ĺbkŃÉ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙őđGî’ŕGđ@îŕ@>ŕBđEîoŕEńŮő>ŕB>RŕG>˙ęÁńŮ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙ĂUÎíffĚ sƒ ˆ‰ÜĚnćÝÝٙťťgcněĚÝܙŸťš3>CLAS KRZYZACY2 €003Ť}ů˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. óÍĆ>˙ęŔúPę ŔúQęŔ1ţ˙Íb͛ >ęa>ŕ&>ę Ŕ>˙ę ŔÍđ͜Í:Í\ÍćÍóÍ ÍBÍS ú‚˙§(Ţú ŔOÍŕ>ęŔͧ ÍÓ ÍŽ Íż ÍÓ ÍŽ ÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔÍ|ÍĹÍr>ęÁ>xŕE>@ŕAŻŕ>ŕ˙>Óŕ@űÍ ÍvúÁˇ(ńŻęÁ́Ë VËw cËoÂÄËgÂŐË_ 9ËW -ËO ËG Ăú Ŕ<ţ >OÍŕĂú Ŕ<ţ >OÍłĂÍ ĂÍS ĚĹĂú Ŕţ(ţ(ţ(#ú Ŕţ("ţ(*ţ( *Í/ĂÍĹĂÍËĂ͘ĂÍ^ĂÍ÷ĂÍĂÍ#Ăú Ŕ=ţ˙ >OÍ|Ăú Ŕ<ţ >OÍ|Ă!>w# űÉ!6# ú6˙#6# öÉ! 6˙#6# ö6# úÉÍB͜ÍĹÉú ŔţČÍw Í ÍÓ úÁO> ‘O͜úÁOÍŽ úÁ<ţ 8>ęÁÉú Ŕţ ú ŔGÍ3 8 ř Í3 8 řÍ#@Íw  Í  úÍÓ úÁţ(=> ęÁúÁO> ‘ţ >O͜úÁOÍŽ ú Ŕţ 0<ę ŔÉú ŔţČŐĹúÁO ú Ŕţ ͟ Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  Ü{ę ŔÁŃÉĹú Ŕţ ú ŔĆ GÍ3  úÍ3  úúÁO Íw Í ÍÓ ÍŽ yţ  é> ę ŔÁÉ>ę Ŕ>ęÁ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍŃ!ĐŔ*§ úaŔ*§ úúŔOúŔG>š >¸ >>ęŔÉ>ęŔę!>ęA!@}ęŔ|ęŔÍ- űÍŃúŔ=ęŔ Í3  úÍĹÉÍ-(ÍŃ>ęŔúŔć€(ěÍĹÉÍŃ>ęŔúŔć€Ę˜ÍĹÉ Í3  úÍuĘ,ÍŃúŔţÂúŔţĘ#>ę Ŕ>ęŔúŔć€(ÖÍĹÉĺŐĹúŔoúŔg #F+NxĄ<(,xą úŔęŔ͡ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔ$úŔţ(>ęŔÍŻ ÍÓ ÍŽ úQęŔ>ęŔÁŃáÉĺŐĹú Ŕţ˙(!В@§(=ůÍ3 yę Ŕ!В@y§( řÍ3 ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕ>ęŔÍG ÍÓ ÍŽ úQęŔú ŔO>˙ę ŔÍ|ÁŃáÉĺŐĹyę Ŕţ(ţ(ţ(ţ( ţ($ţ((!pÍ(!€Í !Í! Í!°Í!ŔÍÁŃáÉÍćĺĹ~î˙" ů ôÁáÉĺŐĹú Ŕ!ů ţ(q! ţ(j!H ţ(c!p ţ(\!˜ ţ(U!Á ţ(N!Ň ţ(G!ę ţ(@! ţ (9!: ţ (2!b ţ (+!Ň &ĺŐĹ!ˆ ĺŐĹ!ŔĺŐĹ!Ú ĺŐĹ!ą ĺŐĹ!aŔ˛Ŕ*§ úÁŃáÉ Przewiń Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlättern: Zeil Seit Kapt AlleDéfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Línea Página Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Línia Plana Cap. Tot ĺŐĹúŔGúŔ<¸8Í-(ÍŃ>>ę Ŕ7 ęŔ>ę Ŕ§ÁŃá§ÉĺŐĹúŔţÂO úŔţÂO úŔţ(úŔţ ÍuÍŃúŔ>ę Ŕ7 =ęŔ>ę Ŕ§ÁŃáÉĺŐĹúŔG!Đx§(~#§ ÷ô˛Ŕ*§ úÁŃá§ÉĺĹ!€6# xą řÁáÉĺŐĹy!ţ(#!@‘ţ(!€’ţ(!Ŕ“ţ(!€@y§(=ů]T! ÁÍćP* úÍćP* úÍćP* úÍćP* úÁŃáÉ> ę>ęA!  y§( ĺ>""Ŕ " úáúN"úO">ęúŔćęAÉ> ę>ęA!  y§( *GúN¸ 6*GúO¸ .Ŕ * ú>ęúŔę!úŔćęAÍŃ Í3  úÉ> ę>ęA!    ž # ÷őúŔćęAńÉĺŐĹ! Á@6# xą ř!˛Ŕ~#§(Í÷ öÁŃáÉĺĹÖ o&MD)))  0úŔţ( 8 V#F#Í' yţ őzƒ_ÁáÉĺŐĹk&)}ćđo Á ÁĹË!Ë ÁĹ{ć§(Ë8Ë=öxśw#wyśw#wÁŃáÉđ˙ˇŕ˙Íćđ@ćŕ@É>‘ŕ@É>äŕGŕHŕIÉĺŐÍć!`˜Ŕ>đ" üÍćŔ" üŃáÉĺŐ!`˜ y§(=ů> ‘W>ÍćÍ'(Í'(Í'(éőy§ ńń!`˜QÍćÍ'(Í'(Í'(éŃáÉĺĹú‚˙§(,>˙ŕO!˜`>" xą ř€>" xą ř`>" xą ř>ţŕOÁáÉĹw#< ú 6# úÁÉ!˜>"< ű! ˜"< ű!@˜6ń# úÉ!ŕ™ 6ň# ú!š>("< ű! š "< űÉ́Ĺ> ŕđđđđ/ćË7G>ŕđđđđđđđđđđ/ć°Gú€˙¨ ę˙xę€˙>0ŕú˙ÁÉţ(Ż>˙ę‚˙ÉĹ>˙ŕ$ˆ xą ű>ŕ$ÁÉőđ@ć€(đDţ‘ ôńɇ‡‡Ć€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙ióúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęh˙@ióúA˙ć ů*âű ňɇ‡‡Ć€ęj˙kóúA˙ć ů*âű ňÉ>€ęj˙k@óúA˙ć ů*âű ňÉ˙ď=ď=|˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=˙ď=˙˙ď=ď=ŕ˙ď=˙ď=ď=˙ď=ď=ď=ď=<ď=ď˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙MBFONTMonospaced @@@@@@   ŕ ŕ @ŔŔŕ``@€ @€ @ @@  `@@ @@@@@ @ @@ŕ@ @ŕ@ @`@ @@@€€ŕ     ŕ@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ@@ @ @€@ ŕŕ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕ ŕ     ŕ      @     @ŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ     @@     ŕ    @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕ`@@@@@`€€@@@ ` `@ ŕ@ ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    @@@@@@ @€€  Ŕ  @@@@@@  ŕ   Ŕ    ŕ   ŕŕ  ŕ€€ŕ  ŕ Ŕ €€€ŕ€ŕ ŕ@`@@@     ŕ    @   ŕ   @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ @@@@@@@€@@ @@€`€ŕŕŕŕŕŕŕ@ €`€ @ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ   @ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€  @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ @€@    ŔŔŕŕ`@ŕ@@ @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ@@@@@@@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕ @ ŕ  ŕ   0@@@@@@ŕ€ŕ ŕ ŕ ŕ€ŕŕ ŕ ŕ @€@ ŕ Ŕŕ€€@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`@Ŕ@@@€ŔŔŔŕ€€       @€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕ€@ @€@@@€ ŕ @@@ŕ @ŕŕ`ŕ€ ŕ @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ  @ŕ ŕ @ ŕ ŕ `€ŕ ŕ  ŕ ŕ @ŕ ŕ @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕ @ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@ŕŔ  ŕ  Ŕ @ ŕŕ  €@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ  ŕ @ ŕ  ŕ  ŕ€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€ŔŔ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€@@@@@ €€€€ @@@@@ @  ŕ ŕ @ŕ   €@ŕ ŕ @ŕ  ŕ@ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ŕ ŕ ŕ€@  ŕ @  ŕ@   ŕ   ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ ŕ€€   ŕ ŕMBFONTVariable pitch €€€€€€  PPřPřPP x ř(đ ŔČ @˜ŕ  @° Đ€€@€€€€€@€@@@@@€@ŕ@ @ŕ@@€Ŕ€ @@@€€@     @@Ŕ@@@@ŕŕ  @€€ŕŕ  `  ŕ€€  ŕ ŕ€€ŕ Ŕŕ€€ŕ  ŕŕ @@€€ŕ  ŕ  ŕŕ  ŕ ŕ€€@@€ @€@ ŔŔ€@ @€ŕ  @@@ŕ ŕŕŕ€ŕŕ  ŕ   Ŕ  Ŕ  Ŕŕ€€€€€ŕŔ     Ŕŕ€€ŕ€€ŕŕ€€ŕ€€€ŕ€€€  ŕ   ŕ   ŕ@@@@@ŕ  ŕ   Ŕ   €€€€€€ŕˆŘ¨ˆˆˆˆˆˆČ¨˜ˆˆŕ     ŕŕ  ŕ€€€ŕ    Ŕ ŕ  ŕŔ  ŕ€€ŕ ŕŕ@@@@@@      ŕ      @ˆˆˆ¨¨¨P   @      ŕ@@@ŕ @@@€ŕŔ€€€€€Ŕ€€@@@ Ŕ@@@@@Ŕ@ ŕ€@ŕ ŕ ŕ€€ŕ   ŕŕ€€€ŕ ŕ   ŕŕ ŕ€ŕ`@ŕ@@@@ŕ  ŕ ŕ€€Ŕ    €€€€€€@@@@@@€€€  Ŕ  €€€€€€€ř¨¨¨¨ŕ    @   @ŕ   Ŕ€ŕ   ` ࠀ€€ŕ€ŕ ŕ€Ŕ€€€Ŕ    ŕ    @ˆ¨¨¨P  @     ŕ ŕŕ @€ŕ @@€@@ €€€€€€€€@@ @@€P ŕŕŕŕŕŕŕ`€€`€€`ŕ     ŕ@€`@ŕ@@@@Ŕ  ¨@ŕ@@@@@@ŕ@@@ŕ@@ € @€P @ŕ€ŕ ŕ @€@ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕŕ     ŕ@€€@HHŔŔđřP ü\T @ŕ€ŕ ŕ€@ @€ @ŕ€ŕ ŕŕ     ŕ @ŕ @€ŕ @ŕ @€ŕ€€€€€€@ŕ€€ŕ@€€€ Ŕ€ŕˆpPpˆŕ  ŕ  °€€€€€€ŕ€ŕ ŕ ŕ x„´¤´„xŕ ŕ ŕ$HH$ŕ Ŕx„´¤„x@ŕ @@€ŕŕ ŕ@ŕ@ŕŔ @€ŕ@@`Ŕ@@@@€   ŕ€€ĐĐPPPPP€€Ŕ@Ŕŕ ŕ ŕ ŕ ŕH$H€€€  (8€€€°ˆ 8ŕ ŕ(č @ŕ @€ŕ€@ŕ ŕ   @ŕ ŕ  @ ŕ ŕ P ŕ ŕ  ŕ ŕ  @ŕ ŕ  @ŕ€€€€ŕŕ€€€€ŕ@ €@ŕ€ŕ€ŕŕ€€ŕ€€ŕ ŕ€€ŕ€€ŕ  ŕ€ŕ€ŕ€@ŕ@@ŕ @ŕ@@ŕ@ ŕ@@ŕ ŕ@@@ŕpHHčHHp¨ˆČ¨˜ˆ€@ŕ  ŕ@ŕ    ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕPpˆˆˆp @ řˆ˜¨Čˆř€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  @@Ŕ€ŕ ŕ€Ŕ@ Ŕ  Ŕ€€@ŕ ŕ ŕ @ŕ ŕ ŕ@ ŕ ŕ ŕP ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ ŕ@ŕ ŕ ŕ @ŕ€€€ŕŕ€€ŕ@ €@ŕ ŕ€ŕ @ŕ ŕ€ŕŕ ŕ€ŕ  ŕ ŕ€ŕ€@@@@@@€€€€€@ @@@@ @@@@@ @ p` @ŕ    €@ŕ  ŕ @ŕ   ŕ@ ŕ  ŕP ŕ  ŕ ŕ   ŕ@ŕ@ř¨¨ř@€@   ŕ @   ŕ@    ŕ    ŕ @  ŕ ŕ€€ŕ  ŕ€€   ŕ ŕPŢ c€.–cÄŠcm+ cú8u+ "KRZYŻACY" TOM II HENRYK SIENKIEWICZ Rozdział I Jurand, znalazłszy się na podwórzu zamkowym, nie wiedział zrazu, dokšd iœć, gdyż knecht, który go przeprowadził przezbramę, opuœcił go i udał się ku stajniom. Przy blankach stali wprawdzie żołdacy, to pojedynczo, to po kilku razem, ale twarze ich były tak zuchwałe, a spojrzenia tak szydercze, iż łatwo było rycerzowi odgadnšć, że mu drogi nie wskażš, a jeżeli na pytanie odpowiedzš, to chyba grubiaństwem lub zniewagš. Niektórzy œmieli się, pokazujšc go sobie palcami; inni poczęli nań znów miotać œniegiem, tak samo jak dnia wczorajszego. Lecz on, spostrzegłszy drzwi większe od innych, nad którymi wykuty był w kamieniu Chrystus na krzyżu, udał się ku nim w mniemaniu, że jeœli komtur i starszyzna znajdujš się w innej częœci zamku lub w innych izbach, to go ktoœ przecie musi z błędnej drogi nawrócić. I tak się stało. W chwili gdy Jurand zbliżyłsię do owych drzwi, obie ich potowy otworzyły się nagle i stanšł przed nimi młodzianek z wygolonš głowš jak klerycy, ale przybrany w suknię œwieckš, i zapytał: - Wyœcie, panie, Jurand ze Spychowa? - Jam jest. - Pobożny komtur rozkazał mi prowadzić was. PójdŸcie za mnš. I poczšł go wieœć przez sklepionš wielkš sień ku schodom. Przy schodach jednak zatrzymał się i obrzuciwszy Juranda oczyma, znów spytał: - Broni zaœ nie macie przy sobie żadnej? Kazano mi was obszukać. Jurand podniósł do góry oba ramiona, tak aby przewodnik mógł dobrze obejrzeć całšjego postać, i odpowiedział: - Wczoraj oddałem wszystko. Wówczas przewodnik zniżył głos i rzekł prawie szeptem: - Tedy strzeżcie się gniewem wybuchnšć, boœcie pod mocš i przemocš. - Aleć i pod wolš boskš - odpowiedział Jurand. I to rzekłszy, spojrzał uważnie naprzewodnika, a spostrzegłszy w jego twarzy coœ w rodzaju politowania i współczucia, rzekł: - Uczciwoœć patrzy ci z oczu, pachołku. Odpowieszże mi szczerze na to, o co spytam? - Spieszcie się, panie - rzekł przewodnik. - Oddadzš dziecko za mnie? A młodzieniec podniósł brwi ze zdziwieniem: - To wasze dziecko tu jest? - Córka. - Owa panna w wieży przy bramie? - Tak jest. Przyrzekli jš odesłać, jeœli im się sam oddam. Przewodnik poruszył rękš na znak, że nic nie wie, ale twarz jego wyrażała niepokój i zwštpienie. A Jurand spytał jeszcze: - Prawda-li, że strzegš jej Szomberg i Markwart? - Nie ma tych braci w zamku. Odbierzcie jš jednak, panie, nim starosta Danveld ozdrowieje. Usłyszawszy to, Jurand zadrżał, ale nie było już czasu pytać o nic więcej, gdyż doszli do sali na piętrze, w której Jurand miał stanšć przed obliczem starosty szczytnieńskiego. Pachołek, otworzywszy drzwi, cofnšł się na powrót ku schodom. Rycerz ze Spychowa wszedł i znalazł się wobszernej komnacie, bardzo ciemnej, gdyż szklane, oprawne w ołów gomółki przepuszczały niewiele œwiatła, a przy tymdzień był zimowy, chmurny. W drugim końcu komnaty palił się wprawdzie na wielkim kominie ogień, ale Ÿle wysuszone kłody mało dawały płomienia. Dopiero po niejakim czasie, gdy oczy Juranda oswoiły się ze zmrokiem, dostrzegł w głębi stół i siedzšcych za nim rycerzy, a dalej za ich plecami całš gromadę zbrojnych giermków irównie zbrojnych knechtów, między którymibłazen zamkowy trzymał na łańcuchu oswojonego niedŸwiedzia. Jurand potykał się niegdyœ z Danveldem, poczym widział go dwukrotnie na dworze księcia mazowieckiego jako posła, ale od tych terminów upłynęło kilka lat; poznał gojednak pomimo mroku natychmiast i po otyłoœci, i po twarzy, a wreszcie po tym, że siedział za stołem w poœrodku, w poręczastym krzeœle, majšc rękę ujętš w drewniane łupki, opartš na poręczy. Po prawej jego stronie siedział stary Zygfryd de Lowe z Insburka, nieubłagany wróg polskiego plemienia w ogóle, a Juranda ze Spychowa w szczególnoœci; po lewej młodsibracia Gotfryd i Rotgier. Danveld zaprosił ich umyœlnie, aby patrzyli na jego tryumf nad groŸnym wrogiem, a zarazem nacieszylisię owocami zdrady, którš na współkę uknuli i do której wykonania dopomogli. Siedzieli więc teraz wygodnie, przybrani w miękkie, z ciemnego sukna szaty, z lekkimi mieczami przy boku - radoœni, pewni siebie,spoglšdajšc na Juranda z pychš i z takš niezmiernš pogardš, którš mieli zawsze w sercach dla słabszych i zwyciężonych. Długi czas trwało milczenie, albowiem pragnęli się nasycić widokiem męża, którego przedtem po prostu się bali, a który teraz stał przed nimi ze spuszczonš na piersi głowš, przybrany w zgrzebny wór pokutniczy, z powrozem u szyi, na którym wisiała pochwa miecza. Chcieli też widocznie, by jak największa liczba ludzi widziała jego upokorzenie, gdyżprzez boczne drzwi, prowadzšce do innych izb, wchodził, kto chciał, i sala zapełniła się niemal do połowy zbrojnymi mężami. Wszyscy patrzyli z niezmiernš ciekawoœciš na Juranda, rozmawiajšc głoœno i czynišc nad nim uwagi. On zaœ, widzšc ich, nabrał właœnie otuchy, albowiem myœlał w duszy: "Gdyby Danveld nie chciał dotrzymać tego, co obiecywał, nie wzywałby tylu œwiadków". Tymczasem Danveld skinšł rękš i uciszył rozmowy, po czym dał znak jednemu z giermków, ów zaœ zbliżył się do Juranda i chwyciwszy dłoniš za powróz otaczajšcy jego szyję, przycišgnšł go o kilka kroków bliżej do stołu. A Danveld spojrzał z tryumfem po obecnychi rzekł: - Patrzcie, jako moc Zakonu zwycięża złoœći pychę. - Daj tak Bóg zawsze! - odpowiedzieli obecni. Nastała znów chwila milczenia, po której Danveld zwrócił się do jeńca: - Kšsałeœ Zakon jako pies zapieniony, przeto Bóg sprawił, że jako pies stoisz przed nami, z powrozem na szyi, wyglšdajšc łaski i zmiłowania. - Nie równaj mnie z psem, komturze - odrzekł Jurand - bo czci ujmujesz tym, którzy potykali się ze mnš i z mojej ręki polegli. Na te słowa szmer powstał między zbrojnymi Niemcami: nie wiadomo było, czyrozgniewała ich œmiałoœć odpowiedzi, czy uderzyła j ej słusznoœć. Lecz komtur nie był rad z takiego obrotu rozmowy, więc rzekł: - Patrzcie, oto tu jeszcze pluje nam w oczyhardoœciš i pychš! A Jurand wycišgnšł w górę dłonie jak człowiek, który niebiosa wzywa na œwiadki, i odrzekł, kiwajšc głowš: - Bóg widzi, że moja hardoœć została za bramš tutejszš. Bóg widzi i będzie sšdził, czy hańbišc mój stan rycerski, nie pohańbiliœcie się i sami. Jedna jest czeœć rycerska, którš każdy, kto opasan, szanować winien. Danveld zmarszczył brwi, ale w tej chwili błazen zamkowy poczšł brzškać łańcuchem, na którym trzymał niedŸwiadka, i wołał: - Kazanie! kazanie! przyjechał kaznodzieja zMazowsza! Słuchajcie! Kazanie! Po czym zwrócił się do Danvelda: - Panie! - rzekł - graf Rosenheim, gdy go dzwonnik za wczeœnie na kazanie dzwonieniem rozbudził, kazał mu zjeœć sznur dzwonniczy od węzła do węzła; ma iów kaznodzieja powróz na szyi - każcie mu go zjeœć, nim kazania dokończy. I to rzekłszy, poczšł patrzeć na komtura nieco niespokojnie, nie był bowiem pewien, czy ów rozeœmieje się, czy każe go za niewczesne odezwanie się wysmagać. Lecz bracia zakonni, gładcy, układni, a nawet i pokorni, gdy nie poczuwali się w sile, nie znali natomiast żadnej miary wobec zwyciężonych: więc Danveld nie tylko skinšłgłowš skomorochowi na znak, że na uršgowisko pozwala, lecz i sam wybuchnšł grubiaństwem tak niesłychanym, ze na twarzach kilku młodszych giermków odbiło się zdumienie. - Nie narzekaj, żeć pohańbiono - rzekł - bochoćbym cię psiarczykiem uczynił, lepszy psiarczyk zakonny niż wasz rycerz! A oœmielony błazen poczšł krzyczeć: - Przynieœ zgrzebło, wyczesz mi niedŸwiedzia, a on ci wzajem kudły łapš wyczesze! Na to tu i owdzie ozwały się œmiechy, jakiœgłos zawołał spoza pleców braci zakonnych: - Latem będziesz