci moi kochani sekundanci?... Jeżeli już jakiœ kupczyk gwałtem chce do mnie strzelać, niech strzela przynajmniej wtedy, kiedy idęna spacer, ale nie w pojedynku... Straszne położenie!... Wyobrażam sobie, jak moja droga małżonka będzie opowiadać, że biję się z kupcami..." Zajechały powozy. Do jednego wsiadł baronz hrabiš-Anglikiem, do drugiego milczšcy egiptolog z pistoletami i chirurgiem. Ruszyli w stronę Bielan, a w parę minut popędził za nimi lokaj barona, Konstanty, w dorożce.Wierny sługa klšł na czym œwiat stoi i obiecywał, że w dwójnasób policzy swemu panu koszta tej wycieczki. Był jednak niespokojny. W lasku bielańskim baron i trzej jego towarzysze znaleŸli już partię przeciwnš i dwoma grupami udali się w gęstwinę tuż nad brzegiem Wisły. Doktór Szuman był zirytowany, Rzecki sztywny, Wokulski posępny. Baron, gładzšc swój rzadki zarostprzypatrywał mu się z uwagš i myœlał: "On musi dobrze karmić się, ten kupczyk. Wyglšdam przy nim jak austriackie cygaro przy byku. Niech mnie diabli wezmš, jeżeli nie strzelę temu błaznowi nad głowš albo...wcale nie strzelę... Tak będzie najlepiej..." Ale wnet przypomniał sobie, że pojedynek ma doprowadzić do pierwszej krwi. Wtedy baron rozzłoœcił się i nieodwołalnie postanowił zabić Wokulskiego z miejsca. "Niech raz te łyki oduczš się wyzywać nas..." - mówił sobie baron. O kilkadziesišt kroków od niego Wokulski chodził między dwoma sosnami tam i na powrót jak wahadło. Teraz nie myœlał o pannie Izabeli; słuchał œwiergotu ptaków, którym kipiał cały las, i pluskania Wisły podmywajšcej brzegi. Na tle odgłosów spokojnego szczęœcia natury dziwnie odbijało szczękanie stempli w pistoletach i trzask odwodzonych kurków. W Wokulskim obudziło się drapieżne zwierzę; cały œwiat zniknšł mu sprzed oczu, a został tylko jeden człowiek, baron, którego trupa miał zawlec do nóg obrażonej panny Izabeli. Postawiono ich na mecie. Baron był cišgle zakłopotany niepewnoœciš, co zrobić z kupczykiem, i ostatecznie zdecydował się przestrzelić mu rękę. Na twarzy Wokulskiego malowała się tak dzika zajadłoœć, że zdumiony hrabia-Anglik pomyœlał: "Tu chyba nie chodzi ani o klacz, ani o potršcenie na wyœcigach!..." Milczšcy dotychczas egiptolog zakomenderował, przeciwnicy, wycelowawszy pistolety, ruszyli. Baron zmierzył Wokulskiemu w prawy obojczyk i zniżajšc pistolet, delikatnie przycisnšł cyngiel. W ostatniej chwili pochyliły mu się binokle; pistolet zboczył na włos, wypalił i- kula przeleciała o kilka cali od ramienia Wokulskiego. Baron zasłonił twarz lufš i patrzšc spoza niej myœlał: Nie trafi osioł... Mierzy w głowę..." Nagle uczuł mocne uderzenie w skroń; zaszumiało mu w uszach, czarne płatki przeleciały przed oczyma... Wypuœcił broń z ręki i przyklęknšł. - W głowę!... - krzyknšł ktoœ. Wokulski rzucił pistolet na ziemię i zeszedłz mety. Wszyscy pobiegli do klęczšcego barona, który jednakże zamiast umierać, mówił wrzaskliwym głosem: - Szczególny wypadek! Mam dziurę w twarzy, zšb wybity, a kuli nie widać... Przecie jej nie połknšłem... Wtedy egiptolog podniósł i obejrzał starannie pistolet barona. - A!... - zawołał - to jasne... Kula w pistolet, a zamek w szczękę... Pistolet zdezelowany; bardzo interesujšcy strzał... - Czy pan Wokulski jest zadowolony? - spytał hrabia-Anglik. - Tak. Baronowi chirurg obandażował twarz. Spomiędzy drzew nadbiegł wystraszony Konstanty. - A co! - mówił. - Przepowiadałem, że się jaœnie pan doigra. - Milcz, błaŸnie!... - wybełkotał baron. - JedŸ mi zaraz do pani baronowej i powiedz kucharce, że jestem ciężko ranny... - Proszę - rzekł uroczyœcie hrabia-Anglik - ażeby przeciwnicy podali sobie ręce. Wokulski zbliżył się do barona i uœcisnšł go. - Piękny strzał, panie Wokulski - mówił z trudnoœciš baron, mocno potrzšsajšc Wokulskiego za rękę. - Zastanawia mnie, że człowiek pańskiego fachu... Ale może pana to obraża?... - Wcale nie! - Otóż, że człowiek pańskiego fachu, bardzo zresztš szanownego, tak dobrze strzela... Gdzie moje binokle?... Ach, sš... Panie Wokulski, proszę o słówko na osobnoœci... Oparł się na ramieniu Wokulskiego i odeszli kilkanaœcie kroków w las. - Jestem oszpecony - mówił baron - wyglšdam jak stara małpa chora na fluksję. Nie chcę z panem drugiej awantury, bo widzę, że masz szczęœcie... Więc powiedz mi pan: za co właœciwie zostałem kalekš?... Bo nie za potršcenie... - dodał, patrzšc mu w oczy. - Obraziłeœ pan kobietę... - odparł cicho Wokulski. Baron cofnšł się o krok. - Ach... c'est ca!... - rzekł. - Rozumiem... Jeszcze raz przepraszam pana, a tam... wiem, co mi należy zrobić... - I pan mi przebacz, baronie - odpowiedziałWokulski. - Mała rzecz... bardzo proszę... nic nie szkodzi - mówił baron, targajšc go za rękę. - Nie powinienem być oszpecony, a codo zęba... Gdzie mój zšb, doktorze?... proszę zawińšć go w papierek... A co do zęba, od dawna . już powinienem wprawić sobie nowe. Nie uwierzysz pan, panie Wokulski, jak mam popsute zęby... Pożegnali się wszyscy bardzo zadowoleni, Baron dziwił się, skšd człowiek tego fachutak dobrze strzela, hrabia-Anglik więcej niżkiedykolwiek był podobny do marionetki, a egiptolog znowu zaczšł obserwować obłoki.W drugiej zaœ partii - Wokulski był zamyœlony, Rzecki zachwycony odwagš i uprzejmoœciš barona, a tylko Szuman zły. Idopiero gdy ich kareta zjechała z górki obok klasztoru kamedułów, doktór spojrzałna Wokulskiego i mruknšł: - A to bydlęta!... I że ja na takich błaznów nie sprowadziłem policji... W trzy dni po dziwnym pojedynku siedział Wokulski zamknięty w gabinecie z niejakim panem Wiliamem Colins. Służšcy, którego oddawna intrygowały te konferencje, odbywajšce się po kilka razy na tydzień, œcierał kurze w pokoju obocznym i od czasu do czasu przysuwał bšdŸ oko, bšdŸ ucho do dziurki od klucza. Widział na stole jakieœ ksišżki i to, że jego pan coœ pisze nakajecie; słyszał, że goœć zadaje Wokulskiemu jakieœ pytania, na które on odpowiada czasem głoœno i od razu, czasem półgłosem i nieœmiało... Ale o czymby rozmawiali w tak niezwykły sposób? lokaj nie mógł odgadnšć, ponieważ rozmowa toczyła się w obcym języku. "Jużci, to nie po niemieczku - mruczał służšcy - bo przecie wiem, że się mówi po niemiecku: bite majn her... I nie po francuszku, bo nie mówiš mšsie, bšżur, jendi... I nie po żydowszku, i nie po nijakiemu, więc po jakiemu?... Musi stary wymyœlać teraz fajn spekulację, kiedy gadatak, że go sam diabeł nie zrozumie... i wspólnika znalazł... Niech go wštroba!... Wtem zadzwoniono. Czujny sługa odsunšł się na palcach ode drzwi gabinetu, z hałasem wszedł do przedpokoju i po chwili wróciwszy, zapukał do pana. - Czego chcesz? - niecierpliwie zapytał go Wokulski, wychylajšc głowę spomiędzy drzwi. - Przyszedł ten pan, czo już u nas bywał -odparł służšcy i zapuœcił wzrok do pracowni. Ale oprócz kajetu na stole i rudych faworytów na obliczu pana Colinsa nie dopatrzył nic szczególnego. - Dlaczegóż nie powiedziałeœ, że mnie nie ma w domu? - spytał gniewnie Wokulski. - Żapomniałem - odparł służšcy, marszczšc brwi i machajšc rękš. - Proœże go, oœle, do sali - rzekł Wokulski izatrzasnšł drzwi gabinetu. Niebawem w sali ukazał się Maruszewicz. Już był zmięszany, a zmięszał się jeszcze bardziej, poznawszy, że Wokulski wita go zwyraŸnš niechęciš. - Przepraszam... może przeszkadzam... może ważne zajęcia... - Nie mam w tej chwili żadnego zajęcia - odpowiedział pochmurnie Wokulski i - lekko zarumienił się. Maruszewicz dostrzegł to. Był pewny, że w mieszkaniu albo kluje się coœ, albo - jest kobieta. W każdym razie odzyskał odwagę, którš zresztš miał zawsze wobec ludzi zakłopotanych. - Chwileczkę tylko zabiorę szanownemu panu - mówił już œmielej zniszczony młody człowiek, wdzięcznie wywijajšc laseczkš i kapeluszem. - Chwileczkę. - Słucham - rzekł Wokulski. Usiadł z impetem na fotelu i wskazał goœciowi drugi.- Przychodzę przeprosić drogiego pana - mówił z afektacjš Maruszewicz - że nie mogę służyć mu w sprawie licytacji domu państwa Łęckich... - A pan skšd wiesz o tej licytacji?.. - nie nażarty zdziwił się Wokulski. - Nie domyœla się pan? - zapytał z całš swobodš przyjemny młody człowiek, nieznacznie mrugajšc okiem, bo jeszcze niebył pewnym swego. - Nie domyœla się drogipan?.. To ten poczciwy Szlangbaum... Nagle zamilkł, jakby w otwartych ustach ugrzšzł mu nie dokończony frazes, a lewa ręka z laseczkš i prawa z kapeluszem opadły na poręcze fotelu. Tymczasem Wokulski nawet nie poruszył się, tylko utopił w nim jasne spojrzenie. Œledził nieznacznie fale przebiegajšce po obliczu Maruszewicza, jak myœliwy œledzi ugor, po którym przebiegajš płochliwe zajšce. Przypatrywał się młodzieńcowi i myœlał: "Ach, więc to on jest tym porzšdnym katolikiem, którego Szlangbaum wynajmuje do licytacji za piętnaœcie rubelków, ale nie radzi dawać mu wadium do ręki?... Oho!... I przy odbiorze oœmiuset rubli za klacz Krzeszowskiego był jakiœ zmieszany... Aha!... I wiadomoœć o nabyciu przeze mnie klaczy on rozgłosił... Służy od razu dwom bogom: baronowi i jego małżonce... Tak, aleon za dużo wie o moich interesach... Szlangbaum popełnił nieostrożnoœć." Tak rozmyœlał Wokulski i spokojnym wzrokiem przypatrywał się Maruszewiczowi. Zniszczony zaœ młody człowiek, który w dodatku był bardzo nerwowy, wił się pod jego spojrzeniem jakgołšbek pod wzrokiem okularnika. Naprzód nieco pobladł, potem chciał oprzeć znużoneoczy na jakimœ obojętnym przedmiocie, którego na próżno szukał po suficie i œcianach pokoju, a nareszcie, oblany zimnym potem, uczuł, że nie może wyrwać swego błędnego wzroku spod wpływu Wokulskiego. Zdawało mu się, że chmurny kupiec kleszczami pochwycił mu duszę i że niepodobna mu się oprzeć. Więc jeszcze parę razy ruszył głowš i nareszcie z całym zaufaniem utonšł w spojrzeniu Wokulskiego. - Panie - rzekł słodkim głosem. - Widzę, żez panem muszę grać w otwarte karty... Więc powiem od razu... - Niech się pan nie fatyguje, panie Maruszewicz. Ja już wiem, co potrzebuję wiedzieć. - Bo pan dobrodziej, złudzony plotkami, wyrobił sobie o mnie nieprzychylnš opiniš... A tymczasem ja, słowo honoru, mam jak najlepsze skłonnoœci... - Niech pan wierzy, panie Maruszewicz, że moich opinii nie opieram na plotkach. Wstał z fotelu i spojrzał w innš stronę, copozwoliło Maruszewiczowi nieco oprzytomnieć. Młody człowiek szybko pożegnał Wokulskiego, opuœcił mieszkanie i pędem biegnšc przez schody, myœlał: "No, słyszał kto?... Taki kramarz chce mi imponować! Była chwila, słowo honoru, że chciałem go uderzyć kijem... Impertynent, słowo honoru... Gotów pomyœleć, że ja się go boję, słowo honoru... O Boże, jak ciężko karzesz mnie za lekkomyœlnoœć!... Podli lichwiarze nasyłajš mi komornika, za parę dni muszę spłacić dług honorowy, a ten kupczyk, ten... łajdak!... Ja bym tylko chciałwiedzieć: co się takiemu zdaje, co on sobie o mnie wyobraża? Nic, tylko to. Ale, słowo 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż¤PVc ĽŚŒc Ś2öc §(,ů J ¨!63 >€ŠT?&honoru, on musiał kogoœ zamordować, bo takiego spojrzenia nie może mieć człowiek przyzwoity. Naturalnie, przecie o mało nie zabił Krzeszowskiego. Ach, nędzny zuchwalec!... on œmiał w taki sposób patrzeć na mnie... na mnie, jak Boga kocham!..." Mimo to na drugi dzień przyjechał znowu zwizytš do Wokulskiego, a nie znalazłszy go w mieszkaniu, kazał dorożkarzowi stanšć przed sklepem. W sklepie przywitał go pan Ignacy, rozkładajšc ręce w taki sposób, jakby całysklep oddawał mu do rozporzšdzenia. Wewnętrzny głos jednak mówił staremu subiektowi, że goœć ten nie kupi przedmiotudroższego nad pięć rubli i kto wie, czy jeszcze nie każe zapisać sobie na rachunek.- Pan Wokulski?... - spytał Maruszewicz, niezdejmujšc kapelusza z głowy. - W tej chwilinadejdzie - odpowiedział pan Ignacy z niskim ukłonem. - W tej chwili, to znaczy?... - NajpóŸniej za kwadransik - odparł Rzecki.- Zaczekam. Każ pan wynieœć rubla dorożkarzowi - mówił młody człowiek, niedbale rzucajšc się na krzesło. Nogi mu jednakże zastygły na myœl, że stary subiekt może nie kazać wynieœć rubla dorożkarzowi. Ale Rzecki polecenie spełnił, choć już nie kłaniał się goœciowi.W parę minut wszedł Wokulski. Maruszewicz, zobaczywszy wstrętnš figurękupczyka, doœwiadczył tak rozmaitych uczuć, że nie tylko nie wiedział, co mówi, ale nawet o czym myœli. Pamiętał tylko, że Wokulski zaprowadził go do gabinetu za sklepem, gdzie znajdowała się żelazna kasa, i powiedział sobie, że uczucia, jakichdoznaje na widok Wokulskiego, sš lekceważeniem pomieszanym ze wzgardš. PóŸniej przypomniał sobie, że afekta te starał się zamaskować wyszukanš grzecznoœciš, która nawet w jego oczach wyglšdała na pokorę. - Co pan każe? - spytał go Wokulski, gdy już usiedli. (Maruszewicz nie umiałby œciœleoznaczyć chwili aktu zajmowania miejsca wprzestrzeni). Mimo to zaczšł, niekiedy zacinajšc się: - Chciałem szanownemu panu dać dowód życzliwoœci... Pani baronowa Krzeszowska, jak pan wie, chce kupić dom państwa Łęckich... Otóż jej małżonek, baron, położył veto na pewnej częœci jej funduszów, bez których kupno nie może mieć miejsca... Otóż... dziœ... baron chwilowo znajduje się wkłopocie... Brak mu... brak mu tysišca rubli... chciałby zacišgnšć pożyczkę, bez której... bez której, pojmuje pan, nie będziemógł doœć energicznie opierać się woli żony... Maruszewicz otarł pot z czoła, widzšc, żeWokulski znowu przypatruje mu się badawczo. - Więc to baron potrzebuje pieniędzy? - Tak- szybko odparł młody człowiek. - Tysišca rubli nie dam, ale tak trzysta... czterysta... I to na kwit z podpisem barona.- Czterysta! - powtórzył machinalnie młodyczłowiek i nagle dodał: - Za godzinę przywiozę kwit barona... Pan tu będzie? - Będę... Maruszewicz opuœcił gabinet i za godzinę istotnie wrócił z kwitem podpisanym przez barona Krzeszowskiego. Wokulski, przeczytawszy dokument, włożył go do kasy i w zamian dał Maruszewiczowi czterysta rubli. - Baron postara się w jak najkrótszym czasie... - mruczał Maruszewicz. - Nic pilnego - odpowiedział Wokulski. - Podobno baron chory? - Tak... trochę... Jutro lub pojutrze wyjeżdża... Zwróci w najkrótszym... Wokulski pożegnał go bardzo obojętnym ruchem głowy. Młody człowiek prędko opuœcił sklep, zapomniawszy nawet zwrócićRzeckiemu rubla wziętego na dorożkę. Gdy zaœ znalazł się na ulicy, odetchnšł i poczšłmyœleć: "Ach, podły kupczyk!... Oœmielił się dać mi czterysta rubli zamiast tysišca... Boże, jak srogo karzesz mnie za lekkomyœlnoœć... Bylem się odegrał, słowo honoru, cisnę muw oczy te czterysta rubli i tamtych dwieœcie... Boże, jak nisko upadłem... Przyszli mu na myœl kelnerzy różnych restauracyj, markierzy bilardów i szwajcarzy hotelowi, od których również bardzo rozmaitymi sposobami wydobywał pienišdze. Ale żaden z nich nie wydał mu siętak wstrętnym i godnym pogardy jak Wokulski. "Słowo honoru - myœlał - dobrowolnie wlazłem mu w te obrzydliwe łapy... Boże, jak karzesz mnie za lekkomyœlnoœć..." Lecz Wokulski po odejœciu Maruszewicza był kontent. "Zdaje mi się - myœlał - że jest to hultaj dużej ręki, a przy czym sprytny. Chciał odemnie posady, lecz sam jš znalazł: œledzi mnie i donosi innym. Mógłby mi narobić kłopotu, gdyby nie te czterysta rubli, którewzišł, jestem pewny, za sfałszowanym podpisem. Krzeszowski przy całym swoim bzikostwie i próżniactwie jest człowiek uczciwy... (Czy próżniak może być uczciwym?...) W żadnym razie nie poœwięciłby interesów czy kaprysów swojej żony za pożyczkę wziętš ode mnie..." Zrobiło mu się przykro; oparł głowę na rękach i przymknšwszy oczy, marzył dalej:"Co ja jednak wyrabiam?... Œwiadomie pomagam hultajowi do zrobienia łotrostwa. Gdybym dziœ umarł, pienišdze te musiałby masie zwrócić Krzeszowski... Nie, to Maruszewicz poszedłby do kozy... No, to gonie minie..." Po chwili ogarnšł go jeszcze czarniejszy pesymizm. "Cztery dni temu o mało nie zabiłem człowieka, dziœ dla drugiego postawiłem most do więzienia i - wszystko dla niej za jedno: merci... No, dla niej także zrobiłem majštek, daję pracę kilkuset ludziom, pomnożę bogactwa kraju... Czymże byłbym bez niej? Małym, galanteryjnym kupcem. A dziœ mówiš o mnie w całej Warszawie, ba!... Odrobina węgla porusza okręt dŸwigajšcy dolę kilkuset ludzi, a miłoœć porusza mnie. A jeżeli mnie spali tak, że zostanę tylko garœciš popiołu?... O Boże, jaki to nędzny œwiat... Ma rację Ochocki. Kobieta jest podłym zwierzęciem: bawi się tym, czego nawet nie może zrozumieć..." Był tak pogršżony w bolesnych medytacjach, że nie usłyszał otwierania drzwi do pokoju i szybkich kroków za sobš.Dopiero ocknšł się, poczuwszy dotknięcie czyjejœ ręki. Odwrócił głowę i zobaczył mecenasa z dużš tekš pod pachš i posępnymwyrazem na twarzy. Wokulski zerwał się zmieszany, posadził goœcia na fotelu; znakomity adwokat ostrożnie położył swojš rękę na stole i szybko pocierajšc sobie jednym palcem kark, rzekł półgłosem: - Panie... panie... panie Wokulski! Kochany panie Stanisławie!... Co to... co to - wyrabiasz pan dobrodziej?... Protestuję... replikuję... zakładam apelację od wielmożnego pana Wokulskiego, letkiewicza,do kochanego pana Stanisława, który z chłopca sklepowego został uczonym i miał nam zreformować handel zagraniczny. Panie... panie Stanisławie - tak nie można!... To mówišc pocierał sobie kark z obu stron i krzywił się, jakby miał pełne usta chininy. Wokulski spuœcił oczy i mruczał; adwokat mówił dalej: - Panie drogi - jednym słowem - Ÿle słychać. Hrabia Sanocki, pamięta pan, ten stronnik groszowych oszczędnoœci, chce zupełnie wycofać się ze spółki... A wie pan dlaczego? Dla dwu powodów: naprzód, bawisz się pan w wyœcigi, a po wtóre - bijesz go pan na wyœcigach. Razem z pańskš klaczš œcigał się jego koń i - przegrał. Hrabia jest bardzo zmartwiony i mruczy: "Po diabła mam składać kapitały? Czy po to, ażeby kupcom dawać możnoœć œcigania się ze mnš i chwytania mi nagród sprzed nosa?..." Na próżno przekonywałem go - cišgnšł, odpoczšwszy adwokat że przecież wyœcigi sš takim dobrym interesem jak każdy inny, a nawet lepszym, gdyż w cišgu kilku dni na oœmiuset rublach zarobiłeœ pan trzysta; alehrabia od razu zamknšł mi usta: "Wokulski - odparł - całš wygranš i wartoœć konia oddał damom na ochronkę, aoprócz tego Bóg wie ile zapłacił Yungowi i Millerowi..." - Czy mi nawet tego robić nie wolno! - wtršcił Wokulski. - Wolno, panie, wolno - potakiwał słodko znakomity adwokat.- Wolno robić, ale robišcto - powtarzasz pan tylko stare grzechy, zresztš daleko lepiej spełniane przez innych. Ani zaœ ja, ani ksišżę, ani ci hrabiowie nie po to zbliżyli się do pana, ażebyœ odgrzewał dawne potrawy, tylko - ażebyœ wskazał nam nowe drogi. - Więc niech się cofnš od spółki - odburknšł Wokulski - ja ich nie wabię... - I cofnš się - mówił adwokat, trzęsšc rękš - zrób no pan tylko jeszcze jeden błšd... - Albożem narobił ich tak wiele!... - Pyszny pan jesteœ - złoœcił się mecenas, uderzajšc rękš w kolano. - A pan wiesz, co mówi hrabia Liciński, ten niby-Anglik, ten: "t e k"? On mówi: "Wokulski jest to skończony dżentelmen, strzela jak Nemrod, ale... to żaden kierownik interesu kupieckiego. Bo dzisiaj rzuci miliony w przedsiębiorstwo, a jutro wyzwie kogo na pojedynek i wszystko narazi..."Wokulski aż cofnšł się z fotelem. Ten zarzut nawet nie przyszedł mu do głowy. Mecenas, spostrzegłszy wrażenie, postanowił kuć żelazo, póki goršce. - Jeżeli tedy, kochany panie Stanisławie, nie chcesz zmarnować tak pięknie rozpoczętej sprawy, więc już nie brnij dalej. A nade wszystko nie kupuj kamienicy Łęckich. Bo gdy włożysz w niš dziewięćdziesišt tysięcy rubli, daruj, ale spółka rozwieje się jak dym z fajki. Ludziewidzšc, że umieszczasz duży kapitał na szeœć lub siedem procent, stracš wiarę do owych procentów, jakieœ im obiecywał, a nawet... Pojmujesz... Gotowi podejrzewać... Wokulski zerwał się od stołu. - Nie chcę żadnych spółek!... - krzyknšł. - Nie żšdam od nikogo łaski, raczej wyœwiadczam jš innym. Kto mi nie ufa, niech sprawdzi cały interes... Przekona się,żem go nie mistyfikował, ale - i nie będzie moim wspólnikiem. Hrabiowie i ksišżęta nie majš monopolu na fantazje... Ja mam także moje fantazje i nie lubię, ażeby mi się wtršcano... - Powoli... powoli... uspokój się, kochany panie Stanisławie - mitygował adwokat, na powrót sadowišc go na fotelu. - Więc nie cofasz się od kupna?... - Nie; ta kamienica ma dla mnie większš wartoœć aniżeli spółka z panami całego œwiata. - Dobrze... dobrze... Więc może byœ na pewien czas podstawił kogo zamiast siebie. W razie ostatecznym nawet ja pożyczę ci firmy, a o zabezpieczenie własnoœci nie makłopotu. Najważniejsza rzecz - nie zniechęcać ludzi, którzy już sš. Arystokracja, raz zasmakowawszy w interesach publicznych, może do nich przylgnie, a za rok, za pół roku pan staniesz się i nominalnym właœcicielem kamienicy. Cóż, zgoda? - Niech i tak będzie - odparł Wokulski. - Tak - mówił adwokat - tak będzie najlepiej. Gdybyœ pan sam kupił ten budynek, znalazłbyœ się w fałszywej pozycji nawet wobec państwa Łęckich. Zazwyczaj nie lubimy tych, którzy coœ po nas dziedziczš, to jedno. A po wtóre - kto zaręczy, że nie zaczęłyby snuć im się różne kombinacje po głowach?... Nużby pomyœleli: kupił za drogo albo za tanio?... Jeżeli za drogo - jak œmie robić nam łaskę,a jeżeli za tanio, to - wyzyskał nas... Ostatnich wyrazów adwokata Wokulski prawie nie słyszał, pochłonięty innymi myœlami, które go jeszcze mocniej opanowały po odejœciu goœcia. "Jużci - mówi do siebie - adwokat ma rację.Ludzie mnie sšdzš i nawet wyrokujš: ale że robiš to poza moimi plecami, więc nie wiem o niczym. Dziœ dopiero przychodzi mi na myœl wiele szczegółów. Już od tygodnia kupcy zwišzani ze mnš majš kwaœne miny, a przeciwnicy- triumfujš. W sklepie także coœ jest... Ignacy chodzi smutny, Szlangbaum zamyœlony. Lisiecki stał się opryskliwszy niż dawniej, jakby przypuszczał, że niedługo wylecę z budy. Klejn ma minę żałosnš (socjalista! gniewa się na wyœcigi i pojedynki...), a frant Zięba już zaczyna kręcić się przy Szlangbaumie... Może przeczuwa w nim przyszłego właœciciela sklepu?... Ach, wy kochani ludzie!..." Stanšł na progu gabinetu i kiwnšł na Rzeckiego; stary subiekt istotnie był jakiœ niewyraŸny i swemu pryncypałowi nie patrzył w oczy. Wokulski wskazał mu krzesło i przeszedłszy się parę razy po ciasnym pokoju, rzekł: - Stary!... Powiedz otwarcie: co mówiš o mnie?Rzecki rozłożył ręce. - Ach, Boże, co mówiš... - Gadaj prosto z mostu - zachęcał go Wokulski. - Prosto z mostu?... Dobrze. Jedni mówiš, że zaczynasz wariować... - Brawo!... - Drudzy, że... drudzy, że chcesz zrobić szwindel... - Niech mnie... - A wszyscy - że zbankrutujesz, i to w niedługim czasie. - Jak wyżej - wtršcił Wokulski - a ty, Ignacy, co sam myœlisz? - Ja myœlę - odparł bez wahania - że wklepałeœ się w jakšœ grubš awanturę... z której nie wyjdziesz cały... Chyba że cofniesz się w porę, na co zresztš masz dosyć rozumu. Wokulski wybuchnšł. - Nie cofnę się! - zawołał. - Człowiek spragniony nie cofa się od krynicy. Mam zginšć, niech zginę pijšc... Czego wy zresztš chcecie ode mnie?... Od dzieciństważyłem jak ptak spętany: w służbach, w więzieniach, a choćby i w tym nieszczęsnymmałżeństwie, do którego zaprzedałem się...A dziœ, kiedy rozwinęły mi się skrzydła, zaczynacie na mnie wrzeszczeć jak swojskie gęsi na dzikš, która zerwała się do lotu... Co mi tam jakiœ głupi sklep albo spółka!... Ja chcę żyć, ja chcę... W tej chwili zapukano do drzwi gabinetu. Ukazał się Mikołaj, służšcy Łęckiego, z listem. Wokulski goršczkowo pochwycił pismo, rozerwał kopertę i przeczytał:"Szanowny Panie! Córka moja koniecznie życzy sobie bliżej poznać Pana. Wola kobiety jest œwiętš: ja więc proszę Pana na jutro do nas, na obiad (około szóstej), a Pan - nawet nie próbuj wymawiać się. Proszę przyjšć zapewnienie wysokiego szacunku. T. Łęcki" Wokulski tak osłabł, że musiał usišœć. Przeczytał list drugi, trzeci, czwarty raz...Nareszcie, oprzytomniawszy, odpisał panu Łęckiemu, a Mikołajowi dał pięć rubli. Pan Ignacy wybiegł tymczasem na parę minut do sklepu, a gdy Mikołaj wyszedł na ulicę, wrócił do Wokulskiego i rzekł, jakby na nowo zaczynajšc rozmowę: - Zawsze jednak, kochany Stachu, rozejrzyjsię w sytuacji, a może sam się cofniesz... Wokulski, cicho gwiżdżšc, zasadził kapeluszi oparłszy rękę na ramieniu starego przyjaciela, odparł: - Posłuchaj. Gdyby mi się ziemia rozstšpiła pod nogami... rozumiesz?... Gdyby mi niebo miało zawalić się na łeb - nie cofnę się, rozumiesz?... Za takie szczęœcie oddam życie... - Za jakie szczęœcie?.. - spytał Ignacy. Ale Wokulski już wyszedł przez tylne drzwi. ROZDZIAŁ CZTERNASTY DZIEWICZE MARZENIA Od Wielkiejnocy panna Izabela często myœlała o Wokulskim, a we wszystkich medytacjach uderzał jš niezwykły szczegół: człowiek ten przedstawiał się coraz inaczej. Panna Izabela miała dużo znajomoœci i niemały spryt do charakteryzowania ludzi. Otóż każdy z jej dotychczasowych znajomych posiadał tę własnoœć, że możnago było streœcić w jednym zdaniu. Ksišżę był to patriota, jego adwokat - bardzo zręczny, hrabia Liciński pozował na Anglika, jej ciotka była dumnš, prezesowš -dobrš, Ochocki - dziwakiem, a Krzeszowski - karciarzem. Słowem: człowiek - była to jakaœ zaleta albo wada, niekiedy zasługa, najczęœciej tytuł lub majštek, który miał głowę, ręce i nogi i ubierał się więcej albomniej modnie. Dopiero w Wokulskim poznałanie tylko nowš osobistoœć, ale niespodziewane zjawisko. Jego niepodobna było okreœlić jednym wyrazem, a nawet stoma zdaniami. Nie był też do nikogo podobny, a jeżeli w ogóle można go było z czymœ porównywać, to chyba z jakšœ okolicš, przez którš jedzie się cały dzień i gdzie spotyka się równiny i góry, lasy i łški, wody i pustynie, wsie i miasta. I gdziejeszcze, spoza mgieł horyzontu, wynurzajšsię jakieœ niejasne widoki, już niepodobne do żadnej rzeczy znanej. Ogarniało jš zdumienie i pytała się: czy to jest gra podnieconej imaginacji, czy naprawdę istotanadludzka, a przynajmniej - pozasalonowa? Wtedy zaczęła sobie rejestrować doznane wrażenia. Pierwszy raz - wcale go nie widziała, czuła tylko zbliżajšcy się jakiœ ogromny cień. Był ktoœ, który rzucił parę tysięcy rubli nadobroczynnoœć i na ochronę jej ciotki; potem ktoœ grał z jej ojcem w karty w resursie i co dzień przegrywał; potem ktoœ, który wykupił weksle jej ojca (może to nie Wokulski?...), następnie jej serwis, a następnie dostarczył różnych rzeczy do przyozdobienia Grobu Pańskiego. Ten ktoœ był to zuchwały dorobkiewicz, który od roku œcigał jš spojrzeniami w teatrach i na koncertach. Był to cyniczny brutal, który dorobił się majštku na podejrzanych spekulacjach po to, ażeby kupić sobie reputację u ludzi, a jš, pannę Izabelę Łęckš, u jej ojca!... Z tej epoki pamiętała tylko jego grubo ciosanš figurę, czerwone ręce i szorstkie obejœcie, które obok grzecznoœci innych kupców wydawało się nieznoœnym, a na tle wachlarzy, sakwojażów, parasoli, lasek i tym podobnych galanteryj - po prostu o 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŞPócŤC:cŹ}4c­ą,ncŽ;Jœmieszne. Był to przebiegły i bezczelny kupczyk, który w swoim sklepie pozował naupadłego ministra. Był wstrętny, nawet œmiertelnie nienawistny, gdyż poważył się udzielać im zasiłki w formie kupna serwisualbo przegranych w karty do ojca. Dziœ jeszcze, myœlšc o tym, panna Izabela szarpała na sobie suknię. Niekiedy, rzuciwszy się na szezlong, biła pięœciami sprężyny i szeptała: - Nikczemnik!... nikczemnik!... Sam widok niedoli, w jakš staczał się jej dom, już napełniał jš rozpaczš. A cóż dopiero, gdy ktoœ wdarł się za zasłonę jej najskrytszych tajemnic i œmiał opatrywać rany, które ukryłaby przed samym Bogiem. Wszystko mogłaby przebaczyć, oprócz tegociosu, jaki zadano jej dumie. Tu zaszła zmiana dekoracji. Wystšpił inny człowiek, który bez cienia dwuznacznej myœli powiedział jej w oczy, że kupił serwis, żeby zrobić na nim interes. A zatem on czuł, że panny Izabeli Łęckiej wspierać niewolno, i gdyby to nawet zrobił, nie tylko nie szukałby rozgłosu albo wdzięcznoœci, ale nawet - nie œmiałby myœleć o tym. Ten sam człowiek wypędził ze sklepu Mraczewskiego, który poważył się złoœliwie o niej mówić. Na próżno wrogowie panny Izabeli, baron i baronowa Krzeszowscy, wstawiali się za tym młodzieńcem; na próżno odezwała się za nim hrabina ciotka, która rzadko dziękowała, a jeszcze rzadziej prosiła. Wokulski nie ustšpił... Lecz jedno słówko jej, panny Izabeli, pokonało nieugiętego człowieka; nie tylko cofnšł się, ale nawet dał Mraczewskiemu lepszš posadę. Nie robisię takich ustępstw dla kobiety, której się nie czci. Szkoda tylko, że prawie w tej samej chwili w jej czcicielu odezwał się pyszny dorobkiewicz, który na kwestyjnš tacę rzucił rulon półimperiałów. Ach, jakież to było kupieckie!... I jak on nic nie rozumie po angielsku, nie ma wyobrażenia o języku, który jest modnym!... Trzecia faza. Zobaczyła Wokulskiego w salonie ciotki w pierwszy dzień Wielkiejnocyi spostrzegła, że on o całš głowę przerasta towarzystwo. Najarystokratyczniejsi ludzie ubiegali się o znajomoœć z nim, a on, ten brutalny parweniusz, odrzynał się od nich jak ogień od dymu. Chodził niezręcznie, ale œmiało, jakby salon ten był jego niezaprzeczonš własnoœciš i posępnie słuchał komplimentów, którymi go zasypywano. Potem wezwała go do siebie najczcigodniejsza z matron, prezesowa, i po kilku minutach rozmowy z nim rzewnie zapłakała... Czyżby ten z czerwonymi rękoma parweniusz?... Teraz dopiero spostrzegła panna Izabela, że Wokulski ma twarz niepospolitš. Rysy wyraziste i stanowcze, włos jakby najeżony gniewem, mały wšs, œlad bródki, kształty posšgowe, wejrzenie jasne i przejmujšce... Gdyby ten człowiek zamiast sklepu posiadał duże dobra ziemskie - byłby bardzo przystojnym; gdyby urodził się księciem - byłby imponujšco piękny. W każdym razie przypominał Trostiego, pułkownika strzelców, i - naprawdę - posšggladiatora zwycięzcy. W tym czasie od panny Izabeli odsunęli się prawie wszyscy. Wprawdzie starsi panowie jeszcze obsypywali jš grzecznoœciami z powodu pięknoœci i elegancji, za to młodzi, szczególnie utytułowani lub majętni, traktowali jš chłodno a krótko; gdy zaœ, zmęczona samotnoœciš i banalnymi frazesami, nieco żywiej odezwała się do którego, patrzył na niš z wyraŸnym przestrachem, jakby lękajšc się, że ona chwyci go za szyję i natychmiast pocišgnie do ołtarza. Œwiat salonów kochała panna Izabela na œmierć i życie, wyjœć z niego mogła tylko do grobu, ale z każdym rokiem, a nawet miesišcem, mocniej gardziła ludŸmi; pojšć nie mogła, ażeby kobietę, tak jak ona pięknš, dobrš i dobrze wychowanš, œwiat opuszczał dlatego tylko, że nie ma majštku!... "Cóż to za ludzie, Boże miłosierny!..." - szeptała nieraz, patrzšc spoza firanek na przejeżdżajšce powozy elegantów, którzy pod rozmaitymi pozorami odwracali głowę od jej okien, ażeby się nie kłaniać. Czyżby sšdzili, że ona wyglšda ich?... A przecież istotnie ona do nich wyglšdała!...Wówczas goršce łzy napływały jej do oczu; gryzła z gniewu piękne usta i szarpišc taœmy, zasłaniała okna firankami."Cóż to za ludzie!... Cóż to za ludzie!..." - powtarzała, wstydzšc się jednak sama przed sobš rzucić na nich jakiœ ostrzejszy epitet, gdyż należeli do œwiata. Nikczemnikiem, według jej wyobrażeń, można było nazwać tylko Wokulskiego. Na domiar szyderstwa losu z całej niegdyœfalangi zostało jej tylko dwu wielbicieli. Ochockim nie łudziła się: on więcej zajmował się jakšœ latajšcš maszynš (co za obłęd!) aniżeli niš. Za to asystowali jej, zresztš nie narzucajšc się zbytecznie, marszałek i baron. Marszałek nasuwał jej na myœl zabitego i oparzonego wieprza, jakie czasem spotykała w rzeŸniczych furgonach na ulicy; baron znowu wydawał się jej podobnym do niewyprawionej skóry, których całe stosy można widywać na wozach. Obaj stanowili dziœ ostatnie jej otoczenie, nawet skrzydła, jeżeli jak mówiono, była naprawdę aniołem!... Okropna kombinacja dwu tych starców przeœladowała pannę Izabelę dniem i nocš. Czasem zdawało się jej, że jest potępiona iże już za życia rozpoczęło się dla niej piekło. W podobnych chwilach jak topielec, który zwraca oczy do œwiatła na dalekim brzegu,panna Izabela myœlała o Wokulskim. I w bezmiarze goryczy doznawała cienia ulgi, wiedzšc, że jednak szaleje za niš człowiek niepospolity, o którym dużo mówiono w towarzystwie. Wtedy przychodzili jej na myœl sławni podróżnicy albo zbogaceni przemysłowcy amerykańscy, którzy przez szereg lat ciężko pracowali w kopalniach, aktórych od czasu do czasu z daleka pokazywano jej na paryskich salonach. "Widzi pani tego - szczebiotała jakaœ hrabianka, niedawno wypuszczona z klasztoru, pochylajšc wachlarz w pewnym kierunku - widzi pani tego pana, który wyglšda na woŸnicę omnibusów... To podobno jakiœ wielki człowiek, który coœ odkrył, tylko nie wiem co: kopalnię złota czy też biegun północny... Nawet nie pamiętam, jak się nazywa, ale zapewnił mnie jeden margrabia z akademii, że ten pan mieszkał dziesięć lat pod biegunem, nie... mieszkał pod ziemiš... Okropny człowiek!... Ja będšc na jego miejscu umarłabym z samego strachu... A pani czy także by umarła?... Gdyby Wokulski był takim podróżnikiem, a przynajmniej górnikiem, który zrobił miliony, dziesięć lat mieszkajšc pod ziemiš!... Ale on był tylko kupcem, w dodatku - galanteryjnym!... Nie umiał nawetpo angielsku, co chwilę odzywał się w nim dorobkiewicz, który w młodym wieku restauracyjnym goœciom przynosił jedzeniez kuchni. Taki człowiek, co najwyżej, mógłby być dobrym doradcš, nawet