trzcinę na jeziorze kosił! - I raki na œcierwo łowił! - zawołał inny. Trzeci zaœ dodał: - A teraz pocznij wrony od wisielców odganiać! Nie zbraknieć tu roboty. Tak to oni szydzili ze strasznego im niegdyœJuranda. Powoli wesołoœć ogarnęła zgromadzenie. Niektórzy, wyszedłszy zza stołu, poczęli zbliżać się do jeńca, opatrywać go z bliska i mówić: "Toć jest ów dzik ze Spychowa, któremu nasz komturkły powybijał; pianę pewnie ma w pysku; rad by kogo cišł, ale nie może!" Danveld i inni bracia zakonni, którzy chcieli z poczštku dać posłuchaniu jakiœ uroczysty pozór sšdu, widzšc, że rzecz obróciła się inaczej, popodnosili się także z ław i pomieszali się z tymi, którzy zbliżyli się ku Jurandowi. Nie był wprawdzie z tego rad stary Zygfryd z Insburka, ale sam komtur mu rzekł: "Rozmarszczcie się, będzie jeszcze większa uciecha!" I poczęli także oglšdać Juranda, gdyż to była sposobnoœć rzadka, albowiem który z rycerzy lub knechtów widział go przedtem tak blisko, ten zwykle zamykał oczy potem na wieki. Więc niektórzy mówili także: "Pleczysty jest, chociaż ma kożuch pod worem; można by gogrochowinami owinšć i po jarmarkach prowadzać..." Inni zaœ jęli wołać o piwo, aby dzień stał im się jeszcze weselszy. Jakoż po chwili zadzwoniły kopiaste dzbańce, a ciemna sala wypełniła się zapachem spadajšcej spod pokryw piany. Rozweselony komtur rzekł: "Tak właœnie dobrze, niech nie myœli, że jego pohańbieniewielka rzecz!" Więc znowu zbliżali się do niego i tršcajšc go pod brodę konwiami, mówili: "Rad byœ pił, mazurski ryju!" - a niektórzy, ulewajšc na dłonie, chlustali mu w oczy, on zaœ stał między nimi, zahukany,zelżony, aż wreszcie ruszył ku staremu Zygfrydowi i widocznie czujšc, że nie wytrzyma już długo, poczšł krzyczeć tak głoœno, aby zagłuszyć gwar panujšcy w sali: - Na mękę Zbawiciela i duszne zbawienie, oddajcie mi dziecko, jakoœcie obiecali! I chciał chwycić prawš dłoń starego komtura, lecz ów odsunšł się szybko i rzekł: - Z dala niewolniku! czego chcesz? - Wypuœciłem z jeństwa Bergowa i przyszedłem sam, boœcie obiecali, że za to oddacie mi dziecko, które się tu znajduje. - Kto ci obiecywał? - spytał Danveld. - W sumieniu i wierze ty, komturze! - Œwiadków nie znajdziesz, ale za nic œwiadkowie, gdy chodzi o czeœć i słowo. - Na twojš czeœć! Na czeœć Zakonu! - zawołał Jurand. - Tedy córka będzie ci oddana! - odpowiedział Danveld. Po czym zwrócił się do obecnych i rzekł: - Wszystko, co go tu spotkało - niewinna toigraszka, nie w miarę jego występków i zbrodni. Ale żeœmy przyrzekli wrócić mu córkę, jeœli się stawi i upokorzy przed nami, tedy wiedzcie, że słowo Krzyżaka mabyć jako słowo Boże niewzruszonym i że owš dziewkę, któršœmy rozbójnikom odjęli, darujem teraz wolnoœciš, a po przykładnej pokucie za grzechy przeciw Zakonowi i jemu do domu wrócić dozwolimy. Zdziwiła niektórych taka mowa, gdyż znajšc Danvelda i jego dawne do Juranda urazy, nie spodziewali się po nim tej uczciwoœci. Więc stary Zygfryd, a z nim razem Rotgier i brat Gotfryd spoglšdali na niego, podnoszšc ze zdumienia brwi i marszczšc czoła, ów jednakże udał, że tych pytajšcych spojrzeń nie widzi, i rzekł:- Córkę ci pod strażš odeœlem, ty zaœ tu ostaniesz, póki straż nasza bezpiecznie nie wróci i póki okupu nie zapłacisz. Jurand sam był nieco zdumiony, albowiem już był stracił nadzieję, by nawet dla Danusi ofiara jego mogła się na coœ przydać, więc spojrzał na Danvelda prawie z wdzięcznoœciš i odpowiedział: - Bóg ci zapłać, komturze! - Poznaj rycerzy Chrystusa - rzekł Danveld.A na to Jurand: - Jużci z niego wszelkie miłosierdzie! Ale żem też dziecka kęs czasu nie oglšdał, pozwólże mi dziewkę obaczyć i pobłogosławić. - Ba, i nie inaczej jak wobec nas wszystkich, aby zaœ byli œwiadkowie naszejwiary i łaski. To rzekłszy, kazał przybocznemu giermkowi sprowadzić Danusię, sam zaœ zbliżył się do von Lowego, Rotgiera i Gotfryda, którzy otoczywszy go, poczęli szybkš i żywš rozmowę. - Nie przeciwię się, lubo nie takiœ miał zamiar - mówił stary Zygfryd. A goršcy, słynny z męstwa i okrucieństwa Rotgier mówił: - Jak to? nie tylko dziewkę, ale i tego diabelskiego psa wypuœcisz, aby znów kšsał? - Nie tak ci jeszcze będzie kšsał! - zawołał Gotfryd. - Ba!... zapłaci okup! - odparł niedbale Danveld. - Choćby wszystko oddał, w rok dwa razy tyle złupi. - Nie przeciwię się co do dziewki - powtórzył Zygfryd -ale na tego wilka nieraz jeszcze owieczki zakonne zapłaczš. - A nasze słowo? - spytał, uœmiechajšc się, Danveld. - Inaczej mówiłeœ... Danveld wzruszył ramionami. - Mało wam było uciechy? - spytał. - Chcecie więcej? Inni zaœ otoczyli znów Juranda i w poczuciu chwały, która z uczciwego postępku Danvelda spadła na wszystkich ludzi zakonnych, poczęli mu się chełpić do oczu: - A co, łamignacie! - mówił kapitan zamkowych łuczników -nie tak by postšpili twoi pogańscy bracia z chrzeœcijańskim naszym rycerzem! - Krew zaœ naszš toœ pijał? - A my ci za kamień chlebem... Ale Jurand nie uważał już ni na pychę, ni na pogardę, która była w ich słowach: serce miał wezbrane a rzęsy wilgotne. Myœlał, że oto za chwilę zobaczy Danusię i że zobaczy jš istotnie z ich łaski, więc spoglšdał na mówišcych prawie ze skruchš i wreszcie odrzekł: - Prawda! prawda! bywałem wam ciężki, ale... nie zdradliwy. Wtem w drugim końcu sali jakiœ głos krzyknšł nagle: "Wiodš dziewkę!" - i naraz w całej sali uczyniło się milczenie. Żołnierze rozstšpili się na obie strony, gdyż jakkolwiek żaden z nich nie widział dotšd Jurandówny, a większa ich częœć z powodu tajemniczoœci, którš Danveld otaczał swe uczynki nie wiedziała nawet nic ojej pobycie w zamku, jednakże ci, którzy wiedzieli, zdšżyli już teraz szepnšć innym o przecudnej jej urodzie. Wszystkie więc oczy skierowały się z nadzwyczajnš ciekawoœciš na drzwi, przez które miała się ukazać. Tymczasem naprzód ukazał się giermek, zanim znana wszystkim służka zakonna, ta sama, która jeŸdziła do leœnego dworca, zaniš zaœ weszła przybrana biało dziewczyna, z rozpuszczonymi włosami przewišzanymi wstšżkš na czole. I nagle w całej sali rozległ się na kształt grzmotu jeden ogromny wybuch œmiechu. Jurand, który w pierwszej chwili skoczył był ku córce, cofnšł się nagle i stał blady jak płótno, spoglšdajšc ze zdumieniem na spiczastš głowę, na sine usta i na nieprzytomne oczy niedojdy, którš mu oddawano jako Danusię. - To nie moja córka! - rzekł trwożnym głosem. - Nie twoja córka? - zawołał Danveld. - Naœwiętego Liboriusza z Padebornu! To alboœmy nie twojš zbójom odbili, albo ci jš jakiœ czarownik zmienił, bo innej nie masz w Szczytnie. Stary Zygfryd. Rotgier i Gotfryd zamienili z sobš szybkie spojrzenia, pełne największego podziwu nad przebiegłoœciš danvelda, ale żaden z nich nie miał czasu odezwać się, gdyż Juran poczšł wołać okropnym głosem: - Jest! jest w Szczytnie! Słyszałem, jako œpiewała, słyszałem głos mojego dziecka! Na to Danveld obrócił się do zebranych i rzekł spokojnie a dobitnie: - Biorę was tu obecnych na œwiadków, a szczególnie ciebie Zygfrydzie z Insburka, i was, pobożni bracia, Rotgierze i Gotfrydzie,że wedle słowa i uczynionej obietnicy oddaję tę dziewkę o której pobici przez naszbójcy powiadali, jako jest córkš Juranda ze Spychowa. Jeœli zaœ niš nie jest -nie nasza w tym wina, ale raczej wola Pana naszego, który w ten sposób chciał wydać Juranda w nasze ręce. Zygfryd i dwaj młodsi bracia skłonili głowy na znak, że słyszš i będš w potrzebie œwiadczyli. Potem znów zamienili szybkie spojrzenia - gdyż było to więcej, niż sami mogli się spodziewać: schwytać Juranda, nie oddać mu córki, a jednak pozornie dotrzymać obietnicy, któż inny by to potrafił! Lecz Jurand rzucił się na kolana i poczšł zaklinać Danvelda na wszystkie relikwie w Malborgu, a potem na prochy i głowy rodziców, by oddał mu prawdziwe jego dziecko i nie postępował jako oszust i zdrajca łamišcy przysięgi i obietnice. W głosie jego tyle było rozpaczy i prawdy, żeniektórzy poczęli się domyœlać podstępu, innym zaœ przychodziło na myœl, że może naprawdę jaki czarownik odmienił postać dziewczyny. - Bóg patrzy na twojš zdradę! - wołał Jurand. - Na rany Zbawiciela! na godzinę œmierci twojej, oddaj mi dziecko! I wstawszy z klęczek, szedł zgięty we dwoje ku Danveldowi, jakby chciał mu objšćkolana, i oczy błyszczały mu prawie szaleństwem, a głos łamał mu się na ^Î ˆŠj ľAp 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ ˆiC ř }x}`X¸ŠjP™céjc€ |"Ćc B1ú c R6˙: ?Q?) nazajutrz odkryto œlady ogromnych racic nabłocie. Mógł to być żubr albo tur, lecz Wit utrzymywał, że i Boruta, choć nosi postać ludzkš, a nawet szlacheckš, ma zamiast stóp racice, buty zaœ, w których się pokazuje między ludzi, zdejmuje dla oszczędnoœci na błotach. Maćko, zasłyszawszy, że można go sobie przejednać napitkiem, namyœlał się przez cały dzień, czyby nie było grzechem uczynić sobie złego ducha przyjacielem, i radził się nawet w tym względzie Jagienki. - Powiesiłbym na noc na płocie wołowš mecherę pełnš wina albo miodu - rzekł - i jeœliby go w nocy co wypiło, to byœmy przynajmniej wiedzieli, że kršży. - Byle mocy niebieskich przez to nie obrazićodrzekła dziewczyna - bo nam błogosławieństwo potrzebne, abyœmy Zbyszkowi szczęœliwie poratowanie dać mogli. - Toż i ja tego się boję, ale tak myœlę, że co miód, to przecie nie dusza. Duszy nie dam, a co tam dla mocy niebieskich jedna mechera miodu znaczy! Po czym zniżył głos i dodał: - Że œlachcic œlachcica, choćby największego zawalidrogę, poczęstuje, to zwykła rzecz, a ludzie gadajš, że on ci œlachcic. - Kto? - zapytała Jagienka. -Nie chcę nieczystego imienia wspominać. Jednakże tegoż wieczora zawiesił Maćko napłocie własnymi rękoma duży wołowy pęcherz, w jakich pospolicie wożono napitki- i nazajutrz okazało się, że pęcherz został do dna wypity. Wprawdzie Czech, gdy o tym opowiadano, uœmiechał się jakoœ dziwnie, ale nikt na to nie zważał, Maćko zaœ rad był w duszy, albowiem spodziewał się, że gdy przyjdzie przeprawiać się przez błota, nie zajdš przy tym jakieœ niespodziane przeszkody i wypadki. - Chybaby nieprawdę powiadali, że zna jakowšœ czeœć - mówił sobie. Przede wszystkim należało jednak zbadać, czy nie ma jakowegoœ przejœcia przez lasy.Mogło to być, albowiem tam, gdzie grunt utrwalon byt przez korzenie drzew i zaroœli, ziemia nie rozmiękała łatwo od dżdżów. Wszelako Wit, który jako miejscowy mógł najlepiej spełnić tę czynnoœć, na samš o niej wzmiankę poczšł krzyczeć: "Zabijcie, panie! nie pójdę!" Próżno mu tłumaczono, że w dzień siły nieczyste nie majš władzy. Maćko chciał sam iœć, ale skończyło się na tym, że Hiawa, któren był pachołek zuchwały i radwobec ludzi, a zwłaszcza wobec dziewczšt,puszył odwagš, wzišł za pas topór, w rękękosztur i poszedł. Poszedł do dnia i spodziewano się, że koło południa wróci, a gdy go nie było widać, poczęto się niepokoić. Próżno czeladŸ nasłuchiwała od strony lasu i po południu. Wit machał tylko rękš: "Nie wróci albo jeœliwróci, to gorze nam, to Bóg wie, czy nie z wilczš mordš, na wiłkołaka przemienion!" Słyszšc to, bali się wszyscy; sam Maćko był nieswój, Jagienka czyniła, zwracajšc się ku borowi, znaki krzyża. Anulka zaœ Sieciechówna próżno szukała co chwila na swych ubranych w spodeńki kolanach fartucha i nie znajdujšc nic, czym by mogła oczy przysłonić, przysłaniała je palcami, które wnet stawały się mokre od łez, jedna za drugš kapišcych. Jednakże w porze wieczornego udoju, właœnie gdy słońce miało zachodzić^ Czechwrócił - i nie sam, jeno z jakšœ ludzkš postaciš, którš pędził przed sobš na powrozie. Wypadli zaraz wszyscy ku niemu z okrzykami i radoœciš, ale umilkli na widokowej postaci, która była mała, kosołapa, zarosła, czarna i przybrana w skóry wilcze. - W imię Ojca i Syna, cożeœ to za bezerę sprowadził? -zawołał, ochłonšwszy, Maćko. - A co mi tam - odrzekł giermek - powiada,że człowiek i smolarz, ale czy prawda - niewiem. - Oj, nie człowiek to, nie człowiek! - ozwałsię Wit. Lecz Maćko nakazał mu milczenie, za czym jšł bacznie przypatrywać się schwytanemu i nagle rzekł: - Przeżegnaj się! duchem mi się tu przeżegnaj!... - Pochwalony Jezus Chrystus! - zawołał jeniec i przeżegnawszy się co prędzej, odetchnšł głęboko, spojrzał z większš ufnoœciš na zgromadzonych i powtórzył: - Pochwalony Jezus Chrystus! - bom ja też nie wiedział, czy-lim w krzeœcijańskich, czy w diabelskich rękach. O Jezu!... -Nie bój się. Między krzeœcijany jesteœ, którzy radzi mszy œwiętej słuchajš. Cóżeœ zacz? - Smolarz, panie, budnik. Jest nas siedmiu w budach z babami i dziećmi. - Jakoż daleko stšd? - O dziesięć stajań niespełna. - Którędyż do miasta chadzacie? - Mamy swojš drogę za Czarcim Wšdołem. - Za czarcim? Przeżegnaj no się jeszcze raz! - W imię Ojca i Syna, i Ducha Œwiętego, amen. - To dobrze. A wóz tš drogš przejdzie? - Teraz grzšsko wszędy, chociaż tam nie tak jak na goœcińcu, bo wšdołem wiater dmie i błoto suszy. Jeno do Bud bieda, ale i do Bud znajšcy bór pomału przeprowadzi. - Za skojca przeprowadzisz? ba! niechby zadwa! Smolarz podjšł się chętnie, wyprosiwszy jeszcze pół bochenka chleba, bo w lesie, chociaż głodem nie przymierali,ale chleba z dawna nie widzieli. Ułożono, żewyjadš nazajutrz rano, gdyż pod wieczór było "niedobrze". O Borucie mówił Smolarz,że okrutnie czasem "burzy" w boru, ale prostactwu krzywdy nie czyni i zazdrosnymbędšc o księstwo łęczyckie, innych diabłówpo chrustach gania. le tylko spotkać się z nim w nocy, zwłaszcza gdy człek napity. Wdzień i po trzeŸwemu nie ma przyczyny