nieocenionym przyjacielem (w gabinecie, gdy nie ma goœci). Nawet... mężem, boć spotykajš ludzi straszne nieszczęœcia. Ale kochankiem... No, to byłoby po prostu œmieszne... W razie potrzeby najarystokratyczniejsze damy kšpiš się w błotnych wannach; lecz bawić się w błocie mógłby tylko szaleniec. Czwarta faza. Panna Izabela kilka razy spotkała Wokulskiego w Łazienkach i nawet raczyła odpowiadać na jego ukłony. Międzyzielonymi drzewami i obok posšgów grubianin ten wydał jej się znowu innym aniżeli za kontuarem sklepu. Gdybyż on miałdobra ziemskie, z parkiem, pałacem, sadzawkš?... Prawda, że dorobkiewicz, ale podobno szlachcic, synowiec oficera... Przy marszałku i baronie wyglšda jak Apollo, arystokracja coraz więcej mówi o nim, a ten wybuch łez prezesowej?... Nadto prezesowa w oczywisty sposób popierała Wokulskiego u swojej przyjaciółki hrabiny i jej siostrzenicy, panny Izabeli. Parogodzinne spacery z ciotkš po Łazienkach były tak nudne, a pogadanki o modach, ochronach i projektowanych w œwiecie małżeństwach tak dokuczliwe, iż panna Izabela miała nawet trochę żalu do Wokulskiego, że nie zbliża się do nich w czasie spaceru i choć zkwadrans nie porozmawia. Dla osoby z towarzystwa ciekawš jest rozmowa z tego rodzaju ludŸmi, a pannie Izabeli chłopi na przykład wydawali się nawet zabawnymi swym odrębnym językiem i logikš. Chociaż kupiec galanteryjny, a do tego jeżdżšcy własnym powozem, nie musi być tak zabawny jak chłop... BšdŸ co bšdŸ panna Izabela nie doznała przykrej niespodzianki, usłyszawszy pewnego dnia od prezesowej, że pojedzie z niš i z hrabinš do Łazienek i - że zatrzyma Wokulskiego. - Nudzimy się, niech więc nas bawi - mówiła staruszka. Gdy zaœ około pierwszej, wjeżdżajšc do łazienkowskiego parku, prezesowa ze znaczšcym uœmiechem rzekła do panny Izabeli: - Mam przeczucie, że go tu gdzieœ spotkamy... Panna Izabela lekko zarumieniła się i postanowiła wcale nie rozmawiać z Wokulskim, a przynajmniej traktować go z góry, ażeby sobie nic nie wyobrażał. O miłoœci, naturalnie, w owym "wyobrażaniu sobie" mowy być nie mogło. Panna Izabela jednak nie życzyła sobie nawet poufałej życzliwoœci. "I ogień jest przyjemny, szczególnie w zimie - myœlała - ale... w pewnym oddaleniu." Tymczasem Wokulskiego nie było w Łazienkach. "Jak to, on nie czekał? - mówiła do siebie panna Izabela - chyba jest chory..." Nie sšdziła, ażeby Wokulski miał jakiœ pilniejszy interes na œwiecie aniżeli widzenie się z niš; gdyby się zaœ spóŸnił, postanowiła nie tylko traktować go z góry, ale nawet okazać mu niezadowolenie. "Jeżeli punktualnoœć - mówiła sobie dalej - jest grzecznoœciš królów, to już co najmniej powinna być obowišzkiem kupców!..." Upłynęło pół godziny, godzina, dwie - należało wracać do domu, a Wokulski nie przychodził; nareszcie panie wsiadły do karety: hrabina zimna jak zwykle, prezesowa nieco roztargniona, a panna Izabela rozgniewana. Oburzenie nie zmniejszyło się, gdy wieczorem ojciec powiedział jej, że od południa był na sesji u księcia, gdzie Wokulski przedstawił projekt olbrzymiej spółki handlowej i w zblazowanych magnatach obudził formalny zapał. - Od dawna przeczuwałem - zakończył pan Łęcki - że przy pomocy tego człowieka uwolnię się od troskliwoœci mojej familii i znowu stanę, jak powinienem! - Ale do spółki, ojcze, potrzeba pieniędzy - odparła panna Izabela, lekko wzruszajšc ramionami. - Dlatego też pozwalam sprzedać naszš kamienicę; wprawdzie długi pochłonš ze szeœćdziesišt tysięcy rubli, ale zawsze zostanie mi jeszcze - co najmniej - czterdzieœci. - Ciotka mówiła, że za kamienicę nikt nie dawięcej nad szeœćdziesišt... - Ach, ciotka!... - oburzył się pan Tomasz. - Ona zawsze mówi to, co mogłoby mnie zmartwić albo poniżyć. Szeœćdziesišt tysięcy daje Krzeszowska, która utopiłaby nas w łyżce wody... mieszczanka!... Ale rozumie się, ciotka jej potakuje, bo tu chodzi o mój dom, o moje stanowisko... Zarumienił się i zaczšł sapać; lecz nie chcšc gniewać się przy córce, pocałował jš w czoło i poszedł do swego gabinetu. "A może ojciec ma rację?... - myœlała pannaIzabela. - Może on naprawdę jest praktyczniejszy od wszystkich, którzy go tak surowo sšdzš? Przecież ojciec pierwszy poznał się na tym... Wokulskim... A jednak cóż za gbur z tego człowieka. Nieprzyszedł do Łazienek, choć prezesowa z pewnoœciš musiała go zaangażować. Zresztš może i lepiej: pięknie byœmy wyglšdały, gdyby spotkał nas kto znajomy na spacerze z kupcem galanteryjnym!"Przezparę dni następnych panna Izabela słyszałatylko o Wokulskim. Salony rozbrzmiewały jego nazwiskiem. Marszałek przysięgał, żeWokulski musi pochodzić ze starożytnego rodu, a baron, znawca męskiej pięknoœci (po pół dnia spędzał przed lustrem), twierdził, że Wokulski jest - "wcale... wcale..." Hrabia Sanocki zakładał się, że jest to pierwszy rozumny człowiek w kraju- hrabia Liciński głosił, że ten kupiec wzorował się na angielskich przemysłowcach, a ksišżę - tylko zacierał ręce i uœmiechajšc się mówił: "Aha?..." Nawet Ochocki, odwiedziwszy któregoœ dniapannę Izabelę, opowiedział jej, że byli z Wokulskim na spacerze w Łazienkach. - O czymżeœcie rozmawiali?... - zapytała zdziwiona. - Bo chyba nie o machinach latajšcych... - Bah! - odmruknšł zamyœlony kuzynek. - Wokulski jest chyba jedynym człowiekiem wWarszawie, z którym można o tym mówić. To numer... "Jedyny rozumny... jedyny kupiec... jedyny, który może dogadać się z Ochockim?... - myœlała panna Izabela. - Czymże jest naprawdę ten człowiek?... Ach! już wiem..." Zdawało jej się, że odgadła Wokulskiego. Jest to ambitny spekulant, który, chcšc wedrzeć się do salonów, pomyœlał o ożenieniu się z niš, zubożałš pannš znakomitego rodu. Nie w innym też celu skarbił sobie względy jej ojca, hrabiny ciotki i całej arystokracji. Przekonawszy się jednak, że i bez niej wciœnie się między wielkich panów, nagle ostygnšł w miłoœci i... nawet nie przyszedł do Łazienek!... "Winszuję mu - mówiła sobie. - Ma wszystkie zalety potrzebne do zrobienia kariery: niebrzydki, zdolny, energiczny, a nade wszystko bezczelny i nikczemny... Jak on œmiał udawać zakochanego we mnie i z jakš łatwoœciš... Doprawdy, że ci parweniusze zdystansujš nas nawet w obłudzie... Cóż to za nędznik!..." Oburzona, chciała zapowiedzieć Mikołajowi,ażeby nigdy nie wpuœcił Wokulskiego za próg salonu... Najwyżej do gabinetu pana, gdyby do nich przyszedł z interesem. Lecz przypomniawszy sobie, że Wokulski wcale nie zapraszał się do nich, zarumieniła się ze wstydu. Wtem dowiedziała się od pani Meliton o nowym zatargu barona Krzeszowskiego z żonš i o tym, że baronowa kupiła od niego klacz za osiemset rubli, ale - że pewnie jš zwróci, gdyż za kilka dni ma odbyć się wyœcig, a baron porobił duże zakłady. - Może nawet państwo baronowie pogodzš się przy tej okazji - zauważyła pani Meliton. - Ach, cóż bym dała za to, ażeby baron nie dostał klaczy i przegrał zakłady!.. - zawołała panna Izabela. W parę zaœ dni dowiedziała się pod wielkim sekretem od panny Florentyny, że baron nieodzyska swojej klaczy, gdyż kupił jš Wokulski... Tajemnica była jeszcze tak zachowywanš, że kiedy panna Izabela poszła z wizytš do ciotki, zastała hrabinę i prezesowę, naradzajšce się nad pogodzeniem państwa Krzeszowskich za pomocš owej klaczy. - Nic z tego nie będzie - wtršciła ze œmiechem panna Izabela. - Baron nie dostanie swojej klaczy. - Może założysz się? - spytała chłodno hrabina. - Owszem, jeżeli wygram od cioci tę bransoletę z szafirów... Zakład stanšł, dzięki czemu hrabina i pannaIzabela były wysoce zainteresowane w wyœcigach. Przez chwilę panna Izabela lękała się: powiedziano jej, że baron daje Wokulskiemuczterysta rubli odstępnego i że hrabia Liciński podjšł się między nimi poœrednictwa. Nawet szeptano w salonie hrabiny, że Wokulski nie dla pieniędzy, ale dla hrabiego musi zgodzić się na ten układ. A wówczas panna Izabela pomyœlała: "Zgodzi się, jeżeli jest chciwym parweniuszem, ale nie zgodzi się, jeżeli..."Nie œmiała dokończyć frazesu. Wyręczył jš Wokulski. Nie sprzedał klaczy i sam puœcił jš w szranki. "On jednakże nie jest tak nikczemnym" - rzekła do siebie. I pod wpływem tej idei rozmawiała z Wokulskim na wyœcigach bardzo łaskawie. Jednakże nawet za ten drobny objaw życzliwoœci panna Izabela robiła sobie w duchu wymówki: "Po co on ma wiedzieć, że nas interesuje jego wyœcig?... Nie więcej od innych. A po co ja mu powiedziałam, że ? Albo co znaczyła jego odpowiedŸ: ?On już zapomina, kim jest. Ale mniejsza, jeżeli za parę grzecznych słówek Krzeszowski rozchoruje się ze złoœci." Krzeszowskiego nienawidziła panna Izabela.Kiedyœ umizgał się do niej, a odtršcony, mœcił się. Wiedziała, że nazywał jš za oczy - starzejšcš się pannš, która wyjdzie za swego lokaja. Tego było dosyć, ażeby pamiętać mu całe życie. Lecz baron, nie poprzestajšc na nieszczęsnym frazesie, nawet wobec niej zachowywał się cynicznie, drwišc z jej starych wielbicieli i robišc aluzje do ich majštkowej ruiny. Że zaœ i panna Izabela od niechcenia przypominała mu jego żonę, mieszczankę, zktórš połšczył się dla pieniędzy, a nic od niej nie mógł wydobyć, więc toczyła się między nimi walka ostra, czasami nawet przykra. Dzień wyœcigów był dla panny Izabeli triumfem, dla barona - klęskš i wstydem. Wprawdzie przyjechał na plac i udawał bardzo wesołego, ale w sercu kipiał mu gniew. Gdy zaœ jeszcze zobaczył, że Wokulski nagrodę i cenę konia złożył na ręce panny Izabeli, stracił władzę nad ryj - po prostu o 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŻPÉc°”cą­ýc˛Ş,žcłH;ň´:<<€sobš i przybiegłszy do powozu, zrobił skandal. Dla panny Izabeli impertynenckie spojrzeniabarona i otwarte nazwanie Wokulskiego jej wielbicielem były strasznym ciosem. Zabiłaby barona, gdyby to uchodziło dobrzewychowanym kobietom. Cierpienie jej było tym dokuczliwsze, że hrabina słuchała jegowybuchu spokojnie, prezesowa z zakłopotaniem, a ojciec nie odzywał się nawet, od dawna uważajšc Krzeszowskiego za wariata, którego należy nie drażnić, ale traktować pobłażliwie. W takiej chwili (kiedy już zaczęto spoglšdaćna nich z innych powozów) przyszedł pannie Izabeli na pomoc Wokulski. I nie tylko przerwał baronowi tok jego niezadowoleń, ale wyzwał go na pojedynek.O tym żadne z nich nie wštpiło; prezesowa wprost zlękła się o swego faworyta, a hrabina zrobiła uwagę,że Wokulski nie mógłpostšpić inaczej, ponieważ baron, zbliżajšc się do powozu, potršcił go i nie przeprosił.- Więc sami powiedzcie - mówiła wzruszonym głosem prezesowa - czy godzisię pojedynkować o takš drobnostkę? Wszyscy przecież wiemy, że Krzeszowski jest roztargniony i półgłówek... Najlepszy dowód w tym, co nam nagadał... - To prawda - odezwał się pan Tomasz - ależ Wokulski nie ma obowišzku wiedzieć o tym, a upomnieć się musiał. - Pogodzš się! - wtršciła niedbale hrabina i kazała jechać do domu. Wtedy to panna Izabela dopuœciła się najgorszego wykroczenia przeciw swoim pojęciom i... w znaczšcy sposób œcisnęła Wokulskiego za rękę. Już dojeżdżajšc do rogatek, nie mogła sobie tego darować. "Jak można było zrobić coœ podobnego?... Co sobie taki człowiek pomyœli?..." - mówiław duchu. Ale wnet ocknęło się w niej uczucie sprawiedliwoœci i musiała przyznać, że t e n człowiek nie jest byle jakim. "Ażeby zrobić mi przyjemnoœć (bo z pewnoœciš nie miał innych powodów), podstawił baronowi nogę kupujšc konia... Całš wygranš (stanowczy dowód bezinteresownoœci) złożył na ochronę, i to na moje ręce (baron widział to). A nade wszystko, jakby odgadujšc moje myœli, wyzwał go na pojedynek... No, dzisiejsze pojedynki kończš się zwykle szampanem; ale zawsze baron przekona się, że jeszcze nie jestem tak starš... Nie, w tym Wokulskim jest coœ... Szkoda tylko, że jest galanteryjnym kupcem. Przyjemnie byłoby mieć takiego wielbiciela, gdyby... gdyby zajmował inne stanowisko w œwiecie." Wróciwszy do domu, panna Izabela opowiedziała pannie Florentynie o wyœcigowych przygodach, a w godzinę - jużnie myœlała o nich. Gdy zaœ ojciec póŸno w nocy doniósł jej, że Krzeszowski wybrał na sekundanta hrabiego Licińskiego, który bezwarunkowo żšda, ażeby Wokulski zostałprzeproszony przez barona, panna Izabela zrobiła pogardliwy grymas ustami. "Szczęœliwy człowiek! - myœlała. - Mnie obrażajš, a jego będš przepraszać. Ja, gdyby ktoœ przy mnie obraził ukochanš, niepozwoliłabym się przeprosić. On, naturalnie, zgodzi się..." Gdy już położyła się do łóżka i zaczęła usypiać, nagle przyszła jej nowa myœl:"A jeżeli Wokulski nie zechce przeprosin?... Przecież ten sam hrabia Liciński układał się z nim o klacz i nic nie wskórał!... Ach, Boże, co też mi się snuje po głowie" - odpowiedziała sobie, wzruszajšc ramionami, i zasnęła. Na drugi dzień do południa ojciec, ona i panna Florentyna byli pewni, że Wokulski pogodzi się z baronem i że nawet inaczej nie wypada mu postšpić. Dopiero po południu pan Tomasz wyszedł na miasto i wrócił na obiad bardzo zakłopotany. - Cóż to, ojcze? - spytała go panna Izabela, uderzona wyrazem jego twarzy. - Fatalna historia! - odparł pan Tomasz, rzucajšc się na skórzany fotel. - Wokulski odrzucił przeproszenie, a jego sekundanci postawili ostre warunki. - I kiedyż to?... - spytała ciszej. - Jutro przed dziewištš - odpowiedział panTomasz iotarł pot z czoła. - Fatalna historia - cišgnšł dalej. - Między naszymi wspólnikami popłoch, bo Krzeszowski strzela doskonale... Gdyby zaœ ten człowiek zginšł, wszystkie moje rachuby na nic. Straciłbym w nim prawš rękę... jedynego możliwego wykonawcę moich planów... Jemu jednemu powierzyłbym kapitały i jestem pewny, że miałbym co najmniej osiem tysięcy rubli rocznie... Los przeœladuje mnie nie na żarty!... Zły humor pana domu Ÿle oddziałał na innych; obiadu nikt nie jadł. Po obiedzie panTomasz zamknšł się w gabinecie i chodził wielkimi krokami, co było dowodem niezwykłego wzruszenia. Panna Izabela także poszła do swego gabinetu i jak zwykle w chwilach zdenerwowania położyła się na szezlongu. Opanowały jš posępne myœli. "Krótko trwał mój triumf - mówiła sobie. -Krzeszowski naprawdę dobrze strzela... Jeżeli zabije jedynego człowieka, który dziœ ujmuje się za mnš, to co? Pojedynek jest istotnie barbarzyńskim zabytkiem. Bo Wokulski (bioršc go ze strony moralnej) więcej jest wart od Krzeszowskiego, a jednak... może zginšć!... Ostatni człowiek, wktórym pokładał nadzieję mój ojciec." Tu odezwała się w pannie Izabeli rodowa pycha. "No - mój ojciec nie potrzebuje przecież łaski Wokulskiego; powierzyłby mu swój kapitał, otoczyłby go protekcjš, a on płaciłby mu procenta; w każdym razie szkoda go..." Przyszedł jej na myœl stary rzšdca ich niegdyœ majštku, który służył u nich trzydzieœci lat i którego bardzo lubiła, bardzo mu ufała; może Wokulski obojgu im zastšpiłby nieboszczyka, a jej rozsšdnego powiernika i - zginie!... Jakiœ czas leżała z zamkniętymi oczyma, nie myœlšc o niczym; potem przyszły jej dogłowy niesłychanie dziwne kombinacje. "Co za szczególny traf! - mówiła w sobie. -Jutro walczyć będš z jej powodu dwaj ludzie, którzy jš œmiertelnie obrazili: Krzeszowski złoœliwymi drwinami, Wokulski- ofiarami, jakie oœmielił się ponosić dla niej. Ona mu już prawie przebaczyła i kupno serwisu, i owe weksle, i owe przegrane w karty do ojca, z ktorych przez parę tygodni utrzymywał się cały dom... (Nie, jeszcze mu nie przebaczyła i nie przebaczy nigdy!...) Ale choćby nawet, tojednak - za jej obrazę ujęła się sprawiedliwoœć boska... I kto jutro zginie?...Może obaj. W każdym razie ten, który poważył się pannie Izabeli Łęckiej ofiarować pomoc pieniężnš. Człowiek taki, jak kochanek Kleopatry, żyć nie może..." Tak myœlała, zanoszšc się od płaczu; żal jej było oddanego sługi, a może powiernika; ale korzyła się przed wyrokamiOpatrznoœci, która nie przebacza obrazy wyrzšdzonej pannie Łęckiej. Gdyby Wokulski mógł w tej chwili zajrzeć wjej duszę, uciekłby z przestrachem i uleczyłby się ze swego obłędu. Swojš drogš panna Izabela nie spała przez całš noc. Cišgle stał jej przed oczyma obraz jakiegoœfrancuskiego malarza przedstawiajšcy pojedynek. Pod grupš zielonych drzew dwaj czarno ubrani mężczyŸni mierzyli do siebie z pistoletów. Potem (czego już nie było na obrazie) jedenz nich padł uderzony kulš w głowę. Był to Wokulski. Panna Izabela nawet nie poszła na jego pogrzeb, nie chcšc zdradzić się ze wzruszeniem. Ale w nocy parę razy płakała. Żal jej było tego nadzwyczajnego parweniusza, tego wiernego niewolnika, który swoje zbrodnie względem niej odpokutował œmierciš dla niej. Zasnęła dopiero o siódmej rano i spała jak drewno do południa. Przed samš dwunastš obudziło jš nerwowe pukanie do drzwi sypialni. - Kto tam? - Ja - odpowiedział jej ojciec radosnym głosem. - Wokulski nietknięty, baron raniony w twarz! - Czy tak?... Miała migrenę, więc została w łóżku do czwartej po południu. Była kontenta, że baron został ranny, a zdziwiona, że opłakany przez niš Wokulski nie zginšł. Wstawszy tak póŸno, panna Izabela wyszłaprzed obiadem na krótki spacer w Aleje. Widok pogodnego nieba, pięknych drzew, przelatujšcych ptaków i wesołych ludzi zatarł œlady jej nocnych przywidzeń; gdy zaœ jeszcze z kilku przejeżdżajšcych powozów spostrzeżono jš i powitano, w sercu jej ocknęło się zadowolenie. "Jednakże Pan Bóg jest łaskawy - myœlała - gdy ocalił człowieka, który może się namprzydać. Ojciec tak liczy na niego, a i ja nabieram ufnoœci. O ileż mniej w życiu doznałabym zawodów, majšc rozumnego i energicznego przyjaciela." Słówko "przyjaciel" nie podobało się jej. Przyjacielem panny Izabeli mógłby być człowiek co najmniej posiadajšcy majštek ziemski. Ale kupiec galanteryjny kwalifikował się tylko na doradcę i wykonawcę. Po powrocie do domu zaraz poznała, że jejojciec jest w wybornym humorze. - Wiesz - mówił - byłem z powinszowaniemu Wokulskiego. To dzielny człowiek, istotny dżentelmen! Już ani myœli o pojedynku i nawet zdaje się żałować barona. Nic nie pomoże, szlachecka krew musi się odezwać, bez względu na kondycję... A potem, odprowadziwszy córkę do gabinetui rzuciwszy parę razy okiem w zwierciadło, dodał: - No i powiedz sama, czy można nie ufać wopiekę boskš? Œmierć tego człowieka byłaby dla mnie ciężkim ciosem - i - został uratowany! Muszę z nim zawišzać bliższe stosunki, a wtedy zobaczymy, kto wyjdzie lepiej: czy ksišżę na swoim wielkim adwokacie, czy ja na moim Wokulskim. Jak sšdzisz? - To samo myœlałam przed chwilš - odpowiedziała panna Izabela, uderzona zgodnoœciš przeczuć jej własnych i ojca - papuœ koniecznie powinien mieć przy sobie zdolnego i zaufanego człowieka. - Który w dodatku sam garnie się do mnie - dodał pan Tomasz.- Bystry człowiek! on to pojmuje, że więcej zrobi i lepszš zyska reputację, pomagajšc dŸwigać się dawnemurodowi, aniżeli gdyby sam wyrywał się naprzód. Bardzo rozumny człowiek - powtórzył pan Tomasz. - Choć chwilowo zdobył sobie księcia i całš arystokrację, mnie jednak okazuje najwięcej przywišzania. I nie będzie tego żałował, gdy odzyskam stanowisko... Panna Izabela patrzyła na cacka ustawione na biurku i myœlała, że jednak ojciec łudzi się trochę, sšdzšc, iż Wokulski garnie się do niego. Nie prostowała jednak omyłki, a na odwrót, przyznawała w duchu, że należy trochę więcej zbliżyć się z tym kupcem i przebaczyć mu jego stanowisko społeczne. Adwokat... kupiec... to prawie na jedno wychodzi: jeżeli zaœ adwokat może być poufałym księcia, dlaczegóż by... kupiec(ach, jakie to niesmaczne!) nie mógł zostaćpowiernikiem domu Łęckich? Obiad, wieczór i kilka dni następnych zeszłypannie Izabeli bardzo przyjemnie. Zastanowiła jš jedna okolicznoœć, że w cišgu tak krótkiego czasu odwiedziło ich więcej osób aniżeli dawniej w cišgu miesišca. Bywały godziny, że w pustym niegdyœ salonie teraz rozlegał się gwar œmiechów i rozmów, aż wypoczęte meble dziwiły się natłokowi, a w kuchni szeptano,że pan Łęcki musiał odebrać jakieœ wielkie pienišdze. Nawet damy, które jeszcze na wyœcigach nie mogły poznać panny Izabeli, przyszły teraz do niej z wizytami; młodzi zaœ panowie, aczkolwiek nie przychodzili, poznawali jš na ulicy i kłaniali się z szacunkiem. I pan Tomasz miewał teraz goœci. Odwiedził go hrabia Sanocki zaklinajšc, ażeby Wokulski przestał już bawić się wyœcigami i pojedynkami, a zajšł się spółkš. Był hrabia Liciński i opowiadał dziwy o dżentelmenerii Wokulskiego. Lecz nade wszystko przyjeżdżał tu parę razy ksišżę z proœbš do pana Tomasza, ażeby Wokulski, bez względu na zajœcie z baronem, nie zniechęcał się do arystokracjii pamiętał o nieszczęœliwym kraju. - I niech mu też kuzyn - zakończył ksišżę -wyperswaduje pojedynki. To niepotrzebne; to dobre dla ludzi młodych, ale nie dla poważnych i zasłużonych obywateli... Pan Tomasz był zachwycony, szczególnie gdy pomyœlał, że wszystkie te owacje spotykajš go w przeddzień sprzedaży domu; rok temu bliskoœć podobnego wypadku odstraszała ludzi... "Zaczynam odzyskiwać należne mi stanowisko" - szepnšł pan Tomasz i nagle obejrzał się. Zdawało mu się, że za nim stoi Wokulski. Więc dla uspokojenia się powtórzył parę razy: "Wynagrodzę go... wynagrodzę... może być pewnym mego poparcia". Trzeciego dnia po pojedynku Wokulskiego pannie Izabeli przyniesiono kosztowne pudełko i list, który jš wstrzšsnšł. Poznała pismo barona. "Kochana kuzyneczko! Jeżeli przebaczysz mimoje nieszczęsne ożenienie, ja w zamian daruję ci mojš małżonkę, która już mnie samemu dokuczyła. Jako zaœ materialny symbol zawartego między nami pokoju na zawsze, posyłam ci zšb, który mi wystrzelił Wny Wokulski, zdaje mi się - za to, co oœmieliłem się powiedzieć ci na wyœcigach. Upewniam cię, kochana kuzynko,że jest to ten sam zšb, którym cię dotychczas gryzłem i już gryŸć nigdy nie będę. Możesz go wyrzucić na ulicę, lecz pudełeczko racz zachować na pamištkę. Przyjmij ten drobiazg od człowieka dziœ trochę chorego i wierzaj - nie najgorszego,a będę miał nadzieję, że kiedyœ zapomnisz mi moich niedorzecznych złoœliwoœci. Kochajšcy cię i pełen głębokiego szacunku kuzyn Krzeszowski. P. S. Jeżeli mego zęba nie wyrzucisz za okno, przyszlij mi go na powrót, abym mógł ofiarować go mojej niezapomnianej małżonce. Będzie miała martwić się czym przez kilka dni, co podobno biedaczce jest zalecone przez doktorów. Ten zaœ pan Wokulski jest bardzo miłym i dystyngowanym człowiekiem i wyznaję, że serdecznie go polubiłem, choć mi takš zrobił krzywdę." W kosztownym pudełku znajdował się istotnie zšb owinięty w bibułkę. Panna Izabela po krótkim namyœle odpisała bardzo życzliwy list baronowi, oœwiadczajšc, że już nie gniewa się i że przyjmuje pudełeczko, a zšb z należytš czciš odsyła jego właœcicielowi. Tu już nie można było wštpić, że tylko dzięki Wokulskiemu baron pojednał się z niš i prosił o przebaczenie. Panna Izabela nieledwie roztkliwiła się swoim triumfem, adla Wokulskiego uczuła jakby wdzięcznoœć. Zamknęła się w swoim gabinecie i poczęła marzyć. Marzyła, że Wokulski sprzedał swój sklep,a kupił dobra ziemskie, lecz pozostał naczelnikiem spółki handlowej, przynoszšcej ogromne zyski. Cała arystokracja przyjmowała go u siebie, ona zaœ, panna Izabela, zrobiła go swoim powiernikiem. On podŸwignšł ich majštek i podniósł go do dawnej œwietnoœci; on spełniał wszystkie jej zlecenia; on narażałsię, ile razy była tego potrzeba. On wreszcie wyszukał jej męża, odpowiedniego znakomitoœci domu Łęckich. Wszystko to robił, ponieważ kochał jš miłoœciš idealnš, więcej niż własne życie. Iczuł się zupełnie szczęœliwym, jeżeli uœmiechnęła się do niego, życzliwiej spojrzała albo po jakiejœ wyjštkowej zasłudze serdecznie uœcisnęła go za rękę. Gdy zaœ Pan Bóg dał jej dzieci, on wyszukiwał im bony i nauczycieli, powiększał ich majštek, a nareszcie, gdy ona zmarła (w tym miejscu łzy zakręciły się w pięknych oczach panny Izabeli), on zastrzelił się na jej grobie... Nie, przez delikatnoœć, którš ona w nim rozwinęła, zastrzelił się o kilka grobów dalej. Wejœcie ojca przerwało cišg jej fantazji. - Podobno pisał do ciebie Krzeszowski? - zapytał ciekawie pan Tomasz. Córka wskazała mu list leżšcy na biurku i złote pudełko. Pan Tomasz kręcił głowš, czytajšc list, a nareszcie rzekł: - Zawsze wariat, chociaż dobry chłopak. Ale... Wokulski oddał ci rzeczywistš przysługę: zwyciężyłaœ œmiertelnego wroga. - Myœlę, ojcze, że należałoby tego pana zaprosić kiedy na obiad... Chciałabym go poznać bliżej. - Właœnie od kilku dni miałem cię o to samoprosić!... - odpowiedział uradowany pan Tomasz - niepodobna trzymać się na zbyt etykietalnej stopie z człowiekiem tak użytecznym. - Naturalnie - wtršciła panna Izabela - przecież nawet wiernš służbę dopuszczamydo niejakiej poufałoœci. Uwielbiam twój rozum i takt, Belu!... - zawołał pan Tomasz i zachwycony, pocałował jš naprzód w rękę, potem w czoło. ROZDZIAŁ PIĘTNASTY W JAKI SPOSÓB DUSZĘ LUDZKĽ SZARPIE NAMIĘTNOŒĆ, A W JAKI ROZSĽDEK Otrzymawszy od pana Łęckiego zaproszenie na obiad, Wokulski wybiegł ze sklepu na ulicę. Ciasny pokój dusił go, a rozmowa z Rzeckim, w cišgu której subiekt udzielał muprzestróg i upomnień, wydawała mu się nadzwyczajnie głupiš; nie jestże to œmieszne, ażeby stary i wystygły kawaler, wierzšcy tylko w sklep i Bonapartych, zarzucał mu szaleństwo!... "Cóż ja robię złego - myœlał Wokulski - że się kocham?... Może trochę za póŸno, ależ przez całe życie nie pozwalałem sobie na podobny zbytek. Kochajš się miliony ludzi, kocha się cały œwiat czujšcy, dlaczegóż mnie jednemu miałoby to być zabronione? Jeżeli zaœ ten zasadniczy punkt ma rację bytu, to ma jš wszystko, co robię. Kto się chce żenić, musi posiadać majštek, więc - tu o 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żľP,cś|NcˇĘ&c¸đ-č TšŘ:Ž€zdobyłem majštek. Musi zbliżyć się do wybranej kobiety - ja też zbliżyłem się. Musi troszczyć się o jej byt materialny i chronić od nieprzyjaciół - a ja robię i jedno, i drugie. Czy zaœ w tym dobijaniu sięo szczęœcie skrzywdziłem kogo? czy zaniedbuję obowišzków względem społeczeństwa i bliŸnich?... Ach, ci kochani bliŸni i to społeczeństwo, które nigdy nie troszczyło się o mnie i stawiało mi wszelkie przeszkody, a zawsze upomina sięo ofiary z mojej strony... Lecz właœnie to, co oni dziœ nazywajš szaleństwem, popychamnie do pełnienia jakichœ fikcyjnych obowišzków. Gdyby nie ono, siedziałbym dziœ jak mól w ksišżkach i kilkaset osób miałoby mniejsze zarobki. Więc czego oni chcš ode mnie?" - pytał sam siebie w rozdrażnieniu. Ruch na œwieżym powietrzu uspokoił go; doszedł do Alei Jerozolimskiej i skręcił niš ku Wiœle. Owiał go rzeœki wiatr wschodni i zbudził te nieokreœlone uczucia, które tak żywo przypominajš wiek dziecinny. Zdawałomu się, że jeszcze na Nowym Œwiecie był dzieckiem i że jeszcze czuje w sobie drgajšce fale młodej krwi. Uœmiechał się do piaskarza wiozšcego swój towar nędznym koniem w podługowatej skrzyni, ażebrzšca wiedŸma wydała mu się bardzo miłš staruszkš; cieszył go œwist rozlegajšcy się w fabryce i chciał pogadać z gromadkš rozkosznych malców, którzy, ustawiwszy się na przydrożnym pagórku, ciskali kamieniami na przechodzšcych Żydów. Uporczywie odsuwał od siebie myœl o dzisiejszym liœcie i jutrzejszej wizycie u Łęckich; chciał być trzeŸwym, ale namiętnoœć przemogła. "Dlaczego oni mnie zaprosili? - pytał, czujšc lekki dreszcz wewnętrzny. - Panna Izabela chce się ze mnš poznać... Ależ oczywiœcie dajš mi do zrozumienia, że mogę się żenić!... Byliby chyba œlepi albo idioci, żeby nie spostrzegli,co się ze mnš dzieje wobec niej..." Poczšł tak drżeć, że mu zęby szczękały; wtedy odezwał się przygłuszony rozsšdek. "Za pozwoleniem. Od jednego obiadu i jednejwizyty jeszcze bardzo daleko do dłuższej znajomoœci. Na tysišc zaœ dłuższych znajomoœci ledwie jedna prowadzi do oœwiadczyn; na dziesięć oœwiadczyn - ledwie jedne sš przyjęte, a i z tych ledwie połowa kończy się małżeństwem. Trzeba więc być zupełnym wariatem, ażeby nawet przy dłuższej znajomoœci myœleć o małżeństwie, za którym jest ledwie jedna, a przeciw któremu ze dwadzieœcia tysięcy szans... Jasne czy niejasne?" Wokulski musiał przyznać, że jest jasne. Gdyby wszelka znajomoœć prowadziła do małżeństwa, każda kobieta musiałaby miećpo kilkudziesięciu mężów, każdy mężczyzna po kilkadziesišt żon, księża nie daliby sobie rady ze œlubami, a cały œwiat zamieniłby się w jeden wielki szpital wariatów. On zaœ,Wokulski, nie tylko nie był jeszcze dobrym znajomym panny Łęckiej, ale dopiero znajdował się w przededniu do zrobienia z niš znajomoœci. "Więc cóż zyskałem - spytał - po bułgarskich niebezpieczeństwach i tutejszych wyœcigach lub pojedynkach?..." "Zyskałeœ większš szansę - objaœnił rozsšdek - przed rokiem miałeœ może jednšsto- albo jednš dwudziestomilionowš prawdopodobieństwa, że się z niš ożenisz, a za rok możesz mieć jednš dwudziestotysięcznš..." "Za rok?... - powtórzył Wokulski i znowu owionšł go jakiœ chłód surowy. Wydarł mu się jednak i zapytał: - A jeżeli panna Izabela pokocha mnie albo już kocha?..." "Naprzód - należałoby wiedzieć, czy panna Izabela może kochać kogokolwiek..." "Alboż nie jest kobietš?" "Trafiajš się kobiety z defektem moralnym,niezdolne kochać nic i nikogo, prócz swoich przelotnych kaprysów, podobnież i mężczyŸni; jest to tak dobra wada, jak: głuchota, œlepota albo paraliż, tylko mniej widoczna". "Przypuœćmy..." "Dobrze - mówił dalej głos, który Wokulskiemu przypominał zgryŸliwe zrzędzenie doktora Szumana - gdyby więc ta pani w ogóle mogła kogoœ kochać, to nasuwa się drugie pytanie: czy pokocha ciebie?" "Przecież tak wstrętny nie jestem." "Owszem, możesz nim być, jak najpiękniejszy lew jest wstrętnym dla krowy albo orzeł dla gęsi. Widzisz, mówię ci nawet komplimenta: porównywam cię ze lwem i orłem, które, mimo wszystkich zalet, budzš jednak odrazę w samicach innego gatunku. Unikaj zatem samic innego niż twój gatunku..." Wokulski ocknšł się i rozejrzał. Był już niedaleko Wisły, obok drewnianych œpichrzów, a przejeżdżajšce furmanki zasypywały go czarnym pyłem. Szybko zwrócił się ku miastu i poczšł rozważać samego siebie. "We mnie jest dwu ludzi - mówił - jeden zupełnie rozsšdny, drugi wariat. Który zaœ zwycięży?... Ach, o to się już nie troszczę. Ale co zrobię, jeżeli wygra ten mšdry?... Cóż to za okropna rzecz, posiadajšc wielki kapitał uczuć, złożyć go samicy innego gatunku: krowie, gęsi albo czemuœ jeszcze gorszemu?... Cóż to za upokorzenie œmiać się z triumfów jakiegoœ byka albo gšsiora, a jednoczeœnie płakać nad własnym sercem, tak boleœnie rozdartym, tak haniebnie podeptanym?... Czywarto żyć dalej w podobnych warunkach?" I na samš myœl o tym Wokulski uczuł pragnienie œmierci, ale tak zupełnej, żeby nawet resztki jego popiołów nie zostały naziemi. Stopniowo jednak uspokoił się i wróciwszy do domu, poczšł zastanawiać się już całkiem chłodno nad tym: czy na jutrzejszyobiad włożyć frak, czy surdut?... Albo czy do jutra nie zajdzie jakaœ nieprzewidziana przeszkoda, która znowu mu nie pozwoli zbliżyć się do panny Izabeli? Potem jeszczezrobił rachunek ostatnich handlowych obrotów, wysłał parę telegramów do Moskwy i Petersburga, a nareszcie napisał list do starego Szlangbauma proponujšc, ażeby mu pożyczył swego nazwiska w celu nabycia kamienicy Łęckich. "Mecenas ma rację - myœlał. - Lepiej kupić ten dom pod cudzš firmš. Inaczej mogliby mnie podejrzewać o chęć wyzyskania ich albo - co gorsze - posšdzić o zamiar robienia im łaski!..." Jednakże pod powłokš obojętnych zajęć kipiała w nim burza. Rozsšdek głoœno wołał, że jutrzejszy obiad niczego nie oznacza i nie zapowiada. Anadzieja cicho... cicho szeptała, że - może jest kochanym, a może dopiero nim będzie. Ale cicho... tak cicho, że Wokulski z największš uwagš musiał się przysłuchiwać jej szeptowi. Dzień następny, pełen znaczenia dla Wokulskiego, nie odznaczył się żadnš osobliwoœciš ani w Warszawie, ani w naturze. Tu i ówdzie na ulicy kłębił się kurz wzniecony miotłami stróżów, dorożki pędziły bez pamięci albo zatrzymywały się bez powodu, a nieskończony potok przechodniów cišgnšł się w jednš i drugš stronę chyba po to, ażeby utrzymywać ruch w mieœcie. Niekiedypod œcianš domów przesuwali się ludzie obdarci, skuleni, z rękami wbitymi w rękawy, jakby to był nie czerwiec, ale styczeń. Czasem na œrodku ulicy przewinšł się chłopski wózek napełniony blaszanymi konwiami, a powożony przez zuchowatš babę w granatowym kaftanie i czerwonej chustce na głowie. Wszystko to roiło się między dwoma długimi œcianami kamienic mdłej barwy, nad którymi górowały wyniosłe fronty œwištyń. Na obu zaœ końcach ulicy, niby pilnujšce miasta szyldwachy, wznosiły się dwa pomniki. Z jednej strony król Zygmunt, stojšcy na olbrzymiej œwiecy, pochylał się ku Bernardynom, widocznie pragnšc coœ zakomunikować przechodniom. Z drugiego końca nieruchomy Kopernik, z nieruchomymglobusem w ręku, odwrócił się tyłem do słońca, które na dzień wychodziło spoza domu Karasia, wznosiło się nad pałac Towarzystwa Przyjaciół Nauk i kryło się za dom Zamoyskich jakby na przekór aforyzmowi: "Wstrzymał słońce, wzruszyłziemię." Wokulski, który w tym właœnie kierunku wyglšdał ze swego balkonu, mimo woli westchnšł, przypomniawszy sobie, że jedynymi wiernymi przyjaciółmi astronoma byli tragarze i tracze, nie odznaczajšcy się, jak wiadomo, zbyt dokładnš znajomoœciš zasługi Kopernika. "Wiele mu z tego - myœlał - że w kilku ksišżkach nazywajš go chlubš narodu... Pracę dla szczęœcia - rozumiem, ale pracy dla fikcji nazywajšcej się społeczeństwem czy sławš - już bym się nie podjšł. Społecznoœć niech sama myœli o sobie, a sława... Co mi przeszkadza wyobrażać sobie, że już posiadam sławę na przykład na Syriuszu? A przecież Kopernik nie jest dziœ w lepszym położeniu odnoœnie do ziemiityle go obchodzi statua w Warszawie, co mnie piramida na jakiejœ Wedze!... Trzy wieki sławy oddam za chwilę szczęœcia i dziwię się tylko mojej głupocie, że kiedyœ inaczej myœlałem." Jakby w odpowiedzi na to spostrzegł po drugiej stronie ulicy Ochockiego; wielki maniak szedł wolno, ze spuszczonš głowš irękoma w kieszeniach. Prosty ten zbieg wypadków głęboko wstrzšsnšł Wokulskim; przez chwilę uwierzył nawet w przeczucia i pomyœlał z radosnym zdumieniem: "Czy mi to nie zapowiada, że on będzie miałsławę Kopernika, a ja - szczęœcie?... A budujże sobie machiny latajšce, tylko zostaw mi swojš kuzynkę!... - Cóż znowu zaprzesšdy?... - opamiętał się po chwili. - Ja iprzesšdy!..." W każdym razie bardzo podobało mu się zdanie, że Ochocki będzie miał nieœmiertelnš sławę, a on - żywš pannę Izabelę. Serce napełniła mu otucha. Żartował z siebie, lecz mimo to czuł, że jakoœ więcej ma spokoju i odwagi. "Więc przypuœćmy - mówił - że w rezultacie po wszystkich moich zabiegach - odtršci mnie... No?... słowo honoru, że natychmiast wezmę utrzymankę i będę z nišsiadał w teatrze obok loży państwa Łęckich. Zacna pani Meliton, a może i ten... Maruszewicz wynajdš mi kobietę majšcš podobne do niej rysy (za kilkanaœcie tysięcyrubli można i to nawet znaleŸć). Od stóp do głów owinę jš w koronki, zasypię klejnotami, a wtedy przekonamy się, czy wobec niej nie zblednie panna Izabela. -Niechże sobie potem idzie za mšż, choćby za marszałka i barona..." Ale na myœl o zamšżpójœciu panny Izabeli opanowała go wœciekłoœć i rozpacz. W takiej chwili - chciałby cały œwiat nabić dynamitem i rozsadzić. Lecz znowu oprzytomniał: "No i cóż bym zrobił, gdyby podobało się jej wyjœć za mšż?... Nie, nawet gdyby podobało się jej mieć kochanków: raz megosubiekta, drugi raz jakiego oficera, trzeci raz furmana albo lokaja... No i cóż bym na to poradził?..." Poszanowanie cudzej osobistoœci i swobody było w nim tak wielkie, że przed nim uginał się nawet jegoobłęd. "Cóż zrobię?... cóż zrobię?..." - powtarzał, œciskajšc dłońmi rozgoršczkowanš głowę. Na godzinę wpadł do sklepu, załatwił kilkainteresów i wrócił do siebie; o czwartej służšcy wydobył mu z komody bieliznę i przyszedł fryzjer ogolić go i uczesać. - Cóż słychać, panie Fitulski? - zapytał fryzjera. - Nic, a będzie gorzej; kongres berliński myœli o zduszeniu Europy, Bismarck o zduszeniu kongresu, a Żydzi - o ogoleniu do reszty nas... opowiadał młody artysta, piękny jak serafin, zręczny - jakby uciekł z żurnala krawców. Zawišzał Wokulskiemu ręcznik na szyi i mydlšc mu policzki z szybkoœciš piorunu, mówił dalej: - W mieœcie, panie, cicho do czasu, a zresztš nic. Byłem wczoraj z towarzystwem na Saskiej Kępie, ale cóż to,panie, za ordynaryjna młodzież!... Pokłócili się w tańcu i proszę mego pana wyobrazić sobie... Główkę trochę wyżej s'il vous plaît... Wokulski podniósł głowę trochę wyżej i zobaczył, że jego operator nosi złote spinki przy bardzo brudnych mankietach. - Pokłócili się w tańcu - cišgnšł elegant błyskajšc mu brzytwš przed oczyma - i proszę sobie wyobrazić, że jeden chcšc kopnšć drugiego w wystawę - uderzył damę!... Zrobił się hałas... pojedynek... Mnienaturalnie wybrano na sekundanta i właœniebyłem dziœ w kłopocie, bom miał tylko jeden pistolet, kiedy przed półgodzinš przychodzi do mnie obrażajšcy i mówi, że nie głupi strzelać się i że obrażony - może mu oddać, byle tylko raz... Główkę na prawo, s'il vous plaît... No wie pan, byłem tak oburzony (przed półgodzinš), że porwałem faceta za galeryjkę, kolanem w antresolę i - won! za drzwi. Z takim błaznem strzelać się niepodobna, n'est-ce pas?... Teraz na lewo, s'il vous plaît. Skończył golić,umył Wokulskiemu twarz i owinšwszy go w strój podobny do œmiertelnej koszuli delikwentów,mówił dalej: - Że też nigdy u pana dobrodzieja nie spostrzegłem ani œladu kobiety: przychodzęprzecież w rozmaitych godzinach... Wzišł do ršk grzebień i szczotkę i zaczšł czesać. - Przychodzę w rozmaitych godzinach, a oko, panie, mam na te rzeczy... no!... Pomimo to nigdy ani ršbka spódniczki, ani pantofelka, ani kawałka wstšżki! A przecieżnawet raz u jednego kanonika zdarzyło mi się widzieć gorset; prawda, że znalazł go na ulicy i właœnie chciał bezimiennie odesłać do redakcji. A, panie, u oficerów, szczególniej zaœ u huzarów!... (Główkę na dół, s'il vous plaît...)Czyste zatrzęsienie!...Ujednego, panie, spotkałem aż cztery młodedamy i wszystkie - uœmiechnięte... Od tej pory, daję słowo honoru, zawsze kłaniam mu się na ulicy, choć mnie opuœcił i winien mi pięć rubli. Ale, panie, jeżeli za krzesło na koncert Rubinsteina mogłem dać szeœć rubli, toż bym chyba nie żałował pięciu rubli dla takiego wirtuoza... Może by trochę poczernić włosy, je suppose que oui? - Bardzo panu dziękuję - odparł Wokulski. - Domyœlałem się tego - westchnšł fryzjer.