baćsię. - A wszelakoœ się bał? - rzekł Maćko. - Bo mnie ten rycerz niespodzianie chycili z mocš takš, że myœlałem, iże nie człowiek. Więc Jagienka poczęła się œmiać, że to oni wszyscy smolarza poczytali za coœ "paskudnego", a smolarz ich. Œmiała się z niš razem i Anula Sieciechówna, aż Maćko rzekł: - Jeszcze ci œlepia nie obeschły po płakaniuza Hlawš, a teraz się już szczerzysz? Więc Czech spojrzał na jej różanš twarz i widzšc, że rzęsy ma jeszcze mokre, zapytał: - Po mnieœcie płakali? - Ej, nie! - odrzekła dziewczyna -jeno się bałam, i tyła. - Przecieœcie szlachcianka, a szlachciance wstyd. Pani wasza nie taka bojšca. Cóż się wam mogło złego przygodzić w dzień i między ludŸmi? - Mnie nic, ale wam. - A powiadacie przecie, że nie po mnieœcie płakali? - Bo nie po was. - A zaœ czemu. - Ze strachu. - A teraz się nie boicie? - Nie. - A zaœ czemu. - Boœcie wrócili. Na to Czech spojrzał na niš z wdzięcznoœciš, uœmiechnšł się i rzekł: - Ba, takim sposobem możnaby do jutra gadać. Okrutnieœcie chytrzy. Alejš było prędzej o wszystko inne niż o chytroœć posšdzić i Hlawa, który sam był pachołek przebiegły, rozumiał to dobrze. Rozumiał również, że dziewczyna lgnie do niego z każdym dniem więcej. Sam on miłował Jagienkę, ale tak jako poddany miłuje córkę króla, więc z pokorš i czciš największš, a bez żadnej nadziei. Tymczasem podróż zbliżała go z Sieciechównš. W czasie pochodów stary Maćko jechał zwykle w pierwszš parę z Jagienkš, a on z Anulš, że zaœ chłop był jak tur, a krew miał jak ukrop, więc gdy w czasie drogi spoglšdał w jej jasne oczki, na płowe kosmyki włosów, które nie chciały trzymaćsię pod pštlikiem, na całš postać smukłš a urodziwš, a zwłaszcza na cudne, jakby utoczone nogi, obejmujšce wronego podjezdka, to ciarki przechodziły go od stóp do głów. Nie mógł też się wstrzymać od coraz częstszego i coraz bardziej łakomego spoglšdania na te wszystkie doskonałoœci i mimo woli myœlał, że gdyby diabeł zmienił się w takiego pachołka, to łatwo zdołałby go przywieœć na pokuszenie. A był to przy tym słodki jak miód pacholiczek, zarazem tak posłuszny, że tylko w oczy patrzył, i wesoły jak wróbel na dachu. Czasem dziwne myœli przychodziły Czechowi do głowy, i raz, gdyprzyzostali z Anulš nieco w tyle, przy jucznych koniach, zwrócił się nagle do niej i rzekł: - Wiecie? tak tu wedle was jadę jako wilk wedle jagnięcia. A jej aż białe zšbki rozbłysły wraz od szczerego œmiechu. - Chcielibyœcie mnie zjeœć? - zapytała. - Ba! z kosteczkami! I spojrzał na niš takim wzrokiem, że spłonęła pod nim, po czym zapadło między nimi milczenie i tylko serca biły im mocno, jemu z żšdzy, jej z jakiejœ słodkiej, odurzajšcej bojaŸni. Lecz poczštkowo żšdza przemagała w Czechu całkiem nad tkliwoœciš i mówišc, iż patrzy na Anulkę jak wilk na jagnię, mówił prawdę. Dopiero tego wieczora, w którym ujrzał jej mokre od łez policzki i rzęsy, zmiękło w nim serce. Wydała mu się dobra i jakaœ bliska, i jakaœ swoja, że zaœ i sam miał naturę uczciwš, a zarazem rycerskš, nie tylko więc nie wzbił się w pychę i nie zhardział na widok tych słodkich łez, ale stał się nieœmielszy i więcej na niš uważajšcy. Opuœciła go dawna niefrasobliwoœć w mowie i choć jeszcze trochę dworował przy wieczerzy z bojaŸliwoœci dziewczyny, ale już inaczej, i przy tym służył jej tak, jak rycerski giermek obowišzany był służyć szlachciance. Stary Maćko, pomimo iż głównie myœlał o jutrzejszej przeprawie i dalszej podróży, spostrzegł to jednak, ale pochwalił go tylko za górne obyczaje, których jak mówił, musiał przy Zbyszku nadworze mazowieckim nabrać. Po czym, zwróciwszy się do Jagienki, dodał: - Hej! Zbyszko!... Ten ci się choć i u króla znajdzie! Ale po owej służbie przy wieczerzy, gdy przyszło rozchodzić się na noc, Hiawa po ucałowaniu ręki Jagienki podniósł z kolei do ust i dłoń Sieciechówny,przy czym rzekł: - Wy się nie tylko o mnie nie bójcie, ale i przy mnie niczego się nie bójcie, boja was nikomu nie dam. Po czym mężczyŸni pokładli się w przodowej izbie, zaœ Ja-gienka z Anulš w alkierzu na jednym, ale szerokim i dobrze wymoszczonym tapczanie. Obie nie mogły jakoœ prędko zasnšć, a zwłaszcza Sieciechówna kręciła się co chwila na drelichowym gieŸle, więc po niejakim czasieJagienka, przysunęła do niej głowę i poczęła szeptać: - Anula? - A co? - Bo... mi się tak zdaje, że ty okrutnie nawidzisz tego Czecha... Jakoże? Ale pytanie pozostało bez odpowiedzi, więc Jagienka znów poczęła szeptać: - Przecie ja to rozumiem... Powiadaj... Sieciechówna nie odpowiedziała i teraz, tylko przywarta ustami do policzka swej pani i poczęła jš raz po razu całować. A biednej Jagience również raz po razu westchnienia jęły podnosić pierœ dziewczęcš. - Oj, rozumiem, rozumiem! - szepnęła tak cicho, że Anula zaledwie mogła ułowić uchem jej słowa. Rozdział XI Nazajutrz po nocy mglistej, miękkiej przyszedł dzień wietrzny, chwilami jasny, chwilami z powodu chmur, które gnane wiatrem cwałowały stadami po niebie - posępny. Maćko kazał poruszać tabor równo z brzaskiem. Smolarz, który podjšł się przewodniczyć do Bud, twierdził, że konie wszędy przejdš, ale wozy miejscami trzeba będzie rozbierać i przenosić je częœciowo, również jak i łuby z odzieżš i zapasami żywnoœci. Nie mogło to przyjœć bez wysiłku i mitręgi, ale hartowni i przywykli do trudu ludzie woleli trud największy niż gnuœny wypoczynek w pustejkarczmie, z ochotš więc ruszyli w drogę. Nawet i bojaŸliwy Wit, oœmielony słowy i obecnoœciš smolarza, nie okazywał przestrachu. Zaraz za karczmš weszli w wysokopienny, niepodszyty bór, w którym przy zręcznym prowadzeniu koni można się było, nawet nierozbierajšc wozów, między chojarami wykręcić. Wicher chwilami ustawał, chwilami zrywał się z mocš niesłychanš, uderzał jakby olbrzymimi skrzydłami w konary gonnych sosen, przeginał je, wykręcał, wywijał nimi niby œmigłami wiatraka, łamał; bór gišł się pod tym rozpętanym tchnieniem i nawet w przerwach między jednym a drugim uderzeniem nie przestawał huczeć i grzmieć jakby z gniewu na owš napaœć i przemoc. Kiedy niekiedy chmury przesłaniały całkiem blask dzienny; siekło dżdżem pomieszanym ze œnieżnymi krupami i czyniło się tak ciemno, jakby nastawała wieczorna pomroka. Wit tracił wówczas znowu ducha i wołał, iż to "złe zawzięło się i przeszkadza", ale nikt go nie słuchał,nawet trwożliwa Anula nie brała do serca jego słów, zwłaszcza że Czech był tak blisko, iż mogła strzemieniem tršcić o jegostrzemię, patrzał zaœ przed się tak zuchwale, jakby samego diabła chciał wyzwać na rękę. Za borem wysokopiennym zaczynał się podszyty, a potem gšszcz, przez który nie można było przejechać. Tu musieli rozebraćwozy, ale uczynili to sprawnie i w mgnieniu oka. Koła, dyszle i przodki przenieœli krzepcy pachołkowie na barkach, a także toboły i zapasy żywnoœci. Było takiej złej drogi trzy stajania, jednakże zaledwie pod wieczór stanęli w Budach, gdzie smolarze przyjęli ich goœcinnie i zapewnili, że Czarcim Wšdołem, a œciœlej bioršc, wzdłużniego, można było dostać się do miasta. Ludzie ci, zżyci z puszczš, rzadko widywalichleb i mškę, ale nie przymierali głodem, gdyż wszelkich wędlin, a zwłaszcza wędzonych piskorzów, od których roiły się wszystkie błota, mieli w bród. Częstowali też nimi hojnie, wycišgajšc w zamian łakome ręce po placki. Były między nimi niewiasty i dzieci, wszystko czarne od smolistego dymu, a był także i jeden stary chłop, przeszło stuletni, który pamiętał rzeŸ Łęczycy dokonanš w 1331 roku i zupełne zburzenie miasta przez Krzyżaków.Maćko, Czech i dwie dziewczyny, jakkolwieksłyszeli takie samo niemal opowiadanie przeora w Sieradzu, słuchali ciekawie i tego dziada, który siedzšc przy ognisku i grzebišc w nim, zdawał się odgrzebywać zarazem straszne wspomnienia swej młodoœci. Tak! w Łęczycy, równie jak w Sieradzu, nie oszczędzono nawet koœciołówiksięży, a krew starców, niewiast i dzieci spłynęła po nożach zdobywców. Krzyżacy, wiecznie Krzyżacy! Myœli Maćka i Jagienki ulatywały ustawicznie ku Zbyszkowi, który przebywał właœnie jakoby w paszczy wilczej, wœród wrażego plemienia nie znajšcego ni litoœci, ni praw goœcinnych. Sieciechównie mdlało także serce, nie była bowiem pewna, czy w gonitwie za opatem nie przyjdzie im aż między tych okrutnych ludzi zajechać... Lecz stary poczšł następnie opowiadać o bitwie pod Płowcami która zakończyła najazd krzyżacki, a w której on brał udział z cepem żelaznym w ręku jako pacholik w piechocie wystawionej przez gminę kmiecš. W tej to bitwie wyginšł przecie cały niemal ród Gradów, więc Maćko znał dobrze wszelkie jej szczegóły,a jednak słuchał i teraz jak nowiny opowiadania o strasznym pogromie Niemców, gdy jak łan pod wichrem położylisię pod mieczami rycerstwa polskiego i króla Łokietka potęgš... - Ha! Jużci pamiętam - mówił dziad. - Naszlitę ziemię, popalili grody i zamki, ba! dzieci w kolebkach rzezali, ale im przyszło na czarny koniec. Hej! godna ci była bitwa. Ano! co przymknę oczy, to ono pole widzę... I przymknšł oczy, i umilkł, z lekka tylko węgle we watrze poruszał, póki Jagienka, nie mogšc się dalszego opowiadania doczekać, nie spytała: - Jakoż to było? - Jakoż to było? - powtórzył dziad. - Pole pamiętam, jakobym tera patrzył: były chruœniaki i w prawo młaka, i szmat rżyska jakoby poletko niewielgie. Ale po bitwie me było widać ni chruœniaków, ni młaki, ni rżyska, jeno żelaziwo wszędy, miecze, topory, dzidy i zbroje piękne, jednana drugiej, jakoby kto całš œwiętš ziemię nimi przykrył... Nigdy ja tyła pobitego narodu na kupie nie widział i tyla krwi ludzkiej płynšcej... Pokrzepiło się znowu tym wspomnieniem Maćkowe serce, więc rzekł: - Prawda! Pan Jezus miłosierny! Ogarnęli oni wówczas to Królestwo jako pożoga alibozaraza. Nie tylko Sieradz i Łęczycę, ale i wiele innych miast napsowali. l co? Jest nasz naród okrutnie żywięcy i moc w sobie też ma niepożytš. Choć ta i chycisz go, krzyżacki psubracie, za grzdykę, zdławić go nie podolisz, jeszcze ci zęby wybije... Bojeno patrzcie: król Kazimierz i Sieradz, i Łęczycę tak zacnie odbudował, że lepsze sš, niż były, i zjazdy się w nich po staremu odprawujš, a Krzyżaków, jak ci sprali pod Płowcami, tak tam lezš i gnijš. Daj Bóg zawdy taki koniec! Stary chłop, słyszšc te słowa, poczšł z poczštku kiwać głowš na znak przytakiwania, lecz w końcu rzekł; - Ponoœ nie leżš i nie gnijš. Kazał król nam piechocie po bitwie rowy kopać, i chłopy też przyszli z okolicy pomagać w robocie, aże łopaty warczały. Poukładaliœmy potem Miemców w rowach i przysypali na porzšdek, by się z nich jakoweœ choróbska nie wylęgły, ale oni tam nie ostali. - Jak to nie ostali? Cóż im się przygodziło? - Ja tam tego nie widział, jeno rzekę, jako ludzie potem prawili. Nastała po bitwie wieja sroga, która trwała bez dwanaœcie niedziel, ale tylko nocami. W dzień słonko œwieciło jako się patrzy, a w nocy wiater bez mała włosów ze łba nie zdzierał. To cidiabły całymi chmarami kotłowały się we Ap 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż@PPc A Jc BęÎc C¸-Çc D<í wichurze, każden z widłami, i co który nadleciał, to siup widłami w ziemię i Krzyżaka se wydobył, a potem do piekła poniósł. Słyszeli we Płowcach ludziska harmider taki, jakby psi stadami wyli, ale tego nie mogli wyrozumieć, czy to Miemcy wyli ze strachu a zaœ żałoœci, czyli też diabły z wesela. Było tego, póki księża rowów nie poœwięcili i póki ziem na Nowy Rok nie zamarzła tak, że i widły nie brały.Tu umilkł i po chwili dodał: - Ale daj Bóg, panie rycerzu, taki koniec, jakoœcie mówili, bo chociaż ja tego nie dożyjem, ale tacy pachołeckowie, jako ci dwaj, dożyjš i nie będš tego widzieli, na co oczy moje patrzyły. To rzekłszy, poczšł przyglšdać się to Jagience, to Sieciechównie i dziwić się ich cudnym twarzom, i głowš kręcić. - Nikiej mak we zbożu - rzekł. - Takich ja jeszcze nie widział. W podobny sposób przegwarzyli częœć nocy, potem pokładli się spać w budach na mchach miękkich jak puch, ciepłymi skórami pokrytych, a gdy sen mocny pokrzepił ich członki, ruszyli nazajutrz dobrze już za widna dalej. Droga wzdłuż wšdołu nie była wprawdzie zbyt łatwa, ale też i nietrudna, tak że jeszcze przed zachodem słońca ujrzeli zamek łęczycki. Miasto było na nowo z popiołów wzniesione, w częœci z czerwonej cegły, a nawet i z kamienia. Mury miało wysokie, wieżami bronne, koœcioły jeszcze od sieradzkich wspanialsze. U dominikanów łatwo zasięgnęli wieœci o opacie. Był, mówił, że mu lepiej, radował się nadziejš, że całkiem ozdrowieje, i przed kilku dniamiwyruszył w dalszš drogę. Maćkowi nie chodziło już zbytnio o doœcignięcie go w drodze, gdyż postanowił już wieŸć obie dziewki aż do Płocka, gdzie i tak byłby je opat zawiózł, ale że mu pilno było do Zbyszka, więc zakłopotał się srodze innš nowinš: że już po opatowym wyjeŸdzie rzeki tak wezbrały, iż całkiem nie można było jechać dalej. Dominikanie, widzšc rycerza ze znacznym pocztem, któren, jak mówił, do księcia Ziemowita jechał, przyjęli i podejmowali ich goœcinnie, a nawet opatrzyli Maćka na drogę drewnianš,oliwnš tabliczkš, na której wypisana była po łacinie modlitwa do anioła Rafała, patrona podróżnych. Przez dwa tygodnie trwał przymusowy pobyt w Łęczycy, przy czym jeden z giermków zamkowego starosty odkrył, że pachołkowie przejezdnego rycerza byli dziewczynami, i z miejsca zakochał się na umór w Jagience. Czech chciał go zaraz pozywać za to na udeptanš ziemię, ale że stało się to wigiliš wyjazdu, więc Maćko odradzał mu ten postępek. Gdy wyruszyli w dalszš