- W szanownym panu nie ma œladu pretensji, a to Ÿle!... Znam kilka baletniczek,które chętnie zawarłyby z panem stosuneczki, a słowo honoru daję, że warto! Przeœlicznie zbudowane, muskulaturadębowa, biust jak materac na sprężynach, ruchy pełne gracji i wcale nie przesadzone wymagania, szczególniej za młodu. Bo kobieta, panie, im starsza, tym droższa, zapewne i dlatego nikt nie cišgnie na szeœćdziesięciolatki, że już nie ma na nie ceny. Rotszyld by zbankrutował!... Poczštkujšcej zaœ da pan trzy tysišce rubelków na rok, kilka prezencików i będziepanu wierna... Ach, te kobietki!... Dostałem przez nie scjatyki, lecz nie mogę się na nie gniewać... Skończył swojš sztukę, ukłonił się według najpiękniejszych zasad i wyszedł z uœmiechem; patrzšc na jego wspaniałš minę i portfel, w którym nosił szczotki i brzytwy, można by go wzišć za urzędnika z ministerium. Wokulski po jego odejœciu nawet nie pomyœlał o młodych i niewymagajšcych baletniczkach; zajmowało go wielkiej doniosłoœci pytanie, które streœcił w dwu wyrazach, frak czy surdut? "Jeżeli włożę frak, wyjdę na eleganta pilnujšcego się przepisów, które mnie w rezultacie nic nie obchodzš. A jeżeli włożę surdut, mogę Łęckich obrazić. Zresztš niechże znajdzie się ktoœ obcy... Nie ma rady, jeżeli zdobyłem się na takie błazeństwa, jak własny powóz i koń wyœcigowy, to już frak muszę włożyć!" Tak medytujšc, œmiał się z tej otchłani dzieciństw, do której spychała go znajomoœć z pannš Izabelš. "Ach, mój stary Hopferze! - mówił - o wy, moi koledzy uniwersyteccy i syberyjscy, czy który z was wyobrażał sobie mnie zajmujšcego się podobnymi kwestiami?..." Ubrał się w garnitur frakowy i stanšwszy przed lustrem, uczuł zadowolenie. Ten obcisły strój najlepiej uwydatniał jego atletyczne kształty. Konie czekały od kwadransa i było już wpół do szóstej. Wokulski włożył lekki paltot i opuœcił mieszkanie. Siadajšc do powozu, był bardzoblady i bardzo spokojny, jak człowiek, który idzie naprzeciw niebezpieczeństwu. ROZDZIAŁ SZESNASTY "ONA" - "ON" - I CI INNI Tego dnia, kiedy Wokulski miał przyjœć na obiad, panna Izabela wróciła od hrabiny o pištej. Była trochę rozgniewana i bardzo rozmarzona, razem - przeœliczna. Spotkało jš dziœ szczęœcie i zawód. Wielki tragik włoski, Rossi, znany jej i ciotce jeszcze z Paryża, przyjechał na występy do Warszawy. Natychmiast odwiedził hrabinę i troskliwie wypytywał się o pannę Izabelę. Miał być dziœ drugi raz i hrabina specjalnie dla niego zaprosiła siostrzenicę. Tymczasem Rossi nie przyszedł; przysłał tylko list, w którym przepraszał za zawód i usprawiedliwiał się niespodziewanš wizytšjakiejœ wysoko położonej osoby. Przed paroma laty, właœnie w Paryżu, Rossi był ideałem panny Izabeli; kochała się w nim, inawet nie kryła swych uczuć, o ile, rozumie się, było to możliwym dla panienki jej stanowiska. Znakomity artysta wiedział o tym, bywał co dzień w domu hrabiny, grał i deklamował wszystko, co mu kazałapanna Izabela, a wyjeżdżajšc do Ameryki, ofiarował jej włoski egzemplarz Romea i Julii z dedykacjš: "Mdła mucha więcej ma mocy, czci i szczęœcia aniżeli Romeo..." Wiadomoœć o przybyciu Rossiego do ajštek, więc - tu o 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żşPöcťFŁcźéc˝ř,Fcž>;Warszawy i o tym, że jej nie zapomniał, wzruszyła pannę Izabelę. Już o pierwszej w południe była u ciotki. Co chwilę wstawała do okna, każdy turkot przyspieszał bicie jej serca, za każdym uderzeniem dzwonka drgała; zapominała się w rozmowie, na twarz jej wystšpiły silne rumieńce... No - i Rossi nie przyszedł!... A tak dziœ była pięknš. Ubrała się umyœlnie dla niego, w jedwabnš sukienkę kremowej barwy (z daleka wyglšdało to jak zmięte płótno), miała brylantowe kolczyki (nie większe od ziarn grochu) w uszach i pasowš różę na ramieniu. I tyle. Ale niech żałuje Rossi, że jej nie widział! Po czterogodzinnym oczekiwaniu wróciła dodomu oburzona. Mimo jednak gniewu wzięłado ršk egzemplarz Romea i Julii i przeglšdajšc go, myœlała: "Gdyby też nagle wszedł tu Rossi?" Nawet byłoby lepiej tu niż u hrabiny. Bez œwiadków mógłby jej szepnšć jakieœ gorętsze słówko; przekonałby się, że ona szanuje jego pamištki, a nade wszystko - przekonałby się (o czym tak głoœno mówi duże lustro), że w tej sukni, z tš różš i na tym błękitnym fotelu wyglšda jak bóstwo. Przypomniała sobie, że na obiedzie ma być Wokulski, i mimo woli wzruszyła ramionami.Galanteryjny kupiec po Rossim, którego podziwiał cały œwiat, wydał jej się tak œmiesznym, że po prostu ogarnęła jš litoœć.Gdyby Wokulski w tej chwili znalazł się u jej nóg, ona może nawet wsunęłaby mu palce we włosy i bawišc się nim jak wielkim psem, czytałaby tę oto skargę Romea przed Laurentym: "Niebo jest tu, gdzie mieszka Julia. Lada pies, kot, lada mysz marna żyje w niebie, może patrzeć na niš; tylko - Romeo nie może! Mdła mucha więcej ma mocy, więcej czci i szczęœcia aniżeli Romeo. Jej wolno dotykać drogiej ręki Julii i z płonšcych ust kraœć nieœmiertelne zbawienie. Mucha ma tęwolnoœć, ale Romeo nie ma, bo on wygnany!... O księże, złe duchy wyjš, gdy wpiekle usłyszš ten wyraz; maszże ty serce,ty, œwięty spowiednik i przyjaciel, drzeć zemnie pasy tym strasznym słowem - wygnanie..." Westchnęła. - Kto wie, ile razy powtarza sobie te zdania wielki tułacz, myœlšc o niej?... I może nawet nie ma powiernika!... Wokulski mógłby być takim powiernikiem; on chyba wie, jak za niš można rozpaczać, bo on narażał dla niej życie. Odwróciwszy kilka kartek wstecz, znowu czytała: "Romeo! czemuż ty jesteœ Romeo? Rzuć tę nazwę albo... przysięgnij być wiernym mojejmiłoœci, a wtedy ja wyprę się rodu Kapuletów...Zresztš - tylko twoje nazwisko jest dla mnie nieprzyjazne, boœ ty w istociedla mnie nie Monteki... O, weŸ innš nazwę, bo czym jest nazwa?:.. To, co zwiemy różš,pod innš nazwš również by pachniało: tak i Romeo, bez nazwy Romeo, przecieżby całš swš wartoœć zatrzymał. Więc, Romeo - rzuć twojš nazwę, a w zamian za to, co nawet nie jest czšstkš ciebie, weŸ mnie... ach!... całš..." Jakież było dziwne między nimi podobieństwo: on - Rossi, aktor, a ona - panna Łęcka. Rzuć nazwisko, rzuć swój zawód... Tak, ale cóżby wtedy zostało... Zresztš nawet księżniczka krwi mogłaby wyjœć za Rossiego i œwiat tylko podziwiałbyjej poœwięcenie... Wyjœć za Rossiego?... Dbać o jego garderobęteatralnš, a może przyszywać mu guziki do nocnych koszul?... Panna Izabela wstrzšsnęła się. Kochać go bez nadziei - to dosyć... Kochać i czasami porozmawiać z kim o tej tragicznej miłoœci... Możeby z pannš Florentynš. Nie, ona nie ma dosyć uczucia. Daleko lepiej nadawałby się do tego Wokulski. Patrzyłby jej w oczy, cierpiałby za siebie i za niš, ona opowiadałaby mu, bolejšc nad własnymi nad jego cierpieniem - i w taki sposób bardzo przyjemnie upływałyby im godziny. Kupiec galanteryjny w roli powiernika!... Można by zresztš zapomnieć o tym kupiectwie. W tej samej porze pan Tomasz, zakręcajšc siwego wšsa, spacerował po swym gabinecie i myœlał: "Wokulski jest to człowiek ogromnie zręczny i energiczny! Gdybym miał takiego plenipotenta (tu westchnšł), nie pozbyłbym się majštku... No, już stało się: za to dziœ go mam... Z kamienicy zostanie mi czterdzieœci, nie - pięćdziesišt, a może i szeœćdziesišt tysięcy rubli... Nie, nie przesadzajmy, niech pięćdziesišt tysięcy, no - niechby tylko czterdzieœci tysięcy... Dam mu to, on będziemi płacił z osiem tysięcy rubli rocznie, resztę zaœ (jeżeli interes pójdzie w jego rękach, jak się spodziewam), resztę procentów - każę kapitalizować... Za pięć, szeœć lat suma podwoi się, a już za dziesięć - może wzrosnšć w czwórnasób... Bo to w operacjach handlowych pienišdze szalenie się mnożš... Ale co ja mówię!... Wokulski, jeżeli jest naprawdę genialnym kupcem, powinien mieć i z pewnoœciš ma sto za sto. A w takim razie spojrzę mu w oczy i powiem bez ogródki: I on, naturalnie, zobaczywszy, z kim ma do czynienia, zmięknie od razu i może nawet wykaże taki dochód, o jakim mi się nie œniło..." Dzwonek w przedpokoju uderzył dwa razy. Pan Tomasz cofnšł się w głšb gabinetu i usiadłszy na fotelu, wzišł do ršktom przygotowanej na ten cel ekonomii Supińskiego. Mikołaj otworzył drzwi i za chwilę ukazał się Wokulski. - A... witam!... - zawołał pan Tomasz, wycišgajšc do niego rękę. Wokulski nisko ukłonił się przed białymi włosami człowieka, którego rad był nazywać swoimojcem. - Siadajże, panie Stanisławie... Może papierosa?... Proszę cię... Cóż tam słychać?... Czytam właœnie Supińskiego: tęga głowa!... Tak, narody nie umiejšce pracować i oszczędzać zniknšć muszš z powierzchni ziemi... Tylko oszczędnoœć i praca!... Pomimo to nasi wspólnicy zaczynajš grymasić, co?... - Niech robiš, jak im wygodniej - odparł Wokulski. - Ja na nich nie zyskam ani jednego rubla. - Ale ja nie opuszczę cię, panie Stanisławie - rzekł pan Tomasz tonem przekonania. I dodał po chwili: - W tych dniach sprzedaję, to jest dopuszczam do sprzedaży mego domu. Miałem z nim duży kłopot: lokatorowie nie płacš, rzšdcy złodzieje, a wierzycieli hipotecznych musiałem zaspokajać z własnej kieszeni. Nie dziw się, że mnie to w końcu znudziło... - Naturalnie - wtršcił Wokulski. - Mam nadzieję - cišgnšł pan Tomasz - że zostanie mi z niego pięćdziesišt, a choćby czterdzieœci tysięcy rubli... - Ile ma pan nadzieję wzišć za ten dom? - Sto, do stu dziesięciu tysięcy rubli... Cokolwiek jednakże dostanę, tobie oddam, panie Stanisławie. Wokulski pochylił głowę na znak zgody i pomyœlał, że jednak pan Tomasz za swojš kamienicę nie dostanie więcej nad dziewięćdziesišt tysięcy rubli. Tyle bowiem miał w tej chwili do dyspozycji, a nie mógłzacišgać długów bez narażania swego kredytu. - Tobie oddam, panie Stanisławie - mówił pan Łęcki. - I właœnie chciałem zapytać się, czy przyjmiesz?... - Ależ rozumie się... - I jaki mi dasz procent? - Gwarantuję dwudziesty, a jeżeli interesa pójdš lepiej, to i wyższy - odparł Wokulski, dodajšc w duchu, że więcej nad piętnaœcie procent nie mógłby dać komu innemu. "Filut!... - pomyœlał pan Tomasz. - Sam ma ze sto procentów, a mnie daje dwadzieœcia..." Głoœno jednak rzekł: - Dobrze, kochany panie Stanisławie. Przyjmuję dwadzieœcia procent, bylebyœ mi mógł wypłacić z góry. - Będę płacił z góry... co pół roku - odpowiedział Wokulski, lękajšc się, ażeby pan Tomasz nie wydał pieniędzy zbyt prędko. - I na to zgoda - rzekł pan Tomasz tonem wielkiej serdecznoœci. - Wszystkie zaœ zyski- dodał z lekkim akcentem - wszystkie zyski wyższe nad dwadzieœcia procent, proszę cię, ażebyœ nie dawał mi ich do ręki, choćbym... błagał, rozumiesz?... ale żebyœ dołšczał do kapitału. Niech roœnie, prawda?... - Panie proszš - rzekł w tej chwili Mikołaj ukazujšc się we drzwiach gabinetu. Pan Tomasz uroczyœcie podniósł się z fotelu i ceremonialnym krokiem wprowadził goœcia do salonu. PóŸniej niejednokrotnie Wokulski usiłował zdać sobie sprawę z salonu i ze sposobu, wjaki tam wszedł; ale całoœci faktu nie mógł sobie przypomnieć. Pamiętał, że przede drzwiami ukłonił się parę razy panuTomaszowi, że potem owionęła go jakaœ miła woń, skutkiem czego ukłonił się damie w kremowej sukni z pšsowš różš przy ramieniu, a potem - innej damie wysokiej i czarno ubranej, która patrzyła na niego z przestrachem. Przynajmniej tak mu się zdawało. Dopiero po chwili spostrzegł, że damš w kremowej sukni była panna Izabela. Siedziała na fotelu, z nieporównanym wdziękiem pochylona w jegostronę, i łagodnie patrzšc mu w oczy, mówiła: - Ojciec mój, jako pański wspólnik, będzie musiał odbyć długš praktykę, zanim potrafizadowolnić pana. W jego imieniu proszę o pobłażliwoœć. Wycišgnęła rękę, której Wokulski ledwo œmiał dotknšć. - Pan Łęcki - odparł - jako wspólnik potrzebuje mieć tylko zaufanego adwokata ibuchaltera, którzy co pewien czas skontrolujš rachunki. Reszta należy do nas. Zdawało mu się, że powiedział coœ bardzo głupiego, i zarumienił się. - Pan musi mieć dużo zajęcia przy takim magazynie... - wtršciła czarno ubrana panna Florentyna i przestraszyła się jeszcze mocniej. - Nie tak wiele. Do mnie należy dostarczaniefunduszów obrotowych i zawišzywanie stosunków z nabywcami i odbiorcami. Rodzajem zaœ towaru i ocenš jego wartoœcizajmuje się administracja sklepu. - Czy to można w każdym razie spuœcić się na obcych - westchnęła panna Florentyna. - Mam doskonałego plenipotenta, a zarazemprzyjaciela, który lepiej prowadzi interesa,niżbym ja to potrafił. - Szczęœliwy jesteœ, panie Stanisławie... - pochwycił pan Łęcki. - Nie wyjeżdżasz w tym roku za granicę? - Chcę być w Paryżu na wystawie. - Zazdroszczę panu - odezwała się panna Izabela. - Od dwu miesięcy marzę tylko o wystawie paryskiej, ale papo jakoœ nie okazuje skłonnoœci do wyjazdu... - Nasz wyjazd całkowicie zależy od pana Wokulskiego - odpowiedział ojciec. - Radzę ci więc jak najczęœciej zapraszać go na obiad i podawać smaczny, ażeby miał dobryhumor. - Zaręczam, że ile razy będzie pan na nas łaskaw, sama zajrzę do kuchni. Czy jednak dobre chęci wystarczš w tym wypadku... - Z wdzięcznoœciš przyjmuję obietnicę - odparł Wokulski. - Nie wpłynie to jednak natermin wyjazdu państwa do Paryża, ponieważ zależy on tylko od ich woli. - Merci... - szepnęła panna Izabela. Wokulski schylił głowę. "Znam ja to merci! - pomyœlał - płaci się za nie kulami..." - Państwo pozwolš do stołu?... - wtršciła panna Florentyna. Przeszli do jadalnego pokoju, gdzie na œrodku stał okršgły stół, nakryty na cztery osoby. Wokulski znalazł się przy nim między pannš Izabelš i jej ojcem, naprzeciw panny Florentyny. Już byłzupełnie spokojny, tak spokojny, że aż go to przerażało. Opuœcił go szał miłoœci, nawet pytał sam siebie: czy ona jest kobietš, którš kochał?... Bo czy podobna kochać się tak jak on i siedzšc o krok od przyczyny swego obłędu, czuć takš ciszę wduszy, tak niezmiernš ciszę?... Myœl miał tak swobodnš, że nie tylko dokładnie widział każde drgnienie fizjognomii swoich współbiesiadników, ale jeszcze (co już było zabawne), patrzšc na pannę Izabelę, robił sobie następujšcy rachunek: "Suknia. Piętnaœcie łokci surowego jedwabiupo rublu - piętnaœcie rubli... Koronki z dziesięć rubli, a robota z piętnaœcie... Razem - czterdzieœci rubli suknia, ze sto pięćdziesišt rubli kolczyki i dziesięć groszy róża..."Mikołaj zaczšł podawać potrawy. Wokulski bez najmniejszego apetytu zjadł kilka łyżek chłodniku, zapił portweinem, potem spróbował polędwicy i zapił jš piwem. Uœmiechnšł się, sam nie wiedzšc czemu, i w przystępie jakiejœ żakowskiej radoœci postanowił robić błędy przy stole. Na poczštek, skosztowawszy polędwicy, położył nóż i widelec na podstawce obok talerza. Panna Florentyna aż drgnęła, a panTomasz z wielkš werwš poczšł opowiadać owieczorze w Tuileriach, podczas którego nażšdanie cesarzowej Eugenii tańczył z jakšœmarszałkowš menueta. Podano sandacza, którego Wokulski zaatakował nożem i widelcem. Panna Florentyna o mało nie zemdlała, panna Izabela spojrzała na sšsiada z pobłażliwš litoœciš, a pan Tomasz... zaczšł także jeœć sandacza nożem i widelcem. "Jacyœcie wy głupi!" - pomyœlał Wokulski, czujšc, że budzi się w nim coœ niby pogardadla tego towarzystwa. Na domiar odezwałasię panna Izabela, zresztš bez cienia złoœliwoœci: - Musi mnie papa kiedy nauczyć, jak się jada ryby nożem. Wokulskiemu wydało się to wprost niesmaczne. "Widzę, że odkocham się tu przed końcem obiadu..." - rzekł do siebie. - Moja droga - odpowiedział pan Tomasz córce - niejadanie ryb nożem to doprawdy przesšd... Wszak mam rację, panie Wokulski? - Przesšd?... nie powiem - rzekł Wokulski. -Jest to tylko przeniesienie zwyczaju z warunków, gdzie on jest stosowny, do warunków, gdzie nim nie jest. Pan Tomasz aż poruszył się na krzeœle. - Anglicy uważajš to prawie za obrazę... - wydeklamowała panna Florentyna. - Anglicy majš ryby morskie, które można jadać samym widelcem; nasze zaœ ryby oœciste może jedliby innym sposobem... - O, Anglicy nigdy nie łamiš form - broniła się panna Florentyna. - Tak - mówił Wokulski - nie łamiš form w warunkach zwykłych, ale w niezwykłych stosujš się do prawidła: robić, jak wygodniej. Sam zresztš widywałem bardzo dystyngowanych lordów, którzy baraninę z ryżem jedli palcami, a rosół pili prosto z garnka. Lekcja była ostra. Pan Tomasz jednak przysłuchiwał się jej z zadowoleniem, a panna Izabela prawie z podziwem. Ten kupiec, który jadał baraninę z lordami i wygłaszał tak œmiało teorię posługiwania się nożem przy rybach, urósł w jej wyobraŸni. Kto wie, czy teoria nie wydała się jej ważniejszš aniżeli pojedynek z Krzeszowskim. - Więc pan jest nieprzyjacielem etykiety? - spytała. - Nie. Nie chcę tylko być jej niewolnikiem. - Sš jednak towarzystwa, w których ona przestrzega się zawsze. - Tego nie wiem. Ale widziałem najwyższe towarzystwa, w których o niej zapominano w pewnych warunkach. Pan Tomasz lekko schylił głowę; panna Florentyna zsiniała, panna Izabela patrzyłana Wokulskiego prawie życzliwie. Nawet więcej niż - prawie... Bywały mgnienia, w których marzyło się jej, że Wokulski jest jakimœ Harun-al-Raszydem ucharakteryzowanym na kupca. W sercu jejbudził się podziw, nawet - sympatia. Z pewnoœciš ten człowiek może być jej powiernikiem; z nim będzie mogła rozmawiać o Rossim. Po lodach zupełnie zdetonowana panna Florentyna została w jadalni, a reszta towarzystwa przeszła na kawę do gabinetupana. Właœnie Wokulski skończył swojš filiżankę, kiedy Mikołaj przyniósł panu Tomaszowi na tacy list, mówišc: - Czeka na odpowiedŸ, jaœnie panie. - Ach, od hrabiny... - rzekł pan Tomasz, spojrzawszy na adres. - Pozwolicie państwo... - Jeżeli pan nie ma nic przeciw temu - przerwała panna Izabela, uœmiechajšc się do Wokulskiego - to przejdziemy do salonu, a ojciec tymczasem odpisze... Wiedziała, że list ten napisał pan Tomasz sam do siebie; koniecznie bowiem potrzebował choć pół godziny przedrzemaćsię po obiedzie. - Nie obrazi się pan? - spytał pan Tomasz, œciskajšc Wokulskiego za rękę. Opuœcili z pannš Izabelš gabinet i weszli do salonu. Ona z gracjš jej tylko właœciwš usiadła na fotelu, wskazujšc mu drugi, zaledwie o parę kroków odległy. Wokulskiemu, kiedy znalazł się z niš sam nasam, krew uderzyła do głowy. Wzburzenie spotęgowało się, gdy spostrzegł, że panna Izabela patrzy na niego jakimœ dziwnym wzrokiem, jakby go chciała przeniknšć do dna i przykuć do siebie. To już nie była ta panna Izabela z kwesty wielkotygodniowej ani nawet z wyœcigów; to była osoba rozumna i czujšca, która ma go o coœ seriozapytać i chce mu coœ szczerego powiedzieć. Wokulski był tak ciekawy tego, co mu powie, i tak stracił wszelkš władzę nad sobš, że chyba zabiłby człowieka, który by im w tej chwili przeszkodził. Patrzył na pannę Izabelę w milczeniu i czekał. Panna Izabela była zakłopotana: dawno już nie doznała takiego zamętu uczuć jak w tej chwili. Przez myœl przebiegały jej zdania: "kupił serwis" - "przegrywał umyœlnie w karty do ojca" - "znieważył mnie", a potem: "kocha mnie" - "kupił konia wyœcigowego" - "pojedynkowałsię" - "jadał baraninę z lordami w najwyższych towarzystwach..." Pogarda, gniew, podziw, sympatia kolejno potršcały Rossiego do ajštek, więc - tu o 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żżP]cŔ­XÁĐc€ÂŐ cĂő.pcÄe=jej duszę jak krople gęsto padajšcego deszczu; na dnie zaœ tej burzy nurtowała potrzeba zwierzenia się komuœ ze swych kłopotów codziennych i ze swych rozmaitych powštpiewań, i ze swej tragicznej miłoœci do wielkiego aktora. "Tak, on może być... on będzie moim powiernikiem!..." - myœlała panna Izabela, topišc słodkie spojrzenie w zdumionych oczach Wokulskiego i lekko pochylajšc się naprzód, jakby chciała go pocałować w czoło. Potem ogarniał jš bezprzyczynowy wstyd: cofała się na poręcz fotelu, rumieniła się i z wolna opuszczała długie rzęsy, jakby jš sen morzył. Patrzšc na gręjej fizjognomii, Wokulskiemu przypomniały się cudowne falowania zorzy północnej i owe dziwne melodie, bez tonów i bez słów,które niekiedy odzywajš się w ludzkiej duszy niby echa lepszego œwiata. Rozmarzony, przysłuchiwał się goršczkowemu tykotaniu stołowego zegara i biciu własnych pulsów i dziwił się, że te dwa tak szybkie zjawiska prawie wlokš się w porównaniu z biegiem jego myœli. "Jeżeli jest jakie niebo - mówił sobie - błogosławieni nie doznajš wyższego szczęœcia aniżeli ja w tej chwili." Milczenie trwało już tak długo, że zaczęłobyć nieprzyzwoitym. Panna Izabela opamiętała się pierwsza. - Pan miał - rzekła - nieporozumienie z panem Krzeszowskim. - O wyœcigi... - wtršcił poœpiesznie Wokulski. - Baron nie mógł mi darować, że kupiłem jego konia... Chwilę patrzyła na niego z łagodnym uœmiechem. - Potem miał pan pojedynek, który... bardzonas zaniepokoił... - dodała ciszej. - A potem... baron przeprosił mnie - zakończyła szybko, spuszczajšc oczy. - W liœcie napisanym z tego powodu do mnie baron mówi o panu z wielkim szacunkiem i przyjaŸniš... - Jestem bardzo... bardzo szczęœliwy... - bškał Wokulski. - Z czego, panie? - Że okolicznoœci złożyły się w taki sposób... Baron jest człowiekiem dystyngowanym... Panna Izabela wycišgnęła rękę i zostawiwszy jš na chwilę w rozpalonej dłoni Wokulskiego, rzekła: - Pomimo niewštpliwej dobroci barona ja jednak tylko panu dziękuję. Dziękuję... Sš przysługi, których się nieprędko zapomina, i doprawdy... - tu zaczęła mówić wolniej i ciszej - doprawdy, ulżyłby pan memu sumieniu, żšdajšc czegoœ, co by zrównoważyło pańskš... uprzejmoœć... Wokulski puœcił jej rękę i wyprostował się na krzeœle. Był tak odurzony, że nie zwrócił uwagi na ten mały wyraz - "uprzejmoœć". - Dobrze - odparł. - Jeżeli pani każe, przyznam się nawet... do zasługi. Czy w zamian wolno mi zanieœć proœbę do pani?... -Tak. - A więc - mówił rozgoršczkowany - proszęo jedno: ażebym mógł służyć pani, o ile mi siły starczš. Zawsze i we wszystkim. - Panie!... - przerwała z uœmiechem panna Izabela - ależ to jest podstęp. Ja chcę spłacić jeden dług, a pan chce mnie zmusićdo zacišgania nowych. Czy to właœciwe?... - Co w tym niewłaœciwego?... Alboż nie przyjmuje pani usług nawet od posłańców publicznych?... - Ale im płaci się za to - odpowiedziała figlarnie, patrzšc mu w oczy. - I ta tylko jest między mnš i nimi różnica, że im płacić potrzeba, a mnie nie wypada. Nawet nie można. Panna Izabela kręciła głowš. - To, o co proszę - mówił dalej Wokulski - nie przechodzi granicy najzwyklejszych stosunków ludzkich. Panie zawsze rozkazujecie - my zawsze spełniamy, oto wszystko. Ludzie należšcy do tej co i pani sfery towarzyskiej wcale nie potrzebowaliby prosić o podobnš łaskę; dla nich jest ona codziennym obowišzkiem, nawet prawem. Ja zaœ dobijałem się, a dzisiaj błagam o niš, gdyż spełnianie zleceń pani byłoby dla mnie pewnym rodzajem nobilitacji. Boże miłosierny! Jeżelifurmani i lokaje mogš nosić barwy pani, z jakiej racji ja nie miałbym zasługiwać na ten zaszczyt? - Ach, o tym pan mówi?... Dawać panu mojejszarfy nie potrzebuję; pan sam wzišł jš gwałtem. A odbierać?... Już za póŸno, choćby ze względu na list barona. Znowu podała mu rękę, którš Wokulski ze czciš ucałował. W obocznym pokoju rozległy się kroki i wszedł pan Tomasz, wyspany, promieniejšcy. Jego piękna twarz miała takserdeczny wyraz, że Wokulski pomyœlał: "Nędznikiem będę, jeżeli twoje trzydzieœci tysięcy rubli, poczciwcze, nie przyniosš ci dziesięciu tysięcy rocznie". Jeszcze z kwadrans posiedzieli we troje, rozmawiajšco niedawnej zabawie w Dolinie Szwajcarskiej na cel dobroczynny, o przybyciu Rossiego i o wyjeŸdzie do Paryża.Nareszcie Wokulski z żalem opuœcił miłe towarzystwo obiecujšc przychodzić częœciej i współczeœnie z nimi jechać do Paryża. - Zobaczy pan, jak tam będzie wesoło - rzekła panna Izabela na pożegnanie. ROZDZIAŁ SIEDEMNASTY KIEŁKOWANIE ROZMAITYCH ZASIEWÓW I ZŁUDZEŃ Było już wpół do dziewištej wieczorem, kiedy Wokulski wracał do domu. Słońce niedawno zaszło, lecz silny wzrok mógł jużdopatrzeć większe gwiazdy przebłyskujšce na zlotawolazurowym niebie. Po ulicach rozlegał się wesoły gwar przechodniów; wsercu Wokulskiego zasiadł radosny spokój. Przypominał sobie każdy ruch, każdy uœmiech, każde spojrzenie i każdy wyraz panny Izabeli, z podejrzliwš troskliwoœciš wyszukujšc w nich œladu niechęci albo dumy. Na próżno. Traktowała go jak równego sobie i jak przyjaciela, zapraszała, aby ich częœciej odwiedzał, ba!... nawet żšdała, aby jš o co prosił... "A gdybym się był w tej chwili oœwiadczył - przyszło mu na myœl - to co?..." I pilnie wpatrywał się w rysy jej widma, które mu napełniało duszę; ale - znowu niedostrzegł ani œladu niechęci. Owszem - figlarny uœmiech. "Odpowiedziałaby - myœlał - że za mało jeszcze się znamy, że powinienem zasłużyćna niš... Tak... niezawodnie tak by odpowiedziała" - powtarzał, cišgle przypominajšc sobie niewštpliwe oznaki sympatii. "W ogóle - mówił - byłem niesprawiedliwie uprzedzony do wielkich panów. A oni sš przecie takimi jak i my ludŸmi; może nawet majš więcej subtelnych uczuć. Wiedzšc, że jesteœmy gonišcymi za zyskiem gburami, unikajš nas. Ale poznawszy w nas uczciwe serca, przygarniajš do siebie... Cóż to za rozkoszna żona może być z takiej kobiety! Naturalnie, że powinienem na niš zasłużyć. Jeszcze jak!..." I pod wpływem tych myœli czuł, że budzi się w nim jakaœ wielka życzliwoœć, która ogarnia naprzód dom Łęckich, potem dalszš ich rodzinę, potem jego sklep i wszystkich ludzi, którzy w nim pracowali, potem wszystkich kupców, którzy mieli z nim stosunki, a nareszcie - cały kraj i całš ludzkoœć. Zdawało się Wokulskiemu, że każdy uliczny przechodzień jest jego krewnym, bliższym lub dalszym; wesołym lub smutnym. I niewiele brakowało, ażeby, stanšwszy na chodniku, zaczepiał jak żebrak ludzi i pytał: "Może który z was czego potrzebuje?... Żšdajcie, rozkazujcie, proszę was... w j e j imieniu..." "Podle mi dotychczas życie schodziło - mówił sobie. - Byłem egoistš. Ochocki - oto wspaniała dusza: chce przypišć skrzydła ludzkoœci i dla tej idei zapomina o własnym szczęœciu. Sława, naturalnie, jest głupstwem, ale praca dla pomyœlnoœci ogółu - to grunt... - A potem dodał z uœmiechem: - Ta kobieta już zrobiła ze mniebogacza i człowieka z reputacjš, lecz jeżeliuprze się, zrobi ze mnie - czy ja wiem co?... Chyba œwiętego męczennika, który swojš pracę, nawet życie odda dla dobra innych... Naturalnie, że oddam, gdy ona tegozechce!..." Sklep jego był już zamknięty, ale przez otwory okiennic wyglšdało œwiatło. Coœ jeszcze robiš" - pomyœlał Wokulski. Skręcił w bramę i przez tylne drzwi wszedł do sklepu. Na progu zetknšł się z wychodzšcym Ziębš, który pożegnał go niskim ukłonem; w głębi zaœ sklepu było jeszcze kilka osób. Klejn wdrapywał się na drabinkę, ażeby coœ poprawić na półkach. Lisiecki ubierał się w palto, za kantorem nad księgš siedział Rzecki, a przed nim stał jakiœ człowiek płakał. - Stary jedzie! - zawołał Lisiecki. Rzecki, przysłaniajšc oczy rękš, spojrzał na Wokulskiego; Klejn ukłonił mu się parę razy ze szczytu drabinki, a płaczšcy człowiek zwrócił się nagle i z głoœnym jękiem objšł go za nogi. - Co to jest?... - spytał zdziwiony Wokulski,poznajšc w płaczšcym starego inkasenta Obermana. - Zgubił czterysta kilkadziesišt rubli - odparł Rzecki surowo. - Naturalnie, że nie było nadużycia, głowę dam za to, ale i firma tracić nie może, tym bardziej że pan Oberman ma u nas kilkaset rubli oszczędnoœci. Jedno więc z dwojga - prawiłrozdrażniony Rzecki - albo pan Oberman zapłaci, albo pan Oberman straci miejsce... Piękne robilibyœmy interesa, majšc wszystkich takich inkasentów jak pan Oberman... - Zapłacę, panie - mówił szlochajšc inkasent - zapłacę, ale niech mi pan rozłoży choć na parę lat. Toż te pięćset rubli, co mam u panów, to mój cały majštek. Chłopiec skończył szkoły i chce uczyć się na doktora, a i staroœć za pasem... Bóg i pan wie, co się człowiek napracuje, nim zbierze taki grosz... Musiałbym się drugi raz urodzić, ażeby znowu go zebrać... Klejn i Lisiecki, obaj ubrani, czekali na wyrok pryncypała. - Tak - odezwał się Wokulski - firma nie może tracić. Oberman zapłaci. - Słucham pana - wyszeptał nieszczęœliwy inkasent. Panowie Klejn i Lisiecki pożegnali się i wyszli. Za nimi, wzdychajšc zabierał się i Oberman do opuszczenia sklepu. Lecz gdy zostali tylko we trzech, Wokulski dodał szybko: - Oberman, zapłacisz, a ja ci zwrócę... Inkasent rzucił mu się do nóg. - Za pozwoleniem!... za pozwoleniem - przerwał Wokulski, podnoszšc go. - Jeżeli słówko powiesz komu o naszym układzie, cofnę prezent, uważasz, Oberman?... Inaczej wszyscy zechcš gubić pienišdze. IdŸ więc do domu i milcz... - Rozumiem. Niech Bóg zeszle na pana wszystko najlepsze - odparł inkasent i wyszedł, na próżno starajšc się ukryć radoœć. - Już zesłał najlepsze - rzekł Wokulski, myœlšc o pannie Izabeli. Rzecki był niekontent. - Wiesz, mój Stachu - odezwał się, gdy zostali sami - że lepiej zrobisz, niemięszajšc się do sklepu. Z góry wiedziałem,że całej sumy nie każesz mu zwracać; ja sam nie żšdałbym tego. Ale ze sto rubli, tytułem kary, powinien był gałgan zapłacić... Zresztš, pal diabli, można mu było i wszystko darować: ale należało choćz parę tygodni utrzymać w niepewnoœci... Inaczej lepiej od razu zamknšć budę. Wokulski œmiał się. - Lękałbym się - odparł - gniewu boskiego, gdybym w takim dniu skrzywdził człowieka.