ku Płockowi drogę, wiatr osuszył nieco goœcińce, bo jakkolwiek przychodziły dżdże częste, ale jak zwykle wiosnš trwały krótko. Były też ciepłe i duże, albowiem wiosna nastšpiła zupełna. Na polach œwieciły w bruzdach jasne pasy wody, od zagonów dolatywał z powiewem mocny zapach mokrej ziemi. Bagna pokryły się kaczeńcem, w lasach zakwitły przylaszczki - i piegże podnosiły między gałęziami œwiergot radosny. W serca podróżnych wstšpiła też nowa ochotai nadzieja, zwłaszcza że jechało im się dobrze i że po szesnastu dniach podróży stanęli u bram Płocka. Ale przyjechali w nocy, gdy bramy grodu były już zamknięte, więc musieli nocować utkacza za murami. Dziewczyny, poszedłszy spać póŸno, pospały się po trudach i niewygodach długiej podróży kamiennym snem. Maćko, którego żaden trud nie mógł obalić, nie chciał ich budzić, ale sam równoz otwarciem bram poszedł do miasta, łatwo odnalazł katedrę i dom biskupi, w którym pierwszš nowinš, którš usłyszał, była wiadomoœć, że opat zmarł przed tygodniem. Zmarł przed tygodniem, ale wedle ówczesnego zwyczaju odprawiano msze przy trumnie i stypy żałobne od dni szeœciu, pogrzeb zaœ miał nastšpić dziœ dopiero, a po nim wspominki i stypa ostatnia dla uczczenia pamięci zmarłego. Maćko od wielkiego frasunku nawet się nie rozglšdał po mieœcie, które zresztš znał nieco z tych czasów, gdy jeŸdził z listem księżny Aleksandry do mistrza - tylko wracał co prędzej do domu tkacza za murami i po drodze mówił sobie: - Ha, zmarło mu się i wieczny odpoczynek! Nie masz na to rady we œwiecie, ale co ja teraz z tymi dziewkami zrobię? I poczšł się nad tym zastanawiać, czyby jelepiej u księżny Aleksandry zostawić, czy u księżny Anny Danuty, czy może do SpychowawieŸć. Bo nieraz przychodziło mu do głowyw czasie tej drogi, że gdyby się pokazało, iż Danuœka nie żyje, to nie wadziłoby, by Jagienka była blisko Zbyszka. Nie wštpił, że Zbyszko długo będzie tamtej, nad wszystkie inne umiłowanej, żałował i długo po niej płakał, ale nie wštpił też, żetaka dziewczyna, tuż pod bokiem, zrobi swoje. Pamiętał, jak chłopaka, chociaż serce rwało mu się hen za bory i lasy na Mazowsze, cišgoty jednak brały przy Jagience. Z tych powodów i wierzšc przy tym głęboko, że Danuœka przepadła, myœlałnieraz, by na wypadek œmierci opata nie odsyłać nigdzie Jagienki. Ale że był nieco łapczywy na ziemskie dobro, więc chodziłomu i o majętnoœć po opacie. Opat gniewał się wprawdzie na nich i zapowiadał, że nic im nie zostawi, ale nuż ogarnęła go skrucha przed œmierciš? Że zapisał coœ Jagience, to było pewne, bo nieraz odzywał się z tym w Zgorzelicach, więc przez Jagienkę mogłoby to i tak nie minšć Zbyszka. Chwilami brała też Maćka ochota zostać w Płocku, dowiedzieć się jak i co, i zajšć się tš sprawš, ale wnet pokonywał wsobie takie myœli. "Ja tu będę - myœlał - o majętnoœć zabiegał, a mój chłopaczysko może tam do mnie z jakowego krzyżackiegopodziemia ręce wycišga i ratunku ode mnie czeka". Była wprawdzie jedna rada: zostawić Jagienkę pod opiekš księżny i biskupa z proœbš, by jej nie dali skrzywdzić, jeœli jej opat co zostawił. Ale rada ta nie całkiem podobała się Maćkowi. "Dziewczyna ma i tak - mówił sobie - wianozacne, jeœli zaœ i po opacie odziedziczy, weŸmie jš który Mazur, jak Bóg na niebie, a ona też długo nie wytrzyma, bo to jeszcze i nieboszczyk Zych powiadał, że już wtedy jako po węglach chodziła". I zlškł się tej myœli stary rycerz, gdyż pomyœlał, że w takim razie i Danusia, i Jagienka mogłyby Zbyszka ominšć, tego zaœnie chciał za nic na œwiecie. - Którš mu Bóg przeznaczył, tę niech ma, ale jednš musi mieć. Postanowił też w końcu przede wszystkim ratować Zbyszka, a Jagienkę, jeœli trzeba będzie się z niš rozstać, zostawić albo w Spychowie, albo uksiężny Danuty, nie zaœ tu w Płocku, gdzie dwór był nierównie œwietniejszy i pięknych rycerzy na nim niemało. Obarczon tymi myœlami, szedł wartkim krokiem ku domowi tkacza, aby Jagience opatowš œmierć oznajmić, w duchu zaœ obiecywał sobie, że jej tego od razu nie powie, gdyż niespodziana a zła wieœć łatwodech by w dziewce zaprzeć i niepłodnš jš potem uczynić mogła. Przybywszy do domu,zastał już obie ubrane, nawet przystrojonei wesołe jak gajówki, więc siadłszy na zydlu, zawołał na tkackich czeladników, bymu misę grzanego piwa przynieœli, po czym nachmurzywszy surowe i bez tego oblicze, rzekł: - Słyszysz, jako w mieœcie dzwoniš? Zgadnijże, dlaczego dzwoniš, boć przecie nie niedziela, a jutrznię przespałaœ. Chciałabyœ widzieć opata? - Pewnie, żebym chciała - rzekła Jagienka. -No, to tak go zobaczysz jak króla Ćwieka. - Zaœby pojechał gdzie dalej? - Jużci, że pojechał. A to nie słyszysz, że dzwoniš? - Pomer? - zawołała Jagienka. - Zmów wieczny odpoczynek. Więc natychmiast uklękły obie z Sieciechównš i poczęły mówić wieczny odpoczynek dŸwięcznymi jak dzwonki głosami. Po czym łzy ciurkiem jęły płynšć po twarzy Jagienki, bo bardzo kochała opata, który choć zapalczywy z ludŸmi, krzywdy nie wyrzšdził nikomu, a dobro oburękoma czynił, jš zaœ, która była jego chrzeœniaczkš, miłował jak córkę rodzonš.Maćko, wspomniawszy, że to był jego i Zbyszków krewny, wzruszył się także i nieco zapłakał, a dopiero gdy im częœć boleœci łzami spłynęła, zabrał Czecha i obie dziewczyny na pogrzeb do koœcioła. Pogrzeb był wspaniały. Prowadził kondukt sam biskup Jakub z Kurdwanowa, byli wszyscy księża i wszyscy mnisi w Płocku konwenty majšcy, bito we wszystkie dzwony, mówiono mowy, których nikt próczduchownych nie rozumiał, boje mówiono po łacinie, po czym wrócili duchowni i œwieccyna ucztę obfitš do biskupa. Poszedł na niš Maćko, wzišwszy ze sobš dwóch pacholików, gdyż jako krewny zmarłego i znajomek biskupa miał wszelkieprawo. Biskup też przyjšł go jako krewnego nieboszczyka chę-tliwie i z odznaczeniem, lecz zaraz przy przywitaniu rzekł mu: - Sš tu jakoweœ bory dla was Gradów z Bogdańca zapisane, ale co ostaje, a na klasztory i na opactwo nie idzie, to ma być krzeœniaczki jego, niejakiej Jagienki ze Zgorzelic. Maćko, który się niewiele spodziewał, rad był i z borów, biskup zaœ nie zauważył, żejeden z pacholików starego rycerza podniósł na wzmiankę o Jagience ze Zgorzelic zroszone i modre jak chabry oczyw górę i rzekł: - Bóg mu zapłać, ale wolałabym, by żył. Więc Maćko zwrócił się i rzekł gniewnie: - Cichaj, bo wstydu sobie narobisz. Lecz nagle urwał, w oczach błysnęło mu zdumienie, po czym twarz uczyniła mu się sroga i wilcza, gdyż opodal od siebie, obok drzwi, przez które wchodziła właœnie księżna Aleksandra, ujrzał zgiętego w dworskiej, układnej postawie Kunona Lich-tensteina, tego samego, przez którego omal nie zginšł Zbyszko w Krakowie. Jagienka w życiu nie widziała takiego Maćka: oblicze miał skurczone jak paszcza złego psa, spod wšsów błysnęły mu zęby, w jednej chwili okręcił na sobie pas i ruszył ku znienawidzonemu Krzyżakowi. Lecz w pół drogi zatrzymał się i poczšł wodzić szerokš dłoniš no włosach. Przypomniał sobie w porę, że Lichtenstein może być na dworze płockim tylko albo goœciem, albo co prawdopodobniej, posłem iże gdyby chciał, nie pytajšc o nic, bić w niego, postšpiłby właœnie tak samo jak Zbyszko na drodze z Tyńca. Więc majšc więcej rozumu i doœwiadczenia od Zbyszka, pohamował się, odkręcił na powrót pas, wypogodził oblicze, poczekał, a następnie gdy księżna po przywitaniu się z Lichtensteinem poczęła rozmawiać z księdzem Jakubem z Kurdwanowa, zbliżył się do niej i skłoniwszy się głęboko, przypomniał jej, co zacz jest i że za swš dobrodziejkę jš poczytuje z przyczyny owego listu, którym go swego czasu opatrzyła. Księżna zaledwie pamiętała jego twarz, ale przypomniała sobie z łatwoœciš i list, i całš sprawę. Było jej także wiadomym to, co stało się na sšsiednim dworze mazowieckim; słyszała o Jurandzie, o uwięzieniu jego córki, o małżeństwie Zbyszka i o œmiertelnym jego pojedynku z Rotgierem. Wszystko to zaciekawiało jš niezmiernie, tak jak jakaœ opowieœć rycerska lub jedna z takich pieœni, jakie wygłaszali u Niemców minstrele, a na Mazowszu gšdkowie. Krzyżacy nie byli jej wprawdzie tak nienawistni jak żonie Janusza, Annie Danucie, zwłaszcza że chcšc jš sobie zjednać, przesadzali się dla niej w hołdach, pochlebstwach i obsypywalijš hojnie darami; lecz w tym razie serce jej było po stronie kochanków. Gotowa im była pomóc - i przy tym cieszyło jš, iż ma przed sobš człowieka, który mógł jej najdokładniej przebieg zdarzeń opowiedzieć. Maćko zaœ, który przedtem już postanowił uzyskać jakimkolwiek sposobem opiekę i protekcję wpływowej księżny, widzšc, z jakim słucha zajęciem, chętnie prawił jej onieszczęsnych losach Zbyszka i Danuœki i prawie do łez jš wzruszył, a to tym bardziej że sam niedolę bratanka lepiej niż ktokolwiek odczuwał i z całej duszy nad niš ubolewał. - Nic rzewliwszego w życiu nie słyszałam - rzekła wreszcie księżna. - A największa żałoœć chwyta mnie wskróœ tej przyczyny, że on już tę dzieweczkę zaœlubił, już ci była jego, a żadnej szczęœliwoœci nie zaznał. Wszelako - wiecie-li na pewno, że nie zaznał? - Hej, mocny Boże! - odparł Maćko - żeby choć był zaznał, ale on jš zaœlubił, obłożnie chorym będšc, wieczorem, a o œwitaniu już jš wzięli! - I myœlicie, że Krzyżacy? Bo u nas powiadali o zbójach, którzy Krzyżaków zwiedli, innš dziewkę im oddajšc. Mówili teżo Jurandowym pisaniu. - To już nie ludzkie sšdy rozstrzygnęły, jeno boski. Wielki to był, prawiš, rycerz ten Rotgier, który najtęższych zwyciężał, aprzecież z ręki dzieciucha poległ. - No, taki to i dzieciuch - rzekła, uœmiechajšc się, księżna -co mu przezpieczniej w drogę nie włazić. Krzywdajest - prawda! I słusznie się krzywdujecie,a jednako z tamtych czterech trzech już nie żywie, a ten stary, który ostał, ledwie także, jako słyszałam, wydarł się œmierci.- A Danuœka? a Jurand? - odrzekł Maćko - gdzież oni sš? Bóg też wie, czy i ze Zbyszkiem co złego się nie stało, któren doMalborga pojechał. - Wiem, ale Krzyżacy nie całkiem tacy psubraci, jako myœlicie. W Malborgu przy boku mistrza i jego brata Ulryka, który jestczłowiek rycerski, nic się złego bratankowi waszemu stać nie mogło, który przecie miał pewnikiem i listy od księcia Janusza. Chyba że tam jakiego rycerza pozwał i poległ, bo w Malborgu siła zawsze najsławniejszych rycerzy ze wszystkich stron œwiata przebywa. - Ej, nie bardzo już się tam tego boję - rzekł stary rycerz. -Byle go do podziemia nie zamknęli, byle zdradš nie ubili i byle jakoweœ żelaziwo miał w garœci - to nie bardzo się boję. Raz tylko znalazł się od niego tęższy, któren go w szrankach rozcišgnšł, a to właœnie ksišżę mazowieckiHenryk, ten, co był tu biskupem i co się w gładkiej Ryngalle rozmiłował. Ale Zbyszko zgoła był wówczas pacholęciem. Przy tym jednego byłby on tylko jako amen w pacierzu pozwał, tego, któremu i ja œlubowałem, a któren tu jest. To rzekłszy, pokazał oczyma na Lichtensteina, który z wojewodš płockim rozmawiał. Lecz księżna zmarszczyła brwi i rzekła surowym, oschłym głosem, którym zawszemówiła, gdy gniew poczynał jš chwytać: - Œlubowaliœcie mu czy nie œlubowali, a to pamiętajcie, że on u nas w goœcinie; kto naszym goœciem chce być, powinien obyczajnoœci przestrzegać. - Wiem, miłoœciwa pani - odrzekł Maćko. - Toćżem już okręcił pas i do niegom szedł, alem się pohamował, pomyœlawszy, że może posłuje. - Bo i posłuje. A człek jest między swymi znaczny, na którego radach sam mistrz siła polega i nie byle czego mu odmówi. Bógto może zdarzył, że go w Malborgu podczas bytnoœci waszego bratanka nie było, ile że Lichtensteina, choć z zacnego rodu idzie, powiadajš zawziętym i mœciwym.Poznałże was? - Nie bardzo mógł poznać, bo mię mało widział. Na drodze tynieckiej byliœmy w hełmach, a potem raz tylko byłem u niego w Zbyszkowej sprawie, ale wieczorem, gdyż było pilno, i raz widzieliœmy się w sšdzie. Zmieniłem się na gębie od tego czasu i broda znacznie mi posędzielała. Uważałem też teraz, że patrzył na mnie, ale widać jeno dlatego, że przydłużej z miłoœciwš paniš rozmawiam, gdyż potem oczy całkiem spokojnie w innš stronę obrócił. Zbyszka toby był poznał - ale mniezabaczył, a o moim œlubowaniu może i nie słyszał, majšc o lepszych do myœlenia. - Jak to o lepszych? - Bo jemu pono œlubowali i Zawisza z Garbowa, i Powała z Taczewa, i Marcin z Wrocimowic, i Paszko Złodziej, i Lis z Targowiska. Każdy z nich, miłoœciwa pani, idziesięciu takim by poradził, a cóż dopiero,że ich kupa! Lepiej jemu się było nie rodzić, niżeli jeden takowy miecz mieć nad głowš. A ja nie tylko mu o œlubowaniu nie wspomnę, ale jeszcze w pouchwałoœć się wejœć z nim postaram. - Czemu zaœ tak? A twarz Maćka stała się naraz chytra, do głowy starego lisa podobna. - Żeby mi jakowe pismo dał, za którym mógłbym przezpiecznie po krajach krzyżackich jeŸdzić i Zbyszkowi w razie potrzeby dać poratowanie. - Zali to godne czci rycerskiej? - zapytała z uœmiechem księżna. - Godne - odrzekł stanowczym głosem Maćko. - Gdybym na ten przykład w bitwie z tyłu na niego natarł, a nie zawołał, by się obrócił, jużci bym hańbę na się œcišgnšł, ale czasu pokoju rozumem na haknieprzyjaciela przywieœć - tego się żaden prawy rycerz nie zasroma. - To was poznajomię - odrzekła księżna. I skinšwszy na Lichtensteina, poznajomiła z nim Maćka, pomyœlawszy, że choćby go Lichtenstein poznał, to i tak nie stałoby sięnic wielkiego. Lecz Lichtenstein nie poznał go, albowiem istotnie na drodze tynieckiej widział go w hełmie, a potem raz tylko jeden z nim rozmawiał, i to wieczorem, gdy Maćko