- W jakim dniu?... - spytał Rzecki, szeroko otwierajšc oczy. - Mniejsza o to. Dziœ dopiero widzę, że trzeba być litoœciwym. - Byłeœ nim zawsze i aż zanadto - oburzył się pan Ignacy - i przekonasz się, że dla ciebie ludzie takimi nie będš. - Już sš - rzekł Wokulski i podał mu rękę na pożegnanie. - Już sš?... - powtórzył pan Ignacy, przedrzeŸniajšc go. - Już sš!... Nie życzę ci, abyœ potrzebował kiedy wystawiać na próbę ich współczucia... - Mam je bez prób. Dobranoc. - Masz!... masz!... Zobaczymy, jak ono będzie wyglšdało w razie potrzeby. Dobranoc, dobranoc... - mówił stary subiekt, z hałasem chowajšc księgi. Wokulski szedł do swego mieszkania i myœlał: "Trzeba nareszcie złożyć wizytę Krzeszowskiemu... Pójdę jutro... W całym znaczeniu przyzwoity człowiek... przeprosiłpannę Izabelę. Jutro podziękuję mu i - niechmnie licho weŸmie - jeżeli nie spróbuję dopomóc. Choć z takim próżniakiem i letkiewiczem ciężka sprawa... Ale mniejsza o to, spróbuję... On przeprosił pannę Izabelę, ja wydobędę go z długów." Uczuciaspokoju i niezachwianej pewnoœci tak w tej chwili górowały nad wszelkimi innymi w duszy Wokulskiego, że gdy wrócił do domu,zamiast marzyć (co mu się zwykle zdarzało), wzišł się do roboty. Wydobył gruby kajet, już w większej częœci zapisany, potem ksišżkę z polsko-angielskimi ćwiczeniami i zaczšł pisać zdania, wymawiajšc je półgłosem i usiłujšc jak najdokładniej naœladować nauczyciela swego, pana Wiliama Colinsa. W kilkuminutowych zaœ przerwach myœlał to o jutrzejszej wizycie u barona Krzeszowskiego i o sposobie wydobycia go zdługów, to o Obermanie, którego wybawił znieszczęœcia. "Jeżeli błogosławieństwo ma jakš wartoœć- mówił do siebie - cały kapitał błogosławieństw Obermana, wraz ze składanym procentem, ceduję jej..." Potem przyszło mu na myœl, że nie jest to zbyt œwietnym prezentem dla panny Izabeli - uszczęœliwić jednego tylko człowieka. Całego œwiata - nie może; ale warto by z okazji bliższego poznania się z pannš Izabelš podŸwignšć bodaj kilka osób. "Drugim będzie Krzeszowski - myœlał - ale ratować takich zuchów - żadna zasługa... Aha!..." Uderzył się rękš w czoło i porzuciwszy ćwiczenia angielskie, wydobył archiwum swoich korespondencyj prywatnych. Była tosafianowa okładka, gdzie podług dat umieszczał nadchodzšce listy, których spis znajdował się na poczštku. "Aha! - mówił - list mojej magdalenki i jej opiekunek, stronica szeœćset trzy..." Znalazł stronicę i z uwagš przeczytał dwa listy: jeden pisany elegancko, drugi - jakby go kreœliła dziecinna ręka. W pierwszym zawiadomiono go, że taka to a taka Maria, niegdyœ dziewczyna złego prowadzenia, obecnie nauczyła się szyć bielizny, krawiectwa i odznacza się pobożnoœciš, posłuszeństwem, łagodnoœciš i dobrymi obyczajami. W drugim liœcie sama owa Maria... dziękowała mu za dotychczasowš pomoc i prosiła tylko o wyszukanie jakiego zajęcia. "Niech już wielmożny i dobrotliwy pan - pisała - kiedy z łaski Boga ma takie duże fundusze, na mnie grzesznš ich nie wydaje.Bo ja teraz sama sobie poradzę, bylem miała o co ręce zaczepić, a ludzi, co potrzebujš gorzej niż ja, nieszczęœliwa, zhańbiona, w Warszawie nie brak..." Wokulskiemu przykro się zrobiło, że podobna proœba kilka dni czekała na odpowiedŸ. Natychmiast odpisał i zawołał służšcego. - List ten - rzekł - odeœlesz rano do magdalenek... - Żrobi się - odparł służšcy, usiłujšc zapanować nad ziewaniem. - Sprowadzisz mi także furmana Wysockiego, tego z Tamki, wiesz?... - O jeszcze nie miałbym wiedzieć. Ale pan słyszał... - Tylko żeby mi tu przyszedł z rana... - O!... czemu nie. Ale pan słyszał, że Oberman zgubił wielkie pienišdze? Był tu z wieczora i przysięgał, że zabiję się albo zrobi sobie co złego, jeżeli pan nie okaże nad nim litoœci. Ja mówię: "Nie bšdŸcie głupi, nie żabijajcie się, poczekajcie... Naszstary ma miętkie szercze..."A on gada: "Ja se też tak kalkuluję, ale zawsze będzie heca, bo mi choć trochę stršcš, a tu syn idzie na medyka, a tu staroœć chwyta człowieka za poły..." - Proszę cię, idŸ spać - przerwał mu Wokulski. - Pójœć pójdę - odparł z gniewem służšcy -ale u pana to taka służba, że gorzej niż w kryminale: nawet szpać nie można iœć, kiedysię chce... Zabrał list i wyszedł. Na drugi dzień około dziewištej rano służšcy obudził Wokulskiego, donoszšc mu,że czeka Wysocki. - Niech no wejdzie. Po chwili wszedł furman. Był przyzwoicie ubrany, miał czerstwš cerę i wesołe spojrzenie. Zbliżył się do łóżka i ucałował Wokulskiemu ręce. - Mój Wysocki, podobno przy twoim mieszkaniu jest wolny pokój? - A tak, wielmożny panie, bo mi stryjek umarł, a jego bestie lokatory nie chciały płacić, więcem wygnał. Na wódkę to łobuzma, a na komorne go nie stać... - Ja wynajmę od ciebie ten pokój - mówił Wokulski - tylko trzeba go odczyœcić... Furman patrzył na Wokulskiego zdziwiony. - Będzie tam mieszkać młoda szwaczka - mówił dalej Wokulski. - Niech stołuje się u was, niech jej twoja żona pierze bieliznę...Niech zobaczy: czego jej brak? Nasprzęty i na bieliznę ja dam pieniędzy... Potem będziecie uważali, czy nie sprowadzakogo do domu... - O ni! - zawołał z ożywieniem furman. - Ile razy będzie wielmożnemu panu potrzebna, ja jš sam zawiodę; ale żeby kto zaœ z miasta - to ni!... Z takiego interesu wielmożny pan mógłby się tylko nabawić nieszczęœcia... - Głupiœ, mój Wysocki. Ja jej widywać nie potrzebuję. Byle była porzšdna w domu, schludna, pracowita, to niech sobie chodzi, gdzie chce. Tylko niech do niej nie chodzš. Więc rozumiesz: trzeba w pokoju odœwieżyćœciany, umyć podłogę, kupić sprzęty tanie, ale nowe i dobre, znasz się na tym?... - I jak jeszcze. Ilem się w życiu mebli nawoził... - Dobrze. A twoja żona niech zobaczy, co jej potrzeba z bielizny i odzienia, i da mi znać. - Rozumiem wszystko, wielmożny panie - odparł Wysocki, znowu całujšc go w rękę. - Ale... A cóż z twoim bratem?... - Niezgorzej, wielmożny panie. Siedzi, więc - tu o 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żĹPccĆłcÇť2cČí*%cÉ9J*dziękować Bogu i wielmożnemu panu, w Skierniewicach, ma grunt, najšł parobka i tera z niego wielki pan. Za parę lat jeszcze ziemi dokupi, bo stołuje się u niego jeden dróżnik i stróż, i dwa smarowniki. Nawet mu tera kolej pensji dodała... Wokulski pożegnał furmana i zaczšł się ubierać. "Chciałbym przespać ten czas, dopóki znowu jej nie zobaczę" - myœlał Wokulski. Do sklepu nie chciało mu się iœć. Wzišł jakšœ ksišżkę i czytał, postanawiajšc sobiemiędzy pierwszš i drugš wybrać się do barona Krzeszowskiego. O jedenastej w przedpokoju rozległ się dzwonek i trzask otwieranych drzwi. Wszedł służšcy. - Jakaœ panna czeka... - Proœ do sali - rzekł Wokulski. W sali zaszeleœciła kobieca suknia. Wokulski, stanšwszy na progu, zobaczył swojš magdalenkę. Zdumiały go nadzwyczajne zmiany w niej. Dziewczyna była czarno ubrana, miała bladawš, ale zdrowš cerę i nieœmiałe spojrzenie. Spostrzegłszy Wokulskiego, zarumieniła sięi zaczęła drżeć. - Niech pani sišdzie, panno Mario - odezwałsię, wskazujšc jej krzesło. Usiadła na brzegu aksamitnego sprzętu, jeszcze mocniej zawstydzona. Powieki szybko zamykały się jej i otwierały; patrzyła w ziemię, a na rzęsach jej błysnęły krople łez. Inaczej wyglšdała przed dwoma miesišcami. - Więc już pani umie krawieczyznę, panno Mario? - Tak. - I gdzież pani ma zamiar umieœcić się? - Może by do jakiego magazynu albo w służbę... do Rosji... - Dlaczegóż tam? - Tam podobno łatwiej dostać robotę, a tu...któż mnie przyjmie? - szepnęła. - A gdyby tu jaki skład brał u pani bieliznę,czy nie opłaciłoby się zostać? - O tak... Ale tu trzeba mieć własnš maszynę i mieszkanie; i wszystko... Kto tegonie ma, musi iœć w służbę. Nawet głos jej się zmienił. Wokulski pilnie przypatrywał się jej, nareszcie rzekł: - Zostanie pani tymczasem w Warszawie. Mieszkać będzie pani na Tamce, przy rodzinie furmana Wysockiego. To bardzo dobrzy ludzie. Pokój będzie pani miała osobny, stołować się będzie pani u nich, a maszyna i wszystko, co się okaże potrzebnym do szycia bielizny, znajdzie się także. Rekomendacje do składu bielizny dampani, a po paru miesišcach zobaczymy, czy utrzyma się pani z tej roboty. - Oto adres Wysockich. Proszę tam zaraz pójœć, kupić zWysockš sprzęty, dopilnować, ażeby uporzšdkowali pokój. Maszynę przyœlę pani jutro... A oto pienišdze na zagospodarowaniesię. Pożyczam je; zwróci mi je pani ratami,jak już zacznie iœć robota. Podał jej kilkadziesišt rubli zawiniętych w kartkę do Wysockiego. A kiedy ona wahała się, czy ma brać, wcisnšł jej zwitek w rękę i rzekł: - Proszę, bardzo proszę natychmiast iœć doWysockich. Za parę dni on przyniesie pani list do składu bielizny. W nagłym wypadku proszę odwołać się do mnie. Żegnam paniš...Ukłonił się i cofnšł do swego gabinetu. Dziewczyna chwilę jeszcze postała na œrodku sali; potem otarła łzy i wyszła pełna jakiegoœ uroczystego zdziwienia. "Zobaczymy, jak powiedzie się jej w nowych warunkach" - rzekł do siebie Wokulski i znowu zasiadł do czytania. O pierwszej w południe udał się Wokulski do barona Krzeszowskiego, po drodze wyrzucajšc sobie, że tak póŸno składa wizytę swojemu eks-przeciwnikowi. "Mniejsza o to - pocieszał się. - Nie mogłem go przecie nachodzić, kiedy był chory. A bilet posłałem." Zbliżywszy się do domu, w którym lokował się baron, Wokulski mimochodem zauważył,że œciany kamienicy majš tak niezdrowš barwę zielonawš, jak Maruszewicz żółtawš, i że rolety w mieszkaniu Krzeszowskiego sš podniesione. "Widać już zdrów - myœlał. - Nie wypada jednak od razu pytać o jego długi. Zrobię to za drugš lub trzeciš wizytš; potem spłacę lichwiarzyi biedny baron odetchnie. Nie mogę być obojętnym dla człowieka, który przeprosił pannę Izabelę..." Wszedł na piętro i zadzwonił. W mieszkaniusłychać było kroki, ale nie œpieszono się z otwieraniem. Zadzwonił drugi raz. Chodzenie, a nawet przesuwanie sprzętów odbywało się w dalszym cišgu za drzwiami,ale znów nie otwierano. Zniecierpliwiony, szarpnšł dzwonek tak gwałtownie, że o mało go nie urwał. Wówczas dopiero zbliżył się ktoœ do drzwi ipoczšł flegmatycznie zdejmować łańcuszek, kręcić kluczem i odcišgać zasuwkę, mruczšc: - Widać swój... Żyd by tak nie dzwonił... Nareszcie otworzyły się drzwi i stanšł w progu lokaj Konstanty. Na widok Wokulskiego przymrużył oczy i wysunšwszydolnš wargę spytał: - A co to?... Wokulski odgadł, że nie cieszy się łaskami wiernego sługi, który był przypojedynku. - Pan baron w domu? - spytał. - Pan baron leży chory i nikogo nie przyjmuje, bo teraz jest doktór. Wokulski wydobył swój bilet i dwa ruble. - Kiedyż mniej więcej można odwiedzić pana? - Bardzo, bardzo nie zaraz... - odparłtrochę łagodniej Konstanty. - Bo pan jest chory z postrzału i doktorzy kazali mu, dziœ - jutro, jechać do ciepłych krajów albo na wieœ. - Więc przed wyjazdem nie można widzieć się?... - O, wcale nie można... - Doktorzy ostro nakazali nie przyjmować nikogo. Pan cišgle w goršczce... Dwa stoliki do kart, z których jeden miał złamanš nogę, a drugi gęsto zapisane sukno, tudzież kandelabry z niedopałkami œwiec woskowych kazały powštpiewać o dokładnoœci patologicznych okreœleń Konstantego. Mimo to Wokulski jeszcze dodał mu rubla i odszedł, bynajmniej niezadowolony z przyjęcia. "Może baron - myœlał - po prostu nie chce mojej wizyty? Ha! w takim razie niech płacilichwiarzom i zabezpiecza się od nich aż czterema sposobami zamknięć..." Wrócił do siebie. Baron istotnie miał zamiar wyjechać na wieœ i nie był zdrów, ale i nie tak chory. Rana w policzku goiła mu się bardzo powoli;nie dlatego, ażeby miała być ciężkš, ale że organizm pacjenta był mocno podszarpany. W chwili wizyty Wokulskiego baron był wprawdzie obwišzany jak stara kobieta na mrozie, ale nie leżał w łóżku, tylko siedział na fotelu i miał przy sobie nie doktora, ale hrabiego Licińskiego. Właœnie narzekał przed hrabiš na opłakanystan zdrowia. - Niech diabli wezmš - mówił - tak podłe życie! Ojciec zostawił mi wprawdzie pół miliona rubli w dziedzictwie, ale zarazem cztery choroby, z których każda warta milion... Co za niewygoda bez binokli!...No i wyobraŸ sobie hrabia: pienišdze rozeszły się, ale choroby zostały. Że zaœ ja sam dorobiłem sobie parę nowych chorób i trochę długów, więc - sytuacja jasna: bylem się szpilkš zadrasnšł, muszę posyłaćpo trumnę i rejenta. - Tek! - odezwał się hrabia. - Nie sšdzę jednak, ażebyœ pan w podobnej sytuacji rujnował się na rejentów. - Właœciwie to mnie rujnujš komornicy... Baron, opowiadajšc, niecierpliwie chwytał odgłosy dolatujšce go z przedpokoju, ale - nic nie mógł zmiarkować. Dopiero gdy usłyszał zamykanie drzwi, zasuwanie zatrzasku i zakładanie łańcucha, nagle wrzasnšł: - Konstanty... Po chwili wszedł służšcy, nie zdradzajšc zbytecznego poœpiechu. - Kto był?... Pewnie Goldcygier... Powiedziałem ci, ażebyœ z tym łotrem nie wdawał się w żadne rozprawy, tylko porwał za łeb i zrzucił ze schodów. WyobraŸ pan sobie - zwrócił się do Licińskiego - ten podły Żyd nachodzi mnie ze sfałszowanym wekslem na czterysta rubli i ma bezczelnoœć żšdać zapłaty!... - Trzeba wytoczyć proces, tek... - Ja nie wytoczę... Nie jestem prokuratorem, który ma obowišzek œcigać fałszerzy. Zresztš nie chcę dawać inicjatywy do gubienia jakiegoœ zapewne biedaka, który zabija się pracš nad naœladowaniem cudzych podpisów... Czekam więc, ażeby Goldcygier wystšpił z akcjš, a dopiero wówczas, nikogo nie oskarżajšc, przyznam, że to nie mój podpis. - A właœnie, że to nie był Goldcygier - odezwał się Konstanty. - Więc kto?... Rzšdca... może krawiec?... - Nie... Ten pan... - rzekł służšcy i podał bilet Krzeszowskiemu. - Porzšdny człowiek,alem go wygnał, kiedy tak pan baron kazał... - Co?... spytał zdziwiony hrabia, spoglšdajšc na bilet. - Nie kazałeœ pan przyjmować Wokulskiego?... - Tak - potwierdził baron. - Licha figura, a przynajmniej... nie do towarzystwa... Hrabia Liciński z pewnym akcentem poprawił się na fotelu. - Nie spodziewałem się usłyszeć takiego zdania o tym panu... od pana... Tek... - Nie bierz pan tego, co mówię, w jakimœ hańbišcym znaczeniu - poœpieszył objaœnić baron. - Pan Wokulski nie zrobił nic podłego, tylko... takie małe œwiństewko, które może uchodzić w handlu, ale nie w towarzystwie... Hrabia z fotelu, a Konstanty z progu uważnie przypatrywali się Krzeszowskiemu.- Sam hrabia osšdŸ - mówił dalej baron. - Klacz mojš ustšpiłem pani Krzeszowskiej (przed Bogiem i ludŸmi prawnie zaœlubionej mi małżonce) za osiemset rubli. Pani Krzeszowska na złoœć mnie (nie wiem nawet za co!) postanowiła koniecznie jš sprzedać. No i trafił się nabywca, pan Wokulski, który, korzystajšc z afektu kobiety postanowił zarobić na klaczy... dwieœcie rubli!... dał bowiem za niš tylko szeœćset... - Miał prawo, tek - wtršcił hrabia. - Eh! Boże... Wiem, że miał prawo... Ale człowiek, który dla pokazania się wyrzuca tysišce rubli, a gdzieœ w kšcie zarabia na histeryczkach po dwadzieœcia pięć procent, taki człowiek nie jest smaczny... To nie dżentelmen... Zbrodni nie popełnił, ale... jest tak nierówny w stosunkach, jak ktoœ, kto rozdajšc znajomym w prezencie dywanyi szale, wycišgałby nieznajomym chustki donosa. Zaprzeczy pan temu... Hrabia milczał i dopiero po chwili odezwał się: - Tek!... Czy to jednak pewne? - Najpewniejsze. Układy między paniš Krzeszowskš i tym panem prowadził mój Maruszewicz i wiem to od niego. - Tek. W każdym razie pan Wokulski jest dobrym kupcem i naszš spółkę poprowadzi... - Jeżeli was nie okpi... Tymczasem Konstanty, wcišż stojšc na progu, zaczšł zpolitowaniem kiwać głowš, aż zniecierpliwiony, odezwał się: - Eh!... co też pan wygaduje... Tfy... zupełniejak dziecko... Hrabia spojrzał na niego ciekawie, a baron wybuchnšł: - A ty co, błaŸnie, odzywasz się, kiedy cię nie pytajš?... - Naturalnie, że się odzywam, bo pan i gada, i robi całkiem jak dziecko... ja jestemtylko lokaj, ale przecie wolałbym wierzyć takiemu, co mi daje dwa ruble za wizytę, aniżeli takiemu, co ode mnie po trzy ruble pożycza i wcale nie œpieszy się z oddawaniem. Ot, co jest, dziœ pan Wokulski dał mi dwa ruble, a pan Maruszewicz... - Won!... - wrzasnšł baron, chwytajšc za karafkę, na widok której Konstanty uznał za pożyteczne oddzielić sięod swego pana gruboœciš drzwi. - A to łotr fagas!... - dodał baron, widocznie bardzo zirytowany. - Pan ma słaboœć do tego Maruszewicza? - spytał hrabia. - Ale bo to poczciwy chłopak... Z jakich on mnie sytuacji nie wyprowadzał... ile daje midowodów nieledwie psiego przywišzania... - Tek!... - mruknšł zamyœlony hrabia. Posiedział jeszcze kilka minut, nic nie mówišc, i nareszcie pożegnał barona. Idšc do domu, hrabia Liciński kilka razy powracał myœlš do Wokulskiego. Uważał za rzecz naturalnš, że kupiec zarabia nawet na wyœcigowym koniu; swojšdrogš czuł jakiœ niesmak do podobnych operacyj, a już całkiem miał za złe Wokulskiemu, że wdaje się z Maruszewiczem, figurš co najmniej podejrzanš. "Zwyczajnie, zbogacony parweniusz! - mruknšł hrabia. - Przedwczeœnie zachwycaliœmy się nim, chociaż... spółkę może prowadzić... Rozumie się, przy pilnej kontroli z naszej strony." W parę dni, około dziewištej rano, Wokulski odebrał dwa listy: jeden od pani Meliton, drugi od ksišżęcego adwokata. Niecierpliwie otworzył pierwszy, w którympani Meliton napisała tylko te słowa: "Dziœ w Łazienkach o zwykłej godzinie." Przeczytał go parę razy, po czym z niechęciš wzišł się do listu adwokata, któryzapraszał go również dzisiaj na godzinę jedenastš rano na konferencję w sprawie kupna domu Łęckich. Wokulski głęboko odetchnšł; miał czas. Punkt o jedenastej był w gabinecie mecenasa, gdzie już zastał starego Szlangbauma. Mimo woli zauważył, że siwy Żyd bardzo poważnie wyglšda na tle bršzowych sprzętów i obić i że mecenasowi jest bardzo do twarzy w pantoflach z bršzowego safianu. - Pan ma szczęœcie, panie Wokulski - odezwał się Szlangbaum. - Ledwie panu zachciało się kupić dom, a już domy idš w górę. Ja powiadam, słowo daję, że pan w pół roku odzyska swój nakład na tę kamienicę i jeszcze co zarobi! A ja przy panu... - Myœlisz pan? - odparł niedbale Wokulski. - Ja nie myœlę - mówił Żyd - ja już zarabiam. Wczoraj adwokat pani baronowej Krzeszowskiej pożyczył ode mnie dziesięć tysięcy rubli do Nowego Roku i dał osiemset rubli procentu. - Cóż to, i ona już nie ma pieniędzy? - spytał Wokulski adwokata. - Ma w banku dziewięćdziesišt tysięcy rubli,ale na tym baron położył areszt. Pięknš napisali intercyzę, co?... - zaœmiał się adwokat. - Mšż kładzie areszt na Pienišdzach, będšcych niewštpliwš własnoœciš żony, z którš toczy proces o separację... Ja, co prawda, takich intercyz nie pisywałem, cha, cha!... - œmiał się adwokat, cišgnšc dym z wielkiego bursztyna. - Na cóż baronowa pożycza od pana te dziesięć tysięcy, panie Szlangbaum?- rzekł Wokulski. - Pan nie wie? - odparł Żyd. - Domy idš w górę, i adwokat wytłumaczył pani baronowej, że kamienicy pana Łęckiego nie kupi taniej niż za siedemdziesišt tysięcy rubli. Ona wolałaby kupić jš za dziesięć tysięcy, no, ale co zrobi?... Mecenas usiadł przed biurkiem i zabrał głos. - Zatem, szanowny panie Wokulski, kamienicę państwa Łęckich (lekko schylił głowę) kupuje, w imieniu pańskim, nie ja, tylko obecny tu (ukłonił się) pan S. Szlangbaum. - Mogę kupić, czemu nie - szepnšł Żyd. - Ale za dziewięćdziesišt tysięcy rubli, nie taniej - wtršcił Wokulski - i przez li-cy-ta-cję... - dodał z naciskiem. - Czemu nie? To nie moje pienišdze!.. Chce pan płacić, będzie pan miał konkurentów dolicytacji... Żebym ja miał tyle tysięcy, ile tu, w Warszawie, można wynajšć do każdy interes bardzo porzšdne osoby i katoliki, toja bym był bogatszy od Rotszylda. - Więc będš porzšdni konkurenci - powtórzył mecenas. - Doskonale. Teraz ja oddam panu Szlangbaumowi pienišdze... - To niepotrzebne - wtršcił Żyd. - A następnie spiszemy akcik, mocš któregopan S. Szlangbaum zacišga od wielmożnego S. Wokulskiego dług w kwocie dziewięćdziesięciu tysięcy rubli i takowy zabezpiecza na nowo nabytej przez siebie kamienicy. Gdyby zaœ pan S. Szlangbaum do dnia 1 stycznia 1879 roku powyższej sumy nie zwrócił... - I nie wrócę. - W takim razie kupiona przez niego kamienica po jaœnie wielmożnych Łęckich przechodzi na własnoœć wielmożnego S. Wokulskiego. - W tej chwili może przejœć... Ja nawet do niej nie zajrzę - odparł Żyd, machajšc rękš. - Wybornie! - zawołał mecenas. - Na jutro będziemy mieli akcik, a za tydzień... dziesięć dni, kamienicę. Bodajbyœ pan tylko nie stracił na niej z kilkunastu tysięcy rubli, szanowny panie Stanisławie. - Tylko zyskam - odparł Wokulski i pożegnał mecenasa i Szlangbauma. - Ale, ale... - pochwycił mecenas, odprowadziwszy Wokulskiego do salonu. - Nasi hrabiowie tworzš spółkę, tylko nieco zmniejszajš udziały i żšdajš bardzo szczegółowej kontroli interesu. - Majš rację. - Szczególniej ostrożnym okazuje się hrabiaLiciński. Nie rozumiem, co się z nim stało...- Daje pienišdze, więc jest ostrożny. Dopókidawał tylko słowo, był œmielszy... - Nie, nie, nie!... - przerwał mu adwokat. - W tym coœ jest i ja to wyœledzę... Ktoœ nam buty uszył... - Nie wam, ale mnie - uœmiechnšł się Wokulski. - W rezultacie, wszystko mi jednoi nawet wcale bym się nie gniewał, gdyby panowie ci nie przystępowali do spółki... Jeszcze raz pożegnał adwokata i pobiegł do sklepu. Tam znalazło się kilka ważnych interesów, które zatrzymały go nadspodziewanie długo. Dopiero o wpół do drugiej był w Łazienkach. Surowy chłód parku, zamiast uspokoić, podniecał go. Biegł tak szybko, że chwilami przychodziło mu na myœl: czy nie zwraca uwagi przechodniów? Wtedy zwalniał kroku i czuł, że niecierpliwoœć piersi mu rozsadza."Już ich pewno nie spotkam!" - powtarzał zrozpaczš. Tuż nad sadzawkš, na tle zielonych klombów, spostrzegł popielaty płaszczyk panny Izabeli. Stała nad brzegiem w towarzystwie hrabiny i ojca i rzucała pierniki łabędziom, z których jeden nawet wyszedł z wody na swoich brzydkich łapach i umieœcił się u stóp panny Izabeli. panie. Siedzi, więc - tu o 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żĘPucËĹcĚŐ‚cÍW+lÎĂ.‚c€ĎE=2Pierwszy zobaczył go pan Tomasz. - Cóż za wypadek! - zawołał do Wokulskiego. - Pan o tej porze w Łazienkach?.. Wokulski ukłonił się paniom, zauważywszy z rozkosznym zdziwieniem rumieniec na twarzy panny Izabeli. - Bywam tu, ile razy przepracuję się... To jest dosyć często... - Szanuj siły, panie Wokulski... - ostrzegł go pan Tomasz, uroczyœcie grożšc palcem...- A propos - dodał półgłosem - wyobraŸ pan sobie, że za mojš kamienicę już baronowa Krzeszowska chce dać siedemdziesišt tysięcy rubli... Z pewnoœciš wezmę sto tysięcy, a może i sto dziesięć... Błogosławione sš te licytacje!... - Tak rzadko widuję pana, panie Wokulski - wtršciła hrabina - że muszę zaraz załatwić interes... - Do usług pani... - Panie! - zawołała, z komicznš pokorš składajšc ręce - proszę o sztukę perkalu dla moich sierot... Widzi pan, jak nauczyłamsię przymawiać o jałmużnę? - Pani hrabina raczy przyjšć dwie sztuki?... - Tylko w takim razie, jeżeli druga będzie sztukš grubego płótna... - O ciociu, tego już za wiele!... - przerwała jej panna Izabela ze œmiechem. - Jeżeli pan nie chce stracić majštku - zwróciła się do Wokulskiego - niech pan stšd ucieka. Zabieram pana w stronę Pomarańczarni, a ci państwo niech tu odpoczywajš... - Belu, nie boisz się?... - odezwała się ciotka. - Chyba ciocia nie wštpi, że w towarzystwiepana nie spotka mnie nic złego... Wokulskiemu uderzyła krew do głowy; na ustach hrabiny mignšł niedostrzegalny uœmiech. Była to jedna z tych chwil, kiedy natura hamuje swoje wielkie siły i zawiesza odwieczne prace, ażeby uwydatnićszczęœcie istot drobnych i znikomych. Wiatrzaledwie dyszał, i tylko po to, ażeby chłodzić œpišce w gniazdach pisklęta i ułatwić lot owadom œpieszšcym na weselne gody. Liœcie drzew chwiały się tak delikatnie, jakby poruszał je nie materialnypodmuch, ale cicho przeœlizgujšce się promienie œwiatła. Tu i owdzie, w przesiškłych wilgociš gęstwinach, mieniły się barwne krople rosy jak odpryski spadłej z nieba tęczy. Zresztš wszystko stało na miejscu: słońceidrzewa, snopy œwiatła i cienie, łabędzie nastawie, roje komarów nad łabędziami, nawet połyskujšca fala na lazurowej wodzie. Wokulskiemu zdawało się; że w tej chwili odjechał z ziemi bystry pršd czasu zostawiajšc tylko parę białych smug na niebie - i od tej pory nie zmieni się już nic; wszystko zostanie tak samo na wieki. Że onz pannš Izabelš będzie wiecznie chodził po oœwietlonej łšce, oboje otoczeni zielonymi obłokami drzew, spoœród których gdzieniegdzie, jak para czarnych brylantów,błyskajš ciekawe oczy ptaka. Że on już zawsze będzie pełen niezmiernej ciszy, onazawsze tak rozmarzona i oblana rumieńcem, że przed nimi zawsze, jak teraz, będš lecieć całujšce się w powietrzute oto dwa białe motyle. Byli w połowie drogi do Pomarańczarni, kiedy panna Izabela, widać już zakłopotanatym spokojem w naturze i między nimi, poczęła mówić: -Prawda, jaki ładny dzień? W mieœcie upał,tu przyjemny chłód. Bardzo lubię Łazienki otej godzinie: mało osób, więc każdy może znaleŸć kšcik wyłšcznie dla siebie. Pan lubi samotnoœć? - Nawykłem do niej. - Pan nie był na Rossim?.. - dodała, rumienišc się jeszcze mocniej. - Rossiego nie widział pan?... - powtórzyła, patrzšc mu w oczy ze zdziwieniem. - Nie byłem, ale... będę... - My z ciociš byłyœmy już na dwu przedstawieniach. - Będę na każdym... - Ach, jak to dobrze! Przekona się pan, co to za wielki artysta. Szczególniej znakomicie gra Romea, chociaż... już nie jest pierwszej młodoœci... Ciocia i ja znamygo osobiœcie jeszcze z Paryża... Bardzo miły człowiek, ale nade wszystko genialny tragik... W jego grze najprawdziwszy realizm kojarzy się z najpoetyczniejszym idealizmem... - Musi być istotnie wielkim - wtršcił Wokulski - jeżeli budzi w pani tyle podziwu isympatii. - Ma pan słusznoœć. Wiem, że w życiu nie zrobię nic nadzwyczajnego, ale umiem przynajmniej oceniać ludzi niezwykłych... Na każdym polu... nawet - na scenie... Niechpan sobie jednak wyobrazi, że Warszawa nie ocenia go jak należy?... - Czy podobna?... Jest przecie cudzoziemcem... - A pan jest złoœliwy - odparła z uœmiechem - ale policzę to na karb Warszawy, nie Rossiego... Doprawdy, wstydzę się za nasze miasto!... Ja gdybym była publicznoœciš (ale publicznoœciš rodzaju męskiego!), zasypałabym go wieńcami, a ręce spuchłyby mi od oklasków...Tu zaœ oklaski sš doœć skšpe, a owieńcach nikt nie myœli... My istotnie jesteœmy jeszcze barbarzyńcami... - Oklaski i wieńce sš rzeczš tak drobnš, że... na najbliższym przedstawieniu Rossi może mieć ich raczej za wiele aniżeli za mało - rzekł Wokulski. - Jest pan pewny? - spytała, wymownie patrzšc mu w oczy. - Ależ... gwarantuję, że tak będzie... - Będę bardzo zadowolona, jeżeli spełni się pańskie proroctwo; może już wrócimy do tamtych państwa? - Ktokolwiek robi pani przyjemnoœć, zasługuje na najwyższe uznanie... - Za pozwoleniem!- przerwała mu, œmiejšc się. - W tej chwili powiedział pan kompliment samemu sobie... Zwrócili się od Pomarańczarni z powrotem. - Wyobrażam sobie zdumienie Rossiego - mówiła dalej panna Izabela - jeżeli spotkajš go owacje. On już zwštpił i - prawie żałuje, że przyjechał do Warszawy... Artyœci, nie wyłšczajšc największych, sš to szczególni ludzie: bez sławy i hołdów nie mogš żyć, jak my bez pokarmu i powietrza. Praca, choćby najpłodniejsza, ale cicha, albo poœwięcenie to nie dla nich. Oni koniecznie muszš wysuwać się na pierwszy plan, zwracać na siebie spojrzenia wszystkich, panować nad sercami tysięcy... Sam Rossi mówi, że wolałby o rok wczeœniej umrzeć na scenie wobec pełnego i wzruszonego teatru aniżelio rok póŸniej w nielicznym otoczeniu. Jakie to dziwne!... - Ma rację, jeżeli pełny teatr jest dla niegonajwyższym szczęœciem. - Pan sšdzi, że sš szczęœcia, które warto opłacić krótszym życiem? - spytała panna Izabela. - I nieszczęœcia, których warto uniknšć w ten sposób - odpowiedział Wokulski. Panna Izabela zamyœliła się i od tej pory szli oboje w milczeniu. Tymczasem siedzšc nad sadzawkš i w dalszym cišgu karmišc łabędzie, hrabina rozmawiała z panem Tomaszem. - Nie uważasz - mówiła - że ten Wokulski jest jakby zajęty Belš?... - Nie sšdzę. - Nawet bardzo; dzisiejsi kupcy umiejš robić œmiałe projekta. - Od projektu do wykonania ogromnie daleko- odparł nieco zirytowany pan Tomasz. - Choćby jednakże nawet tak było, nic mnieto nie obchodzi. Nad myœlami pana Wokulskiego nie panuję, a o Belcię jestem spokojny. - Ja, w rezultacie, nic mam nic przeciw temu - dodała hrabina. - Cokolwiek nastšpi, oczywiœcie zgadzam się z wolš boskš, jeżelizyskujš na tym ubodzy... Cišgle zyskujš... Moja ochrona będzie niedługo pierwszš w mieœcie, i tylko dlatego, że ten pan ma słaboœć do Belci... - Dajże spokój... Wracajš!... - przerwał pan Tomasz. Istotnie panna Izabela z Wokulskim ukazali się na końcu drogi. Pan Tomasz przypatrzył im się z uwagš i dopiero teraz spostrzegł, że dwoje tych ludzi harmonizujš ze sobš wzrostem i ruchami. On, o głowę wyższy i silnie zbudowany, stšpał jak eks-wojskowy; ona, nieco drobniejsza, lecz kształtniejsza, posuwała się jakby płynšc. Nawet biały cylinder i jasny paltot Wokulskiego godził się z popielatym płaszczykiem panny Izabeli. "Skšd mu ten biały cylinder?... " - pomyœlał pan Tomasz z goryczš. Potem nasunęła mu się dziwna kombinacja: że Wokulski jest to parweniusz, który za prawo noszenia białego cylindra powinien by mu płacić przynajmniej pięćdziesišt procent od wypożyczonego kapitału. - Aż sam wzruszył ramionami. - Jak tam pięknie, ciociu, w tamtych alejach! - zawołała zbliżajšc się panna Izabela. - My z ciociš nigdy nie bywamy w tamtej stronie. Łazienki tylko wtedy sš przyjemne, kiedy można chodzić po nich szybko i daleko. - W takim razie poproœ pana Wokulskiego, ażeby ci częœciej towarzyszył - odpowiedziała hrabina tonem jakiejœ osobliwej słodyczy. Wokulski ukłonił się, panna Izabela nieznacznie œcišgnęła brwi, a pan Tomasz rzekł: - Może byœmy wrócili do domu... - Ja myœlę - odparła hrabina. - Pan jeszcze zostaje, panie Wokulski? - Tak. Czy mogę panie odprowadzić do powozu? - Prosimy. Belu, podaj mi rękę. Hrabina z pannš Izabelš poszły naprzód, zanimi pan Tomasz z Wokulskim. Pan Tomasz czuł w sobie tyle goryczy, kwasu i ciężaru na widok białego cylindra, że nie chcšc byćniegrzecznym, zmuszał się do uœmiechu. A nareszcie, pragnšc w jakiœkolwiek sposób zabawić Wokulskiego, znowu zaczšł mówić mu o swej kamienicy, z której ma nadzieję otrzymać czterdzieœci albo i pięćdziesišt tysięcy czystego zysku. Cyfry te ze swej strony Ÿle podziałały na humor Wokulskiego, który mówił sobie, że ponad trzydzieœci tysięcy rubli już nic nie jest w stanie dołożyć. Dopiero gdy podjechał powóz i pan Tomasz,usadowiwszy damy i siebie, zawołał: "Ruszaj", w Wokulskim znikło uczucie niesmaku, a ocknšł się żal po pannie Izabeli. "Tak krótko!" - szepnšł, patrzšc z westchnieniem na łazienkowskš szosę, na którš w tej chwili wjechała zielona beczka straży polewajšca drogę. Poszedł jeszcze w stronę Pomarańczarni, tš samš œcieżkš co pierwej, upatrujšc na miałkim piasku œladu bucików panny Izabeli. Coœ się tu zmieniło. Wiatr dšł silniej, zmšcił wodę w sadzawce, porozganiał motyle i ptaki, a za to napędził więcej obłoków, które raz po raz przyćmiewały blask słońca. "Jak tu nudno!" - szepnšł i zawrócił do szosy. Wsiadł do swego powozu i przymknšwszy oczy, nasycał się jego lekkim kołysaniem. Zdawało mu się; że jak ptak siedzi na gałęzi, którš wiatr chwieje w prawo i w lewo, do góry i na dół, a potem nagle rozeœmiał się, przypomniawszy sobie, że tolekkie kołysanie kosztuje go około tysišca rubli rocznie. "Głupiec jestem, głupiec! - powtarzał. - Poco ja się pnę między ludzi, którzy albo nie rozumiejš moich ofiar, albo œmiejš się z niezgrabnych wysiłków. Na co mi ten powóz?... Czy nie mógłbym jeŸdzić dorożkš albo tym oto trajkoczšcym omnibusem z płóciennymi firanami?... " Stanšwszy przed domem, przypomniał sobieobietnicę danš pannie Izabeli co do owacyj dla Rossiego. "Naturalnie, że będzie miał owacje, ba! jeszcze jakie... Jutro przedstawienie... Nad wieczorem posłał służšcego do sklepupo Obermana. Siwy inkasent przybiegł natychmiast, z trwogš pytajšc się w duszy:czy Wokulski nie rozmyœlił się i nie każe muzwrócić zgubionych pieniędzy?... Ale Wokulski przywitał go bardzo łaskawie i nawet zabrał do swego gabinetu, gdzie z pół godziny rozmawiali. O czym?... Pytanie: o czym Wokulski mógł rozmawiać zObermanem, bardzo zaciekawiało lokaja. Jużci, o zgubionych pienišdzach... Troskliwy sługa przykładał kolejno oko i ucho do dziurki od klucza, dużo widział, dużo słyszał, ale nic nie mógł zrozumieć. Widział, że Wokulski daje Obermanowi całš paczkę pięciorublówek i słyszał takie oto wyrazy: - W Teatrze Wielkim... na balkonie i paradyzie... woŸnemu wieniec, bukiet przez orkiestrę... "Co ta besztyja, stary, już zaczyna handlować biletami do teatru czy co?... Usłyszawszy w gabinecie szmer ukłonów służšcy uciekł do przedpokoju, aby tam przyłapać Obermana. Gdy zaœ inkasent wyszedł, odezwał się: - Cóż, skończyło się z pienišdzmi?... Dużom ja tu œliny żepszuł, ażeby stary pofolgowałpanu Obermanowi, i nareszcie wymogłem nanim, że mi powiedział: "Zobaczymy, zrobi się, co się da!"... No i widzę, pan Oberman dobił dziœ targu... Cóż, stary w dobrym humorze?... - Jak zwykle - odparł inkasent. - Aleœcie się nagadali z nim. Musi, że o czymœ więcej niż o pienišdzach... Może i o teatrze, bo stary paszjami lubi teatr... Ale Oberman spojrzał na niego wilczym okiem i wyszedł milczšc. Służšcy w pierwszej chwili otworzył usta ze zdumienia, lecz ochłonšwszy, pogroził za nim pięœciš. - Poczekaj!... - mruknšł - żapłaczę ja ci... Wielki pan, patrzcie go... Ukradł czterysta rubli i już nie chce gadać z człowiekiem!... ROZDZIAŁ OSIEMNASTY ZDUMIENIA, PRZYWIDZENIA I OBSERWACJE STAREGO SUBIEKTA Dla pana Ignacego Rzeckiego nadeszła znowu epoka niepokojów i zdumień. Ten samWokulski, który rok temu poleciał do Bułgarii, a przed kilkoma tygodniami jak magnat bawił się w wyœcigi i pojedynki, tensam Wokulski nabrał dziœ nadzwyczajnego gustu do widowisk teatralnych. I jeszcze żeby choć polskich, ale - włoskich... On, który nie rozumiał po włosku ani wyrazu! Już blisko tydzień trwała ta nowa mania, która dziwiła i gorszyła nie samego tylko pana Ignacego. Raz na przykład stary Szlangbaum, oczywiœcie w jakiejœ ważnej sprawie, przez pół dnia szukał Wokulskiego. Był w sklepie - Wokulski dopiero co wyszedł ze sklepu, kazawszy pierwej odnieœć aktorowi Rossiemu duży wazon z saskiej porcelany. Pobiegł do mieszkania - Wokulski dopiero co opuœcił mieszkanie i pojechał do Bardeta po kwiaty.Stary Żyd, ażeby go dopędzić, krzywišc się wzišł dorożkę; ale ponieważ ofiarowywał dorożkarzowi złoty i groszy osiem za kurs,zamiast czterdziestu groszy, więc nim dobili targu za złoty i groszy osiem - i dojechali do Bardeta, Wokulski już opuœcił zakład ogrodniczy. - A gdzie on pojechał, nie wie pan? - zapytał Szlangbaum ogrodniczka, który za pomocš krzywego noża między najpiękniejszymi kwiatami szerzył zniszczenie. - Czy ja wiem, podobno do teatru - odparł ogrodniczek z takš minš, jakby owym krzywym nożem chciał gardło poderżnšć Szlangbaumowi. Żyd, któremu to właœnie przyszło na myœl,cofnšł się czym prędzej z oranżerii i jak kamień wyrzucony z procy wpadł w dorożkę. Ale woŸnica (porozumiawszy się już widać z krwiożerczymi ogrodnikami) oœwiadczył, iż za żadne w œwiecie skarby nie pojedzie dalej, chyba że kupiec da mu czterdzieœci groszy za kurs i jeszcze zwróci dwa grosze urwane przy pierwszymkursie. Szlangbaum poczuł słaboœć około serca i w pierwszej chwili chciał albo wysišœć, albo zawołać policji. Przypomniawszy sobie jednak, jaka teraz wœwiecie chrzeœcijańskim panuje złoœć i niesprawiedliwoœć, i zajadłoœć na Żydów, zgodził się na wszystkie warunki bezwstydnego dorożkarza i jęczšc, pojechał do teatru. Tu - naprzód nie miał z kim gadać, potem nie chciano z nim gadać, aż nareszcie dowiedział się, że pan Wokulski był dopieroco, ale że w tej chwili pojechał w Aleje Ujazdowskie. Słychać nawet turkot jego powozu w bramie... Szlangbaumowi opadły ręce. Piechotš wrócił do sklepu Wokulskiego, przy okazji po raz setny z rzędu wyklšł swego syna zato, że nazywa się Henrykiem, chodzi w surducie i jada trefne potrawy, a nareszcieposzedł żalić się przed panem Ignacym. - Nu - mówił lamentujšcym głosem - co tenpan Wokulski wyrabia najlepszego!... Ja miałem taki interes, żeby on za pięć dni mógł od swego kapitału zarobić trzysta rubli... I ja zarobiłbym ze sto rubli...Ale on sobie jeŸdzi teraz po mieœcie, a ja na samedorożki wydałem dwa złote i groszy dwadzieœcia... Aj! co to za rozbójniki te dorożkarze... Naturalnie, że pan Ignacy upoważnił Szlangbauma do zrobienia interesu i nie tylko zwrócił mu pienišdze wydane na dorożki, ale jeszcze na własny koszt kazałgo odwieŸć na ulicę Elektoralnš, co tak rozczuliło starego Żyda, że odchodzšc zdjšł ze swego syna rodzicielskie przekleństwo i nawet zaprosił go do siebie na szabasowy obiad. "BšdŸ jak bšdŸ - mówił do siebie Rzecki - głupia historia z tym teatrem, nade wszystko z tym, że Stach zaniedbuje interesa..." Innym razem wpadł do sklepu powszechnie szanowany mecenas, prawa ręka księcia, prawny doradca całej arystokracji, zapraszajšc Wokulskiego na jakšœ wieczornš sesję. Pan Ignacy nie wiedział, gdzie posadzić znakomitš osobę i jak cieszyć się z honoru wyrzšdzonego przez mecenasa jego Stachowi. Tymczasem Stach nie tylko nie wzruszył się dostojnymi zaprosinami na wieczór, ale wprost odmówił, co nawet trochę dotknęło mecenasa, który zaraz wyszedł i pożegnał ich obojętnie. - Dlaczegożeœ nie przyjšł zaprosin?... - zapytał zrozpaczony pan Ignacy. - Bo muszę być dzisiaj w teatrze - odpowiedział Wokulski. Prawdziwa wszelakozgroza opanowała Rzeckiego, gdy w tym samym dniu inkasent Oberman przyszedł doniego przed siódmš wieczorem, proszšc o zrobienie dziennego obrachunku . - Po ósmej... po ósmej... - odpowiedział mu u o 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żĐPUcŃĽ,cŇŃĹcӖ+ScÔé9n%pan Ignacy. - Teraz nie ma czasu. - A po ósmej ja nie będę miał czasu - odparł Oberman. - Jak to?... co to?... - A tak, że o wpół do ósmej muszę być z naszym panem w teatrze... - mruknšł Oberman, nieznacznie wzruszajšc ramionami. W tej samej chwili przyszedł pożegnać go uœmiechnięty pan Zięba. - Pan już wychodzi, panie Zięba, ze sklepu?... O trzy kwadranse na siódmš?... - spytał zdumiony pan Ignacy, szeroko otwierajšc oczy. - Idę z wieńcami dla Rossiego - szepnšł grzeczny pan Zięba z jeszcze milszym uœmiechem. Rzecki schwycił się obu rękomaza głowę. - Powariowali z tym teatrem! - zawołał. - Może jeszcze i mnie tam wycišgnš?... No, ale to ze mnš sprawa!... Czujšc, że lada dzień i jego zechce namawiać Wokulski, ułożył sobie pan Ignacy mowę, w której nie tylko miał oœwiadczyć, że nie pójdzie na Włochów, alejeszcze miał zreflektować Stacha mniej więcej tymi słowy: - Daj spokój... co ci po tych głupstwach!... -itak dalej. Tymczasem Wokulski, zamiast namawiać go,przyszedł raz około szóstej do sklepu, a zastawszy Rzeckiego nad rachunkami - rzekł: - Mój drogi, dziœ Rossi gra Makbeta, sišdŸ z łaski swej w pierwszym rzędzie krzeseł (masz tu bilet) i po trzecim akcie podaj mu to album... I bez żadnych ceremonii, a nawet bez dalszych wyjaœnień doręczył panu Ignacemu album z widokami Warszawy i warszawianek, co razem mogło kosztować z pięćdziesišt rubli!... Pan Ignacy uczuł się głęboko obrażony. Wstał ze swego fotela, zmarszczył brwi i już otworzył usta, ażeby wybuchnšć, kiedyWokulski opuœcił nagle sklep, nawet nie patrzšc na niego. No i naturalnie pan Ignacy musiał pójœć do teatru, ażeby nie zrobić przykroœci Stachowi. W teatrze trafił się panu Ignacemu cały szereg niespodzianek. Przede wszystkim wszedł on na schody prowadzšce na galerię, gdzie bywał zwykle za swoich dawnych, dobrych czasów. Dopiero woŸny przypomniał mu, że ma bilet do pierwszegorzędu krzeseł, obrzucajšc go przy tym spojrzeniami, które mówiły, że ciemnozielony surdut pana Rzeckiego, albumpod pachš, a nawet fizjognomia a la Napoleon III wydajš się niższym organom władzy teatralnej mocno podejrzanymi. Zawstydzony, zeszedł pan Ignacy na dół dofrontowego przysionka, œciskajšc pod pachš album i kłaniajšc się wszystkim damom, około których miał zaszczyt przechodzić. Ta uprzejmoœć, do której nie nawykli warszawiacy, już w przysionku zrobiła wrażenie. Zaczęto pytać się: kto to jest? a chociaż nie poznano osoby, w lot jednakże spostrzeżono że, cylinder pana Ignacego pochodzi sprzed lat dziesięciu, krawat sprzed pięciu, a ciemnozielony surdut i obcisłe spodnie w kratki sięgajš nierównie dawniejszej epoki. Powszechnie brano go za cudzoziemca; lecz gdy spytał kogoœ ze służby: którędy iœć do krzeseł? - wybuchnšł œmiech. - Pewnie jakiœ szlachcic z Wołynia - mówili eleganci. - Ale co on ma pod pachš?... - Może bigos albo pneumatycznš poduszkę... Osmagany szyderstwem, oblany zimnym potem, dostał się nareszcie pan Ignacy do upragnionych krzeseł. Było ledwie po siódmej i widzowie dopiero zaczęli się gromadzić; ten i ów wchodził do krzeseł wkapeluszu na głowie, loże były puste i tylkona galeriach czerniała masa ludu, a na paradyzie już wymyœlano i wołano policji. "O ile się zdaje, zebranie będzie bardzo ożywione" - mruknšł z bladym uœmiechem nieszczęœliwy pan Ignacy, sadowišc się w pierwszym rzędzie. Z poczštku patrzył tylko na prawš dziurkę w kurtynie, œlubujšc, że nie oderwie od niej oczu. W parę minut jednakże ochłonšł ze wzruszenia, a nawet nabrał takiego animuszu, że poczšł oglšdać się. Sala wydała mu się jakaœ niewielka i brudna i dopiero gdy zastanawiał się nad przyczynami tych zmian, przypomniał sobie, że ostatni raz był w teatrze na występie Dobrskiego w Halce, mniej więcej przed szesnastoma laty. Tymczasem sala napełniała się, a widok pięknych kobiet, zasiadajšcych w lożach, doreszty orzeŸwił pana Ignacego. Stary subiekt wydobył nawet małš lornetkę i zaczšł przypatrywać się fizjognomiom; przy tej zaœ okazji zrobił smutne odkrycie,że i jemu przypatrujš się z amfiteatru, z dalszych rzędów krzeseł, bal nawet z lóż...Gdy zaœ przeniósł swoje zdolnoœci psychiczne od oka do ucha, pochwycił wyrazy latajšce jak osy: - Cóż to za oryginał?... - Ktoœ z prowincji. - Ale skšd on wyrwał taki surdut?... - Uważasz pan jego breloki przy dewizce? Skandal!... - Albo kto się tak dziœ czesze?... Niewiele brakowało, ażeby pan Ignacy upuœcił swoje album i cylinder i uciekł z gołš głowš z teatru. Na szczęœcie, w ósmym rzędzie krzeseł zobaczył znajomego fabrykanta pierników, który w odpowiedzi na ukłon Rzeckiego opuœcił swoje miejsce i zbliżył się do pierwszego rzędu. - Na miłoœć boskš, panie Pifke - szepnšł zalany potem - usišdŸ pan na moim miejscu i oddaj mi swoje . - Z największš chęciš - odparł głoœno rumiany fabrykant. - Cóż, Ÿle tu panu?... Pyszne miejsce!... - Doskonałe. Ale ja wolę dalej... Goršco mi...- Tam tak samo, ale mogę usišœć. A co to masz pan za paczkę?... Teraz dopiero Rzecki przypomniał sobie obowišzek. - Uważa pan, drogi panie Pifke, jakiœ wielbiciel tego... tego Rossiego... - Ba, któż by Rossiego nie uwielbiał! - odpowiedział Pifke. - Mam libretto do Makbeta, może panu dać?... - Owszem. Ale... ten wielbiciel, uważa pan, kupił u nas kosztowne album i prosił, ażeby po trzecim akcie wręczyć je Rossiemu... - Zrobię to z przyjemnoœciš! - zawołał otyły Pifke, pchajšc się na miejsce Rzeckiego. Pan Ignacy miał jeszcze kilka bardzo przykrych chwil. Musiał wydobyć się z pierwszego rzędu krzeseł, gdzie zebrani eleganci spoglšdali na jego surdut i na jego krawat, i na jego aksamitnš kamizelkę z ironicznymi uœmiechami. Potem musiał wejœć do ósmego rzędu krzeseł, gdzie wprawdzie bez ironii patrzono na jego garnitur, ale gdzie musiał potršcać o kolana siedzšcych dam... - Stokrotnie przepraszam - mówił zawstydzony. - Ale tak ciasno... - Potrzebujesz pan nie mówić brzydkie słowo - odpowiedziała mu jedna z dam, w której nieco podmalowanych oczach pan Ignacy nie dojrzał jednak gniewu za swój postępek. Był przecież tak zażenowany, że chętnie poszedłby do spowiedzi, byle oczyœcić się z plamy owych potršceń. Nareszcie znalazł krzesło i odetchnšł. Tu przynajmniej nie zwracano na niego uwagi, częœciš z powodu skromnego miejsca, jakiezajmował, częœciš, że teatr był przepełniony i już zaczęło się widowisko. Gra artystów z poczštku nie obchodziła go,oglšdał się więc po sali i przede wszystkimspostrzegł Wokulskiego. Siedział on w czwartym rzędzie i wpatrywał się bynajmniej nie w Rossiego, ale w lożę, którš zajmowała panna Izabela z panem Tomaszem i hrabinš. Rzecki parę razy w życiu widział ludzi zamagnetyzowanych i zdawało mu się, że Wokulski ma taki wyrazfizjognomii, jak gdyby był zamagnetyzowany przez owš lożę. Siedział bez ruchu, jak człowiek œpišcy z szeroko otwartymi oczyma. Kto by jednakże tak oczarował Wokulskiego? Pan Ignacy nie mógł się domyœlić. Zauważył przecie innš rzecz: ile razy nie było Rossiego na scenie, panna Izabela obojętnie oglšdała się po sali albo rozmawiała z ciotkš. Lecz gdy wyszedł Makbet-Rossi, przysłaniała twarz do połowy wachlarzem i cudownymi, rozmarzonymi oczyma zdawała się pożeraćaktora. Czasami wachlarz z białych piór opadał jej na kolana, a wtedy Rzecki na twarzy panny Izabeli spostrzegał ten sam wyraz zamagnetyzowania, który go tak zdziwił w fizjognomii Wokulskiego. Spostrzegł jeszcze inne rzeczy. Kiedy piękne oblicze panny Izabeli wyrażało najwyższy zachwyt, wtedy Wokulski pocierał sobie rękš wierzch głowy. A wówczas, jakby na komendę, z galerii i z paradyzu odzywały się gwałtowne oklaski iwrzaskliwe okrzyki: "Brawo, brawo Rossi!..." Zdawało się nawet panu Ignacemu, że gdzieœ w tym chórze odróżniazmęczony głos inkasenta Obermana, który pierwszy zaczynał wrzeszczeć, a ostatni milknšć. "Do diabła! - pomyœlał - czyżby Wokulski dyrygował klakierami?" Ale wnet odpędził to nieusprawiedliwione podejrzenie. Rossi bowiem grał znakomicie iklaskaĺi mu wszyscy z równym zapałem. Najmocniej jednak pan Pifke, jowialny fabrykant pierników, który stosownie do umowy po trzecim akcie z wielkim hałasem podał Rossiemu album. Wielki aktor nie kiwnšł nawet głowš Pifkemu; natomiast złożył głęboki ukłon w kierunku loży, gdzie siedziała panna Izabela, a może - tylko w tym kierunku. "Przywidzenia!... przywidzenia!... - myœlał pan Ignacy, opuszczajšc teatr po ostatnim akcie. - Stach przecie nie byłby aż tak głupi..." W rezultacie jednak pan Ignacy nie był niezadowolony z pobytu w teatrze. Gra Rossiego podobała mu się; niektóre sceny, jak morderstwo króla Dunkana albo ukazanie się ducha Banka, zrobiły na nim potężne wrażenie, a już całkiem był oczarowany zobaczywszy, jak Makbet bije się na rapiery. Toteż wychodzšc z teatru nie miał pretensji do Wokulskiego; owszem,zaczšł nawet podejrzewać, że kochany Stach tylko dla zrobienia mu przyjemnoœci wymyœlił komedię z wręczeniem podarunku Rossiemu. "On wie, poczciwy Stach - myœlał - że tylkoprzynaglony mogłem pójœć na włoskich aktorów... No i dobrze się stało. Pysznie gra ten facet i muszę zobaczyć go drugi raz... Zresztš - dodał po chwili - kto ma tyle pieniędzy co Stach, może robić prezenta aktorom. Ja wprawdzie wolałbym jakš ładnie zbudowanš aktorkę, ale... Ja jestem człowiek innej epoki, nawet nazywajš mnie bonapartystš i romantykiem..." Myœlał tak i mruczał po cichu, gdyż nurtowała go inna myœl, którš chciał w sobie zagłuszyć: "Dlaczego Stach tak dziwnie przypatrywał się loży, w której siedziała hrabina, pan Łęcki i panna Łęcka?... Czyliżby?... Eh! cóż znowu...Wokulski ma przecież zbyt wiele rozumu, ażeby mógł przypuszczać, że coœ z tego być może... Każde dziecko pojęłoby od razu, że ta panna, w ogóle zimna jak lód, dziœ szaleje za Rossim... Jak ona na niego patrzyła, jak się nawet czasami zapominała i jeszcze gdzie, w teatrze, wobec tysišca osób!... Nie, to głupstwo. Słusznie nazywajš mnie romantykiem..." I znowu usiłował myœleć o czym innym. Poszedł nawet (mimo póŸnej nocy) do restauracji, gdzie grała muzyka złożona zeskrzypców, fortepianu i arfy. Zjadł pieczeń z kartoflami i z kapustš, wypił kufel piwa, potem drugi kufel, potem trzecii czwarty... nawet siódmy... Zrobiło mu się tak jakoœ raŸnie, że cisnšł arfiarce na talerz dwie czterdziestówki i zaczšł œpiewać pod nosem. A potem przyszło mu do głowy, że - koniecznie, ale to konieczniepowinien zaprezentować się czterem Niemcom, którzy przy bocznym stoliku jedzš pekeflejsz z grochem. "Dlaczego ja miałbym się im prezentować?... Niech oni mnie się zaprezentujš" - myœlał pan Ignacy. I w tej chwili opanowała go idea, że tamci czterej panowie powinni mu się zaprezentować, jako starszemu wiekiem tudzież byłemu oficerowi węgierskiej piechoty, która przecież porzšdnie biła Niemców. Zawołał nawet usługujšcš dziewczynę w celu wysłania jej do owych czterech panów jedzšcych pekeflejsz, gdy wtem muzyka złożona ze skrzypców, arfy ifortepianu zagrała... Marsyliankę. Pan Ignacy przypomniał sobie Węgry, piechotę, Augusta Katza i czujšc, że mu łzy nabiegajšdo oczu, że się lada chwilę rozpłacze, porwał ze stołu swój cylinder sprzed wojny francusko-pruskiej i rzuciwszy na stół rubla, wybiegł z restauracji. Dopiero gdy na ulicy owionęło go œwieże powietrze, oparł się o słup latarni gazoweji spytał: - Do diabła, czyżbym się upił?... Ba! siedm kufli... Wrócił do domu, starajšc się iœć jak najproœciej, i teraz dopiero przekonał się, że warszawskie chodniki sš nadzwyczaj nierówne: co kilkanaœcie kroków bowiem musiał zbaczać albo w stronę rynsztoka, albo w stronę kamienic. Potem (dla przekonania samego siebie, że jego umysłowe zdolnoœci znajdujš się w kwitnšcym stanie) zaczšł rachować gwiazdy na niebie. - Raz... dwa... trzy... siedm... siedm... Co to jest siedm?... Ach, siedem kufli piwa... Czyżbym naprawdę?... Po co ten Stach wysłał mnie do teatru!... Do domu trafił od razu i od razu znalazł dzwonek. Zadzwoniwszy jednak aż siedm razy na stróża, uczuł potrzebę oparcia się o kšt, zawarty między bramš i œcianš, i usiłował zliczyć, nie z potrzeby, ale ot, tak sobie: ile też upłynie minut, zanim mu stróż otworzy? W tym celu wydobył zegarek z sekundnikiem i przekonał się, że - już jest wpół do drugiej. - Podły stróż! - mruknšł. - Ja muszę wstaćo szóstej, a on do wpół do drugiej trzyma mnie na ulicy... Szczęœciem, stróż natychmiast otworzył furtkę, przez którš pan Ignacy krokiem zupełnie pewnym, a nawet więcej niż pewnym, bardzo pewnym, przeszedł całš sień czujšc, że jego cylinder siedzi mu trochę na bakier, ale tylko troszeczkę. Następnie bez żadnej trudnoœci znalazłszy drzwi swego mieszkania usiłował po kilka razy na próżno wprowadzić klucz do zamku.Czuł dziurkę pod palcem, œciskał w ręce klucz tak mocno jak nigdy i mimo to nie mógł trafić. - Czyliżbym naprawdę?... W tej właœnie chwili otworzyły się drzwi, a współczeœnie jego jednooki pudel Ir, nie podnoszšc się z poœcieli, parę razy szczeknšł: - Tak... tak!... - Milcz, ty podła œwinio!... - mruknšł pan Ignacy i nie zapalajšc lampy, rozebrał się ipołożył do łóżka. Sny miał okropne. Œniło mu się czy tylko przywidywało, że cišgle jest w teatrze i żewidzi Wokulskiego z szeroko otwartymi oczyma, zapatrzonego w jednš lożę. W loży tej siedziała hrabina, pan Łęcki i panna Izabela. Rzeckiemu zdawało się, że Wokulski patrzy tak na pannę Izabelę. - Niepodobna! - mruknšł. - Stach nie jest ażtak głupi... Tymczasem (wszystko w marzeniu) panna Izabela podniosła się z fotelu i wyszła z łoży, a Wokulski za niš, wcišż patrzšc jak człowiek zamagnetyzowany. Panna Izabela opuœciła teatr, przeszła plac Teatralny i lekkim krokiem wbiegła na ratuszowš wieżę, a Wokulski za niš, wcišż patrzšc jakczłowiek zamagnetyzowany. A potem z ganku ratuszowej wieży panna Izabela, uniósłszy się jak ptak, przepłynęła na gmach teatralny, a Wokulski, chcšc lecieć za niš, runšł z wysokoœci dziesięciu piętr na ziemię. - Jezus Maria!... - jęknšł Rzecki, zrywajšc się z łóżka. - Tak!... tak!... - odszczeknšł mu Ir przez sen. - No, już widzę, że jestem zupełnie pijany - mruknšł pan Ignacy kładšc się znowu i niecierpliwie nacišgajšc kołdrę, pod którš drżał. Kilka minut leżał z otwartymi oczami i znowu przywidziało mu się, że jest w teatrze, akurat po zakończeniu trzeciego aktu, w chwili kiedy fabrykant Pifke miał podać Rossiemu album Warszawy i jej pięknoœci. Pan Ignacy wytęża wzrok (Pifke bowiem jego zastępuje), wytęża wzrok i z najwyższym przerażeniem widzi, że niecny Pifke zamiast kosztownego albumu podaje Włochowi jakšœ paczkę owiniętš w papier i niedbale zawišzanš szpagatem. I jeszcze gorsze rzeczy widzi pan Ignacy. Włoch bowiem uœmiecha się ironicznie, odwišzuje szpagat, odwija papier i wobec panny Izabeli, Wokulskiego, hrabiny i tysišca innych widzów ukazuje... żółte nankinowe spodnie z fartuszkiem na przodzie i ze strzemišczkami u dołu. Właœnie te same, których pan Ignacy używał w epoce sławnej kampanii sewastopolskiej... Na domiar okropnoœci nędzny Pifke wrzeszczy: "Oto jest dar panów: Stanisława Wokulskiego, kupca, i Ignacego Rzeckiego, jego dysponenta!" Cały teatr wybucha œmiechem; wszystkie oczy i wszystkie wskazujšce palce skierowujš się na ósmy rzšd krzeseł i właœnie na to krzesło, gdzie siedzi pan Ignacy. Nieszczęœliwy chce zaprotestować, lecz czuje, że głos zastyga mu w gardle, a na domiar niedoli on sam - zapada się gdzieœ. Zapada się w niezmierny, niezgłębiony ocean nicoœci, w którym będzie spoczywał na wieki wieczne, nie objaœniwszy widzów teatralnych, że nankinowe spodnie z fartuszkiem i strzemišczkami wykradziono mu podstępem ze zbioru jego osobistych pamištek. Po nocy fatalnie spędzonej Rzecki obudził się dopiero o trzy kwadranse na siódmš. Własnym oczom nie chciał wierzyć, patrzšc na zegarek, ale w końcu uwierzył. Uwierzył nawet w to, że wczoraj był niecopodchmielony; o czym zresztš wymownie œwiadczył lekki ból głowy i ogólna ociężałoœć członków. Wszystkie te jednak chorobliwe objawy po ósmej... - odpowiedział mu u o 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŐPÜcÖ,cןăc؟, cŮŞ;Ŕmniej trwożyły pana Ignacego aniżeli jedenstraszny symptom, oto: nie chciało mu się iœć do sklepu!...Co gorsze: nie tylko czuł lenistwo, ale nawet zupełny brak ambicji; zamiast bowiem wstydzić się swego upadku i walczyć z próżniaczymi instynktami, on, Rzecki, wynajdywał sobie powody do jak najdłuższego zatrzymania się w pokoju. To zdawało mu się, że Ir jest chory, to, że rdzewieje nigdy nieużywana dubeltówka, to znowu, że jest jakiœ błšd w zielonej firance, która zasłaniała okno, a nareszcie, że herbata jest za goršca i trzeba jš pić wolniej niż zwykle. W rezultacie pan Ignacy spóŸnił się o czterdzieœci minut do sklepu i ze spuszczonš głowš przekradł się do kantorka. Zdawało mu się, że każdy z "panów" (a jak na złoœć wszyscy przyszli dziœ na czas!), że każdy z najwyższš wzgardš patrzy na jego podsiniałe oczy, ziemistš cerę i lekko drżšce ręce. "Gotowi jeszcze myœleć, że oddawałem się rozpuœcie!" - westchnšł nieszczęsny pan Ignacy. Potem wydobył księgi, umaczał pióro i niby to zaczšł rachować. Był przekonany, że cuchnie piwem jak stara beczka, którš już wyrzucono z piwnicy, i zupełnie serio poczšł rozważać: czy nie należało podać się do dymisji po spełnieniu całego szeregu tak haniebnych występków?"Spiłem się... póŸno wróciłem do domu... póŸno wstałem... o czterdzieœci minut spóŸniłem się do sklepu..." W tej chwili zbliżył się do niego Klejn z jakimœ listem. - Było na kopercie napisane: "bardzo pilno",więc otworzyłem - rzekł mizerny subiekt, podajšc papier Rzeckiemu. Pan Ignacy otworzył i czytał: "Człowieku głupi czy nikczemny! Pomimo tylu życzliwych ostrzeżeń kupujesz jednak dom, który stanie się grobem twego w tak nieuczciwy sposób zdobytego majštku..." Pan Ignacy rzucił okiem na wiersz ostatni, ale nie znalazł podpisu: list był anonimowy. Spojrzał na kopertę - miała adres Wokulskiego. Czytał dalej: "Jaki zły los postawił cię na drodze pewnej szlachetnej damy, której o mało niezabiłeœ męża, a dziœ chcesz jej wydrzeć dom, gdzie zmarła jej ukochana córka?... I po co to robisz?... Dlaczego płacisz, jeżeli prawda, aż dziewięćdziesišt tysięcy rubli zakamienicę niewartš siedmdziesięciu tysięcy?... Sš to sekreta twojej czarnej duszy, które kiedyœ sprawiedliwoœć boska odkryje, a zacni ludzie ukarzš pogardš. Zastanów się więc, póki czas. Nie gub swejduszy i majštku i nie zatruwaj spokoju zacnej damie, która w nieutulonym żalu po stracie córki tę jednš ma dziœ pociechę, że może przesiadywać w pokoju, gdzie nieszczęœliwe dziecię oddało Bogu ducha. Upamiętaj się, zaklinam cię - życzliwa..." Skończywszy czytanie, pan Ignacy potrzšsnšł głowš. - Nic nie rozumiem - rzekł. - Chociaż bardzo wštpię o życzliwoœci tej damy. Klejn lękliwie obejrzał się dokoła sklepu, a widzšc, że ich nikt nie œledzi, zaczšł szeptać: - Bo to, uważa pan, nasz stary podobno kupuje dom Łęckiego, który właœnie jutro majš wierzyciele sprzedać przez licytację...- Stach... to jest... pan Wokulski kupuje dom? - Tak, tak... - potakiwał Klejn głowš. - Ale kupuje nie na własne imię, tylko za poœrednictwem starego Szlangbauma... Tak przynajmniej mówiš w domu, bo i ja tam mieszkam. - Za dziewięćdziesišt tysięcy rubli?... - Właœnie. A że baronowa Krzeszowska chciałaby kupić tę kamienicę za siedemdziesišt tysięcy rubli, więc anonim zapewne pochodzi od niej. Nawet założyłbym się, że od niej, bo to piekielna baba... Goœć, przybyły do sklepu z zamiarem kupienia parasola, oderwał Klejna od Rzeckiego. Panu Ignacemu zaczęły kršżyć po głowie bardzo szczególne myœli. "Jeżeli ja - mówił do siebie - przez zmarnowanie jednego wieczora narobiłem tyle zamętu w sklepie, to niby - jakiego zamętu w interesach narobi Stach, który marnuje dziœ dnie i tygodnie na teatry włoskie, i zresztš - nawet nie wiem na co?..." W tej chwili jednak przypomniał sobie, że w sklepie z jego winy zamęt jest niewielki, prawie go nie ma, i że interes handlowy w ogóle idzie œwietnie. Nawet co prawda to i sam Wokulski, pomimo dziwnego trybu życia, nie zaniedbuje obowišzków kierownika instytucji. "Ale po co on chce uwięzić dziewięćdziesišt tysięcy rubli w murach?...Skšd się i tu znowu biorš ci Łęccy?... Czyliżby... Eh! Stasiek taki głupi nie jest..." Swojš drogš niepokoiła go myœl kupna kamienicy. "Zapytam się Henryka Szlangbauma" - rzekł, wstajšc od kantorka. W oddziale tkanin mały, zgarbiony Szlangbaum z czerwonymi oczyma i wyrazem zajadłoœci na twarzy kręcił się jak zwykle, skaczšc po drabince albo nurzajšc się między sztukami perkalu. Tak już przywykł do swojej goršczkowej roboty, że choć nie było interesantów, on cišgle wydostawał jakšœ sztukę, odwijał i zawijał, ażeby następnie umieœcić jš na właœciwym miejscu. Zobaczywszy pana Ignacego, Szlangbaum zawiesił swojš jałowš pracę i otarł pot z czoła. - Ciężko, co?... - rzekł. - Bo po co pan przekładasz te graty, skoronie ma goœci w sklepie? - odparł Rzecki. - Bah!... gdybym tego nie robił, zapomniałbym, gdzie co leży... stawy zaœniedziałyby w członkach... Zresztš - jużem przywykł... Pan ma jaki interes do mnie?... Rzecki stropił się na chwilę. - Nie... Tak chciałem zobaczyć, jak panu tu idzie - odpowiedział pan Ignacy, rumienišc się, o ile to było możliwe w jego wieku. "Czyżby i on mnie posšdzał i œledził?.. - błysnęło w głowie Szlangbaumowi i gniew go ogarnšł. - Tak, ma ojciec rację.... Dziœ wszyscy huzia! na Żydów. Niedługo już trzeba będzie zapuœcić pejsy iwłożyć jarmułkę..." "On coœ wie!" - pomyœlał Rzecki i rzekł głoœno: - Podobno... podobno szanowny ojciec pańskikupuje jutro kamienicę... kamienicę pana Łęckiego?... - Nic o tym nie wiem - odpowiedział Szlangbaum, spuszczajšc oczy. W duchu zaœdodał: "Mój stary kupuje dom dla Wokulskiego, a oni myœlš i pewnie mówiš: ot, patrzajcie, znowu Żyd, lichwiarz, zrujnował jednego katolika i pana z panów..." "Coœ wie, tylko gadać nie chce - myœlał Rzecki. - Zawsze Żyd..." Pokręcił się jeszcze po sali, co Szlangbaumuważał za dalszy cišg posšdzeń i œledzenia go, i wrócił do siebie, wzdychajšc. "To jest okropne, że Stach ma więcej zaufania do Żydów aniżeli do mnie..." "Po co on jednak kupuje ten dom, po co wdaje się z Łęckimi...A może nie kupuje?... Może to tylko pogłoski?..." Tak się lękał uwięzienia w murach dziewięćdziesięciu tysięcy rubli gotówki, że cały dzień tylko o tym myœlał. Była chwila,że chciał wprost zapytać Wokulskiego, ale -zabrakło mu odwagi. "Stach - mówił w sobie - wdaje się dziœ tylko z panami, a ufa Żydom. Co jemu po starym Rzeckim!..." Więc postanowił pójœć jutro do sšdu i zobaczyć, czy naprawdę stary Szlangbaum kupi dom Łęckich i czy, jak mówił Klejn, dolicytuje go do dziewięćdziesięciu tysięcy rubli. Jeżeli to się sprawdzi, będzie znakiem, że wszystko inne jest prawdš. W południe wpadł do sklepu Wokulski i zaczšł rozmawiać z Rzeckim, wypytujšc goo wczorajszy teatr i o to: dlaczego uciekł zpierwszego rzędu krzeseł, a album kazał doręczyć Rossiemu przez Pifkego. Ale pan Ignacy miał w sercu tyle żalów i tyle wštpliwoœci co do swego kochanego Stacha,że odpowiadał mu półgębkiem i z nachmurzonš twarzš. Więc i Wokulski umilknšł i opuœcił sklep z goryczš w duszy."Wszyscy odwracajš się ode mnie - mówił sobie - nawet Ignacy... Nawet on... Ale ty mito wynagrodzisz!... - dodał już na ulicy, patrzšc w stronę Alei Ujazdowskiej. Po wyjœciu Wokulskiego ze sklepu Rzecki ostrożnie wypytał się "panów", w którym sšdzie i o której godzinie odbywajš się licytacje domów. Potem uprosił Lisieckiego o zastępstwo na jutro między dziesištš z rana a drugš po południu i z podwójnš gorliwoœciš zabrał się do swoich rachunków. Machinalnie (choć bez błędu) dodawał długie jak Nowy Œwiat kolumny cyfr, a w przerwach myœlał: Dzisiaj zmarnowałem blisko godzinę, jutro zmarnuję z pięć godzin, a wszystko dlatego, że Stach więcej ufa Szlangbaumom aniżeli mnie... Na co jemu kamienica?... Po jakiego diabła wdaje się z tym bankrutem Łęckim?... Skšd mu strzeliło do łba latać nawłoski teatr i jeszcze dawać kosztowne prezenta temu przybłędzie Rossiemu?..." Nie podnoszšc głowy od ksišg, siedział przy kantorku do szóstej; a tak był zatopiony w robocie, że już nie tylko nie przyjmował pieniędzy, ale nawet nie widział i nie słyszał goœci, którzy roili się i hałasowali w sklepie jak olbrzymie pszczoły w ulu. Nie spostrzegł też jednegonajmniej spodziewanego goœcia, którego "panowie" witali okrzykami i głoœnymi pocałunkami. Dopiero gdy przybysz, stanšwszy nad nim, krzyknšł mu w ucho: - Panie Ignacy, to ja!... Rzecki ocknšł się, podniósł głowę, brwi i oczy w górę i zobaczył Mraczewskiego... - Hę?... - spytał pan Ignacy, przypatrujšc się młodemu elegantowi, który opalił się, zmężniał, a nade wszystko utył. - No, co... no, co słychać?... - cišgnšł pan Ignacy, podajšc mu rękę. - Co z polityki?... - Nic nowego - odparł Mraczewski. - Kongres w Berlinie robi swoje, Austriacy wezmš Boœnię. - No, no, no... żarty, żarty!... A o małym Napoleonku co słychać?