przychodził do niego prosić go o owały się we Ap 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żEPý c FM(c Gubc H×,=c I;W odpuszczenie Zbyszkowej winy. Skłonił się jednak doœć dumnie, dopiero ujrzawszy za rycerzem dwóch cudnych, bogato ubranych pachołków, pomyœlał, że nie byle kto takich mieć może, i twarz rozjaœniła mu się nieco, jakkolwiek nie przestał wydymać dumnie ust, co czynił zawsze, jeœli nie z panujšcym miał do czynienia. A księżna rzekła, ukazujšc Maćka: - Jedzie ten rycerz do Malborga i ja sama polecam go łasce wielkiego mistrza, ale on posłyszawszy o zachowaniu, jakie w Zakonie macie, pragnšłby i od was mieć pismo. To rzekłszy, odeszła do biskupa, Lichtenstein zaœ utkwił w Maćku swe zimne, stalowe oczy i zapytał: - Jakiż powód skłania was, panie, do odwiedzenia naszej pobożnej i skromnej stolicy? - Uczciwy powód i pobożny powód - odrzekł, wznoszšc Ÿrenice, Maćko. - Gdybyć było inaczej, nie uręczałaby za mnšmiłoœciwa księżna. Ale prócz œlubów pobożnych, chciałbym też i mistrza waszego poznać, któren pokój na ziemi czyni, a jest najsławniejszym na œwiecie rycerzem. - Za kogo księżna miłoœciwa, pani nasza i dobrodziejka uręcza, ten nie będzie narzekał na naszš ubogš goœcinnoœć; wszelako co do mistrza trudno będziecie gomogli obaczyć, bo przed miesišcem już do Gdańska wyjechał, a stamtšd miał do Królewca i dalej ku granicy ruszyć, gdyż choć miłoœnik pokoju, musi przecie od zdradzieckich Witoldowych zapędów dziedziny zakonnej bronić. Usłyszawszy to, Maćko zafrasował się takwidocznie, że Lichtenstein, przed którego oczyma nic nie mogło się ukryć, rzekł: - Widzę, że równš mieliœcie chęć poznać wielkiego mistrza, jak dopełnić œlubów zakonnych. - Miałem ci jš, miałem! - odrzekł prędko Maćko. - Więc to już wojna z Witoldem o ŻmujdŸ, pewna? - Sam jš rozpoczšł, podajšc wbrew przysięgom pomoc buntownikom. Nastała chwila milczenia. - Ha! niech ta Bóg szczęœci Zakonowi, jak nato zasługuje! - rzekł wreszcie Maćko. - Nie mogę mistrza poznać, to choć œlubów dopełnię. Lecz wbrew tym słowom sam nie wiedział,co ma na razie poczšć, i z uczuciem ogromnego strapienia zadawał sobie w duszy pytanie: "Gdzie ja mam teraz Zbyszka szukać i gdziego odnajdę?" Łatwo było przewidzieć, że jeœli mistrz opuœcił Malborg i udał się na wojnę, to nie ma co szukać w Malborgu i Zbyszka -a w każdym razie trzeba o nim dokładniejszych wiadomoœci zasięgnšć. Stary Maćko zatroskał się wielce, ale że był człek prędki do rady, postanowił czasu nie tracići zaraz nazajutrz ruszyć w dalszš drogę. Uzyskanie listu od Lichtensteina przy poparciu księżny Aleksandry, w której komtur miał nieograniczone zaufanie, przyszło mu łatwo. Otrzymał tedy polecenie do starosty w Brodnicy i do wielkiego szpitalnika w Malborgu, za które darował jednak Lichtensteinowi spory srebrny pucharek, ozdobnie wykuty we Wrocławiu, taki, jaki rycerze mieli zwyczajstawiać napełniony winem na noc przy łożu, aby w razie bezsennoœci mieć pod rękš i lekarstwo na sen, i uciechę. Hojnoœć ta Maćkowa zdziwiła nieco Czecha, który wiedział, iż stary rycerz nie był zbyt pochopny do obsypywania darami nikogo, a zwłaszcza Niemców - lecz ów rzekł: - Uczyniłem tak, bom mu œlubował i potykać się z nim muszę, a nijak by mi byłonastawać na gardło człeka, który mi usługę oddał. Nie nasz to obyczaj bić w dobrodzieja... - Ale zacnego pucharka szkoda! - odpowiedział trochę przekornie Czech. Na to zaœ Maćko: - Nie czynię ja nic przez rozmysłu, nie bójsię! Bo jeœli mi Pan Jezus miłosierny pozwoli Niemca powalić, to jużci i pucharekodzyszczę, i siła innych godnych rzeczy wraz z nim zdobędę. Po czym jęli naradzać się obaj, a z nimi i Jagienka, co czynić dalej. Maćkowi przechodziło przez rozum, aby i jš, i Sieciechównę zostawić w Płocku pod opiekšksiężny Aleksandry, a to z powodu opatowego testamentu, który był złożony ubiskupa. Lecz dziewczyna sprzeciwiła się temu całš siłš swej niezłomnej woli. Prawda, że sporzej by było jechać bez nich, bo nie trzeba by na noclegach osobnych izb wyszukiwać ani też oglšdać się na obyczajnoœć, na bezpieczeństwo i różne inne tego rodzaju przyczyny. Ale przecie nie po to wyjechały ze Zgorzelic, by siedzieć w Płocku. Testament, skoro jest u biskupa, to nie przepadnie, a co do nich, gdyby się pokazało, że muszš gdzie po drodze ostać, to lepiej by im było ostać się na opiece u księżny Anny, nie u Aleksandry, bo na tamtym dworze mniej nawidzš Krzyżaków, a więcej miłujš Zbyszka. Rzekł wprawdzie na to Maćko, że rozum nie niewieœcia rzecz i że nie przystoidziewce "dowodzić", tak jakby naprawdę ten rozum miała - nie sprzeciwił się jednakstanowczo, a wkrótce ustšpił całkiem, gdyJagienka, odcišgnšwszy go na bok, poczęła mówić ze łzami w oczach: - Wiecie!... Bóg patrzy na moje serce, że corania i co wieczora proszę go za onš Danuœkę, ba i o Zbyszkowš szczęœliwoœć! Bóg to w niebiesiech wie najlepiej! Ale i Hlawa, i wy powiadacie, że już ona zginęła i że żywa z krzyżackich ršk nie wyjdzie - co jeœli tak ma być, to ja... Tu zawahała się nieco, wezbrane łzy stoczyły się jej z wolna po jagodach i skończyła po cichu: - To ja chcę być Zbyszka blisko... Maćka wzruszyły te łzy i słowa, jednak odrzekł: - Jeœli tamta zginie, Zbyszko z żałoœci ani na cię spojrzy. - Ja też nie chcę, by na mnie spoglšdał, jeno chcę być przy nim. - Wiesz przecie, że ja tego samego bym chciał, co i ty; ale on w pierwszym żalu gotów cię jeszcze zwymyœlać... - Niech tam i zwymyœla - odpowiedziała ze smutnym uœmiechem. - Ale tego nie uczyni, bo nie będzie wiedział, że to ja. - Pozna cię. - Nie pozna. Wyœcie także nie poznali. Powiecie mu, że to nie ja, jeno Jaœko, a Jaœko przecie całkiem z gęby do mnie podobny. Powiecie mu, że urósł i tyla, a jemu nawet przez głowę nie przejdzie, by zaœ to nie był Jaœko... Na to stary rycerz wspomniał coœ jeszcze o kolanach k" sobie, ale że kolana k'sobie miewali czasem i chłopaki, więc nie mogło to być przeszkodš, zwłaszcza że Jaœko miał istotnie twarz prawie takš samš, a włosy po ostatnich postrzyżynach wyrosły mu znów długie - i nosił je w pštliku, tak jak inne szlachetne pacholęta i sami rycerze. Z tych przyczyn ustšpił Maćko i poczęli mówić już o drodze. Mieli wyruszyć nazajutrz. Postanowił Maćko puœcić się w krzyżackie kraje, dotrzeć do Brodnicy, tamzasięgnšć języka i gdyby mistrz był wbrewprzewidywaniom Lichtensteina jeszcze w Malborgu, to jechać do Malborga, w razie zaœ przeciwnym pocišgnšć krzyżackš granicš w stronę Spychowa, przepytujšc podrodze o młodego polskiego rycerza i jego poczet. Stary rycerz spodziewał się nawet,że łacniej się czegoœ dowie o Zbyszku w Spychowie lub na dworze księcia Janusza warszawskiego niż gdzie indziej. Jakoż nazajutrz wyruszyli. Wiosna już uczyniła się zupełna, więc rozlewy wód, a mianowicie Skrwy i Drwęcy, tamowały drogę, tak że dopiero dziesištego dnia po opuszczeniu Płocka przejechali granicę i znaleŸli się w Brodnicy. Miasteczko czyste było i porzšdne, ale zaraz na wstępie można było poznać twarde rzšdy niemieckie, albowiem ogromna murowana szubienica, wzniesiona za miastem przy drodze do Gorczenicy, ubrana była ciałami wisielców, z których jedno było kobiece. Na strażniczej wieży i na zamku powiewałachoršgiew z czerwonš rękš w białym polu. Samego komtura nie zastali jednak podróżnina miejscu, albowiem pocišgnšł był z częœciš załogi i na czele okolicznej szlachtydo Malborga. Objaœnienia te dał Maćkowi stary Krzyżak, œlepy na oba oczy, który był niegdyœ komturem Brodnicy, póŸniej zaœ, przywišzawszy się do miejsca i zamku, przeżywał w nim ostatki żywota. Ów, gdy kapelan miejscowy przeczytał mu list Lichtensteina, przyjšł Maćka goœcinnie,że zaœ mieszkajšc wœród polskiej ludnoœci, umiał wybornie po polsku, przeto łatwo było się z nim rozmówić. Zdarzyło się też, iż przed szeœciu tygodniami jeŸdził do Malborga, dokšd wzywano go jako doœwiadczonego rycerza na radę wojennš, wiedział więc, co się w stolicy działo. Zapytywany o młodego polskiego rycerza, mówił, że nazwiska nie pomni, ale że słyszał o jakowymœ, który naprzód budził podziw tym, że pomimo młodych lat przybył jako rycerz już pasowany, a po wtóre potykał się szczęœliwie na turnieju, który wielki mistrz urzšdził wedle zwyczaju dla cudzoziemskich goœci przed wyruszeniem na wojennš wyprawę. Powoli przypomniał sobie nawet, iż owego rycerzapolubił i wzišł w szczególnš opiekę mężny iszlachetny brat mistrzów, Ulryk von Jungingen, i że dał mu żelazne listy, z którymi młodzian póŸniej odjechał podobno w stronę wschodniš. Maćko ucieszył się z tych wiadomoœci ogromnie, nie miał bowiemnajmniejszej wštpliwoœci, że tym młodym rycerzem był Zbyszko. Wobec tego nie byłochwilowo po co jechać do Malborga, bo jakkolwiek wielki szpitalnik lub inni pozostalitam urzędnicy zakonni i rycerze mogliby może jeszcze dokładniejszych udzielić wskazówek, jednakowoż żadnš miarš nie mogli powiedzieć, gdzie na razie bawi Zbyszko. Zresztš sam Maćko wiedział najlepiej, gdzie go znaleŸć, nietrudno bowiem było domyœlić się, że kršży koło Szczytna albo jeżeli tam Danusi nie znalazł,czyni poszukiwania po dalszych wschodnich zamkach i komturiach. Nie tracšc więc czasu, ruszyli i oni krzyżackim krajem ku wschodowi i Szczytnu. Droga szła im sporo, gdyż gęste miasta i miasteczka połšczone były goœcińcami, które Krzyżacy, a raczej kupcyw miastach osiedli, w dobrym utrzymywali stanie, prawie nie gorszym niż polskie, które powstały pod opiekš gospodarnej i sprężystej króla Kazimierzowej ręki. Przy tym pogoda nastała cudna. Noce były gwiaŸdziste, dni jasne, a w porze południowego udoju powiewał ciepły, suchywiaterek, który napełniał czerstwoœciš i zdrowiem piersi ludzkie. Zazieleniły się zboża na polach, łški pokryły się hojnie kwieciem, a lasy sosnowe poczęły ronić woń żywicznš. Przez całš drogę do Lidzbarku, a stamtšd do Działdowa i dalej do Niedzborza podróżni nie widzieli ani chmurki na niebie. W Niedzborzu dopiero w nocy przyszła ulewa z grzmotami, które pierwszy raz tej wiosny słyszano, ale trwała krótko i nazajutrz rozbłysnšł znówporanek przejasny, różowy, złoty i tak œwietlisty, że jak okiem sięgnšć wszystko lœniło jednym bisiorem brylantów i pereł, cała zaœ kraina zdawała się uœmiechać niebu i radować się z bujnego życia. W taki to ranek wykręcili z Niedzborza ku Szczytnu. Granica mazowiecka nie była daleko i łatwo by im przyszło nawrócić do Spychowa. Była chwila nawet, że Maćko chciał to uczynić, ale rozważywszy wszystko, wolał dotrzeć wprzód do strasznego krzyżackiego gniazda, w którymtak ponuro rozstrzygnęła się częœć Zbyszkowych losów. Wzišwszy więc chłopa przewodnika, kazał mu prowadzić poczet ku Szczytnu, choć i przewodnik nie był konieczny, albowiem z Niedzborza szedł prosty goœciniec, na którym niemieckie milebyły białymi kamieniami znaczone. Przewodnik jechał kilkadziesišt kroków naprzód, za nim konno Maćko z Jagienkš, następnie doœć daleko za nimi Czech ze œlicznš Sieciechównš, a dalej szły wozy otoczone przez zbrojnych pachołków. Ranekbył wczesny. Różana barwa nie zeszła jeszcze ze wschodniej strony nieba, choć słońce œwieciło już, zmieniajšc na opale krople rosy na drzewach i trawach. - Nie boisz się jechać do Szczytna? - zapytał Maćko. - Nie boję się - odrzekła Jagienka. - Pan Bóg nade mnš, bom sierota. - Bo tam nijakiej wiary nie dotrzymujš. Najgorszy pies był ci wprawdzie ów Danveld, którego Jurand razem z Gotfrydemzgładził... Tak powiadał Czech. Drugi po Danveldzie był Rot-gier, który legł od Zbyszkowego topora, ale i ten stary jest okrutnik, diabłu zaprzedan... Ludzie nic dobrze nie wiedzš, wszelako ja tak myœlę, że jeœli Danuœka zginęła, to z jego ręki. Gadajš, że spotkała go też jakowaœ przygoda - ale księżna powiedziała mi w Płocku, że się wykręcił. Z nim to będziemy mieli w Szczytnie sprawę. Dobrze, że mamypismo od Lichtensteina, bo jego się podobnogorzej psubraty bojš niż samego mistrza... Że to, prawiš, powagę ma okrutnš i zachowanie wielkie, a przy tym mœciwy jest. Najmniejszej krzywdy nie daruje... Bez tego pisma nie jechałby ja tak spokojnie do Szczytna. - A ówże stary jako się zowie? - Zygfryd de Lowe. - Bóg da, że damy sobie i z nim rady. - Bóg da! Tu Maćko rozeœmiał się i po chwili poczšł mówić: - Powiada do mnie księżna w Płocku: "Krzywdujecie się, krzywdujecie jako baranki na wilków, a tu, powiada, z tych wilków trzech już nie żywie, bo ich niewinne baranki zdusiły". I prawdę rzekłszy, tak to i jest... - A Danuœka? a jej rodzic? - To samo powiedziałem księżnie. Ale w duszy rad jestem, iże się pokazuje, jako i nas krzywdzić jest nieprzezpieczna rzecz. Juœci wiemy, jak toporzysko chycić w garœć i godnie nim machnšć! A co do Danuœkii Juranda, to prawda. Ja myœlę tak samo jak i Czech, że ich już na œwiecie nie ma, ale w rzeczy to nikt dobrze nie wie... Tego Juranda też mi żal, bo i za życia się boleœcio dziewczynę najadł, i jeżeli zginšł, to ciężkš œmierciš. - Co go kto przy mnie wspomni, to zaraz o tatusiu myœlę, którego też na œwiecie nie ma - odpowiedziała Jagienka. I tak mówišc, podniosła zwilżone, œliczne oczy ku górze. Maćko zaœ pokiwał głowš i rzekł: - W Bożym on wiecu i w œwiatłoœci wiekuistej na pewno, bo lepszego od niego człowieka chyba w całym naszym królestwie nie było... - Oj, nie było ci, nie było! - westchnęła Jagienka. Lecz dalszš rozmowę przerwał im chłop przewodnik, który powstrzymał nagle Ÿrebca, a następnie zawrócił go, przyleciał pędem do Maćka i zawołał jakimœ dziwnym, wylęknionym głosem: - O