- Uczy się w Anglii w szkole wojskowej i podobno kocha się w jakiejœ aktorce. - Zaraz kocha się!... - powtórzył drwišco pan Ignacy. - A do Francji nie wraca?... Jakże się pan miewasz?... Skšdeœ się tu wzišł?...No, gadaj prędko - zawołał Rzeckiwesoło, uderzajšc go w ramię. - Kiedyżeœ przyjechał?... - A to cała historia! - odpowiedział Mraczewski, rzucajšc się na fotel. - Przyjechaliœmy tu dziœ z Suzinem o jedenastej... Od pierwszej do trzeciej byliœmy z nim u Wokulskiego, a po trzeciej wpadłem na chwilę do matki i na chwilę do pani Stawskiej... Pyszna kobieta, co?... - Stawska?... Stawska?... - przypominał sobie Rzecki, tršc czoło. - Znasz jš pan przecie. Ta piękna, co to ma córeczkę... Co to się tak podobała panu... - Ach, ta!... wiem... Nie mnie się podobała - westchnšł Rzecki - tylko myœlałem, że dobra byłaby z niej żona dla Stacha... - Paradny pan jesteœ - rozeœmiał się Mraczewski. - Przecież ona ma męża... - Męża? - Naturalnie. Zresztš znane nazwisko. Przedczterema laty uciekł biedak za granicę, bo posšdzali go o zabicie tej... - Ach, pamiętam!... Więc to on?... Dlaczegóż nie wrócił, boć przecie okazało się, że nie winien?... - Rozumie się, że nie winien - prawił Mraczewski. - Ale swojš drogš, jak dmuchnšł do Ameryki, tak po dziœ dzień niema o nim wiadomoœci. Pewnie biedak gdzieœ zmarniał, a kobieta została ani pannš, ani wdowš... Okropny los!... Utrzymywać cały dom z haftu, z gry na fortepianie, z lekcyj angielskiego... pracować cały dzień jak wół i jeszcze nie mieć męża... Biedne te kobiety!... My byœmy, panie Ignacy, tak długo nie wytrwali w cnocie, co?... O, wariat stary... - Kto wariat? - spytał Rzecki, zdumiony nagłym przejœciem w rozmowie. - Któż by, jeżeli nie Wokulski - odparł Mraczewski. - Suzin jedzie do Paryża i chcego gwałtem zabrać, bo ma tam robić jakieœogromne zakupy towarów. Nasz stary nie zapłaciłby grosza za podróż, miałby ksišżęce życie, bo Suzin im dalej od żony, tym szerzej rozpuszcza kieszeń... Eh! i jeszcze zarobiłby z dziesięć tysięcy rubli. - Stach... to jest nasz pryncypał zarobiłby z dziesięć tysięcy? - spytał Rzecki. - Naturalnie. Ale cóż, kiedy tak już zgłupiał... - No, no... panie Mraczewskil... - zgromił gopan Ignacy. - Ale słowo honoru, że zgłupiał. Bo przecież wiem, że jedzie na wystawę do Paryża, i to lada tydzień... - Tak. - Więc nie wolałby jechać z Suzinem, nic nie wydać i jeszcze tyle zarobić?... Przez dwie godziny błagał go Suzin: "JedŸ ze mnš, Stanisławie Piotrowiczu", prosił, kłaniał się i na nic... Wokulski nie i nie!... Mówił, że ma tutaj jakieœ interesa... - No, ma... - wtršcił Rzecki. - O tak, ma... - przedrzeŸniał go Mraczewski. - Największy jego interes jestnie zrażać Suzina, który pomógł mu zrobić majštek, dziœ daje mu ogromny kredyt i nieraz mówił do mnie, że nie uspokoi się, dopóki Stanisław Piotrowicz nie odłoży sobie choć z milion rubli... I takiemu przyjacielowi odmawiać tak drobnej usługi,zresztš bardzo dobrze opłaconej! - oburzałsię Mraczewski. Pan Ignacy otworzył usta, lecz przygryzł je. O mało że się nie wygadał w tej chwili, iż Wokulski kupuje dom Łęckiego i że tak wielkie prezenta daje Rossiemu. Do kantorkazbliżył się Klejn z Lisieckim. Mraczewski spostrzegłszy, że sš nie zajęci, zaczšł rozmawiać z nimi, a pan Ignacy znowu został sam nad swojš księgš. "Nieszczęœcie! - myœlał. - Dlaczego ten Stach nie jedzie darmo do Paryża i jeszcze zniechęca do siebie Suzina?... Jaki zły duch spętał go z tymi Łęckimi... Czyżby?... Eh! przecie on aż tak głupi nie jest... A swojš drogš, szkoda tej podróży i dziesięciu tysięcy rubli... Mój Boże! jak się to ludzie zmieniajš. Schylił głowę i posuwajšc palcem z dołu do góry albo z góry na dół, sumował kolumny cyfr długich jak Nowy Œwiat i Krakowskie Przedmieœcie. Sumował bez błędu, nawet z cicha mruczał, a jednoczeœnie myœlał sobie, że jego Stach znajduje się na jakiejœ fatalnej pochyłoœci. "To darmo - szeptał mu głos ukryty na samym dnie duszy - to darmo!... Stach wklepał się w grubš awanturę... I z pewnoœciš w politycznš awanturę, bo taki człowiek jak on nie wariowałby dla kobiety, choćby nawet była niš sama - panna... Ach, do diabła! omyliłem się... Wyrzeka się, gardzi dziesięcioma tysišcami rubli, on, który oœm lat temu musiał pożyczać ode mnie po dziesięć rubli na miesišc, ażeby za to wykarmić się jak nędzarz... A teraz rzuca w błoto dziesięć tysięcy rubli, pakuje w kamienicę dziewięćdziesišt tysięcy, robi aktorom prezent po kilkadziesišt rubli... Jak mi Bóg miły, nic nie rozumiem! I to niby jest pozytywista, człowiek realnie myœlšcy... Mnie nazywajš starym romantykiem, ale przecież takich głupstw nie robiłbym... No,chociaż jeżeli zabrnšł w politykę..." Na tych medytacjach upłynšł mu czas do zamknięcia sklepu. Głowa go trochę bolała, więc wyszedł na spacer na Nowy Zjazd i wróciwszy do domu, wczeœnie spać się położył. "Jutro - mówił do siebie - zrozumiem ostatecznie, co się œwięci. Jeżeli Szlangbaum kupi dom Łęckiego i da dziewięćdziesišt tysięcy rubli, to znaczy, żego naprawdę Stach podstawił i już jest skończonym wariatem... A może też Stach nie kupuje kamienicy, może to wszystko plotki?... Zasnšł i œniło mu się, że w oknie jakiegoœ wielkiego domu widzi pannę Izabelę, do której stojšcy obok niego Wokulski chce biec. Na próżno zatrzymuje go pan Ignacy, aż pot oblewa mu całe ciało. Wokulski wyrywa się i znika w bramie kamienicy. "Stachu, wróć się!..." - krzyczy pan Ignacy,widzšc, że dom poczyna się chwiać. Jakoż dom zawala się. Panna Izabela, uœmiechnięta, wylatuje z niego jak ptak, a Wokulskiego nie widać... "Może wbiegł na podwórko i ocalał..." - myœli pan Ignacy i budzi się z mocnym biciem serca. Nazajutrz pan Ignacy budzi się na kilka minut przed szóstš; przypomina sobie, że to dziœ właœnie licytujš kamienicę Łęckiego,że ma przypatrzeć się temu widowisku, i zrywa się z łóżka jak sprężyna. Biegnie boso do wielkiej miednicy, oblewa się cały zimnš wodš i patrzšc na swoje patykowate nogi, mruczy: "Zdaje mi się, że trochę utyłem." Przy skomplikowanym procesie mycia się pan Ignacy robi dziœ taki zgiełk, że budzi Ira. Brudny pudel otwiera jedyne oko, jakiemu pozostało, i snadŸ dostrzegłszy niezwykłe ożywienie swego pana, zeskakujez kufra na podłogę. Przecišga się, ziewa, wydłuża w tył jednš nogę, potem drugš nogę, potem na chwilę siada naprzeciw okna, za którym słychać bolesny krzyk zarzynanej kury, i zmiarkowawszy, że naprawdę nic się nie stało, wraca na swojšpoœciel. Jest przy tym tak ostrożny czy może rozgniewany na pana Ignacego za fałszywy alarm, że odwraca się grzbietem do pokoju, a nosem i ogonem do œciany, jakgdyby panu Ignacemu chciał powiedzieć: "Już ja tam wolę nie widzieć twojej chudoœci." Rzecki ubiera się w oka mgnieniu i z piorunujšcš szybkoœciš wypija herbatę, nie patrzšc ani na samowar, ani na służšcego, który go przyniósł. Potem biegnie do sklepujeszcze zamkniętego, przez trzy godziny rachuje bez względu na ruch goœci i rozmowy "panów" i punkt o dziesištej mówido Lisieckiego: - Panie Lisiecki, wrócę o drugiej... wiedział mu u o 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żÚPäcŰ4fcܚ˛cÝL,îcŢ:;- Koniec œwiata! - mruczy Lisiecki. - Musiało trafić się coœ nadzwyczajnego, jeżeli ten safanduła wychodzi o takiej porze do miasta... Stanšwszy na chodniku przed sklepem, pan Ignacy dostaje ataku wyrzutów sumienia. "Co ja dziœ wyrabiam?... - myœli. - Co mnie obchodzš licytacje, choćby pałaców, nie tylko kamienic?... " I waha się: czy iœć do sšdu, czy wracać dosklepu? W tej chwili widzi na Krakowskim przejeżdżajšcš dorożkę, a w niej damę wysokš, chudš i mizernš, w czarnym kostiumie. Dama właœnie patrzy na ich sklep, a Rzecki w jej zapadłych oczach i lekko posiniałych ustach spostrzega wyraz głębokiej nienawiœci. "Dalibóg, że to baronowa Krzeszowska... - mruczy pan Ignacy. - Oczywiœcie, jedzie na licytację... Awantura!... Budzš się w nim jednak wštpliwoœci. Kto wie, czy baronowa jedzie do sšdu; może to wszystko plotki?... "Warto sprawdzić" - myœli pan Ignacy, zapomina o swoich obowišzkach dysponenta i najstarszego subiekta. I poczyna iœć za dorożkš. Nędzne konie wlokš się tak powoli, że pan Ignacy może obserwować wehikuł na całej przestrzeni do kolumny Zygmunta. W tym miejscu dorożka skręca na lewo, a Rzecki myœli: "Rozumie się, że jedzie baba na Miodowš. Taniej kosztowałaby jš podróż na miotle..." Przez dom Rezlera (który przypomina mu onegdajszš pijatykę!) i częœć Senatorskiej pan Ignacy dostaje się na Miodowš. Tu, przechodzšc około składu herbaty Nowickiego, wstępuje na chwilę, ażeby powiedzieć właœcicielowi: "Dzień dobry!" - iszybko ucieka, dalej mruczšc: "Co on sobie pomyœli, zobaczywszy mnie o tej godzinie na ulicy?... Naturalnie pomyœli, że jestem najpodlejszy dysponent, który zamiast siedzieć w sklepie, łajdaczy się po mieœcie... Oto los!..." Przez pozostałš częœć drogi do sšdu trapi pana Ignacego sumienie.Przybiera ono postać olbrzyma z brodš, w żółtym jedwabnym kitlu i takichże spodniach, który dobrodusznie a zarazem ironicznie patrzšc mu w oczy mówi: "Powiedz mi pan, panie Rzecki, jaki to porzšdny kupiec wałęsa się o tej porze po mieœcie? Pan jesteœ taki kupiec jak ja baletnik..." I pan Ignacy czuje, że nie może nic odpowiedzieć surowemu sędziemu. Rumieni się, potnieje i już chce wracać do swoich ksišg (w taki jednakże sposób, ażeby go zobaczył Nowicki), gdy nagle widzi przed sobš dawny pałac Paca. "Tu będzie licytacja!" - mówi pan Ignacy i zapomina o skrupułach. Olbrzym z brodš, w żółtym jedwabnym kitlu, rozpływa się przed oczyma jego duszy jak mgła. Rozejrzawszysię w sytuacji, pan Ignacy przede wszystkim spostrzega, że do gmachu sšdowego prowadzš dwie olbrzymie bramy idwoje drzwi. Następnie widzi cztery różnejwielkoœci gromady starozakonnych z minamibardzo poważnymi. Pan Ignacy nie wie, dokšd iœć, idzie jednak do tych drzwi, przed którymi stoi najwięcej starozakonnych, domyœlajšc się, że tam właœnie odbywa się licytacja. W tej chwili przed gmach sšdu zajeżdża powóz, a w nim pan Łęcki. Pan Ignacy nie może pohamować czci dla jego pięknych, siwych wšsów i podziwu dla jego humoru. Pan Łęcki bowiem nie wyglšda tak jak bankrut, któremu licytujš kamienicę, ale jakmilioner, który przyjechał do rejenta, ażeby podnieœć drobnš sumę stu kilkudziesięciu tysięcy rubli. Pan Łęcki wysiada uroczyœcie z powozu, triumfalnym krokiem zbliża się do drzwi sšdowych, a jednoczeœnie z drugiej strony ulicy przybiega do niego dżentelmen, majšcywszelakie pozory próżniaka, który jednakżejest adwokatem. Po bardzo krótkim, a nawet niedbałym powitaniu pan Łęcki pyta dżentelmena: - Cóż?... kiedyż?... - Za godzinkę... może trochę dłużej... - odpowiada dżentelmen. - WyobraŸ pan sobie - mówi z dobrotliwym uœmiechem pan Łęcki - że przed tygodniem jeden mój znajomy wzišł dwakroć za dom, który go kosztował sto pięćdziesišt tysięcy.A że mój kosztował mnie sto tysięcy, więc powinienem wzišć w tym stosunku ze sto dwadzieœcia pięć... - Hum!... hum!... - mruczy adwokat. - Będziesz się pan œmiał - cišgnie pan Tomasz - z tego, co powiem (bo wy lubicie żartować z przeczuć i snów), a jednak dziœœniło mi się, że mój dom poszedł za sto dwadzieœcia tysięcy... Mówię to panu przed licytacjš, uważasz?... Za parę godzin przekonasz się, że nie należy œmiać się ze snów... Sš rzeczy na niebie i ziemi... - Hum!... hum!... - odpowiada adwokat i obaj panowie wchodzš w pierwsze drzwi gmachu. "Chwała Bogu! - myœlał pan Ignacy. - Jeżeli Łęcki weŸmie sto dwadzieœcia tysięcy za swój dom, to znaczy, że Stach nie zapłaci za niego dziewięćdziesięciu tysięcy rubli." Wtem ktoœlekko dotyka jego ramienia. Pan Ignacy oglšda się i widzi za sobš starego Szlangbauma. - Czy może pan mnie szuka? - pyta sędziwy Żyd, bystro patrzšc mu w oczy. - Nie, nie... - odpowiada zmieszany pan Ignacy. - Pan nie ma do mnie żaden interes?... - powtarza Szlangbaum mrugajšc czerwonymipowiekami. - Nie, nie... - Git! - mruczy Szlangbaum i odchodzi między swoich współwyznawców. Panu Ignacemu robi się zimno: obecnoœć Szlangbauma w tym miejscu budzi w nim nowe podejrzenie. Aby je rozproszyć, pan Ignacy pyta stojšcego przy drzwiach woŸnego, gdzie odbywajš się licytacje. WoŸny wskazuje mu schody. Pan Ignacy biegnie na górę i wpada do jednej sali. Uderza go tłum starozakonnych,słuchajšcych z największym skupieniem jakiejœ mowy. Rzecki poznaje, że w tej chwili toczy się tu sprawa przed sšdem, żeprzemawia prokurator i że chodzi o grube oszustwo. W sali jest duszno; mowę prokuratora tłumi nieco hałas dorożek. Sędziowie wyglšdajš, jakby drzemali, adwokat ziewa, oskarżony ma minę, jakby chciał oszukać sšd najwyższej instancji, starozakonni przypatrujš mu się ze współczuciem, a oskarżenia słuchajš z uwagš. Niektórzy przy każdym silniejszym zarzucie prokuratora krzywiš się i syczš: "Aj-waj!..." Pan Ignacy opuszcza salę; nie dla tej sprawy tu przyszedł. Znalazłszy się w przedsionku, pan Ignacy chce iœć na drugie piętro; jednoczeœnie omija go schodzšca stamtšd baronowa Krzeszowska w towarzystwie mężczyzny, który ma powierzchownoœć znudzonego nauczyciela języków starożytnych. Jest to jednak adwokat, o czym œwiadczy srebrny znaczek, przypięty do klapy bardzo wytartego fraka, szaraczkowe zaœ spodnie kapłana sprawiedliwoœci sš na kolanach takwytłoczone, jak gdyby ich właœciciel, zamiast bronić swoich klientów, nieustannieoœwiadczał się bogini Temidzie. - Więc jeżeli dopiero za godzinę - mówi jękliwym głosem pani Krzeszowska - w takim razie pójdę teraz do Kapucynów... Niesšdzi pan... - Nie sšdzę, ażeby wizyta pani u Kapucynówwpłynęła na przebieg licytacji - odpowiada znudzony adwokat. - Gdyby jednak pan mecenas szczerze chciał, gdyby pobiegał... Mecenas w wytłoczonych spodniach niecierpliwie potrzšsa rękš. - Ach, pani dobrodziejko - mówi - ja już tyle nabiegałem się w sprawie tej licytacji,że choćby dzisiaj należy mi się spoczynek. W dodatku mam za kilka minut urzędówkę o zabójstwo... Widzi pani te piękne damy?... Wszystkie idš słuchać mojej obrony... Efektowna sprawa!... - Więc pan mecenas opuszcza mnie? - wykrzykuje baronowa. - Ależ będę... będę nasali - przerywa jej adwokat - będę przy licytacji, tylko niech mi pani zostawi choć parę minut do pomyœlenia o moim zabójcy... I wpada w otwarte drzwi, nakazujšc woŸnemu, ażeby nikogo nie wpuszczał. - O Boże! - mówi baronowa na cały głos - nędzny zabójca ma obrońcę, ale biedna, samotna kobieta na próżno szuka człowieka, któryby ujšł się za jej honorem, za jej spokojem, za jej mieniem...Ponieważ pan Ignacy nie chce być tym człowiekiem, więc œpiesznie ucieka na dół, potršcajšc młode, piękne i eleganckie kobiety, które przypędziła tu żšdza wysłuchania sławnego procesu o zabójstwo. To lepsze aniżeli teatr; aktorzy bowiem urzędowego widowiska grajš jeżeli nie lepiej, to z pewnoœciš celniej od dramatycznych. Na schodach wcišż rozlegajš się lamentacjepani Krzeszowskiej i œmiechy młodych, pięknych i eleganckich kobiet, œpieszšcych na oglšdanie zabójcy, pokrwawionej odzieży, siekiery, którš zabił swojš ofiarę,i spoconych sędziów. Pan Ignacy ucieka z sieni aż na drugš stronę ulicy; na rogu Kapitulnej i Miodowej wpada do cukierni i kryje się w tak ciemnym kšcie, w którym nie mogłaby już poznać go nawet pani Krzeszowska. Każe sobie podać filiżankę pienistej czekolady, zasłania się podartš gazetš i widzi, że w tym małym pokoiku znajduje się drugi, jeszcze ciemniejszy kšt, w którym mieœci się pewien okazałej tuszy jegomoœć i jakiœ zgarbiony Żyd. Pan Ignacy myœli, że okazały jegomoœć jest co najmniej hrabiš i właœcicielem wielkich dóbr na Ukrainie, a Żyd jego faktorem; tymczasem zaœ słucha toczšcej się między nimi rozmowy. - Panie dobrodzieju - mówi zgarbiony Żyd - żeby nie to, że pana dobrodzieja nikt nie zna w Warszawie, to ja bym panu za ten interes nie dał nawet dziesięć rubli. A tak zarobi pan dobrodziej dwadzieœcia pięć... - I wystoję się z godzinę w dusznej sali! - odmrukuje jegomoœć. - Prawda - cišgnie dalej Żyd - że w naszym wieku ciężko stoić, no, ale takie pienišdze to też nie chodzš piechotš... A jakš pan będzie miał reputację, kiedy się dowiedzš, że pan dobrodziej chciał kupić kamienicę zaosiemdziesišt tysięcy rubli?... - Niech będzie. Ale dwadzieœcia pięć rubli gotówkš na stół... - Niech Bóg zabroni! - odpowiada Żyd. - Pan dobrodziej dostanie do ręki pięć rubli, a dwadzieœcia pójdzie na dług tego nieszczęœliwego Seliga Kupferman, co już przez dwa lata grosza od pana nie widział, choć ma wyrok. Okazały pan uderza rękš wstół marmurowy i chce wychodzić. Zgarbiony Żyd chwyta go za połę surduta, znowu sadza na krzeœle i ofiaruje szeœć rubli gotówkš. Po kilkuminutowym targu strony godzš się na osiem rubli, z których siedem będš wypłacone po licytacji, a rubel natychmiast.Żyd opiera się, ale majestatyczny pan jednym argumentem rozcina jego wahania: - Przecież, do diabła, muszę oddać za herbatę i ciastka! Żyd wzdycha, z zatłuszczonej portmonetki wydobywa najbardziej podarty papierek i wyprostowawszy go kładzie na marmurowym stole. Następnie wstaje i leniwie opuszcza ciemny pokoik, a pan Ignacy przez dziurkę gazety poznaje w nimstarego Szlangbauma. Pan Ignacy œpiesznie dopija czekoladę i ucieka z cukierni na ulicę. Już obrzydła mu licytacja, której ma pełne uszy i pełnš głowę. Chce w jakiœ sposób przepędzić zbywajšcy mu czas i spostrzegłszy otwarty koœciół Kapucynów, kieruje się do niego, będšc pewnym, że w œwištyni znajdzie spokój, przyjemny chłodek, a nadewszystko, że tam przynajmniej nie usłyszyo licytacji. Wchodzi do koœcioła i istotnie znajduje ciszę i chłód, a nadto nieboszczyka na katafalku otoczonego œwiecami, które się jeszcze nie palš, i kwiatami, które już nie pachnš. Od pewnego czasu pan Ignacy nie lubi widoku trumny, więc skręca na lewo i widzi klęczšcš na posadzce w czarnym stroju kobietę. Jest to baronowa Krzeszowska, kornie zgięta ku ziemi; bije się w piersi i co chwilę podnosi chustkę do oczu. "Jestem pewny, iż modli się o to, ażeby dom Łęckiego poszedł za szeœćdziesišt tysięcy rubli" - myœli pan Ignacy. Lecz że i widok pani Krzeszowskiej nie wydaje mu sięponętnym, więc cofa się na palcach i przechodzi na prawš stronę koœcioła. Tu znajduje się tylko parę kobiet: jedna półgłosem odmawia różaniec, druga œpi. Zresztš nikogo więcej, tylko spoza filaru wychyla się œredniego wzrostu mężczyzna energicznie wyprostowany, pomimo siwych włosów, i szepczšcy modlitwę z zadartš głowš. Rzecki poznaje w nim pana Łęckiego i myœli:"Jestem pewny, że ten prosi Boga, ażeby jego dom poszedł za sto dwadzieœcia tysięcy rubli..." Potem œpiesznie opuszcza koœciół, zastanawiajšc się, w jaki też sposób dobry Bóg zadowoli sprzeczne żšdania pani baronowej Krzeszowskiej i pana Tomasza Łęckiego? Nie znalazłszy, czego szukał, ani w cukierni, ani w koœciele, pan Ignacy zaczyna spacerować po ulicy, niedaleko sšdowego gmachu. Jest bardzo zmieszany; zdaje mu się, że każdy przechodzień patrzymu drwišco w oczy, jakby mówił: "Nie wolałbyœ to, stary łobuzie, pilnować sklepu?", i że z każdej dorożki wyskoczy który z "panów" donoszšc mu, że sklep spalił się lub zawalił. Więc znowu myœli: czyby nie lepiej było dać za wygranš licytacji, a wrócić do swoich ksišg i kantorka, gdy nagle słyszy rozpaczliwy krzyk. To jakiœ Żydek wychylił się przez okno sali sšdowej i coœ wrzasnšł do gromady swoichwspółwyznawców, którzy na to hasło rzucili się do drzwi tłoczšc się, potršcajšcspokojnych przechodniów i tupišc niecierpliwie nogami jak spłoszone stado owiec w ciasnej owczarni. "Aha, już zaczęła się licytacja!"... - mówi do siebie pan Ignacy, idšc za nimi na górę. W tej chwili czuje, że ktoœ pochwycił go z tyłu za ramię, i odwróciwszy głowę, widzi owego majestatycznego pana, który od Szlangbauma dostał w cukierni rubla zadatku. Okazały pan widocznie bardzo się œpieszy, gdyż obu pięœciami toruje sobie drogę poœród zbitej masy ciał starozakonnych wołajšc: - Na bok, parchy, kiedy ja idę na licytację!... Żydzi, wbrew swoim zwyczajom, usuwajš się i patrzš na niego z podziwem. - Jakie on musi mieć pienišdze! - mruczy jeden z nich do swego sšsiada. Pan Ignacy, który jest nieskończenie mniej œmiałym aniżeli okazały jegomoœć, zamiast pchać sięjak on, zdaje się na łaskę i niełaskę losu. Pršd starozakonnych ogarnia go ze wszystkich stron. Przed sobš widzi zatłuszczony kołnierz, brudny szalik i jeszcze brudniejszš szyję; za sobš czuje zapach œwieżej cebuli; z prawej strony jakaœ szpakowata broda opiera mu się na obojczyku, a z lewej silny łokieć uciska murękę aż do œcierpnięcia. Gniotš go, popychajš, szarpiš za odzież. Ktoœ chwyta go za nogi, ktoœ sięga do kieszeni, ktoœ uderza go między łopatki. Nadchodzi chwila, w której pan Ignacy sšdzi, że połamiš mu klatkę piersiowš. Podnosi oczy do nieba i widzi, że jest we drzwiach. Już, już... zaduszš go... Nagle czuje przed sobš puste miejsce, uderza głowš w czyjeœ wdzięki, nie dosyć starannie zasłonięte połš surduta, i - jest w sali. Odetchnšł... Za nim rozlegajš się krzyki i wymyœlania licytantów, a od czasu do czasuupomnienia woŸnego: - Czego panowie tak się tłoczš... Cóż to, panowie sš bydło czy co?... "Nie wiedziałem, że tak trudno dostać się na licytację!..." - wzdycha pan Ignacy. Mija dwie sale, tak puste, że nie widać w nich ani krzesła na podłodze, ani gwoŸdzia w œcianie. Sale te tworzš przysionek jednego z wydziałów sprawiedliwoœci, lecz sš widne i wesołe. Przez otwarte okna wlewajš się tu potoki słonecznych blasków i goršcy lipcowy wiatr nasycony warszawskimi pyłami. Pan Ignacy słyszy œwiergot wróbli i nieustanny turkot dorożeki doznaje dziwnego uczucia dysharmonii. "Czy podobna - mówi - ażeby sšd wyglšdał tak pusto jak nie wynajęte mieszkanie i - tak wesoło?..." Zdaje mu się, że zakratowane okna i szare œciany, połyskujšce wilgociš, a obwieszone kajdanami, nierównie lepiej odpowiadałyby sali, w której skazujš ludzi na wieczne lub doczesne więzienia. Ale otóż i sala główna, do której biegnš wszyscy starozakonni i gdzie skupia się cały interes licytacji. Jest to pokój tak rozległy, że można by w nim tańcować we czterdzieœci par mazura, gdyby nie niska bariera, która dzieli go na dwie częœci: cywilnš i licytacyjnš. W częœci cywilnej znajduje się kilka wyplatanych kanap, w częœci licytacyjnej - estrada, a na niej dużystół, majšcy formę rogala pokrytego zielonym suknem. Za stołem spostrzega panIgnacy trzech dygnitarzów, majšcych łańcuchy na szyi i senatorskš powagę na obliczach; sš to komornicy. Na stole przed każdym dygnitarzem leży stos papierów reprezentujšcych wystawione na sprzedaż nieruchomoœci. Zaœ między stołem i barierš, tudzież przed barierš, tłoczy się ciżba interesantów. Wszyscy oni majš zadarte głowy i patrzš na komorników ze skupieniem ducha, którego mogliby im pozazdroœcić natchnieni asceci przypatrujšcy się œwiętym wizjom. W sali pomimo otwartych okien unosi się woń œrodkujšca między zapachem hiacyntu istarego kitu. Pan Ignacy domyœla się, że jest to woń chałatów. Wyjšwszy turkot dorożek, w sali jest dosyć cicho. Komornicymilczš, zatopieni w swoich aktach, licytanciwrócę o drugiej... wiedział mu u o 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żßP cŕ[š cáő0câ%*C Wăh6 >€również milczš, zapatrzeni w komorników; reszta zaœ publicznoœci, zebrana w cywilnejpołowie izby i podzielona na grupy, wprawdzie szemrze, ale po cichu. Nie majšinteresu, ażeby ich słyszano. Tym więc głoœniej rozlega się jęk baronowej Krzeszowskiej, która, trzymajšcswego adwokata za klapy fraka, mówi z goršczkowym poœpiechem: - Błagam pana, nie odchodŸ... No... dam panu wszystko, co zechcesz... - Tylko, pani baronowo, bez żadnych pogróżek! - odpowiada adwokat. - Ja przecież nie grożę, ale nie opuszczaj mnie pan!... - deklamuje z prawdziwym uczuciem baronowa. - Przyjdę na licytację, ależ teraz muszę iœćdo mego zabójcy... - Tak!... więc nędzny morderca więcej budziw panu współczucia aniżeli opuszczona kobieta, której mienie, honor, spokój.... Nagabany adwokat ucieka tak szybko, że jego spodnie wydajš się jeszcze bardziej wytłoczonymi na kolanach, aniżeli sš w istocie. Baronowa chce za nim biec, lecz w tej chwili pada w objęcia jakiegoœ jegomoœci, który używa bardzo szafirowych okularów i ma fizjognomię zakrystiana. - O co pani chodzi, droga pani? - mówi słodko jegomoœć w szafirowych okularach. - Żaden adwokat nie podbije pani ceny domu... to ja jezdem od tego... Desz pani jeden procent od każdego tysišca rubli wyżej nad sumę poczštkowš i dwadzieœcia rubelków na koszta... Baronowa Krzeszowska odskakuje od niego i wygišwszy się w tył jak artystka grajšca tragicznš rolę, odpowiada mu jednym tylko wyrazem: - Szatanie!... Jegomoœć w okularach poznaje, że Ÿle trafił, i cofa się skonsternowany. Jednoczeœnie zabiega mu drogę inny jegomoœć, majšcy minę skończonego łajdaka, i coœ mu szepcze przez kilka minutz bardzo ożywionš gestykulacjš. Pan Ignacyjest pewny, że ci dwaj panowie pobijš się; oni jednak rozchodzš się bardzo spokojnie, a jegomoœć z minš łajdaka zbliża się do baronowej Krzeszowskiej i mówi półgłosem: - Jeżeli pani baronowa coœ zaryzykuje, możemy nie dopuœcić nawet do siedemdziesięciu tysięcy rubli. - Zbawco!.. - woła baronowa. - Widzisz przed sobš kobietę skrzywdzonš i osamotnionš, której mienie, honor i spokój... - Co mi tam honor - mówi jegomoœć z łajdackš fizjognomiš. - Da pani dziesięć rubli zadatku? Odchodzš oboje w najdalszy kšt sali i przedoczyma pana Ignacego kryjš się za grupš starozakonnych. W tej grupie znajduje się stary Szlangbaum i młody bez zarostu, tak blady i wycieńczony, że pan Ignacy sšdzi, iż bardzo niedawno musiał wstšpić w zwišzki małżeńskie. Stary Szlangbaum coœ wykłada wycieńczonemu Żydkowi, któremu coraz więcej baraniejš oczy; co by mu jednak wykładał? pan Ignacy nie może się domyœleć. Odwraca się więc w drugš stronę sali i spostrzega o parę kroków od siebie pana Łęckiego z jego adwokatem, który widocznie nudzi się i chciałby gdzieœ iœć. - Gdyby choć sto piętnaœcie... no - sto dziesięć tysięcy!... - mówi pan Łęcki. - Przecież pan adwokat musisz znać jakie sposoby... - Hum!... hum!... - mówi adwokat, tęsknie spoglšdajšc na drzwi. - Pan żšda zbyt wysokiej ceny... Sto dwadzieœcia tysięcy za dom, za który dawano szeœćdziesišt... - Ależ, panie, on kosztował mnie sto tysięcy... - Tak... Hum!... hum!... Trochę pan przepłacił... - Ja też - przerywa mu pan Łęcki - żšdam tylko stu dziesięciu... I zdaje mi się, że kiedy jak kiedy, ale w tym razie powinien by mi pan adwokat dopomóc... Sš przecież jakieœ sposoby, których ja nie znam, nie będšc prawnikiem... - Hum!... hum!... - mruczy adwokat. Na szczęœcie jeden z kolegów(odziany również we frak ze srebrnym znaczkiem) wywołujego z sali; w minutę zaœ póŸniej zbliża się dopana Łęckiego jegomoœć w szafirowych okularach, z minš zakrystiana, i mówi: - O co panu chodzi, panie hrabio?... Żaden adwokat nie podbije panu ceny domu... Od tego ja jezdem... Desz pan hrabia dwadzieœcia rubli na koszta i jeden procent od każdego tysišca nad szeœćdziesišt tysięcy... Pan Łęcki patrzy na zakrystiana z wielkš pogardš; kładzie nawet obie ręce w kieszenie spodni (co jemu samemu wydaje się dziwnym) i mówi: - Dam jeden procent od każdego tysišca wyżej nad sto dwadzieœcia tysięcy rubli... Zakrystian w szafirowych okularach kłania się, poruszajšc przy tym lewš łopatkš, i odpowiada: - Przepreszem pana hrabiego... - Stój! - przerywa pan Łęcki. - Wyżej nad sto dziesięć... - Przepreszem. - Nad sto. - Przepreszem. - Niech was pioruny!....Więc ile chcesz?... - Jeden procencik od sumy wyższej nad siedemdziesišt i dwadzieœcia rubelków na koszta... - mówi kłaniajšc się do ziemi zakrystian. - Dziesięć rubli weŸmiesz? - pyta fiołkowy z gniewu pan Łęcki. - Ja i rubelkiem nie pogardzę... Pan Łęcki wydobywa wspaniały pugilares, zniego cały pęk szeleszczšcych dziesięciorublówek i jednš z nich daje zakrystianowi, który schyla się do ziemi. - Zobaczy jaœnie wielmożny pan... - szepcze zakrystian. Obok pana Ignacego stoi dwóch Żydów: jeden wysoki, œniady, z brodš tak czarnš, że wpada w kolor granatowy, drugi łysy, ztak długimi faworytkami, że walajš mu klapy surduta. Dżentelmen z faworytami na widok dziesięciorublówek pana Łęckiego uœmiecha się i mówi półgłosem do pięknegobruneta: - Pan wydzysz te pynišdze u ten szlachcic...Pan słyszysz, jak ony klaskajš?... Ony tak czeszš szę, że mnie widzš... Pan to rozumysz, panie Cynader?... - Łęcki jest pański klient? - pyta piękny brunet. - Dlaczego on nie ma bycz mój? - Co on ma? - mówi brunet. - On ma... on ma - szostre w Krakowie, która, rozumysz pan, zapysała dla jego córki... - A jeżeli ona nic nie zapisała?... Dżentelmen z faworytami na chwilę tropi się. - Tylko mi pan nie mów takie głupie gadanie!... Dlaczego szostra z Krakowa nie ma im zapysać, kiedy ona jest chora?.. - Ja nic nie wiem - odpowiada piękny brunet. (Pan Ignacy przyznaje w duchu, że tak pięknego mężczyzny nigdy jeszcze nie widział). Ale on ma córkę, panie Cynader... - mówi niespokojnie właœciciel bujnych faworytów.- Pan zna jego córkę, tę pannę Izabelę, panie Cynader?... Ja sam dałbym jej, no beztargu, sto rubli... - Ja bym dał sto pięćdziesišt - mówi piękny brunet - ale swojš drogš Łęcki to niepewny interes. - Niepewny?... A pan Wokulski to co?... - Pan Wokulski, no... to jest wielki interes - odpowiada brunet. - Ale ona jest głupia i Łęcki jest głupi, i oni wszyscy sš głupi. I oni zgubiš tego Wokulskiego, a on im nie da rady... Panu Ignacemu pociemniało w oczach. "Jezus! Maria! - szepcze. - Więc już nawet przy licytacjach mówiš o Wokulskim i o niej... I jeszcze przewidujš, że go zgubi... Jezus! Maria!..." Około stołu zajętego przez komorników robi się mały zamęt; wszyscy widzowie pchajš się w tamtym kierunku. Stary Szlangbaum również zbliża się do stołu, a po drodze kiwa na zniszczonego Żydka i nieznacznie mruga na okazałego pana, z którym niedawno rozmawiał w cukierni. Współczeœnie wbiega adwokat pani Krzeszowskiej; nie patrzšc na niš zajmuje miejsce przed stołem i mruczy do komornika: - Prędzej, panie, prędzej, bo dalibóg! nie mam czasu... W kilka zaœ minut po adwokacie wchodzi do sali nowa grupa osób. Jest tam para małżonków należšcych, zdaje się, do profesji rzeŸniczej, jest stara dama z kilkunastoletnim wnukiem i dwu panów: jeden czerstwy i siwy, drugi kędzierzawy, wyglšdajšcy na suchotnika. Obaj majš potulne fizjognomie i podniszczone odzienia,lecz na ich widok Żydzi poczynajš szemrać ipokazywać palcami z wyrazem podziwu i szacunku. Obaj stajš tak blisko pana Ignacego, że ten mimo woli musi wysłuchać rad, jakich siwyjegomoœć udziela kędzierzawemu: - Rób, mówię tobie, Ksawery, jak ja. Ja nie œpieszę się, jak Boga kocham. Już trzy lata,mówię tobie, chcę kupić niewielki domik, ot taki sobie za sto, za dwieœcie tysięcy, na stare lata, ale nie œpieszę się. Wyczytuję jasobie, które chaty idš na licytacje, oglšdujęja ich sobie powoli, kalkuluję ja sobie w głowie, a potem - zachodzę ja sobie tu i słucham, co ludzie dajš. I kiedy, mówię tobie, już nabrałem doœwiadczenia i w tym roku chciałem już co kupić, ceny jak raz wniepraktykowany sposób skoczyły, psiakrew, i muszę na nowo kalkulować... Ale jak we dwu poczniem się przysłuchiwać, to mówię tobie; ubijemy interes... - Czycho!... - zawołano od stołu. W sali ucichło, a pan Ignacy słucha opisu kamienicy, położonej tu i tu, majšcej trzy oficyny i trzy piętra, plac, ogród itd. W trakcie tego ważnego aktu pan Łęcki robi się na przemian blady i fioletowy, a pani Krzeszowska co chwilę podnosi do nosa kryształowy flakonik w złotej oprawie. - Znam ten dom! - wykrzykuje nagle jegomoœć w szafirowych okularach z minš zakrystiana. - Znam ten dom!... Z zamkniętymi oczami wart sto dwadzieœcia tysięcy rubli... - Co pan zawracasz! - odzywa się stojšcy obok baronowej Krzeszowskiej pan z fizjognomiš łajdaka. - Co to za dom?... Rudera... trupiarnia!... Pan Łęcki robi się bardzo fioletowy. Kiwa nazakrystiana i pyta go szeptem: - Kto jest tamten łotr?... - Tamten?... - pytazakrystian. - To szubrawczyna!... Niech pan hrabia nie zważa na niego I mówina cały głos: - Słowo honoru, za ten dom œmiało można dać sto trzydzieœci tysięcy... - Kto jest ten nikczemnik? - pyta baronowa jegomoœcia z łajdackš minš. - Kto jest ten w niebieskich okularach?... - Tamten?... - odpowiada zapytany. - To znany szubrawiec... niedawno siedział na Pawiaku... Niech pani na niego nie zważa... Plunšć nie warto... - Cicho tam!... - woła urzędowy głos od stołu. Zakrystian mruga na pana Łęckiego, uœmiechajšc się familiarnie, i pcha się do stołu między licytantów. Jest ich czterech: adwokat baronowej, okazały pan, stary Szlangbaum i zniszczony Żydek, obok którego staje zakrystian. - Szeœćdziesišt tysięcy i pięćset rubli - mówi cicho adwokat pani Krzeszowskiej. - Dalibóg! więcej nie warto... wtršca jegomoœć z minš łajdaka. Baronowa triumfalnie spoglšda na pana Łęckiego. - Szeœćdziesišt pięć... - odzywa się majestatyczny pan. - Szeœćdziesišt pięć tysięcy i sto rubli - bełkocze blady Żydek. - Szeœćdziesišt szeœć... - dodaje Szlangbaum. - Siedemdziesišt tysięcy! - wrzeszczy zakrystian. - Ach! ach! ach!... - wybucha płaczem baronowa, upadajšc na wyplatanš kanapkę. Jej adwokat szybko odchodzi od stołu i biegnie bronić zabójcy. - Siedemdziesišt pięć tysięcy!... - woła okazały pan. - Umieram!... - jęczy baronowa. W sali robi się ruch. Stary Litwin chwyta pod rękę baronowę, którš odbiera mu Maruszewicz, nie wiadomo skšd przybyły na ten uroczysty wypadek. Zanoszšca się odpłaczu baronowa, wsparta na Maruszewiczu, opuszcza salę, złorzeczšc przy tym swemu adwokatowi, sšdowi, licytantom i komornikom. Pan Łęcki blado uœmiecha się, a tymczasem zniszczony Żydek mówi: - Osiemdziesišt tysięcy i sto rubli... - Osiemdziesišt pięć... - wtršca Szlangbaum. Pan Łęcki cały zamienia się we wzrok i słuch. Wzrokiem dostrzega już tylko trzechlicytantów, a słuchem chwyta wyrazy otyłego pana: - Osiemdziesišt osiem tysięcy... - Osiemdziesišt osiem i sto rubli - mówi mizerny Żydek. - Niech będzie dziewięćdziesišt - kończy stary Szlangbaum, uderzajšc rękš w stół. - Dziewięćdziesišt tysięcy - mówi komornik - po raz pierwszy... Pan Łęcki, zapomniawszy o etykiecie, pochyla się do zakrystiana i szepcze mu: - Licytujże pan!... - Co się pan tak skrobiesz?... - pyta zakrystian zniszczonego Żydka. - A co się pan rozbijasz? - odzywa się do zakrystiana drugi komornik. - Kupisz pan dom czy co?... Wynoœ się pan!... - Dziewięćdziesišt tysięcy po raz drugi!... - woła komornik. Pan Łęcki robi się szary na twarzy. - Dziewięćdziesišt tysięcy rubli po raz... trzeci!... - powtarza komornik i uderza małym młotkiem o zielone sukno. - Szlangbaum kupił!... - odzywa się jakiœ głos na sali. Pan Łęcki toczy dokoła błędnym wzrokiem i teraz dopiero spostrzega swego adwokata. - A, panie mecenasie - mówi drżšcym głosem - tak się nie godzi!... - Co się nie godzi?.. - Nie godzi się... to jest nieuczciwie!... - powtarza wzburzony pan Łęcki. - Co się nie godzi?.. - odpowiada już nieco podrażniony adwokat. - Po spłaceniu hipotecznych długów zyskuje pan trzydzieœci tysięcy rubli... - Ale mnie ten dom kosztował sto tysięcy, amógł był pójœć, gdyby lepiej pil-no-wa-no... za sto dwadzieœcia tysięcy... - Tak - potwierdza zakrystian - dom wart ze sto dwadzieœcia tysięcy... - O!... słyszy pan, panie mecenasie?... - mówi pan Łęcki. - Gdyby się dopilnowano... - Ależ, panie, proszę mi nie mówić impertynencyj!... Słucha pan rad pokštnych doradców, łotrów z Pawiaka... - O, bardzo proszę... - odpowiada obrażony zakrystian. - Nie każdy jest łotrem, kto siedział na Pawiaku... A co do udzielania rad... - Tak... dom był wart sto dwadzieœcia tysięcy!... - odzywa się całkiem nieoczekiwany sprzymierzeniec w osobie jegomoœcia z łajdackš minš. Pan Łęcki patrzy na niego szklanymi oczyma, ale jeszcze nie może zorientować się w sytuacji. Nie żegna się z adwokatem, nakłada w sali kapelusz i wychodzšc mruczy: "Straciłem przez Żydów i adwokatów ze trzydzieœci tysięcy rubli... Można było dostać sto dwadzieœcia tysięcy..." I stary Szlangbaum już wychodzi; wtem zastępuje mu drogę pan Cynader, ów pięknybrunet, któremu równego nigdy nie widział pan Ignacy. - Co to pan za interesa robi, panie Szlangbaum? - mówi piękny brunet. - Ten dom można było kupić za siedemdziesišt jeden tysięcy. On dziœ więcej niewart... - Dla jednego niewart, dla drugiego wart; jazawsze robię tylko dobre interesa - odpowiada zamyœlony Szlangbaum. Nareszcie i Rzecki opuszcza salę, w której odbywa się inna licytacja i gromadzi się nowa publicznoœć. Pan Ignacy z wolna schodzi ze schodów i myœli: "A więc dom kupił Szlangbaum, i to za dziewięćdziesišt tysięcy, jak przepowiedział Klejn. No, ależ Szlangbaum to przecie nie Wokulski... Stach nie zrobiłbytakiego głupstwa... Nie!... I z tš pannš Izabelš farsa, plotki..." ROZDZIAŁ DZIEWIĘTNASTY PIERWSZE OSTRZEŻENIE Była pierwsza w południe, kiedy pan Ignacy zbliżał się do sklepu, zawstydzony iniespokojny. Jak można zmarnować tyle czasu... w porze największego ruchu interesantów?... A nuż w dodatku stało się jakie nieszczęœcie?... I co za satysfakcja włóczyć się po ulicach w upał, wœród kurzu i zapachu prażonych asfaltów!... Istotnie, dzień był wyjštkowo goršcy i jaskrawy: chodniki i kamienie ziały żarem, blaszanych szyldów ani latarniowych słupów nie można było dotknšć rękš, a z nadmiaru œwiatła panu Ignacemu zachodziły łzami oczy i czarne płatki zasłaniały mu pole widzenia. "Gdybym był Panem Bogiem - myœlał - połowę lipcowych upałów zachowałbym na grudzień..." Nagle spojrzał na wystawę sklepowš (właœnie mijał okna) i osłupiał. Wystawa już drugi tydzień nie odnowiona!... Te same bršzy, majoliki, wachlarze, te same neseserki, rękawiczki, parasole i zabawki!...Czy widział kto podobne zgorszenie? "Ależ ja jestem podły człowiek! - mruknšł do siebie. - Onegdaj spiłem się, dziœ włóczęsię... Diabli wezmš budę, jak amen w pacierzu..." Ledwie wszedł do sklepu, niepewny, co mu więcej cięży: serce czy nogi? - gdy w tej chwili porwał go Mraczewski. Już był ostrzyżony na sposób warszawski, uczesany i uperfumowany jak dawniej i przez amatorstwo obsługiwał przychodzšcych goœci, sam będšc goœciem, jeszcze z tak dalekich okolic. Miejscowi panowie nie mogli wyjœć z podziwu. - A bój się pan Boga, panie Ignacy - zawołał - trzy godziny czekam na pana! Wyœcie tu wszyscy głowy potracili... Wzišł go pod ramię i nie zważajšc na paru obecnych goœci, którzy ze zdumieniem patrzyli na nich, pędem zacišgnšł Rzeckiegodo gabinetu, gdzie stała kasa. Tu osiwiałego w swoim zawodzie subiekta pchnšł na twardy fotel i stanšwszy przed nim z załamanymi rękoma, jak zrozpaczonyGermont przed Violettš, rzekł: - Wiesz pan co... Wiedziałem, że po moim wyjeŸdzie stšd interes się rozprzęgnie; alem nie przypuszczał, że tak prędko... No,bo że pan nie siedzisz w sklepie, mniejsza: dziury nie będzie. Ale jakie ten stary głupstwa wyrabia, to przecie skandal!... Zdawało się; że panu Ignacemu brwi posunš się ze zdziwienia na wierzch czoła. - Przepraszam!... - zawołał, podnoszšc się z fotelu. Ale Mraczewski zmusił go do siedzenia. ział mu u o 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żäPccĺłţcćąŸcçP,ˆcčŘ:‘- Przepra... - Już tylko niech się pan nie odzywa! - przerwał mu pachnšcy młody człowiek. - Pan wie, co się dzieje?... Suzin dziœ na noc jedzie do Berlina zobaczyć Bismarcka, a potem - do Paryża na wystawę. Koniecznie, słyszy pan?... koniecznie namawia Wokulskiego, ażeby z nim jechał. I ten dur... - Panie Mraczewski!... Kto pana oœmielił... - Ja już z natury jestem œmiały, a Wokulskiwariat!... Dziœ dopiero dowiedziałem się prawdy... Pan wie, ile stary mógłby zarobićna tym interesie w Paryżu z Suzinem?... Niedziesięć, ale pięćdziesišt tysięcy rubli, panie Rzecki!... I ten osioł nie tylko że nie chce dziœ jechać, ale jeszcze mówi, że - nie wie, kiedy pojedzie. On nie wie, a Suzin może czekać z tš sprawš najwyżej kilka dni. - Cóż Suzin?... - cicho spytał naprawdę zmięszany pan Ignacy. - Suzin?... Jest zły, a co gorsza - rozżalony. Mówi, że Stanisław Piotrowicz już nie ten, co był, że gardzi nim... słowem, awantura!... Pięćdziesišt tysięcy rubli zysku i darmo podróż. No, niech pan sam powie, czy w tych warunkach nawet œwięty Stanisław Kostka nie pojechałby do Paryża?... - Z pewnoœciš! - mruknšł pan Ignacy. - Gdzież Stach... to jest, pan Wokulski? - dodał, podnoszšc się z fotelu. - Jest w pańskim mieszkaniu i pisze tam rachunki dla Suzina. Zobaczysz pan; co stracicie przez ten figiel. Drzwi gabinetu uchyliły się i stanšł w nich Klejn z listem w ręku. - Przyniósł lokaj Łęckich do starego - rzekł. - Może pan mu odda, bo dziœ, bestia,czegoœ taki zły... Pan Ignacy wzišł do ršk bladoniebieskš kopertę ozdobionš wizerunkiem niezapominajek, lecz wahał się, czy ma iœć.Tymczasem Mraczewski spojrzał mu przez ramię na adres. - List od Belci - zawołał - jestem w domu!... - I œmiejšc się, wybiegł z gabinetu."Do diabła! - mruknšł pan Ignacy - czyżby te wszystkie plotki miały być prawdš?... Więc on dla niej wydaje na kupno kamienicy dziewięćdziesišt tysięcy i traci na Suzinie pięćdziesišt?... Razem sto czterdzieœci tysięcy rubli... A ten powóz, a te wyœcigi, a te ofiary na cele dobroczynne?... A... a ten Rossi, któremu tak goršco przypatruje się panna Łęcka jak Żyd dziesięciorgu przykazaniom?... Ehe!... schowam ja do kieszeni ceremonie..." Zapišł marynarkę na guzik pod szyjš, wyprostował się i poszedłz listem do swego mieszkania. W tej chwili dopiero zauważył, że mu trochę skrzypiš buty, i poczuł niejakš ulgę. W mieszkaniu pana Ignacego nad stosem papierów siedział Wokulski bez surduta i kamizelki i pisał. - Aha!... - zawołał, podnoszšc głowę na widok Rzeckiego. - Nie gniewasz się, że ci tu gospodaruję jak u siebie? - Pryncypał robi ceremonie!... - odezwał sięz przekšsem pan Ignacy. - Jest tu list od... tych... od Łęckich... Wokulski spojrzał na adres, goršczkowo rozerwał kopertę i czytał... czytał... Raz, drugi i trzeci przeczytał list. Rzecki coœ przewracał w swoim biurku, a spostrzegłszy, że jego przyjaciel skończyłjuż czytanie i zamyœlony oparł głowę na ręku, rzekł suchym tonem: - Jedziesz dziœ do Paryża z Suzinem? - Ani myœlę. - Słyszałem, że to jakiœ wielki interes... Pięćdziesišt tysięcy rubli... Wokulski milczał.- Więc jedziesz jutro albo pojutrze, bo podobno Suzin ma na twój przyjazd zaczekać parę dni? - Nie wiem jeszcze, kiedy pojadę. - To Ÿle, Stachu. Pięćdziesišt tysięcy rubli to majštek; szkoda go stracić... Jeżeli dowiedzš się, że wypuœciłeœ z ršk takš sposobnoœć... - Powiedzš, żem zwariował - przerwał mu Wokulski. Znowu zamilkł i nagle odezwał się: - A gdybym miał do spełnienia ważniejszy obowišzek aniżeli zyskanie pięćdziesięciu tysięcy?... - Polityczny? - spytał cicho Rzecki z trwogš w oczach, ale i z uœmiechem na ustach. Wokulski podał mu list. - Czytaj - rzekł. - Przekonasz się że sš rzeczy lepsze od polityki. Pan Ignacy z niejakim wahaniem wzišł list do ręki, lecz na powtórny rozkaz Wokulskiego przeczytał: "Wieniec jest przeœliczny i już z góry w imieniu Rossiego dziękuję panu za ten podarunek. Nieporównane jest to dyskretnerozmieszczenie szmaragdów między złotymilistkami. Musi Pan koniecznie przyjechać do nas jutro na obiad, ażebyœmy się naradzili nad pożegnaniem Rossiego, a także nad naszš podróżš do Paryża. Wczoraj papo powiedział mi, że jedziemy najdalej za tydzień. Naturalnie jedziemy razem, gdyż bez miłego Pańskiego towarzystwa podróż straciłaby dla mnie połowę wartoœci. A więc do widzenia. Izabela Łęcka". - Nie rozumiem - rzekł pan Ignacy, obojętnie rzucajšc list na stół. - Dla przyjemnoœci podróżowania z pannš Łęckš, a choćby radzenia nad prezentami dla... dla jej ulubieńców nie rzuca się w błoto pięćdziesięciu tysięcy... jeżeli nie więcej... Wokulski powstał z kanapy i oparłszy się obu rękoma na stole, zapytał: - A gdyby mi się podobało rzucić dla niej cały majštek wbłoto, to co?.. Żyły nabrzmiały mu na czole, gors koszuli goršczkowo falował na piersiach. W oczachzapalały mu się i gasły te same iskry, jakie już widział Rzecki w chwili pojedynku z baronem. - To co?.. - powtórzył Wokulski. - To nic - odpowiedział spokojnie Rzecki. - Przyznałbym tylko, że omyliłem się, nie wiem już który raz w życiu... - Na czym? - Dziœ na tobie. Myœlałem, że człowiek, który naraża się na œmierć i... na plotki dla zdobycia majštku, ma jakieœ ogólniejsze cele... - A dajcież mi raz spokój z tym waszym ogółem!... - wykrzyknšł Wokulski, uderzajšc pięœciš w stół. - Co ja robiłem dla niego, o tym wiem, ale... cóż on zrobił dla mnie!... Więc nigdy nie skończš się wymagania ofiar, które mi nie dały żadnychpraw?... Chcę nareszcie raz coœ zrobić dla samego siebie... Uszami wylewajš mi się frazesy, których nikt nie wypełnia... Własne szczęœcie - to dziœ mój obowišzek...inaczej... w łeb bym sobie palnšł, gdybym już nic nie widział dla siebie oprócz jakichœfantastycznych ciężarów. Tysišce próżnujš,a jeden względem nich ma obowišzki!... Czy słyszano coœ potworniejszego?... - A owacje dla Rossiego to nie ciężar? - spytał pan Ignacy. - Nie robię ich dla Rossiego. - Tylko dla dogodzenia kobiecie... wiem... Ze wszystkich kas oszczędnoœci ta jest najmniej pewnš - odparł Rzecki. - Jesteœ nieostrożny!... - syknšł Wokulski. - Powiedz - byłem... Tobie się zdaje, że dopiero ty wynalazłeœ miłoœć. Znam i ja jš,bah!... Przez kilka lat kochałem się jak półgłówek, a tymczasem moja Heloiza romansowała z innymi. Boże mój!... ile mnie kosztowała każda wymiana spojrzeń, którechwytałem w przelocie... W końcu w moich oczach wymieniano nawet uœciski... Wierz mi, Stachu, ja nie jestem tak naiwny, jak myœlš. Wiele w życiu widziałem i doszedłemdo wniosku, że my wkładamy zbyt dużo serca w zabawę nazywanš miłoœciš - Mówisz tak, bo j e j nie znasz - wtršcił pochmurnie Wokulski. - Każda jest wyjštkowš, dopóki nam karku nie nadkręci. Prawda, że nie znam t e j, aleznam inne. Ażeby nad kobietami odnosić wielkie zwycięstwa, trzeba być w miarę impertynentem i w miarę bezczelnym: dwie zalety, których ty nie posiadasz. I dlatego ostrzegam cię: niedużo ryzykuj, bo zostaniesz zdystansowany, jeżeli już nie zostałeœ. Nigdym do ciebie o tych rzeczachnie mówił, prawda? nawet nie wyglšdam napodobnš filozofię... Ale czuję, że grozi ci niebezpieczeństwo, więc powtarzam: strzeżsię! i w podłej zabawie nie angażuj serca, bo ci je w asystencji lada chłystka oplujš. A w tym wypadku, mówię ci, człowiek doznaje tak przykrych wrażeń, że... Bodajbyœ ich lepiej nie... doczekał!... Wokulski, siedzšc na kanapie, zaciskał pięœci, ale milczał. W tej chwili zapukano dodrzwi i ukazał się Lisiecki. - Pan Łęcki chce się z panem widzieć. Może tu wejœć? - zapytał subiekt. - Niech pan poprosi... - odparł Wokulski, œpiesznie wcišgajšc kamizelkę i surdut. Rzecki wstał z krzesła, smutno pokiwał głowš i opuœcił swoje mieszkanie. "Myœlałem, że jest Ÿle - mruknšł, będšc już w sieni. - Alem nie myœlał, że jest aż tak Ÿle..." Ledwie Wokulski zdšżył jako tako ogarnšć się, wszedł pan Łęcki, a za nim woŸny sklepowy. Pan Tomasz miał oczy krwiš nabiegłe i sine plamy na policzkach. Rzucił się na fotel i oparłszy głowę na tylnej krawędzi, ciężko dyszał. WoŸny stał w progu z zakłopotanš minš i przebierajšc palcami po metalowych guzikach swojej liberii, czekał na rozkazy. - Wybacz, panie Stanisławie, ale... proszę cię wody z cytrynš...wyszeptał pan Tomasz.- Sodowej wody, cytryny i cukru... Biegnij! -rzekł Wokulski do woŸnego. WoŸny wyszedł, zawadzajšc wielkimi guzami o drzwi pokoju. - To nic - mówił pan Tomasz z uœmiechem. -Krótka szyja, upał i irytacja... Chwilę odpocznę... Zatrwożony Wokulski zdjšł mu krawat i rozpišł koszulę. Potem zlał ręcznik wodš kolońskš, którš znalazł na biurku Rzeckiego, i z synowskš troskliwoœciš wytarł choremu kark, twarz i głowę. Pan Tomasz uœcisnšł mu rękę. - Już mi lepiej... Bóg zapłać... - a potem dodał półgłosem: - podobasz mi się w tej roli siostry miłosierdzia. Bela nie potrafiłaby zrobić delikatniej... No, ona stworzona do tego, ażeby jej usługiwano... WoŸny przyniósł syfon i cytryny. Wokulski przyrzšdził limoniadę i napoił pana Tomasza, któremu stopniowo poczęły znikać sine plamy z policzków. - IdŸ do mego mieszkania - rzekł Wokulski do woŸnego - i każ zaprzšc konie. Niech zajedzie przed sklep. - Kochany... kochany jesteœ... - mówił pan Tomasz, mocno œciskajšc go za rękę i z wdzięcznoœciš spoglšdajšc na niego zaczerwienionymi oczyma. - Nie przywykłem do podobnej troskliwoœci, ponieważ Belcia nie zna się na tych rzeczach. Nieumiejętnoœć panny Izabeli w opiekowaniusię chorymi w przykry sposób uderzyła Wokulskiego. Ale tylko na chwilę. Powoli pan Tomasz zupełnie odzyskał siły. Obfity pot wystšpił na czoło, głos wzmocnił się i tylko sieć czerwonych żyłekna oczach œwiadczyła jeszcze o minionym ataku. Przeszedł się nawet po pokoju, przecišgnšł się i zaczšł: - A... nie masz pojęcia, panie Stanisławie, jak się dziœ zirytowałem. Czy dasz wiarę? dom mój sprzedano za dziewięćdziesišt tysięcy!... Wokulski drgnšł. - Byłem pewny - mówił pan Łęcki - że wezmę choć ze sto dziesięć tysięcy... Już na sali słyszałem dokoła siebie głosy, że kamienica warta sto dwadzieœcia... Ale cóż -zapragnšł kupić jš Żyd, podły lichwiarz, ten Szlangbaum... Porozumiał się z konkurentami, a kto wie, czy i nie z moim adwokatem, i - straciłem dwadzieœcia albo trzydzieœci tysięcy... Teraz Wokulski wyglšdał na apoplektyka, ale milczał. - A tak rachowałem - prawił pan Łęcki - żeod pięćdziesięciu tysięcy dasz mi z dziesięć tysięcy rocznie. Na utrzymanie domu wychodzi mi szeœć do oœmiu tysięcy, więc za resztę moglibyœmy z Belš co roku wyjeżdżać za granicę. Obiecałem nawet dziecku, że za tydzień pojedziemy do Paryża... Akurat!... Szeœć tysięcy rubli ledwie wystarczš na nędzne istnienie, a o podróżach ani myœleć... Nikczemny Żyd... Nikczemne społeczeństwo, które tak ulega lichwiarzom, że nie œmie z nimi walczyć nawet przy licytacji... A co mnie najwięcej boli, powiem ci, to okolicznoœć, że za tym nędznym Szlangbaumem może ukrywa się jaki chrzeœcijanin, nawet arystokrata... Głos znowu zaczšł mu się stłumiać i znowuna twarz wystšpiło sinawe zabarwienie. Usiadł i napił się wody. - Podli!... podli!.. - szeptał. - Niech się pan uspokoi - rzekł Wokulski. - Ile mi pan da gotówkš? - Prosiłem adwokata naszego księcia (bo mój adwokat to łajdak), ażeby odebrał należnš mi sumę i tobie doręczył jš, panie Stanisławie... Razem trzydzieœci tysięcy. A że obiecujesz mi od nich dwadzieœcia procent, więc mam szeœć tysięcy rubli rocznie na całe utrzymanie. Nędza... ruina!... - Sumę pańskš - odpowiedział Wokuĺski - mogę umieœcić w lepszym interesie. Będzie pan miał dziesięć tysięcy rocznie... - Co mówisz?... - Tak. Trafia mi się wyjštkowa okazja... Pan Tomasz zerwał się z fotelu. - Zbawco... dobrodzieju!... - mówił wzruszonym głosem. - Jesteœ najszlachetniejszym z ludzi... Ale - dodał cofajšc się i rozkładajšc ręce - czy tylko ty nie stracisz?... - Ja?... Przecież jestem kupcem. - Kupiec!... Także mi mów!... - zawołał pan Tomasz: - Dzięki tobie przekonałem się, że wyraz kupiec jest dziœ synonimem wielkodusznoœci, delikatnoœci, bohaterstwa... zacny!... I rzucił mu się na szyję, omal nie płaczšc.Wokulski po raz trzeci usadowił go na fotelu, a w tej chwili zapukano do drzwi. - Proszę. Wszedł Henryk Szlangbaum, blady, z błyskawicami w oczach. Stanšł przed panem Tomaszem i kłaniajšc mu się rzekł: - Panie - ja jestem Szlangbaum, właœnie syn tego "podłego" lichwiarza, na którego pan tyle wymyœlał w sklepie przy moich kolegach i goœciach... - Panie... nie wiedziałem... wszelkš satysfakcjš jestem gotów... a najpierwej - przepraszam... Byłem bardzo zirytowany... -mówił wzruszony pan Tomasz. Szlangbaum uspokoił się. - Proszę pana - odparł - zamiast dawać mi satysfakcjš, niech pan posłucha, co powiem. Dlaczego mój ojciec kupił pański dom? o to na dziœ mniejsza. Że zaœ pana nieoszukał - dam stanowczy dowód. Ojciec natychmiast odstšpi panu ten dom za dziewięćdziesišt tysięcy... Więcej powiem - wybuchnšł - nabywca odda go panu za siedemdziesišt... - Henryku!... - wtršcił Wokulski. - Już skończyłem. Żegnam pana - odpowiedział Szlangbaum i nisko ukłoniwszysię panu Tomaszowi, wyszedł z pokoju. - Co za przykra farsa! - odezwał się po chwili pan Tomasz. - Istotnie, wypowiedziałem w sklepie parę gorzkich wyrazów o starym Szlangbaumie, ale pod słowem, nie wiedziałem, że jego syn tu jest... Zwróci mi dom za siedemdziesišt tysięcy, za który dał dziewięćdziesišt... Paradny!... Cóż ty na to, panie Stanisławie?... - Może dom naprawdę wart tylko dziewięćdziesišt... - nieœmiało odpowiedział Wokulski. Pan Tomasz zaczšł zapinać na sobie odzież i krawat. - Dziękuję ci, panie Stanisławie - mówił - i za pomoc, i za zajęcie się moimi interesami... Co za farsa z tym Szlangbaumem!... Ale... ale... Belcia prosi cię jutro na obiad... Pienišdze odbierz od adwokata naszego księcia, a co do procentu, który będziesz łaskaw... - Wypłacę go natychmiast z góry za pół roku. - Bardzo ci wdzięczny jestem - cišgnšł pan Tomasz, całujšc go w oba policzki. - No, dowidzenia zatem, do jutra... A nie zapomnij oobiedzie... Wokulski wyprowadził go przez podwórze do bramy, gdzie już czekał powóz. - Straszny upał! - mówił pan Tomasz, z trudnoœciš przy pomocy Wokulskiego siadajšc do powozu. - Cóż znowu za farsa ztymi Żydami?... Dał dziewięćdziesišt tysięcy,a gotów odstšpić za siedemdziesišt... Pocieszne... słowo honoru!... Konie ruszyły w stronę Alei Ujazdowskiej. W drodze do domu pan Tomasz był odurzony. Nie czuł upału, tylko ogólne osłabienie i szum w uszach. Chwilami zdawało mu się, że każdym okiem widzi inaczej albo że obydwoma widzi gorzej. Oparł się w rogu powozu, chwiejšc się za każdym silniejszymruchem jak pijany. Myœli i uczucia plštały mu się w dziwny sposób. Czasem wyobrażałsobie, że jest otoczony sieciš intryg, z której wydobyć go może tylko Wokulski. To znowu, że jest ciężko chory i że tylko Wokulski pielęgnować by go potrafił. To znowu, że umrze zostawiajšc zubożałš i odwszystkich opuszczonš córkę, którš zaopiekować by się mógł tylko Wokulski. A nareszcie pomyœlał, że dobrze jest mieć własny powóz, tak lekko niosšcy jak ten, którym jedzie - i - że gdyby poprosił Wokulskiego, on zrobiłby mu z niego prezent. "Straszny upał!" - mruknšł pan Tomasz. Konie stanęły przed domem, pan Tomasz wysiadł i nawet nie kiwnšwszy głowš Stangretowi, poszedł na górę. Ledwie wlókłociężałe nogi, a gdy znalazł się w swym gabinecie, padł na fotel w kapeluszu i tak siedział parę minut ku najwyższemu zdumieniu służšcego, który uznał za stosowne poprosić panienkę. - Musiał dobrze pójœć interes - rzekł do panny Izabeli - bo jaœnie pan coœ... jakby trochę tego... Panna Izabela, która mimo pozornego chłodu z największš niecierpliwoœciš oczekiwała na powrót ojcairezultat licytacji domu, poszła do gabinetu o tyle szybko, o ile można to było pogodzić z zasadami przyzwoitoœci. Zawsze bowiem pamiętała, że pannie z jej nazwiskiem nie wolno zdradzać żywszych uczuć, nawet wobec bankructwa. Pomimo przecież jej panowania nad sobš Mikołaj poznał (z ia. ział mu u o 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żéPQcꥅcë&-cěS+Čcí:W#silnych wypieków na twarzy), że jest wzruszona, i jeszcze raz dodał półgłosem:- O! dobrze musiał pójœć interes, bo jaœnie pan... tego... Panna Izabela zmarszczyła piękne czoło i zatrzasnęła za sobš drzwi gabinetu. Jej ojciec wcišż siedział w kapeluszu na głowie. - Cóż, ojcze? - spytała z odcienim niesmaku, patrzšc w jego czerwone oczy. - Nieszczęœcie... ruina!... - odparł pan Tomasz, z trudem zdejmujšc kapelusz. - Straciłem trzydzieœci tysięcy rubli... Panna Izabela pobladła i usiadła na skórzanym szezlongu. - Podły Żyd, lichwiarz, odstraszył konkurentów, przekupił adwokata i... - Więc już nic nie mamy?... - szepnęła. - Jak to nic?... Mamy trzydzieœci tysięcy rubli, a od nich dziesięć tysięcy rubli procentu... Zacny ten Wokulski!... Nie miałem pojęcia o podobnej szlachetnoœci... Agdybyœ wiedziała. jak on mnie dziœ pielęgnował... - Dlaczego pielęgnował?... - Miałem mały atak z goršca i irytacji... - Jaki atak?.. - Krew uderzyła mi do głowy... ale to już przeszło... Podły Żyd... no, ale Wokulski - powiadam ci, że to coœ nadludzkiego. Zaczšł płakać. - Papo, co tobie?... Ja poszlę po doktora.... -zawołała panna Izabela, klękajšc przed fotelem. - Nic, nic... uspokój się... Pomyœlałem tylko,że gdybym umarł, Wokulski jest jedynym człowiekiem, któremu mogłabyœ zaufać... - Nie rozumiem... - Chciałaœ powiedzieć: niepoznajesz mnie, prawda?... Dziwi cię to, że twój los mógłbym powierzyć kupcowi?... Alewidzisz... kiedy w nieszczęœciu jedni sprzysięgli się przeciw nam, inni opuœcili nas, on pospieszył z pomocš, a może mi nawet życie uratował... My, apoplektycy, niekiedy bardzo blisko ocieramy się o œmierć... Więc gdy mnie cucił, pomyœlałem, kto by się tobš uczciwie zaopiekował? Bo nie Joasia ani Hortensja, ani nikt... Tylko majętne sieroty znajdujš opiekunów... Panna Izabela spostrzegłszy, że ojciec stopniowo odzyskuje siły i władzę nad sobš, powstała z klęczek i usiadła na szezlongu. - Zatem, ojcze, jakšż rolę przeznaczasz temu panu? - spytała chłodno. - Rolę?... powtórzył przypatrujšc się jej uważnie. - Rolę... doradcy... przyjaciela domu... opiekuna... Opiekuna tego majšteczku, jaki by ci pozostał... - O, pod tym względem ja go już dawniej oceniłam. Jest to człowiek energiczny i przywišzany do nas... Zresztš mniejsza z tym - dodała po chwili. - Jakże papo skończył z kamienicš? - Mówię ci jak. Łotr Żyd dał dziewięćdziesišt tysięcy, więc nam zostało trzydzieœci. A że poczciwy Wokulski będzie mi płacił od tej sumy dziesięć tysięcy... Trzydzieœci trzy procent, wyobraŸ sobie. - Jak to trzydzieœci trzy? - przerwała pannaIzabela. - Dziesięć tysięcy to dziesięć procent... - Ale gdzież znowu! Dziesięć od trzydziestu to znaczy trzydzieœci trzy procent. Wszakże procent znaczy: pro centum - "za sto", rozumiesz? - Nie rozumiem - odpowiedziała panna Izabela, potrzšsajšc głowš. - Rozumiem, że dziesięć to znaczy dziesięć;ale jeżeli w języku kupieckim dziesięć nazywa się trzydzieœci trzy, to niech i tak będzie. - Widzisz, że nie rozumiesz. Zaraz wyjaœniłbym ci to, ale - takim znużony, że się trochę przeœpię... - Może posłać po doktora? - spytała panna Izabela, podnoszšc się z siedzenia. - Boże uchowaj!... - zawołał pan Tomasz i zatrzšsł rękoma. - Niechbym się tylko wdał w doktorów, a z pewnoœciš bym nie żył... Panna Izabela nie nalegała dłużej; ucałowała ojca w rękę i w czoło i poszła do swego buduaru, głęboko zadumana. Niepokój trapišcy jš od kilku dni: jak się skończy licytacja? opuœcił jš tak, że œladu nie zostało po nim. Więc majš jeszcze dziesięć tysięcy rubli rocznie i trzydzieœci tysięcy rubli gotówkš?... Zatem pojadš na wystawę paryskš, potem może do Szwajcarii, a na zimę znowu do Paryża. Nie!... Na zimę wrócš do Warszawy, ażeby znowu otworzyć dom. I jeżeli znajdzie się jaki majętny człowiek, niestary i niebrzydki(jak na przykład baron albo marszałek... br!...), wreszcie nie parweniusz i niegłupi... (No, głupi może sobie być; w ich towarzystwie mšdrym jest tylko Ochocki, a i to dziwak!). Jeżeli znajdzie się taki epuzer- panna Izabela zdecyduje się ostatecznie... "Wyborny jest papa z tym Wokulskim!" - myœlała panna Izabela, chodzšc tam i na powrót po swoim gabinecie. Wokulski moim opiekunem!... Wokulski może być bardzo dobrym doradcš, plenipotentem,zresztš opiekunem majštku... Ale tytuł opiekuna może nosić tylko ksišżę, zresztš nasz kuzyn i dawny przyjaciel rodziny..." Wcišż chodziła po pokoju tam i na powrót ze skrzyżowanymi na piersiach rękoma i nagle przyszło jej na myœl: skšd ojciec tak dziœ rozczulił się nad Wokulskim?... Jakš czarodziejskš siłš ten człowiek, pozyskawszy całe jej otoczenie, obecnie zdobył już ostatniš pozycję, ojca!... Ojciec, pan Tomasz Łęcki, płakał... On, z którego oczu od œmierci matki nie stoczyła się ani jedna łza... "Muszę jednak przyznać, że jest to bardzo dobry człowiek - rzekła w sobie. - Rossi nie byłby tak zadowolony z Warszawy, gdyby nie troskliwoœć Wokulskiego. No, ależmoim opiekunem, nawet w razie nieszczęœcia, nie będzie... Co do majštku, owszem, niech nim rzšdzi; ale opiekunem!... Ojciec musi być ogromnie osłabiony, jeżeli wpadł na podobnš kombinację..." Około szóstej wieczorem panna Izabela będšc w salonie usłyszała dzwonek w przedpokoju, a potem niecierpliwy głos Mikołaja: - Mówiłem: jutro przyjœć, bo dziœ pan chory. - Co ja zrobię, kiedy pan jak ma pienišdze, to jest chory, a jak jest zdrów, to nie ma pieniędzy?... - odpowiedział inny głos, niecozacinajšcy z żydowska. W tej chwili rozległ się w przedpokoju szelest kobiecej sukni i wbiegła panna Florentyna, mówišc: - Cicho!... na Boga, cicho!... Niech pan Szpigelman przyjdzie jutro... Przecież pan Szpigelman wie, że sš pienišdze... - Właœnie ja dlatego dzisiaj przychodzę już trzeci raz. A jutro przyjdš inni i ja znów będę czekał... Krew uderzyła do głowy pannie Izabeli, która, nie zdajšc sobie sprawy z tego, co robi, nagle weszła do przedpokoju. - Co to jest?... - zapytała panny Florentyny.Mikołaj wzruszył ramionami i na palcach wyszedł do kuchni. - To ja jestem, panno hrabianko... Dawid Szpigelman - odpowiedział niewielki człowiek z czarnym zarostem i w czarnychokularach.- Ja do pana hrabiego przyszedłem na mały interes... - Kochana Belu... - odezwała się panna Florentyna, chcšc wyprowadzić kuzynkę. Ale panna Izabela wyrwała się jej z ršk i zobaczywszy, że gabinet ojca jest wolny, kazała tam wejœć Szpigelmanowi. - Zastanów się, Belu, co robisz?... - upominała jš panna Florentyna. - Chcę raz dowiedzieć się prawdy - rzekła panna Izabela. Zamknęła drzwi gabinetu, siadła na fotelu ipatrzšc w okulary Szpigelmanowi, zapytała:- Jaki interes ma pan do mego ojca? - Przepraszam pannę hrabiankę - odpowiedział przybysz, kłaniajšc się - to jest bardzo mały interes. Ja tylko chcę odebrać moje pienišdze... - Ile? - Zbierze się może z osiemset rubli... - Dostanie pan jutro. - Przepraszam pannę hrabiankę, ale ja już od pół roku co tydzień dostaję same tylko jutro, a nie widzę ani procentu, ani kapitału. Panna Izabela poczuła brak oddechu i œciskanie serca. Wnet jednakże zapanowałanad sobš. - Pan wiesz, że ojciec mój odbiera trzydzieœci tysięcy rubli... Prócz tego (mówiła, sama nie wiedzšc dlaczego!) będziemy mieli dziesięć tysięcy rocznie... Pańska sumka przepaœć nie może, chyba pan rozumie... - Skšd dziesięć?... - spytał Żyd i zuchwale podniósł głowę - Jak to skšd? - odparła oburzona. - Procent od naszego majštku. - Od trzydziestu tysięcy?... - wtršcił Żyd z uœmiechem, myœlšc, że chcš go wyprowadzić w pole. - Tak. - Przepraszam pannę hrabiankę - ironicznie odparł Szpigelman - ja dawno robię pieniędzmi, ale takiego procentu nigdy nie widziałem. Od trzydziestu tysięcy pan hrabia może mieć trzy tysišce, i jeszcze nabardzo niepewnej hipotece. Ale co mnie do tego... Mój interes jest, żebym ja odebrał moje pienišdze. Bo jak jutro przyjdš inni, tooni znowu będš lepsi od Dawida Szpigelmana, a jak pan hrabia resztę odda na procent, to ja będę musiał czekać rok... Panna Izabela zerwała się z fotelu. - Więc ja pana zapewniam, że jutro dostaniesz pienišdze! - zawołała, patrzšc na niego z pogardš. - Słowo? - spytał Żyd, delektujšc się w duszy jej pięknoœciš. - Słowo daję, że jutro będziecie wszyscy spłaceni... Wszyscy, i to co do grosza!... Żyd ukłonił się do ziemi i cofajšc się tyłem, opuœcił gabinet. - Zobaczę, jak panna hrabianka dotrzyma słowa... - rzekł na odchodnym. Stary Mikołaj znowu był w przedpokoju i ztakš gracjš otworzył drzwi Szpigelmanowi,że ten już z sieni zawołał: - Co się pan tak rozbijasz, panie kamerdyner?... Blada z gniewu panna Izabela biegła do sypialni ojca. Zastšpiła jej drogę panna Florentyna. - Dajże spokój, Belciu - mówiła składajšc ręce - ojciec taki chory... - Zapewniłam tego człowieka, że wszystkiedługi będš spłacone, i muszš być spłacone... Choćbyœmy mieli nie jechać do Paryża... Właœnie pan Tomasz w pantoflach i bez surduta z wolna przechadzał się po sypialni, kiedy weszła córka. Spostrzegła, że ojciec wyglšda bardzo mizernie, że ma obwisłe ramiona, obwisłe siwe wšsy, obwisłe powieki i jest pochylony jak starzec; ale uwagi te powstrzymały jš tylko od wybuchu, nie zaœ od załatwienia interesu. - Przepraszam cię, Belu, że mnie widzisz wtakim negliżu... Cóż się stało?... - Nic, ojcze - odparła hamujšc się. - Był tujakiœ Żyd... - Ach, pewnie ten Szpigelman... Dokuczliwa bestia jak komar w lesie!... - zawołał pan Tomasz, chwytajšc się za głowę. - Niech jutro przyjdzie... - Właœnie przyjdzie, on i... inni... - Dobrze... bardzo dobrze... Dawno już myœlałem załatwić ich... No, chwała Bogu, że ochłodziło się chociaż trochę... Panna Izabela była zdumiona spokojem ojcai jego złym wyglšdem. Zdawało się, że od południa przybyło mu kilka lat wieku. Usiadła na krzeœle i oglšdajšc się po sypialni, spytała jakby od niechcenia: - Dużo im papo winien? - Niewiele... drobiazg... parę tysięcy rubli... - To sš te pienišdze, o których mówiła ciotka, że je ktoœ w marcu wykupił?... Pan Łęcki stanšł na œrodku pokoju i strzeliwszy palcami zawołał: - A bodajże cię!... O tamtych na œmierć zapomniałem... - Zatem mamy więcej długów niż parę tysięcy?... - Tak... tak... Trochę więcej... Myœlę, że pięć do szeœciu tysięcy... Poproszę poczciwego Wokulskiego, to mi to załatwi... Panna Izabela mimo woli wstrzšsnęła się. - Szpigelman mówił - rzekła po chwili - że od naszej sumy nie można mieć dziesięciu tysięcy rubli procentu. Najwyżej trzy tysišce, i to na niepewnej hipotece... - Ma rację - na hipotece, ale przecież handel to nie hipoteka... Handel może dać trzydzieœci od trzydziestu... Ale... a skšd Szpigelman wie o naszym procencie? - spytał pan Tomasz, zamyœliwszy się nieco. - Ja mu powiedziałam niechcšcy... - tłomaczyła się zarumieniona panna Izabela.- Szkoda, żeœ mu to powiedziała... wielka szkoda!... o takich rzeczach lepiej nie mówić... - Czy to co złego? - szepnęła. - Złego?... No, nic złego, mój Boże... Ale zawsze lepiej, gdy ludzie nie znajš ani wysokoœci, ani Ÿródła dochodów... Baron, wreszcie sam marszałek nie mieliby reputacji milionerów i filantropów, gdyby znano wszystkie ich sekreta... - Dlaczegóż to, ojcze?... - Dziecko jeszcze jesteœ - mówił nieco zakłopotany pan Tomasz - jesteœ idealistka, więc... mogłoby cię to zrazić do nich... Ale masz przecie rozum. Baron, widzisz, utrzymuje jakšœ spółkę z lichwiarzami, a fortuna marszałka urosła głównie ze szczęœliwychpogorzeli, no... i trochę z handlu bydłem w czasie wojny sewastopolskiej... - Więc tacy sš moi konkurenci?... - szepnęłapanna Izabela. - To nic nie znaczy, Belu!... Majš pienišdze i duży kredyt, a to główna rzecz - uspakajałjš pan Tomasz. Panna Izabela potrzšsnęła głowš, jakby chcšc odpędzić przykre myœli.