dla Boga! Patrzcie no, panie rycerzu, kto to ku nam z pagórka idzie. - Kto, gdzie? - zawołał Maćko. - A owdzie! Chyba wielgolud czy co... Maćko z Jagienka wstrzymali stępaki, spojrzeli we wskazanym przez przewodnikakierunku i istotnie oczy ich ujrzały na wyniosłoœci pagórka, na pół albo i więcej stajania jakowšœ postać, której wymiary zdawały się znacznie przenosić zwykłe ludzkie kształty. - Sprawiedliwie mówi, że chłop jest duży - mruknšł Maćko. Potem zmarszczył się, splunšł nagle w bok i rzekł: - Na psa urok! - Czemu zaœ zaklinacie? - spytała Jagienka. - Bom wspomniał, jako w taki sam ranek obaczyliœmy ze Zbyszkiem na drodze z Tyńca do Krakowa takiego samego niby wielkoluda. Powiadali wówczas, że to Walgierz Wdały. Ba! pokazało się, że to byłpan z Taczewa, ale też nic dobrego z tego nie wypadło. Na psa urok. - To nie rycerz, bo piechtš idzie - rzekła, wytężajšc wzrok, Jagienka. - I widzę nawet, że nijakiej broni nie ma, jeno kosturw lewej ręce dzierży... - I maca nim przed sobš, jakby była noc - dodał Maćko. - I ledwie się rusza. Pewnie! Œlepy chyba czy co? - Œlepy jest, œlepy! jako żywo! Ruszyli końmi i po niejakim czasie zatrzymali się naprzeciw dziada, który schodzšc z pagórka niezmiernie powoli, szukał przed sobš kosturem drogi. Był to starzec rzeczywiœcie ogromny, chociaż widziany z bliska przestał im się wydawać wielkoludem. Sprawdzili też, że był zupełnie œlepy. Zamiast oczu miał dwie czerwone jamy. Brakło mu również prawej dłoni, na miejscu której nosił węzeł uczyniony z brudnej szmaty. Białe włosy spadały mu aż na ramiona, a broda sięgałapasa. - Nie ma chudzina ni pacholęcia, ni psa i sam omackiem drogi szuka - ozwała się Jagienka. - Dla Boga, nie możem go przecie bez pomocy ostawić. Nie wiem, czy mnie będzie rozumiał, ale przemówię do niego ponaszemu. To rzekłszy, zeskoczyła żywo ze stępaka izatrzymawszy się tuż przed dziadem, poczęła szukać pieniędzy w skórzanej kalecie wiszšcej u jej pasa. Dziad też, usłyszawszy przed sobš tupot koński i gwar, wycišgnšł przed siebie kostur i podniósł do góry głowę, jak czynišludzie œlepi. - Pochwalony Jezus Chrystus! - rzekła dziewczyna. -Rozumiecie, dziadku, po krzeœcijańsku? Ów zaœ, usłyszawszy jej słodki, młody głos, drgnšł, przez twarz przeleciał mu jakiœ dziwny błysk, jakby wzruszenia i rozrzewnienia, nakrył powiekami swe pustejamy oczne i nagle, rzuciwszy kostur, padłprzed niš na kolana z wycišgniętymi w góręramionami. - Wstańcie, i tak was wspomogę. Co wam jest? - spytała ze zdziwieniem Jagienka. Lecz on nie odpowiedział nic, tylko dwie łzy spłynęły mu po policzkach a z ust owały się we Ap 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żJPœ c Kě ƒc Lo”c M+đ c Nó7s3 wyszedł podobny do jęku głos: - Aa! a! - Na miłosierdzie boskie! niemowaœcie czy jak? - Aa! a! To wygłosiwszy, podniósł dłoń: naprzód uczynił niš znak krzyża, potem jšł wodzić lewš dłoniš wzdłuż ust. Jagienka, nie zrozumiawszy, spojrzała na Maćka, który rzekł: - Chyba coœ ci takiego pokazuje, jakby mu język urżnęli. - Urżnęli wam język? - spytała dziewczyna.-A! a! a! a! - powtórzył kilkakrotnie dziad, kiwajšc przy tym głowš. Po czym wskazał palcami na oczy, następnie wysunšł prawe ramię bez dłoni, a lewš wykonał ruch do cięcia podobny. Teraz zrozumieli go oboje. - Kto wam to uczynił? - spytała Jagienka. Dziad zrobił znów kilkakrotnie znak krzyża w powietrzu. - Krzyżacy! - zakrzyknšł Maćko. Starzec opuœcił na znak potwierdzenia głowę na piersi. Nastała chwila milczenia, tylko Maćko i Jagienka spoglšdali na się z niepokojem, mieli bowiem przed sobš jawnydowód tego braku miłosierdzia i braku miary w karaniu, jakimi odznaczali się rycerze zakonni. - Srogie rzšdy! - rzekł wreszcie Maćko - i ciężko go pokarali, a Bóg wie, czy słusznie.Nie dopytamy się o to. Żeby choć wiedzieć, gdzie go odwieŸć, bo to musi być człek z tych okolic. Po naszemu rozumie, gdyż tu prosty naród taki jest jako i na Mazowszu. - Rozumiecie przecie, co mówimy? - spytałaJagienka. Dziad potwierdził głowš. - A tutejsiœcie? - Nie - odpowiedział na migi starzec. - Zaœ może z Mazowsza? -Tak. - Spod księcia Janusza? -Tak. - A cóżeœcie u Krzyżaków robili? Starzec nie umiał odpowiedzieć, lecz twarzjego przybrała w jednej chwili wyraz tak niezmiernego bólu, że litoœciwe serce Jagienki zadrgało tym większym współczuciem, a nawet Maćko, chociaż nie byle co wzruszyć go mogło, rzekł: - Pewnikiem skrzywdzili go, psubraty, możei bez jego winy. Jagienka zaœ wetknęła w dłoń nędzarza kilka drobnych pienišżków. - Słuchajcie -rzekła. - Nie opuœcim was. Pojedziecie z nami na Mazowsze i w każdej wsi będziemy was pytać, czy nie wasza. Może się jako dogadamy. Wstańcie jeno teraz, boć my przecie nie œwięci. Lecz on nie wstał, owszem pochylił się i objšł jej nogi, jakby w opiekę się oddajšc idziękujšc, przy czym jednak pewne zdziwienie, a nawet jakby zawód mignęły mu na obliczu. Być może, iż miarkujšc z głosu, sšdził, iż stoi przed dziewczynš, tymczasem dłoń jego trafiła na jałowicze skórznie, jakie w podróży nosili rycerze i giermkowie. Ona zaœ rzekła: - Tak i będzie. Przyjdš wnet nasze wozy, tosobie odpoczniecie i pożywicie się. Ale na Mazowsze nie od razu pojedziecie, bo przedtem trzeba nam do Szczytna. Na to słowo starzec zerwał się na równe nogi. Zgroza i zdumienie odbiły mu się na twarzy. Roztworzył ramiona, jakby chcšc zagrodzić drogę, a z ust poczęły mu się wydobywać dzikie i jak gdyby pełne przerażenia dŸwięki. - Co wam? - zawołała przelękniona Jagienka. Lecz Czech, który już przedtem był z Sieciechównš nadjechał i od pewnego czasu wpatrywał się uporczywie w dziada, zwrócił się nagle do Maćka ze zmienionš twarzš i dziwnym jakimœ głosem rzekł: - Na rany boskie! pozwólcie, panie, bym do niego przemówił, bo ani wiecie, kto on może być! Po czym, nie pytajšc o pozwolenie, poskoczył do dziada, położył mu ręce na barkach i jšł pytać: - Ze Szczytna idziecie? Starzec jakby uderzony dŸwiękiem jego głosu uspokoił się i skinšł głowš. - A nie szukaliœcie tam dziecka?... Głuchy jęk był jedynš odpowiedziš na to pytanie. Wówczas Hlawa przybladł nieco, chwilę jeszcze wpatrywał się swym rysim wzrokiem w rysy starca, po czym rzekł z wolna i dobitnie: - To wyœcie Jurand ze Spychowa! - Jurand! - zakrzyknšł Maćko. Lecz Jurand zachwiał się w tej chwili i omdlał. Przebyte męki, brak pożywienia, trudy podróży obaliły go z nóg. Oto dziesišty już dzień upływał, jak szedł tak omackiem, błšdzšc i szukajšc przed sobš kijem drogi, o głodzie, w utrudzeniu i niepewnoœci, dokšd idzie. Nie mogšc pytać odrogę, w dzień kierował się tylko ciepłem promieni słonecznych, noce spędzał w rowach przy goœcińcu. Gdy zdarzyło mu sięprzechodzić przez wieœ, osadę lub gdy spotykał ludzi naprzeciw idšcych, dłoniš i głosem żebrał jałmużny, lecz rzadko kiedywspomogła go litoœciwa ręka, powszechnie bowiem brano go za zbrodniarza, którego dosięgła pomsta prawa i sprawiedliwoœci. Od dwóch dni żywił się korš drzewnš i liœćmi i już był zwštpił, czy trafi kiedykolwiek na Mazowsze - aż tu nagle otoczyły go litoœciwe swojackie serca i swojskie głosy, z których jeden przypomniał mu słodki głos córki - a gdy w końcu wymieniono jeszcze i jego imię, przebrała się wreszcie miara wzruszeń, serce œcisnęło mu się w piersi, myœli zakręciły się wichrem w głowie i byłby zwalił się twarzš w proch goœcińca, gdyby nie podtrzymały go krzepkie ramiona Czecha. Maćko zeskoczył z konia, po czym obaj wzięli go, ponieœli ku taborkowi, a następnieułożyli na wymoszczonym sianem wozie. Tam Jagienka z Sieciechównš, ocuciwszy go, nakarmiły i napoiły winem, przy czym Jagienka, widzšc, że nie może utrzymać kubka, sama podawała mu napój. Zaraz potem chwycił go nieprzeparty kamienny sen, z którego dopiero na trzeci dzień miałsię rozbudzić. Oni zaœ złożyli tymczasem prędkš doraŸnš naradę. - Krótko rzekę - ozwała się Jagienka. - Niedo Szczytna teraz jechać, ale do Spychowa,by go w przezpiecznym miejscu między swoimi we wszelakim starunku zostawić. - Obacz, jak się to rzšdzisz! - odpowiedziałMaćko. - Do Spychowa trzeba go odesłać, ale niekoniecznie mamy wszyscy jechać, bo z nim może jeden wóz pójœć. - Nie rzšdzę ja się, jeno tak mniemam, że siła możemy się od niego i o Zbyszku, i o Danuœce dowiedzieć. - A po jakiemu będziesz z nim gadać, kiedy języka nie ma? - A któż jak nie on pokazał wam, że nie ma? Widzicie, że i bez gadania dowiedzieliœmy się wszystkiego, czego nam było trzeba, a cóż dopiero, gdy się do jegopokazywania głowš i rękoma wezwyczaim! Spytacie go na ten przykład, czy wracał Zbyszko z Malborga do Szczytna, to jużci albo skinie głowš, albo zaprzeczy. I to samo o innych rzeczach. - Prawda jest! - zawołał Czech. - Nie sprzeczam się i ja też, że prawda - rzekł Maćko - i sam takowš myœl miałem, jeno u mnie pierwsza rozwaga, a gęba potem. To rzekłszy, kazał zawrócić taborkowi ku mazowieckiej granicy. W czasie drogi Jagienka raz po raz podjeżdżała do wozu, na którym leżał Jurand, bojšc się, aby nie zamarł we œnie. - Nie poznałem go - mówił Maćko - ale i nie dziwota. Chłop był jak tur! Powiadali o nim Mazurowie, że on jeden między nimi mógłby się był z samym Zawiszš potykać ateraz iœcie koœciotrup. - Chodziły słuchy - rzekł Czech - że go mękami zmożyli, ale poniektóry i wierzyć nie chciał, by zaœ chrzeœcijanie tak mieli postšpić z pasowanym rycerzem, który też œwiętego Jerzego ma za patrona. - Bóg dał, że go Zbyszko choć w częœci pomœcił. No, ale patrzcie, jakowa jest między nami a nimi różnica. Prawda! Z czterech psubratów trzech już legło - ale w bitwie legli i nikt żadnemu języka w niewoli nie obrzezał ani też oczu nie wyłuskiwał. - Bóg ich pokarze - rzekła Jagienka. Lecz Maćko zwrócił się do Czecha: - A tyœ jak go uznał? - Zrazum go też nie uznał, chociażem go póŸniej, panie, od was widział. Ale mi coœ tam chodziło po głowie i im więcej mu się przypatrywałem, tym więcej chodziło... Ba!brody nie miał ni białych włosów, możny był pan a potężny; jakoże go było w takim dziadzie uznać! Ale gdy panienka rzekła, że jedziem do Szczytna, a on wyć poczšł, zaraz mi się oczy otwarły. Maćko zamyœlił się. - Ze Spychowa trzeba by go księciu zawieœć, który przecież takiej krzywdy znacznemu człowiekowi wyrzšdzonej płazem puœcić nie może. - Wyprš się, panie; porwali mu zdradš dziecko i wyparli się, a o panu ze Spy chowa powiedzš, że w bitwie i język, i rękę, i oczy utracił. - Słusznie - rzekł Maćko. - Toćże oni i samego księcia swego czasu porwali. Nie może on z nimi wojować, bo nie podoła, chybaby mu nasz król pomógł. Gadajš ludziei gadajš o wielkiej wojnie, a tu ani małej nie ma. - Jest z księciem Witoldem. - Chwalić Boga, że choć ten ich za nic ma... Hej! KniaŸ Witold to mi kniaŸ! A chytroœciš go też nie zmogš, bo on jeden chytrzejszy niż oni wszyscy razem. Bywało, przycisnš go, psia-juchy, tak, że zguba nad nim jako miecz nad głowš, a on się jako wšż wyœliŸnie i zaraz ich ukšsi... Strzeż go się, gdy cię bije, ale bardziej się strzeż, gdy cię głaszcze. - Takiż on jest ze wszystkimi? - Nie ze wszystkimi, jeno z Krzyżaki. Z innymi dobry i hojny kniaŸ! Tu zamyœlił się Maćko, jakby chcšc lepiej sobie Witolda przypomnieć. - Całkiem to inny człowiek niż tutejsi ksišżęta - rzekł wreszcie. - Powinien był Zbyszko do niego się udać, bo i pod nim, i przez niego najwięcej można przeciw Krzyżakom wskórać. Po chwili zaœ dodał: - Kto wie, czy się tam jeszcze obaj nie znajdziem, gdyż tam i pomstę można mieć najsłuszniejszš. Potem znów mówili o Jurandzie, o jego nieszczęsnym losie i niewypowiedzianych krzywdach, jakich od Krzyżaków doznał, którzy naprzód bez żadnej przyczyny zamordowali mu umiłowanš żonę, a potem, zemstš płacšc za zemstę, porwali dziecko -i samego umęczyli tak okrutnymi mękami, że i Tatarzy nie umieliby lepszych obmyœlić. Maćko i Czech zgrzytali zębami na myœl, że nawet i w wypuszczeniu go na wolnoœć byłonowe wyrachowane okrucieństwo. Stary rycerz obiecywał też sobie w duszy, że postara się wywiedzieć dobrze, jako to wszystko było, a potem zapłacić z nawišzkš. Na takich rozmowach i myœlach schodziła im droga do Spychowa. Po dniu pogodnym nastała noc cicha, gwieŸdzista, więc nie zatrzymywali się nigdzie na nocleg, trzykrotnie tylko popa-œli obficie konie, po ciemku jeszcze przejechali granicę i nad ranem stanęli pod wodzš najętego przewodnika na ziemi spychowskiej. Stary Tolima trzymał widocznie tam wszystko żelaznš rękš, gdyż zaledwie zapuœcili się w las, wyjechało naprzeciw dwóch zbrojnych pachołków, którzy jednak widzšc nie żadnewojsko, lecz niewielki poczet, nie tylko przepuœcili ich bez pytania, ale przeprowadzili przez niedostępne dla nie znajšcych miejscowoœci rozlewiska i moczary. W gródku przyjęli goœci Tolima i ksišdz Kaleb. Wieœć, że pan przybył, przez zbożnych ludzi odwiezion, błyskawicš rozleciała się między załogš. Dopieroż gdy zobaczyli, jakim wyszedł z ršk krzyżackich- wybuchła taka burza gróŸb i wœciekłoœci,że gdyby w podziemiach spychowskich znajdował się jeszcze jaki Krzyżak, żadna moc ludzka nie zdołałaby go wybawić od strasznej œmierci. Konni "parobje" chcieli i tak zaraz siadać na koń, skoczyć ku granicy, złapać, co się da, Niemców i głowy ich rzucić pod nogi panu, ale okiełznał tę ich chęć Maćko, który wiedział, że Niemcy siedzš po miasteczkach i gródkach, a wieœniacza ludnoœć tej samej jest krwi, jeno że pod obcš przemocš żyje. Ale ani ów rozgwar, ani okrzyki, ani skrzypienie żurawi studziennych nie zdołały rozbudzić Juranda, którego z wozu przeniesiono na skórze niedŸwiedziej do jego izby na łoże. Został przy nim ksišdz Kaleb, przyjaciel od dawnych lat, a tak jak rodzony kochajšcy, który poczšł błagalnš modlitwę, aby Zbawiciel œwiata wrócił nieszczęsnemu Jurandowi i oczy, i język, i rękę. Znużeni drogš podróżni poszli też po spożyciu rannego posiłku na spoczynek. Maćko zbudził się dobrze już z południa i kazał pachołkowi przywołać do siebie Tolimę. I wiedzšc poprzednio od Czecha, że Jurand przed wyjazdem nakazał wszystkim posłuch dla Zbyszka i że mu dziedzinę na Spychowie przez usta księdza przekazał, rzekł do starego głosem zwierzchnika: - Jam jest stryj waszego młodego pana i póki nie wróci, moje tu będš rzšdy. Tolima schylił swš siwš głowę, nieco do głowy wilczej podobnš, i otoczywszy dłonišucho, zapytał: - To wyœcie, panie, szlachetny rycerz z Bogdańca? - Tak jest - odrzekł Maćko.