- Więc my, papo, już nie pojedziemy do Paryża... - Dlaczego, moje dziecko, dlaczego?... - Jeżeli papo zapłaci pięć albo szeœć tysięcy tym Żydom... - O to się nie lękaj. Poproszę Wokulskiego, ażeby wystarał mi się o takš sumę na szeœć albo na siedem procent, i będziemy płacili na jej rzecz jakieœ czterysta rubli rocznie. No, a mamy przecie dziesięć tysięcy. Panna Izabela zwiesiła głowę i cicho przebierajšc palcami po stole, dumała. - Czy ty, ojcze - rzekła po namyœle - nie obawiasz się Wokulskiego?... - Ja?... - krzyknšł pan Tomasz i pięœciami uderzył się w piersi. - Ja obawiam się Joasi, Hortensji, nawet naszego księcia i zresztš ich wszystkich razem, ale nie Wokulskiego. Gdybyœ widziała, jak on dziœ obcierał mnie wodš kolońskš... A z jakš trwogš patrzył na mnie!... To najszlachetniejszy człowiek, jakiego spotkałem w życiu... On nie dba o pienišdze,interesów na mnie robić nie może, ale dba omojš przyjaŸń... Bóg mi go zesłał, i jeszcze w chwili, w której... w której zaczynam czuć staroœć, a może œmierć... I powiedziawszy to pan Tomasz zaczšł mrugać powiekami, z których znowu spadłomu kilka łez. - Papo, ty jesteœ chory!... - zawołała przestraszona panna Izabela. - Nie, nie!... To upał, irytacja, a nade wszystko... żal do ludzi. Pomyœl tylko: był kto u nas dzisiaj?... Nikt, bo myœlš, żeœmy już wszystko stracili... Joanna boi się, żebym od niej nie pożyczył na jutrzejszy obiad...To samo baron i ksišżę... Jeszcze baron, dowiedziawszy się, że zostało nam trzydzieœci tysięcy, przyjdzie tu... dla ciebie. Bo pomyœli, że choćby się z tobš ożenił bez posagu, to jednak nie będzie potrzebował wydawać pieniędzy na mnie... Ale uspokój się: gdy usłyszš, że mamy dziesięć tysięcy rubli rocznie, wrócš tu wszyscy, a ty znowu będziesz jak dawniej królowała w twoim salonie... Boże, jaki ja dziœ jestem zdenerwowany!... - mówił pan Tomasz, obcierajšc załzawione oczy. - Ja poszlę po doktora, papo?... Ojciec zamyœlił się. - To już jutro, jutro... do jutra może mi samo przejdzie... W tej chwili rozległo się pukanie do drzwi. - Kto tam?... Co tam?... - zapytał pan Tomasz. - Pani hrabina przyjechała - odpowiedział zkorytarza głos panny Florentyny. - Joasia?!... - zawołał pan Tomasz z radosnym zdziwieniem. - WyjdŸże do niej, Belciu... Muszę się trochę ogarnšć... No, no!... Założę się, że już wie o trzydziestu tysišcach... WyjdŸże, Belu... Mikołaj!... Zaczšł kręcić się po sypialni, szukajšc rozmaitych częœci ubrania, a tymczasem panna Izabela wyszła do ciotki, już oczekujšcej na niš w salonie. Zobaczywszy pannę Izabelę, hrabina pochwyciła jš w objęcia. - Jakiż Bóg dobry - zawołała - że zesłał wam tyle szczęœcia! Cóż to, podobno Tomasz wzišł za kamienicę dziewięćdziesišttysięcy, i twój posag ocalony?... Nigdy bym nie przypuszczała. - Ojciec, ciociu, spodziewał się wzišć więcej i tylko jakiœ Żyd, nowonabywca, odstręczył konkurentów - odpowiedziała trochę urażona panna Izabela. - Ach, moje dziecko, że też nie przekonałaœsię jeszcze o niepraktycznoœci ojca. On może wyobrażać sobie, że dom wart był miliony, a ja swojš drogš wiem od ludzi kompetentnych, że co najwyżej wart jest siedemdziesišt parę tysięcy. Przecież co dzień od kilku dni sprzedajš się kamienice zlicytacji, wiadomo, jakie sš i co za nie płacš. Zresztš nie ma o czym mówić; ojciecniech wyobraża sobie, że go oszukano, a ty, Belu, módl się za zdrowie tego Żyda, który dał wam dziewięćdziesišt tysięcy... Ale a propos: wiesz, że Kazio Starski wrócił?... Silny rumieniec wystšpił na twarz panny Izabeli. - Kiedy? skšd?... - zapytała zmieszana. - Obecnie z Anglii, dokšd przyjechał prosto z Chin. Zawsze piękny i obecnie jedzie do babki, która zdaje się, odda mu majštek. - To w sšsiedztwie cioci? - Właœnie o tym chcę mówić. Ogromnie dopytywał się o ciebie, a ja będšc przekonana, że już chybawyleczyłaœ się ze swych kaprysów, radziłam mu, ażeby was jutro odwiedził. - Jak to dobrze!... - zawołała uradowana panna Izabela. - A widzisz!... - odpowiedziała hrabina, całujšc jš. - Ciotka zawsze o tobie myœli. Dla ciebie jest to wyborna partia, którš tymłatwiej będzie zrobić, że Tomasz ma kapitalik, który powinien mu wystarczyć, a Kazio coœ słyszał o zapisie ciotki Hortensji dla ciebie. No, przypuszczam, że Starski mu u o 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żîPˆcďŘEcđĐcńí+Ëcň¸:˛"jest trochę zadłużony. W każdym razie to, co mu zostanie z majštku babki, z tym, co ty możesz wzišć po Hortensji, powinno by wam na jakiœ czas wystarczyć. A póŸniej zobaczymy. On ma jeszcze stryja, ty masz mnie, więc wasze dzieci nie doznajš biedy. Panna Izabela w milczeniu ucałowała ręce ciotki. W tej chwili była tak piękna, że hrabina, schwyciwszy jš w objęcia, pocišgnęła do lustra i œmiejšc się, rzekła: - No, proszę cię, tylko mi jutro tak wyglšdaj, a przekonasz się, że w sercu Kazia odnowiš się zabliŸnione rany... Choć szkoda, żeœ go wtedy odrzuciła!... Mielibyœcie dziœ ze sto albo i sto pięćdziesišt tysięcy rubli więcej... Wyobrażam sobie, że ten biedny chłopak z rozpaczy musiał bardzo wydawać pienišdze.Ale, ale... - dodała hrabina - czy prawda, żechcecie jechać z ojcem do Paryża?.. - Mamy zamiar. - Proszę cię, Belu - upominała jš ciotka - tego nie rób. Ja właœnie chcę wam zaproponować, ażebyœcie u mnie spędzili tę resztkę lata. I musisz to zrobić, choćby ze względu na Starskiego. Pojmujesz, że młody chłopak na wsi będzie się nudził, będzie marzył... Możecie widywać się co dzień, a w takich warunkach najłatwiej będzie przywišzać go, a nawet... zobowišzać... Panna Izabela zarumieniła się mocniej niż poprzednio i spuœciła pięknš głowę. - Ciociu! - szepnęła. - Ach, moje dziecko, tylko nie baw się ze mnš w dyplomatkę. Panna w twoim wieku już powinna wyjœć za mšż, a nade wszystko nie powtarzać dawnych błędów. Kazio jest wybornš partiš: nieprędko sprzykrzy ci się, no... a gdyby się sprzykrzył, to... już będzie mężem i na wiele rzeczy musi być pobłażliwym, tak jaki ty dla niego. Gdzież ojciec? - Ojciec trochę niezdrów... - Wielki Boże!... Chyba zanadto wzruszyło goniespodziewane szczęœcie... - Ojciec właœnie zachorował z gniewu na tego Żyda... - On wiecznie w złudzeniach! - odparła hrabina, podnoszšc się z kanapy. - Wstšpię do niego na chwilę i pogadam o waszych wakacjach. Co zaœ do ciebie, Belu, spodziewam się, że potrafisz skorzystać z czasu. Po półgodzinnej, poufałej konwersacji z panem Tomaszem hrabina pożegnała siostrzenicę, jeszcze raz polecajšc jej Starskiego. Około dziewištej pan Tomasz, wbrew zwyczajowi, poszedł spać, a panna Izabelawezwała do swego pokoju na rozmowę kuzynkę Florentynę. - Wiesz, Floro - rzekła, siadajšc w półleżšcej pozycji na szezlongu - powrócił Kazio Starski i jutro ma być u nas. - Aaa!... - szepnęła panna Florentyna, jakby wypadek ten był już jej wiadomy. - Wiec nie gniewa się?... - spytała akcentujšc ostatni frazes. - Zapewne... Zresztš nie wiem... - uœmiechnęła się panna Izabela. - Ciotka mówi, że jest bardzo piękny... - I zadłużony... Ale cóż to szkodzi. Kto dzisiaj nie ma długów! - Cóż byœ powiedziała, Floro, gdybym... - Gdybyœ za niego wyszła?... Naturalnie, powinszowałabym wam obojgu. Ale co na topowie baron, marszałek, Ochocki, a nade wszystko... Wokulski?... Panna Izabela podniosła się gwałtownie. - Moja droga, skšdże znowu przychodzi ci do głowy ten... Wokulski?... - Nie mnie on przychodzi do głowy - odparła panna Florentyna, skubišc taœmę swego stanika - tylko przypominam sobie, coœ mi mówiła jeszcze w kwietniu... że ten człowiek od roku œcigał cię spojrzeniami, że osacza cię ze wszystkich stron... Panna Izabela rozeœmiała się. - Ach, pamiętam!... Rzeczywiœcie, tak mi się wówczas zdawało... Dziœ jednak, kiedym go poznała trochę lepiej, widzę, że nie należy do tej kategorii ludzi, których można się lękać. Uwielbia mię po cichu, to prawda! ależ tak samo będzie mnie uwielbiał nawet wówczas, gdybym wyszła za... za mšż... Wielbicielom tego, co Wokulski, gatunku wystarcza spojrzenie, uœcisk ręki... - Czy jesteœ tego pewna? - Najzupełniej. Zresztš przekonałam się, że to, co wydawało mi się sidłami z jego strony, jest tylko interesem. Ojciec pożyczamu trzydzieœci tysięcy rubli i kto wie, czy wszystkie jego zabiegi nie do tego były skierowane... - A jeżeli jest inaczej? - zapytała panna Florentyna, cišgle bawišc się obszyciem swego stanika. - Moja droga, dajże spokój! - oburzyła się panna Izabela. - Co ci na tymzależy, ażeby psuć mi humor? - Tyœ to powiedziała, że c i ludzie umiejš cierpliwie czekać, usidlać, nawet wszystko ryzykować i łamać... - Ale nie Wokulski. - Przypomnij sobie barona. - Baron obraził go publicznie. - A ciebie przeprosił. - Ach, Floro, proszę cię, nie dręcz mnie!... -wybuchnęła panna Izabela. - Gwałtem chcesz zrobić demona z kupczyka, może dlatego, że... tyle straciliœmy na kamienicy...że ojciec jest chory i że... Starski wrócił... Panna Florentyna zrobiła gest, jakby chcšc jeszcze coœ powiedzieć, ale pohamowała się. - Dobranoc, Belu - rzekła. - Może teraz masz rację... I wyszła. Przez całš noc œnił się pannie Izabeli Starski jako mšż, Rossi jako pierwszy platoniczny kochanek, Ochocki jako drugi, a Wokulski jako plenipotent ich majštku. Dopiero około dziesištej rano obudziła jš panna Florentyna donoszšc, że przyszedł Szpigelman i jeszcze jeden Żyd. - Szpigelman?... Ach, prawda!... Zapomniałamo nim. Powiedz mu, niech przyjdzie póŸniej... Czy papo wstał? - Wstał od godziny. Mówiłam mu właœnie o Żydach, a on prosi cię, ażebyœ napisała listdo Wokulskiego.... - Po co?... - Żeby był łaskaw przyjœć do nas w południe i uregulować rachunki tych Żydów.- Prawda, że Wokulski ma nasze pienišdze -rzekła panna Izabela. - Ale mnie pisać o tym do niego nie wypada. Napisz ty, Floro, w imieniu ojca... O, tu jest papier, na moim biurku... Panna Florentyna napisała żšdany list, a tymczasem panna Izabela zaczęła się ubierać. Wiadomoœć o Żydach zrobiła na niej wrażenie zimnej wody, a myœl o Wokulskim zaniepokoiła jš. "Więc my naprawdę nie możemy obejœć się bez tego człowieka?... mówiła w duszy. - No, jeżeli ma nasze pienišdze, to naturalniemusi spłacać nasze długi..." - Bardzo go proœ - rzekła do panny Florentyny - ażeby przyjechał jak najœpieszniej... Bo gdyby tych obrzydliwych Żydów zastał u nas Starski... - Zna on ich dawniej aniżeli my - szepnęła Flora. - W każdym razie byłoby to okropne. Ty niewiesz, jakim tonem przemawiał do mnie wczoraj ten... ten... - Szpigelman - wtršciła panna Florentyna. - O, to zuchwały Żyd... Zapieczętowała list i wyszła z nim do przedpokoju, ażeby wyprawić czekajšcych tam Żydów. Panna Izabela uklękła przed alabastrowym posšżkiem Matki Boskiej, błagajšc jš, ażeby posłaniec zastał Wokulskiego w domu i ażeby Starski nie spotkał się u nich z Żydami. Alabastrowa Matka Boska wysłuchała próœb panny Izabeli; w godzinę bowiem, przy œniadaniu, Mikołaj doręczył jej trzy listy. Jeden był od ciotki hrabiny. Zawiadamiała w nim, że dziœ między drugš i trzeciš przyjdš do jej ojca lekarze na konsylium, że Kazio Starski wyjeżdża przed wieczorem i że może wpaœć do nich lada chwilę. "Pamiętajże, droga Belciu - kończyła ciotka- postępować tak, ażeby chłopiec myœlał o tobie przez drogę i na wsi, dokšd wy z ojcem za kilka dni musicie przyjechać. Ja już urzšdziłam się w ten sposób, że ani w Warszawie nie widział żadnej panny, ani nawsi nie spotka (prócz ciebie, duszko) żadnej innej kobiety. Chyba poczciwš swojš babkę prezesowš i jej mało interesujšce wnuczki". Panna Izabela lekko skrzywiła usta; nie podobał jej się ten nacisk. - Ciotka tak mnie proteguje - rzekła do panny Florentyny - jakbym już straciła wszelkš nadzieję... Nie podoba mi się to!... I w jej duszy nieco przyćmił się wizerunekpięknego Kazia Starskiego. Drugi list był od Wokulskiego, który donosił, że będzie służyć o godzinie pierwszej. - Na którš kazałaœ przyjœć Żydom, Floro? - spytała panna Izabela. - Na pierwszš. - Chwała Bogu! Byle o tej porze nie wpadł do nas Starski - rzekła panna Izabela, bioršc do ręki trzeci list. - Jakiœ znajomy mi charakter? - dodała. - Czyje to pismo, Floro?... - Czy nie poznajesz? - odpowiedziała panna Florentyna, spojrzawszy na kopertę. - Krzeszowskiej... Rumieniec gniewu wystšpił na twarz panny Izabeli. - Ach, prawda!... - zawołała, rzucajšc list na stół. - Proszę cię, Floro, odeszlij jej to i dopisz na wierzchu: "nieczytane..." Czego ona od nas chce, ta szkaradna kobieta!... - Łatwo możesz się dowiedzieć - szepnęła panna Florentyna. - Nie, nie i... nie!... Nie chcę żadnych listów od tej nieznoœnej baby... Pewnie znowu jakaœ szykana, bo onanic innego nie pisuje... Proszę cię, Floro, natychmiast odeszlij ten list i... albo zresztšzobacz, co pisze... Ostatni raz przyjmę jej bazgraninę... Panna Florentyna powoli otworzyła kopertę i zaczęła czytać. Stopniowo na jej obliczu ciekawoœć ustšpiła miejsca zdziwieniu, a potem zmieszaniu. - Nie wypada mi tego czytać - szepnęła oddajšc list pannie Izabeli. "Droga panno Izabelo! pisała baronowa. - Wyznaję, że dotychczasowym postępowaniem mogłam zasłużyć na niechęć Pani i œcišgnšć na siebie gniew miłosiernego Boga, który tak troskliwie opiekuje się Wami. Dlatego cofam wszystko,upokarzam się przed Tobš, droga Pani, i błagam, ażebyœ mi przebaczyła. Bo czy nie jest dowód łaski Nieba nad Wami, choćby wzesłaniu Wam tego Wokulskiego? Człowiek ułomny jak inni stał się narzędziem Najwyższej Ręki, ażeby mnie ukarać, a Waswynagrodzić. Nie doœć bowiem, że ranił mi w pojedynku męża (któremu również niech Bóg przebaczy wszystkie podłoœci, jakich się względem mnie dopuœcił), ale jeszcze nabył kamienicę, w której zgasło moje ukochane dziecko, i pewnie każe sobie płacić duże komorne. Wy zaœ nie tylko patrzycie na moje klęski, ale jeszcze zyskaliœcie dwadzieœcia tysięcy rubli więcej, niż była warta kamienica. W zamian za mojš skruchę, droga Pani, racz wyrobić u W-go Wokulskiego (który niewiem, za co gniewa się na mnie), ażeby mi prolongował kontrakt na dalsze lata i nie wypędzał przesadnymi żšdaniami z domu, gdzie moja jedyna córka skończyła życie. Należy to jednak robić ostrożnie, gdyż W-ny Wokulski z niewiadomych mi powodów nie życzy sobie, ażeby o jego nabytku mówiono. Nie tylko, zamiast sam kupić kamienicę (jak uczciwy człowiek), podstawił lichwiarza, Szlangbauma, ale jeszcze, ażeby nadpłacić dwadzieœcia tysięcy rubli nad mojš sumę, sprowadził dosšdu fałszywych licytantów. Dlaczego tak tajemniczo postępuje? lepiej niż ja musicie Wy wiedzieć, drodzy Państwo, którzy podobno umieœciliœcie u niego swój kapitalik.Mały on jest, ale przy łasce bożej (która tak oczywiœcie czuwa nad Wami) i znanej obrotnoœć W-go Wokulskiego przyniesie zapewne procent, który wynagrodzi Państwu gorycze ich dotychczasowego położenia. Polecajšc siebie sercu drogiej Pani, a nasze obustronne stosunki niezawodnej sprawiedliwoœci boskiej, pozostaję zawsze wiernš, choć pogardzanš ich kuzynkš i uniżonš sługš. Krzeszowska" Czytajšc panna Izabela była blada jak papier. Podniosła się od stołu, zwinęła list i podniosła rękę, jakby z zamiarem rzucenia go komuœ w oczy. Nagle, zdjęta strachem, chciała gdzieœ uciec czy kogoœ zawołać; lecz w tej chwili opamiętała się i poszła do ojca. Pan Łęcki w pantoflach i płóciennym szlafroku leżał na kanapie i czytał "Kuriera". Bardzo czule przywitał się z córkš, a gdy usiadła, uważnie przypatrzył się jej i rzekł: - Czy œwiatło złe w tym pokoju, czy mi sięzdaje, że panienka jest nie w humorze?... - Jestem trochę rozstrojona. - Właœnie uważam, ale to z goršca. A powinnaœ dziœ - dodał, grożšc jej z uœmiechem - powinnaœ dziœ, figlarko, dobrze wyglšdać, bo ten Kazio, jak mówiła mi wczoraj ciotka, jest do wzięcia... Panna Izabela milczała, ojciec prawił dalej: - Prawda, że chłopak trochę zbałamucony cišgłym lataniem po œwiecie, trochę zadłużony, ale - młody, przystojny, no i szalał za tobš. Joasia ma nadzieję, że prezesowa utrzyma go na wsi przez parę tygodni, a reszta należy już do ciebie... I wiesz, może by to było nieŸle?... Nazwisko piękne... fortuna jakoœ zlepi się zróżnych kawałków... Przy tym człowiek œwiatowy, bywalec, nawet rodzaj bohatera,jeżeli to prawda, że opłynšł kulę ziemskš...- Miałam list od Krzeszowskiej - przerwałamu panna Izabela. - Oo?... cóż pisze ta wariatka? - Pisze, że nasz dom kupił nie Szlangbaum, ale Wokulski i że za pomocš podstawionych licytantów dał za niego o dwadzieœcia tysięcy rubli więcej aniżeli wart. Mówišc to zdławionym głosem, patrzyła z trwogš na ojca; obawiała się jakiegoœ wybuchu. Ale pan Tomasz uniósł się tylko na kanapie i strzeliwszy palcami zawołał: - Czekaj!... czekaj... wiesz, że to może być prawda... - Jak to! - zerwała się z krzesła panna Izabela. - Więc on œmiałby nam darować dwadzieœcia tysięcy, a ojciec mówi o tym tak spokojnie?.. - Mówię spokojnie, bo gdybym zaczekał ze sprzedażš, wzišłbym nie dziewięćdziesišt, ale sto dwadzieœcia tysięcy... - Ależ czekać nie mogliœmy, skoro kamienicępuszczono na licytację... - Toteż że nie mogliœmy czekać, straciliœmy, a Wokulski zyska, gdyż może czekać. Panna Izabela po tej uwadze nieco uspokoiła się. - Więc papo nie uznaje w tym żadnego dobrodziejstwa z jego strony! Bo wczoraj mówił papo o Wokulskim w taki sposób, jakby czuł, że jest przez niego oplštany... - Cha! cha! cha!... - rozeœmiał się pan Tomasz - Cudowna jesteœ... nieoceniona. Wczoraj byłem trochę rozstrojony, nawet bardzo i... coœ... coœ... zaœwitało mi w głowie... Ale dzisiaj... Cha! cha! cha!... Niechże sobie wreszcie Wokulski przepłacakamienice. Od tego on kupiec, żeby wiedział, ile i za co płaci. Straci na jednym, zyska na drugim. - Ja, co najwyżej, mogę mu tego nie brać za złe, że staje do licytacji mego majštku... Chociażmiałbym prawo podejrzewać jakiœ nieczysty interes w takim na przykład... podstawianiu Szlangbauma... Panna Izabela serdecznie uœciskała ojca. - Tak - rzekła - papo ma rację. Nie umiałam tylko zdać sobie z tego sprawy. Takie podstawienie Żydów przy kupnie najjaœniej dowodzi, że ten pan, bawišc się w przyjaŸń, robi interesa... - Naturalnie! - potwierdził pan Tomasz. - Czyliżbyœ nie miała rozumieć tak prostej rzeczy. Niezły to może człowiek, ale zawsze kupiec... kupiec!... W przedpokoju rozległo się mocne dzwonienie. - To pewnie on. Wyjdę, papo, i zostawię panów samych. Opuœciła sypialnię ojca, lecz w przedpokoju, zamiast Wokulskiego, zobaczyła aż trzech Żydów, głoœno rozprawiajšcych z Mikołajem i pannš Florentynš. Uciekła do sali i przez myœl przebiegły jej wyrazy: "Boże!... dlaczego on nie przychodzi..." W sercu jej kipiała burza uczuć. Panna Izabela, potakujšc zdaniom ojca, rozumiałajednak, że to nieprawda, co on mówi, że Wokulski nie zrobił na kamienicy interesu, ale stracił, i tylko dlatego, ażeby ich wydŸwignšć z najfatalniejszej pozycji. Leczprzyznajšc to, czuła nienawiœć: "Podły! podły!... - szeptała. - Jak on œmiał..." Tymczasem w przedpokoju Żydzi rozpoczęli formalnš kłótnię z pannš Florentynš. Oœwiadczyli, że nie ruszš się, dopóki nie dostanš pieniędzy, że panna hrabianka dała wczoraj słowo... A gdy Mikołaj otworzył im drzwi do sieni, poczęli mu wymyœlać: - To jest rozbój!... to oszustwo!... Pienišdze państwo umiejš brać i wtedy umiejš gadać: mój kochany panie Dawid!... Ale jak przyjdzie... - A to co znaczy? - odezwał się w tej chwili nowy głos. Żydzi umilkli. - Co to jest?... Co pan tu robisz, panie Szpigelman?... Panna Izabela poznała głos Wokulskiego. - Ja nic... Padam do nóg wielmożnego pana...My tylko za interesem do pana hrabi... - tłumaczył się; zupełnie innym tonem, przed chwilš hałaœliwy Szpigelman. - Kazali nam państwo dziœ przyjœć po pienišdze... - wtršcił inny Żyd. - Właœnie panna hrabianka wczoraj dała słowo, że będziemy dziœ spłaceni wszyscy,i co do grosza... - Będziecie - przerwał Wokulski. - Jestem pełnomocnikiem pana Łęckiego i dziœ, o szóstej, załatwię z wami rachunki w moim kantorze. - Nic nagłego... Po co się wielmożny pan matak œpieszyć... - odparł Szpigelman. - Proszę przyjœć o szóstej do mnie, a Mikołaj niechaj tu żadnych interesantów nieprzyjmuje, kiedy pan chory. - Rozumiem, wielmożny panie!... A nasz pan czeka w pokoju sypialnym - odparł Mikołaj.Gdy zaœ Wokulski odszedł, powypychał Żydów za drzwi, mówišc: - Poszły parchy!...Won!... - Ny!... ny!... co się pan tak gniewa?... - tarski mu u o 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żó@Gcô‡= cőÄcöÉ)1˙˙mruczeli bardzo zmieszani Żydkowie. Pan Tomasz przywitał Wokulskiego ze wzruszeniem; trochę drżały mu ręce i trzęsła się głowa. - No, patrz - mówił - co wyrabiajš ci Żydzi, te... te gałgany!... Nachodzš dom... przestraszajš mi córkę... - Kazałem im przyjœć o szóstej do mego kantoru i jeżeli pan pozwoli, ureguluję rachunki. Duża to suma?... - zapytał Wokulski. - Drobiazg, prawie nic... Jakieœ pięć do szeœciu tysięcy rubli... - Pięć do szeœciu?... - powtórzył Wokulski. -Oni trzej tyle majš u pana?... - Nie. Im jestem winien ze dwa tysišce, może trochę więcej... Ale, powiadam ci, panie Stanisławie (bo to cała awantura!), ktoœ w marcu wykupił moje dawniejsze weksle. Kto? nie wiem; jednakże, na wszelkiwypadek, chcę być przygotowany. Wokulskiemu wyjaœniła się twarz. - Niech pan spłaca długi - odparł - w miarę zgłaszania się wierzycieli. Dziœ zepchniemy tych, którzy majš póŸniejsze weksle. Więc to wyniesie dwa do trzech tysięcy?... - Tak, tak... No, ale proszę cię, panie Stanisławie, co za fatalnoœć!...Ty wypłacasz mi za pół roku pięć tysięcy... Czy byłeœ łaskaw przynieœć pienišdze? - Naturalnie. - Bardzo ci jestem wdzięczny. Cóż to jednakza fatalnoœć, że właœnie w chwili, kiedy mamy z Belciš i... z tobš jechać do Paryża, Żydzi wydzierajš mi dwa tysišce! Rozumie się, z Paryża nic. - Dlaczego? - rzekł Wokulski. - Ja pokryję należnoœć, a pan nie potrzebuje naruszać swego procentu. Œmiało możecie państwo jechać do Paryża. - Nieoceniony!... - zawołał pan Tomasz, rzucajšc mu się w objęcia. Bo widzisz, mój drogi - dodał uspokoiwszy się - ja właœnie myœlałem, czybyœ nie mógł mi zacišgnšć gdzie pożyczki dla spłacenia żydowskich długów, tak... na... siedem, szeœć procent. Wokulski uœmiechnšł się z finansowej naiwnoœci pana Tomasza. - Owszem - rzekł, nie mogšc pohamować dobrego humoru - będzie pan miał pożyczkę. Tym Żydom oddamy jakieœ trzy tysišce rubli, a pan będzie płacił procentu... Ileż pan chce? - Siedem... szeœć... - Dobrze - mówił Wokulski - pan będzie płacił sto osiemdziesišt rubli procentu, a kapitał zostanie nienaruszony. Pan Tomasz, po raz już niewiadomo który, zaczšł mrugać powiekami i znowu ukazały się łzy. - Zacny... szlachetny!... - mówił, œciskajšc Wokulskiego. - Bóg cię zesłał... - Sšdzi pan, że mogę robić inaczej?... - szepnšł Wokulski. Zapukano. Wszedł Mikołaj i oznajmił lekarzy. - Aha!... - zawołał pan Tomasz - to siostra przysyła mi tych panów. Mój Boże! nigdy się jeszcze nie leczyłem, a dziœ... Proszę cię, panie Stanisławie, idŸ teraz do Beli... Mikołaj, zamelduj pana Wokulskiego panience. "Oto jest moja nagroda... Moje życie!..." - pomyœlał Wokulski, idšc za Mikołajem. W przedpokoju spotkał lekarzy, obu znajomych sobie, i goršco polecił pana Tomasza ich opiece. W salonie czekała go panna Izabela. Była trochę blada, ale tym piękniejsza. Przywitał jš i rzekł wesoło: - Bardzo jestem szczęœliwy, że podobał siępani wieniec dla Rossiego. Zatrzymał się. Uderzył go szczególny wyraz twarzy panny Izabeli, która patrzyła na niego z lekkim zdziwieniem, jakby widziała go pierwszy raz w życiu. Przez chwilę oboje milczeli, wreszcie pannaIzabela, strzepujšc jakiœ pyłek z popielatejsukni, spytała: - Wszakże to pan kupił naszš kamienicę? - I przypatrywała mu się z przymrużonymi oczyma. Wokulski tak był zaskoczony, że w pierwszej chwili stracił mowę. Zdawało musię, że w nim nagle zatrzymał się proces myœlenia. Bladł i czerwienił się, a nareszcie odzyskawszy przytomnoœć, odparł przyciszonym głosem: - Tak, ja kupiłem. - Dlaczegóż pan podstawił Żyda do licytacji?- Dlaczego?... - powtórzył Wokulski, patrzšcna niš jak wylęknione dziecko. - Dlaczego?...Jestem, widzi pani, kupcem i... takie uwięzienie kapitału mogłoby zaszkodzić memu kredytowi... - Pan już od dawna interesuje się naszymi sprawami. Zdaje się, że w kwietniu... tak, wkwietniu nabył pan nasz serwis?... - mówiłacišgle tym samym tonem panna Izabela. Ten ton otrzeŸwił Wokulskiego, który podniósł głowę i odparł oschle: - Serwis państwa jest w każdej chwili do odebrania. Teraz panna Izabela spuœciła oczy. Wokulski spostrzegł to i znowu zmieszał się. - Więc dlaczego pan to zrobił? - spytała cicho. - Dlaczego pan tak nas... przeœladuje?Można było myœleć, że rozpłacze się. Wokulski stracił wszelkš władzę nad sobš. - Ja państwa przeœladuję!... - rzekł zmienionym głosem. - Czyliż znajdziecie sługę... nie... psa... wierniejszego ode mnie?... Od dwu lat o jednym tylko myœlę, ażeby usunšć wam z drogi każdš przeszkodę... W tej chwili zadzwoniono. Panna Izabela drgnęła, Wokulski umilkł. Mikołaj otworzyłdrzwi do salonu i rzekł: - Pan Starski. Jednoczeœnie ukazał się na progu mężczyzna œredniego wzrostu, zręczny, œniady, z małymi faworytami i wšsikami, i bardzo nieznacznš łysinš. Miał fizjonomię na pół wesołš, na pół drwišcš i od razu zawołał: - Jakżem kontent, kuzynko, że cię znowu mogę przywitać!... Panna Izabela w milczeniu podała mu rękę; mocny rumieniec oblał jej twarz, a w oczach zamigotało rozmarzenie. Wokulski cofnšł się do bocznego stołu. Panna Izabela przedstawiła panów: - Pan... Wokulski... Pan Starski... Nazwisko Wokulskiego było zaakcentowane w taki sposób, że Starski, kiwnšwszy mu głowš, usiadł o kilka kroków, zwrócony bokiem. W odpowiedzi Wokulski usiadł przy małym stoliku pod œcianš i zaczšł oglšdać album. - Kuzynek podobno wraca z Chin? - spytała panna Izabela. - Teraz z Londynu i jeszcze cišgle myœlę, że jestem w okręcie - odpowiedział Starski, doœć wyraŸnie kaleczšc polszczyznę. Panna Izabela zaczęła mówić po angielsku. - Spodziewam się, że tym razem kuzynek zabawi w kraju dłużej? - To zależy - odparł również po angielsku Starski. - Kto jest ten?... - dodał, rzucajšc okiem naWokulskiego. - Plenipotent mego ojca. Od czegóż to zależy?... - Myœlę, że kuzynka nie potrzebuje się pytać - odpowiedział z uœmiechem młody człowiek. - To zależy - od hojnoœci mojej babki... - A ładnie... spodziewałam się komplimentu pod moim adresem... - Podróżnicy nie mówiš komplimentów, gdyżwiedzš, że pod każdš szerokoœciš geograficznš komplimenta dyskredytujš mężczyznę w oczach kobiet. - W Chinach zrobił kuzyn to odkrycie? - W Chinach, w Japonii, a nade wszystko w Europie. - I myœli kuzyn stosować tę zasadę w Polsce? - Spróbuję, i jeżeli pozwolisz, kuzynko, w twoim towarzystwie. Gdyż podobno mamy razem spędzić wakacje. Czy tak?... - Tak przynajmniej chce ciotka i ojciec. Mnie się jednak nie uœmiecha to, że kuzyn ma zamiar sprawdzać swoje etnograficzne spostrzeżenia. - Byłby to tylko odwet z mojej strony. - Ach, więc walka?... - spytała panna Izabela. - Spłacanie dawnych długów często prowadzi do zgody. Wokulski z takš uwagš przeglšdał album, żeżyły nabrzmiały mu na czole. - Ale zemsta nie prowadzi - odparła panna Izabela. - Nie zemsta, tylko przypomnienie, że jestem wierzycielem kuzynki. - Więc to ja mam spłacać dawne długi?.. - zaœmiała się panna lzabela. - A, kuzyn nie stracił czasu w podróży. - Wolałbym go nie stracić na wakacjach - rzekł Starski, znaczšco spoglšdajšc jej w oczy. - To będzie zależało od metody odwetu - odpowiedziała panna Izabela i znowu zarumieniła się. - Jaœnie pan prosi pana! - rzekł Mikołaj, stajšc we drzwiach salonu. Rozmowa urwała się, Wokulski złożył album, wstał z krzesła i ukłoniwszy się pannie Izabeli i Starskiemu, z wolna poszedł za służšcym. - Ten pan nie rozumie po angielsku?... Czy on nie obrazi się, żeœmy z nim nie rozmawiali?... - spytał Starski. - O nie - odpowiedziała panna Izabela. - Tym lepiej; bo zdawało mi się, że nie był zadowolony z naszego towarzystwa. - Toteż porzucił je - zakończyła niedbale panna Izabela. - Przynieœ mi kapelusz z sali - rzekł do Mikołaja już w drugim pokoju Wokulski. Mikołaj zabrał kapelusz i zaniósł go do sypialni pana Tomasza. W przedpokoju usłyszał, że Wokulski oburšcz œciskajšc głowę szepnšł: - Boże miłosierny!... Gdy Wokulski wszedł do pokoju pana Tomasza, lekarzy już nie było. - No i wyobraŸ sobie - zawołał pan Łęcki -co za fatalizm!... Konsylium zabroniło mi jechać do Paryża i pod karš œmierci kazałowynosić się na wieœ. Na honor, nie wiem nawet, gdzie uciec przed tymi upałami... Alei na ciebie także działajš, bo jesteœ zmieniony... Prawda, jakie to goršce mieszkanie?.. - O tak. Może pozwoli pan - mówił Wokulski,wydobywajšc z kieszeni gruby pakiet - że oddam pienišdze. - Ehe... doprawdy... - Tu jest pięć tysięcy rubli jako procent do połowy stycznia. Niech pan z łaski swojej policzy. A tu jest kwit. Pan Łęcki kilka razy porachował stos nowych sturublówek i podpisał dokument. Odłożywszy zaœ pióro, rzekł: - Dobrze, to jedno... A teraz co się tyczy długów... - Suma dwa do trzech tysięcy rubli, którš pan winien Żydom, dziœ będzie spłacona... - Ale ja, proszę cię, panie Stanisławie, nie chcę darmo... Proszę cię, ażebyœ jak najskrupulatniej odtršcał sobie procent... - Sto dwadzieœcia do stu osiemdziesięciu rubli rocznie. - Tak, tak... - potakiwał pan Tomasz. - Ale...gdybym, ale... potrzebował jeszcze jakiej kwoty, to mam się do kogo udać u ciebie? - Drugš połowę procentu otrzyma pan w połowie stycznia - odparł Wokulski. - O tym wiem. Ale widzisz, panie Stanisławie, gdybym tak potrzebował jakiejœ częœci mego kapitału... Nie darmo, pojmujesz... Chętnie zapłacę procent... - Szósty... - wtršcił Wokulski. - Tak, szósty... siódmy. - Nie, panie. Pański kapitał przynosi trzydzieœci trzy procent rocznie, więc nie mogę go pożyczać na siedem... - Dobrze. W takim razie nie pozbawiaj się mego kapitału, ale... Uważasz... może mi jednak coœ wypaœć... - Wycofać swój kapitał może pan nawet w połowie stycznia roku przyszłego. - Boże uchowaj!... Ja mego kapitału nie odbiorę ci nawet za dziesięć lat... - Ale ja pański kapitał wzišłem tylko na rok... - Jak to?... Dlaczego?... - dziwił się pan Tomasz, coraz szerzej otwierajšc oczy. - Dlatego, że nie wiem, co będzie od dziœ zarok. Nie co roku zdarzajš się wyjštkowo dobre interesa. - A propos - rzekł pan Tomasz po chwili przykrego zdumienia.- Co też mówiš w mieœcie: że to ty, panie Wokulski, kupiłeœ mój dom?... - Tak, panie, ja kupiłem pański dom. Ale przed upływem pół roku mogę go panu odstšpić na korzystnych warunkach. Pan Łęcki poczuł rumieniec na twarzy. Nie chcšc jednak dawać za wygranę zapytał wielkopańskim tonem: - I ile byœ też chciał odstępnego, panie Wokulski?... - Nic. Oddam go panu za dziewięćdziesišt tysięcy, a nawet... może taniej... Pan Tomasz cofnšł się, rozłożył ręce, następnie padł na swój wielki fotel i znowukilka łez spłynęło mu po twarzy. - Doprawdy, panie Stanisławie - mówił, lekko łkajšc - widzę, że najlepsze stosunki... mogš zepsuć pienišdze... Czy ja mam ci za złe, żeœ kupił ten dom?... Czy jarobię ci wyrzuty?... Ty zaœ przemawiasz do mnie tak, jakbyœ się obraził. - Przepraszam pana - przerwał Wokulski. - Ale istotnie jestem trochę rozdrażniony... zapewne z goršca... - O, z pewnoœciš! - zawołał pan Tomasz, powstajšc z fotelu i œciskajšc go za rękę. -Więc... przebaczmy sobie nawzajem cierpkiesłówka... Ja się na ciebie nie gniewam, bo wiem... co to jest upał... Wokulski pożegnał go i wstšpił do salonu. Starskiego już tam nie było, panna Izabela siedziała sama. Zobaczywszy go podniosła się; twarz jej była pogodniejsza. - Pan wychodzi? - Właœnie chcę paniš pożegnać. - A o Rossim nie zapomni pan? - rzekła ze słabym uœmiechem. - O, nie. Poproszę, ażeby mu oddano wieniec. - Pan sam go nie wręczy?... Dlaczegóż to?... - Dziœ w nocy jadę do Paryża - odpowiedział Wokulski. Ukłonił się i wyszedł. Przez chwilę panna Izabela stała zdumiona;następnie pobiegła do pokoju ojca. - Co to znaczy, papo? Wokulski pożegnał sięze mnš bardzo chłodno i powiedział, że - dziœ w nocy wyjeżdża do Paryża... - Co?... co?... co?... - zawołał pan Tomasz, chwytajšc się oburšcz za głowę. - On z pewnoœciš obraził się... - Ach... prawda!... Wspomniałam mu o kupnienaszej kamienicy... - Chryste!... i cóżeœ ty zrobiła?... A... wszystko stracone... Teraz rozumiem... Naturalnie, że się obraził... No - dodał po chwili - ale kto mógł przypuœcić, że jest tak obraŸliwy?... Taki sobie zwyczajny kupiec... ------Konwersja: rpg6@go2.pl ię jakiegoœ wybuchu. Ale pan Tomasz uniósł się tylko na kanapie i strzeliwszy palcami zawołał: - Czekaj!... czekaj... wiesz, że to może być prawda... - Jak to! - zerwała się z krzesła panna Izabela. - Więc on œmiałby nam darować dwadzieœcia tysięcy, a ojciec mówi o tym tak spokojnie?.. - Mówię spokojnie, bo gdybym zaczekał ze sprzedażš, wzišłbym nie dziewięćdziesišt, ale sto dwadzieœcia tysięcy... - Ależ czekać nie mogliœmy, skoro kamienicępuszczono na licytację... - Toteż że nie mogliœmy czekać, straciliœmy, a Wokulski zyska, gdyż może czekać. Panna Izabela po tej uwadze nieco uspokoiła się. - Więc papo nie uznaje w tym żadnego dobrodziejstwa z jego strony! Bo wczoraj mówił papo o Wokulskim w taki sposób, jakby czuł, że jest przez niego oplštany... - Cha! cha! cha!... - rozeœmiał się pan Tomasz - Cudowna jesteœ... nieoceniona. Wczoraj byłem trochę rozstrojony, nawet bardzo i... coœ... coœ... zaœwitało mi w głowie... Ale dzisiaj... Cha! cha! cha!... Niechże sobie wreszcie Wokulski przepłacakamienice. Od tego on kupiec, żeby wiedział, ile i za co płaci. Straci na jednym, zyska na drugim. - Ja, co najwyżej, mogę mu tego nie brać za złe, że staje do licytacji mego majštku... Chociażmiałbym prawo podejrzewać jakiœ nieczysty interes w takim na przykład... podstawianiu Szlangbauma... Panna Izabela serdecznie uœciskała ojca. - Tak - rzekła - papo ma rację. Nie umiałam tylko zdać sobie z tego sprawy. Takie podstawienie Żydów przy kupnie najjaœniej dowodzi, że ten pan, bawišc się w przyjaŸń, robi interesa... - Naturalnie! - potwierdził pan Tomasz. - Czyliżbyœ nie miała rozumieć tak prostej rzeczy. Niezły to może człowiek, ale zawsze kupiec... kupiec!... W przedpokoju rozległo się mocne dzwonienie. - To pewnie on. Wyjdę, papo, i zostawię panów samych. Opuœciła sypialnię ojca, lecz w przedpokoju, zamiast Wokulskiego, zobaczyła aż trzech Żydów, głoœno rozprawiajšcych z Mikołajem i pannš Florentynš. Uciekła do sali i przez myœl przebiegły jej wyrazy: "Boże!... dlaczego on nie przychodzi..." W sercu jej kipiała burza uczuć. Panna Izabela, potakujšc zdaniom ojca, rozumiałajednak, że to nieprawda, co on mówi, że Wokulski nie zrobił na kamienicy interesu, ale stracił, i tylko dlatego, ażeby ich wydŸwignšć z najfatalniejszej pozycji. Leczprzyznajšc to, czuła nienawiœć: "Podły! podły!... - szeptała. - Jak on œmiał..." Tymczasem w przedpokoju Żydzi rozpoczęli formalnš kłótnię z pannš Florentynš. Oœwiadczyli, że nie ruszš się, dopóki nie dostanš pieniędzy, że panna hrabianka dała wczoraj słowo... A gdy Mikołaj otworzył im drzwi do sieni, poczęli mu wymyœlać: - To jest rozbój!... to oszustwo!... Pienišdze państwo umiejš brać i wtedy umiejš gadać: mój kochany panie Dawid!... Ale jak przyjdzie... - A to co znaczy? - odezwał się w tej chwili nowy głos. Żydzi umilkli. - Co to jest?... Co pan tu robisz, panie Szpigelman?... Panna Izabela poznała głos Wokulskiego. - Ja nic... Padam do nóg wielmożnego pana...My tylko za interesem do pana hrabi... - tłumaczył się; zupełnie innym tonem, przed chwilš hałaœliwy Szpigelman. - Kazali nam państwo dziœ przyjœć po pienišdze... - wtršcił inny Żyd. - Właœnie panna hrabianka wczoraj dała słowo, że będziemy dziœ spłaceni wszyscy,i co do grosza... - Będziecie - przerwał Wokulski. - Jestem pełnomocnikiem pana Łęckiego i dziœ, o szóstej, załatwię z wami rachunki w moim kantorze. - Nic nagłego... Po co się wielmożny pan matak œpieszyć... - odparł Szpigelman. - Proszę przyjœć o szóstej do mnie, a Mikołaj niechaj tu żadnych interesantów nieprzyjmuje, kiedy pan chory. - Rozumiem, wielmożny panie!... A nasz pan czeka w pokoju sypialnym - odparł Mikołaj.Gdy zaœ Wokulski odszedł, powypychał Żydów za drzwi, mówišc: - Poszły parchy!...Won!... - Ny!... ny!... co się pan tak gniewa?... - tarski mu u o 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj”@”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż”üżN¸÷ż@