- Skšd o mnie wiecie? - Bo się tu was spodziewał i pytał o was młody pan, Zbyszko. Usłyszawszy to, Maćko zerwał się na równe nogi i zapominajšc o swej powadze, zakrzyknšł: - Zbyszko w Spychowie? - Był, panie; dwa dni temu wyjechał. - Na miły Bóg! skšd przybył i dokšd pojechał? - Przybył z Malborga, a po drodze był w Szczytnie, dokšd zaœ wyjechał, nie powiadał. - Nie powiadał? - Może księdzu Kalebowi powiadał. - Hej, mocny Boże! toœmy się zminęli! - mówił, uderzajšc się dłońmi po udach, Maćko. Tolima zaœ otoczył dłoniš i drugie ucho: - Jako powiadacie, panie? - Gdzie jest ksišdz Kaleb? - U pana starszego, przy łożu. - Przyzwijcie go! Albo nie... Sam do niego pójdę. - Przyzwę go! - rzekł stary. I wyszedł. Lecz nim przyprowadził księdza, weszła Jagienka. - ChodŸ tu! Wiesz, co jest! Dwa dni temu był tu Zbyszko. A ona zmieniła się w jednej chwili na twarzy i nogi przybrane w obcisłe pasiastenogawiczki zadrżały pod niš widocznie. - Był i pojechał? - pytała z bijšcym sercem. - Dokšd? - Dwa dni temu, a dokšd, może ksišdz wie. - Trzeba nam za nim! - rzekła stanowczym głosem. Po chwili wszedł ksišdz Kaleb, który sšdzšc, że Maćko wzywa go po to, aby zapytać o Juranda, rzekł, uprzedzajšc pytanie: - Œpi jeszcze. - Słyszałem, że Zbyszko tu był? - zawołałMaćko. - Był. Dwa dni temu wyjechał. - Dokšd? - Sam nie wiedział... Szukać... Pojechał ku granicy żmujdz-kiej, gdzie teraz wojna. - Na miły Bóg, powiadajcie, ojcze, co o nimwiecie! - Wiem tyle, iłem od niego słyszał. Był w Malborgu i możnš tam opiekę pozyskał, bo brata mistrzowego, który jest pierwszym między nimi rycerzem. Z jego rozkazania wolno było szukać Zbyszkowi po wszystkichzamkach. - Juranda i Danuœki? - Tak, ale Juranda nie szukał, bo mu powiedzieli, że nie żyje. - Mówcie od poczštku. - Zaraz, jeno odetchnę i oprzytomnieję, bo z innego œwiata powracam. - Jak to z innego œwiata? - Z tego œwiata, do którego na koniu nie zajedzie, ale na modlitwie zajedzie... i od nóg Pana Chrystusowych, u których prosiłem o zmiłowanie nad Jurandem. - Cuduœcie prosili? Macież tę moc? - zapytał z wielkš ciekawoœciš Maćko. - Mocy nijakiej nie mam, ale jš Zbawiciel ma, któren jeœli zechce, powróci Jurandowii oczy, i język, i rękę... - Byle chciał, to jużci że i potrafi - odrzekł Maćko -wszelako nie o byle coœcie prosili. Ksišdz Kaleb nie odpowiedział nic, może nie dosłyszał, gdyż oczy miał jeszcze jakby nieprzytomne i istotnie widać było, iż się poprzednio całkiem w modlitwie zapamiętał.Więc zakrył teraz twarz rękoma i czas jakiœ siedział w milczeniu. Wreszcie wstrzšsnšł się, przetarł dłońmi oczy i Ÿrenice, po czym rzekł: - Teraz pytajcie. - Jakim sposobem pozyskał sobie Zbyszko wójta sambińskiego? - Już on nie jest wójtem sambińskim... - Mniejsza z tym... Wy miarkujcie, o co pytam, i prawcie, co wiecie. - Pozyskał go sobie na turnieju. Ulryk rad się w szrankach potyka, potykał ci się i ze Zbyszkiem, bo było siła goœci rycerskich wMalborgu i mistrz gonitwy wyprawił. Pękł Ulrykowi popršg w siodle i łacno go mógł Zbyszko z konia zbić, ale on, to ujrzawszy,prasnšł glewię o ziem i jeszcze chwiejšcego się podtrzymał. - Hej! Ano widzisz! - zawołał Maćko, zwracajšc się do Jagienki. - Za to go Ulryk pokochał? - Za to go pokochał. Nie chciał już z nim gonić na ostre ani na tępe kopie i pokochał go. Zbyszko też powiedział mu swoje utrapienia, a ów, że to o czeœć rycerskš jest dbajšcy, okrutnym gniewem zapłonšł ido brata swego, mistrza, Zbyszka na skargę zaprowadził. Bóg da mu za to zbawienie, bo niewielu jest między nimi, którzy miłujš sprawiedliwoœć. Mówił mi teżZbyszko, że pan de Lorche wielce mu dopomógł przez to, iż go tam dla wielkiego rodu i bogactw szanujš, a on zasie we wszystkim za Zbyszkiem œwiadczył. - A co ze skargi i z onego œwiadectwa przyszło? - Przyszło to, iż wielki mistrz surowie komturowi szczyt-nieńskiemu przykazał, aby wszystkich jeńców i więŸniów, jacy sš w Szczytnie, duchem do Malborga odesłał, samego Juranda nie wyjmujšc. Komtur co do Juranda odpisał, iż z ran umarł i tamżeprzy koœciele jest pogrzebion. Innych jeńców odesłał, między którymi była dziewka niedojda, ale naszej Danusi nie było. - Wiem od giermka Hlawy - rzekł Maćko - iżRotgier, ten, który od Zbyszka zabit, też nadworze księcia Januszowym o takiej ust owały się we Ap 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żO`†c Pć Qěc €R‰!Cc SĚ/â TŽ0"c €UĐ>œ dziewce-matołce wspominał. Mówił, że jš mieli za Juran-dównę, a gdy mu księżna odpowiedziała, że przecie prawš Jurandównę znali i widzieli, jako nie była matołka, rzekł: "Iœcie prawda, ale myœlelim, że jš złe przemieniło". - To samo napisał komtur mistrzowi - iże owš dziewkę nie w więzieniu, jeno na opiece mieli, wpoprzód jš zbójcom odjšwszy, którzy przysięgali, że to przemieniona Jurandówna. - I mistrz uwierzył? - Sam nie wiedział, czyli ma wierzyć, czy nie wierzyć, ale Ulryk jeszcze większym gniewem zapłonšł i wymógł na bracie, aby urzędnika zakonnego ze Zbyszkiem do Szczytna posłał, co też się stało. Przyjechawszy do Szczytna, starego komtura już nie zastali, bo na wojnę z Witoldem ku wschodnim zamkom wyruszył, jeno podwójciego, któremu urzędnik kazał wszystkie sklepy i podziemia otworzyć. Za czym szukali i szukali, i nic nie znaleŸli. Brali też ludzi na spytki. Jeden sam powiedział Zbyszkowi, że od kapelana można się siła dowiedzieć, gdyż kapelan umie kata niemowę wyrozumieć. Ale kata zabrał z sobš stary komtur, a kapelan do Królewca na jakowy œ duchowny congressusbył wyjechał... Oni się tam często zjeżdżajš i skargi na Krzyżaków do papieżaœlš, bo i księżom chudziętom pod nimi ciężko... - To mi jeno dziwno, że Juranda nie znaleŸli! - zauważył Maćko. - Bo go widać wprzód stary komtur wypuœcił. Większa była złoœć w tym wypuszczeniu, niż żeby mu byli po prostu gardło wzięli. Chciało im się, żeby pocierpiał przed œmierciš tyle, ba! i więcej,niż człowiek jego stanu wytrzymać może. Œlepy, niemowa i bez prawicy - bójcie że się Boga!... Ni do domu trafić, ni o drogę alboli o chleb poprosić... Myœleli, że zamrze gdzie pod płotem z głodu albo się w jakowej wodzie utopi... Co mu ostawili? Nic,tylko pamięć, kim był, i rozeznanie nędzy. Ato przecie męka nad męki... Może tam gdzieœ pod koœciołem albo przy drodze siedział, a Zbyszko przejeżdżał i nie poznał go. Może i on słyszał głos Zbyszkowy, ale zawołać na niego nie mógł... Hej!... Nie mogę od œluz!... Cud Bóg uczynił, iżeœcie go spotkali i dlatego mniemam, że i jeszcze większy uczyni, choć Go o niego niegodne i grzeszne wargi moje proszš. - A cóż Zbyszko więcej powiadał? Dokšd jechał? - pytał Maćko. - Powiadał tak: "Wiem, iże była Danuœka w Szczytnie, ale oni jš porwali i albo zamorzyli, albo wywieŸli. Stary de Lowe, powiada, to uczynił, i tak mi dopomóż Bóg, jako wprzód nie spocznę, nim go dostanę". - Także powiadał? To pewno ku wschodnim komturiom wyjechał, ale tam teraz wojna. - Wiedział, że wojna, i dlatego do kniazia Witolda pocišgnšł. Powiadał, iż prędzej przez niego coœ przeciw Krzyżakom wskóraniż przez samego króla. - Do kniazia Witolda! - zawołał, zrywajšc się. Maćko, po czym zwrócił się do Jagienki: -Widzisz, co to rozum! Nie gadałżem tego samego? Przepowiadałem jako żywo, że przyjdzie nam iœć do Witolda... - Zbyszko miał nadzieję - ozwał się ksišdz Kaleb - iże Witold do Prus wtargnie i tamtejszych zamków będzie dobywał. - Jeœli mu dadzš czas, to i nie omieszka - odparł Maćko. -No! chwalić Boga, wiemy przynajmniej, gdzie Zbyszka szukać. - To i trzeba nam zaraz ruszyć! - rzekła Jagienka. - Cichaj! - zawołał Maćko. - Nie przystoi pachołkom z radami się odzywać. To rzekłszy, spojrzał na niš znaczšco, jakby przypominajšc jej, że jest pachołkiem, a ona upamiętała się i umilkła.Zaœ Maćko pomyœlał chwilę i rzekł: - Jużci, Zbyszka teraz najdziem, bo pewnie nie gdzie indziej, tylko przy boku kniazia Witoldowym będzie, ale trzeba by raz wiedzieć, czy on ma jeszcze czego po œwiecie szukać prócz tych łbów krzyżackich, które œlubował? - A jakoże to przeznać? - spytał ksišdz Kaleb. - Żebym wiedział, że ten ksišdz szczytnieński wrócił już z synodu, tobym go chciał widzieć - odpowiedział Maćko. - Mam listy Lichtensteina i do Szczytna mogę przezpiecznie jechać. - Nie był to ci żaden synod, jeno congressus - odparł ksišdz Kaleb - i kapelan dawno już musiał wrócić. - To dobrze. Zdajcieże resztę na mojš głowę... Wezmę z sobš Hlawę, dwóch pachołków z bojowymi końmi od wypadku -ipojadę. - A potem ku Zbyszkowi? - zapytała Jagienka. - A potem ku Zbyszkowi, ale tymczasem ty tu ostaniesz i będziesz czekać, dopóki ze Szczytna nie wrócę. Tak też myœlę, że więcej nad trzy albo cztery dni nie zabawię.Twarde we mnie gnaty i trud mi nie nowina.Przedtem jeno, was, ojcze Kalebie, o pismodo szczytnieńskiego kapelana poproszę. Łacniej mi zawierzy, jeœli mu list wasz pokażę... że to zawsze jest większa między księżmi podufałoœć. - Ludzie dobrze o tamtym księdzu mówiš - rzekł ojciec Kaleb. -1 jeżeli kto co wie, to on. I pod wieczór wygotował list, a nazajutrz,nim słońce weszło, nie było już starego Maćka w Spychowie. Rozdział XII Jurand rozbudził się z długiego snu w obecnoœci księdza Kaleba i zapomniawszy we œnie, co się z nim działo, a nie wiedzšc,gdzie jest, poczšł macać łoże i œcianę, przy której łoże stało. Lecz ksišdz Kaleb chwycił go w ramiona i płaczšc z rozrzewnienia, poczšł mówić: - To ja! Jesteœ w Spychowie! Bracie Jurandzie! Bóg cię doœwiadczył... aleœ między swymi... zbożni ludzie odwieŸli cię... Bracie Jurandzie! Bracie!!... I przycisnšwszy go do piersi, jšł całować jego czoło, jego puste oczy, i znów cisnšć do piersi, i znów całować, a ów z poczštkubył jakby odurzony i zdawał się nic nie rozumieć, wreszcie jednak jšł wodzić lewšdłoniš po czole i głowie, jakby chcšc odgarnšć i rozproszyć ciężkie chmury snu iodurzenia. - Słyszyszże ty mnie i rozumiesz? - spytał ksišdz Kaleb. Jurand dał znak głowš, że słyszy, po czym dłoniš sięgnšł po srebrny krucyfiks, który swego czasu zdobył był na jednym możnym rycerzu niemieckim, zdjšł go ze œciany, przycisnšł do ust, do piersi i oddał księdzu Kalebowi. Ów zaœ rzekł: - Rozumiem cię, bracie! On ci zostaje i jako cię wywiódł z ziemi niewoli, tak ci i wszystko, coœ stracił, wrócić może. Jurand wskazał rękš ku górze na znak, że wszystko dopiero tam wróconym mu będzie,przy czym załzawiły się znów jego wykapane oczy i ból niezmierny odbił się najego umęczonej twarzy. A ksišdz Kaleb, ujrzawszy ów ruch i owš boleœć, zrozumiał, że Danuœkajuż nie żyje, więc klęknšł przy łożu i rzekł: - Wieczny odpoczynek racz jej dać, Panie, aœwiatłoœć wiekuista niechaj jej œwieci, niech odpoczywa w spokoju wiecznym, amen. Na to œlepy podniósł się i siadłszy na łożu,poczšł kręcić głowš i machać dłoniš, jakbychcšc zaprzeczyć i powstrzymać księdza Kaleba, lecz nie mogli się porozumieć, gdyż w tej chwili wszedł stary Tolima, a za nim załoga gródka, karbowi, przedniejsi i starsi kmiecie spychowscy, leœnicy i rybacy, albowiem wieœć o powrocie pana rozbiegła się już po całym Spychowie. Ci obejmowali mu kolana, całowali ręce i wybuchali płaczem rzewnym na widok tego kaleki i starca, który w niczym nie przypominał dawnego groŸnego Juranda, pogromiciela Krzyżaków i zwycięzcy we wszystkich spotkaniach. Lecz niektórych - tych mianowicie, co chadzali z nim na wyprawy, porywał wicher gniewu, więc oblicza im bladły i stawały się zawzięte. Pochwili poczęli się zbijać w kupy, szeptać, tršcać łokciami, popychać, aż wreszcie wysunšł się naprzód jeden z załogi gródkowej, a zarazem kowal spychowski, niejaki Sucharz; przystšpił do Juranda, podjšł go pod nogi i rzekł: - Jak was tu przywieŸli, panie, zaraz chcieliœmy na Szczytno ruszyć, ale ów rycerz, który was przywiózł, wzbronił. Wy, panie, teraz pozwólcie, bo zaœ przez pomsty nie możem ostać. Niech tak będzie, jako drzewiej bywało. Darmoć nas nie hańbili i nie będš... Chodziliœmy do nich za waszych rzšdów, pójdziem i teraz, pod Tolimš alibo i bez niego. Już my Szczytno musimy dobyć i tę sobaczš krew z nich wytoczyć - tak nam dopomóż Bóg! - Tak nam dopomóż Bóg! - powtórzyło kilkanaœcie głosów. - Do Szczytna! - Krwi nam trzeba! I wraz płomień ogarnšł zapalczywe serca mazurskie. Łby poczęły się marszczyć, oczy błyskać, tu i ówdzie ozwało się zgrzytanie zębów. Lecz po chwili głosy i zgrzytania umilkły, a oczy wszystkich wpatrzyły się w Juranda. Owemu zaœ zrazu zakwitły policzki, jakby zagrała w nim dawna zawziętoœć i dawna bojowa ochota. Podniósł się i znów poczšł szukać dłoniš po œcianie. Ludziom wydało się, że szuka miecza, ale tymczasem palce jego trafiły na krzyż, który ksišdz Kaleb zawiesił był na dawnym miejscu. Więc zdjšł go po raz wtóry ze œciany, po czym twarz mu pobladła; zwrócił się ku ludziom, podniósł ku górze puste jamy oczui wycišgnšł przed się krucyfiks. Nastało milczenie. Na dworze czynił się już wieczór. Przez otwarte okna dochodził œwiergot ptactwa, które układało się do snu na poddaszach gródka i w lipach rosnšcych na dziedzińcu. Ostatnie czerwonepromienie słońca padały, przenikajšc do izby, na wzniesiony w górę krzyż i na białewłosy Juranda. Kowal Sucharz popatrzał na Juranda, obejrzał się na towarzyszów, popatrzał raz, drugi, wreszcie przeżegnał się i wyszedł na palcach z izby. Za nim wyszli równie cicho inni i dopiero zatrzymawszy się na dziedzińcu, poczęli między sobš szeptać: - No i cóż? - Nie pójdziem czy jak? - Nie pozwolił! - Zostawuje zemstę Bogu. Widać, że się i dusza w nim zmieniła. I tak było rzeczywiœcie. Ale tymczasem w izbie Juranda został tylkoksišdz Kaleb, stary Tolima, a z nimi Jagienka z Sieciechównš, które ujrzawszy poprzednio całš kupę zbrojnych ludzi, idšcšprzez dziedziniec, przyszły także zobaczyć, co się dzieje. Jagienka, œmielsza i pewniejsza siebie od Sieciechówny, przystšpiła teraz do Juranda. - Bóg wam dopomóż, rycerzu Jurandzie! - rzekła. - To my -my, coœmy was tu z Prus przywieŸli. A jemu na dŸwięk jej młodego głosu pojaœniała twarz. Widocznie też przypomniał sobie jeszcze dokładniej wszystko, co zaszło na szczycieńskim goœcińcu, bo poczšł dziękować, kiwajšc głowš i kładšc kilkakrotnie dłoń na sercu. Ona zaœ jęła mu opowiadać, jak go spotkali i jak poznał go Czech Hlawa, który jest giermkiem rycerza Zbyszka, i jak wreszcie przywieŸli go do Spychowa. Powiedziała teżio sobie, że nosi wraz z towarzyszem mieczi hełm z tarczš za rycerzem Maćkiem z Bogdańca, Zbyszkowym stryjcem, który z Bogdańca na poszukiwanie bratanka wyruszył, a teraz do Szczytna pojechał i za trzy albo cztery dni powróci znów do Spychowa. Na wzmiankę o Szczytnie Jurand nie wpadł wprawdzie w takie uniesienie jak pierwszym razem na goœcińcu, ale wielki niepokój odbił się na jego twarzy. Jagienka jednak zapewniła go, że rycerz Maćko był równie chytry jak mężny i że nikomu nie dasię na hak przywieœć, a prócz tego posiada listy od Lichtensteina, z którymi wszędy bezpiecznie może jechać. Słowa te uspokoiły go znacznie; znać też było, że chciał i o wiele innych rzeczy zapytać, nie mogšc zaœ tego uczynić, cierpiał w duszy, co wnet spostrzegłszy, bystra dziewczyna rzekła: - Jak częœciej będziem ze sobš gwarzyć, tosię wszystkiego dogadamy. Na to on znów uœmiechnšł się, wycišgnšł ku niej dłoń i złożywszy jš omackiem na jej głowie, trzymał przez długš chwilę, jakby jš błogosławišc. Wiele jej też istotnie zawdzięczał, ale prócz tego przypadła mu widocznie do serca ta młodoœć i to jej szczebiotanie przypominajšce œwiegot ptasi. Jakoż od tej pory, gdy się nie modlił - co prawie po całych dniach czynił - lub gdy nie pogršżon był we œnie, szukał jej koło siebie, a gdy jej nie było, tęsknił do jej głosu i wszelkimi sposobami starał się dać poznać księdzu Kalebowi i Tolimie, że tego wdzięcznego pachołka chce mieć przy sobieblisko. Ona zaœ przychodziła, gdyż poczciwe jej serce litowało się nad nim szczerze, a prócz tego prędzej jej schodził przy nim czas oczekiwania na Maćka, którego pobyt w Szczytnie przedłużał się jakoœ dziwnie. Miał wrócić za trzy dni, tymczasem upłynšł czwarty i pišty. Szóstego pod wieczór zaniepokojona dziewczyna miała już prosić Tolimy, by wysłał ludzi na zwiady, gdy nagle ze strażniczego dębu dano znać, że jacyœ jeŸdŸcy zbliżajš się do Spychowa. Po chwili zadudniły rzeczywiœcie kopyta na zwodzonym moœcie i na dziedziniec wjechałgiermek Hlawa z drugim pocztowym pachołkiem. Jagienka, która już poprzednio zeszła z górnej izby i czekała na podwórzu, podskoczyła ku niemu, nim zdołał zsišœć z konia. - Gdzie Maćko? - zapytała z bijšcym trwogšsercem. - Pojechał do kniazia Witolda, a wam kazał tu ostać -odpowiedział giermek. Rozdział XIII Jagienka, dowiedziawszy się, iż ma pozostać z rozkazu Maćka w Spychowie, przez chwilę ze zdumienia, żalu i gniewu słowa nie mogła przemówić, patrzała tylkona Czecha szeroko otwartymi oczyma, który rozumiejšc dobrze, jak niemiłš jej przynosi wiadomoœć, rzekł: - Chciałbym też wam sprawę zdać z tego, coœmy w Szczytnie słyszeli, bo siła jest nowin i ważnych. - A o Zbyszku sš? - Nie, jeno sš szczytnieńskie - wiecie... - Rozumiem! Konie niech pacholik rozkulbaczy, a wy pójdziecie za mnš. I dawszy rozkaz pacholikowi, poprowadziłaCzecha z sobš na górę. - Czemu to nas Maćko opuœcił? Dlaczego mamy w Spychowie ostawać i dlaczegoœcie wy wrócili? - zapytała jednym tchem. - Ja wróciłem - odrzekł Hlawa - bo mi rycerz Maćko kazali. Chciało mi się na wojnę, ale jak rozkaz, to rozkaz. Powiedzieli mi rycerz Maćko tak: "Wrócisz, będziesz panny zgorzelickiej pilnował i ode mnie na nowiny czekał. Być może, powiada,że ci przyjdzie jš do Zgorzelic odprowadzić, bo jużci sama nie wróci". - Na miły Bóg! cóż się stało? Znalazła się córka Jurandowa? Zali Maćko nie do Zbyszka, tylko po Zbyszka pojechał? Widziałeœ jš? Gadałeœ z niš? Czemużeœ jej nie przywiózł i gdzie ona teraz? Usłyszawszy Czech ten nawał pytań, skłonił się do kolan dziewczyny i rzekł; - Niechże to nie będzie gniewno waszej miłoœci, iże na wszystko razem nie odpowiem, bo nie sposób; jeno będę kolejnona jedno po drugim odpowiadał, jeœli przeszkody nie znajdę. - Dobrze! Znalazła się czy nie? - Nie, ale wżdy jest wiadomoœć pewna, że była w Szczytnie i że jš pono gdzieœ ku wschodnim zamkom wywieŸli. - A my dlaczego mamy siedzieć w Spychowie? - Ba, a jeœli się odnajdzie?... To jakoœ widzi wasza miłoœć... Bo i prawda, że nie byłoby po co... Jagienka zamilkła, tylko policzki jej zapłonęły. Czech zaœ rzekł: - Myœlałem i jeszcze myœlę, że z tych psubrackich pazurów nie wyrwiemy jej żywej, ale wszystko w boskich rękach. Trzeba mi gadać od poczštku. Przyjechaliœmy do Szczytna - i dobrze. Rycerz Maćko pokazał podwójciemu pismo Lichtensteina, a podwójci, że to za młodu miecz za Kunonem nosił, pocałował pieczęćw naszych oczach, przyjšł nas goœcinnie i w niczym nie podejrzewał. Żeby się tak miało co chłopa w pobliżu, można by i zamek wzišć, tak nam dufał... W widzeniu się z księdzem nie było też przeszkód i gadaliœmy przez dwie noce - i dowiedzieliœmy się dziwnych rzeczy, które ksišdz od kata wiedział. - Kat niemowa. - Niemowa, ale księdzu umie wszystko na migi powiedzieć, a ów go tak rozumie, jakby żywym słowem do niego gadał. Dziwne to rzeczy i był w tym chyba palec Boży. Ów kat obcinał rękę Jurandowi, wyrywał mu język i wykapywał oczy. On jest taki, ze gdy o męża chodzi, przed żadnš mękš się nie wzdrygnie, a choćby muczłeka kazali zębami rwać - i to uczyni. Alena żadnš dziewkę nie całkiem Ÿrzałš ręki nie podniesie i na to znów żadne męki nie pomogš. A taki ci jest wskróœ tej przyczyny, że sam niegdyœ miał dziewkę jedynš, którš okrutnie miłował i którš mu Krzyżacy... Tu zacišł się Hlawa i nie wiedział, jak dalejmówić, co widzšc, Jagienka rzekła: - Co mi tam o katówce prawicie! - Bo to jest do rzeczy - odpowiedział Czech. - Gdy nasz młody pan poćwiartował rycerza Rotgiera, tak stary komtur Zygfrydmało się nie wœciekł. W Szczytnie gadali, że Rotgier to był jego syn, i ksišdz to potwierdził, że nigdy ojciec syna więcej niemiłował. I przez pomstę diabłu duszę zaprzedał, co kat widział! Z zabitym tak gadał jako ja z wami, a tamten to mu się ztrumny œmiał, to zgrzytał, to się czarnym ozorem oblizywał z radoœci, że mu stary komtur pana Zbyszkowš głowę przyobiecał.Ale że pana Zbyszka nie mógł wówczas dostać, więc tymczasem kazał umęczyć Juranda, a potem język jego i rękę do o takiej ust owały się we Ap 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷żVPä [ W4 Oc€Xƒ0cYł)öcZŠ8Ĺ/trumny Rotgiero-wi włożył, który je na surowo żreć poczšł... - Straszno słuchać. W imię Ojca i Syna, i Ducha Œwiętego, amen! - rzekła Jagienka. I podniósłszy się, dorzuciła szczepek na komin, albowiem wieczór uczynił się już zupełny. - A jakże! - mówił dalej lawa. - Nie wiem, jako to będzie na sšdzie ostatecznym, bo jużci co Jurandowe, to musi do Juranda wrócić. Ale to nie ludzki rozum. Kat tedy wszystko to widział. Więc napchawszy strzygę ludzkim mięsem, poszedł stary komtur Jurandowe dziecko mu przynieœć, bo mu tamten widać szepnšł, że chciałby krwiš niewinnš strawę popić... Ale kat, który, jako mówiłem, wszystko uczyni, jeno krzywdy wyrzšdzonej dziewce przenieœć nie może, już przedtem się na schodach zasadził... Mówił ksišdz, że on niespełna rozumu i w rzeczy bydlę, ale to jedno rozumie - i jak trzeba, to w chytroœci nikt mu nie wyrówna. Siadł ci tedy na schodach i czekał, aż tu nadchodzi komtur. Usłyszał katowe dychanie, ujrzał œwiecšce œlepia i zlškł się, bo rozumiał, żeupiór. A on komtura pięœciš w kark! Myœlał,że mu œpik przetršci, tak że i znaku nie będzie, wszelako nie zabił. Ale komtur omdlał i ze strachu zachorzał, a gdy zaœ ozdrowiał, bał się już na Jurandównę porywać. - Ale jš wywiózł. - Wywiózł jš, a z niš zabrał i kata. Nie wiedział, że to on Jurandówny bronił, myœlał, że jakowaœ siła niepojęta, zła albodobra. A w Szczytnie wolał kata nie ostawiać. Bał się jego œwiadectwa czy co... Niemowa ci on jest, ale jeżeliby był sšd, toprzez księdza mógł powiedzieć, co wiedział... Więc ksišdz mówił w końcu rycerzowi Maćkowi tak: "Stary Zygfryd nie zgładzi już Jurandówny, bo się boi, a choćby komu innemu kazał, to póki Diederich żyw, nie da jej; tym bardziej że już raz obronił". - Wiedział zaœ ksišdz, dokšd jš powieŸli? - Dobrze nie wiedział, ale słyszał, że coœ tam gadali o Ragnecie, który zamek niedaleko od litewskiej, czyli też żmujdzkiejgranicy leży. - A cóż na to Maćko? - Rycerz Maćko, wysłuchawszy tego, powiedział mi nazajutrz dzień: "Jeœli tak, to jš może i znajdziem, a mnie co ducha trzeba do Zbyszka, aby go przez Jurandównę na hak nie przywiedli, tak jak Juranda przywiedli. Niech rzeknš mu, że jšoddadzš, byle sam po niš przyjechał, to i przyjedzie, a wówczas dopiero stary Zygfryd pomstę za Rotgiera na nim wywrze, jakiej oko ludzkie nie widziało". - Prawda jest! prawda! - zawołała z niepokojem Jagienka. -Skoro dlatego tak się œpieszył, to i dobrze. Po chwili zaœ, zwracajšc się do Hlawy: - W tym jeno pobłšdził, że was tu odesłał.Po co nas tu w Spychowie strzec? Ustrzeżeistary Tolima, a tam Zbyszkowi byœcie się przydali, boœcie i mocni, i roztropni. - A kto was, panienko, w razie czego do Zgorzelic odwiezie? - W razie czego przyjedziecie tu przed nimi.Majš przez kogo innego nowinę przysłać, to przeœlš przez was - i odwieziecie nas doZgorzelic. Czech pocałował jš w rękę i zapytał wzruszonym głosem: - Zaœ przez ten czas tu ostaniecie? - Bóg nad sierotš! Tu ostaniem. - I nie będzie się wam cniło? Cóż tu będziecie czynić? - Pana Jezusa prosić, by wrócił Zbyszkowi szczęœcie, a wszystkich was w zdrowiu uchował. I to rzekłszy, rozpłakała się serdecznie. Agiermek pochylił się znów do jej kolan: - Tacyœcie właœnie - rzekł - jako anieli w niebiesiech. Rozdział XIV Ale ona obtarła łzy i zabrawszy giermka, poszła z nim do Juranda, aby mu nowiny oznajmić. Zastała go w wielkiej œwietlicy z oswojonš wilczycš u nóg, siedzšcego z księdzem Kalebem, z Sieciechównš i ze starym Tolimš. Miejscowy klecha, który byłzarazem rybałtem, œpiewał im przy lutni pieœń o jakimœ dawnym boju Jurandowym ze "sproœnymi Krzyżaki", a oni, podparłszyrękoma głowy, słuchali w zadumie i smutku. W œwietlicy widno było od księżyca.Po dniu prawie już znojnym nastał wieczór cichy, ogromnie ciepły. Okna były otwarte iw blasku miesięcznym widać było kršżšce po izbie chrabšszcze, które roiły się w rosnšcych na dziedzińcu lipach. Na kominie tliło się jednakże kilka głowni, przy których pacholik przygrzewał miód, pomieszany z winem krzepišcym i pachnšcymi ziołami. Rybałt, a raczej klecha i sługus księdza Kaleba, zaczynał właœnie nowš pieœń "O szczęœliwym potkaniu": Jadzie Jurand, jadzie, koń pod nim cisowy...gdy weszła Jagienka i rzekła: - Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus! - Na wieki wieków - odpowiedział ksišdz Kaleb. Jurand siedział na poręczastej ławiez łokciami opartymi na poręczach, usłyszawszy jednak jej głos, zwrócił się zaraz ku niej i jšł witać swš białš jak mleko głowš. - Przyjechał Zbyszkowy giermek ze Szczytna - ozwała się dziewczyna - i nowiny przywiózł od księdza. Maćko już tu nie wróci, bo do kniazia Witolda pocišgnšł. - Jak to nie wróci? - zapytał ojciec Kaleb. Więc ona poczęła opowiadać wszystko, co od Czecha wiedziała, o Zygfrydzie Jak mœcił się za œmierć Rotgiera, o Danuœce, jak jš stary komtur chciał Rotgierowi zanieœć, aby jej niewinnš krew wypił, i o tym Jak jš niespodzianie kat obronił. Nie zataiła i tego, że Maćko miał teraz nadzieję, iż we dwóch ze Zbyszkiem Danusięznajdš, odbijš jš i przywiozš do Spychowa, z której to właœnie przyczyny sam prosto do Zbyszka pojechał, a im tu zostać rozkazał. I głos zadrżał jej w końcu jakby smutkiemalbo żalem, a gdy skończyła, w œwietlicy nastała chwila ciszy. Tylko w lipach rosnšcych na dziedzińcu rozlegały się klšskania słowików, które zdawały się zalewać przez otwarte okna całš izbę. Oczywszystkich zwróciły się na Juranda, który z zamkniętymi oczyma i przechylonš w tył głowš nie dawał najmniejszego znaku życia. - Słyszycie? - spytał go wreszcie ksišdz Kaleb. A on przechylił jeszcze bardziej głowę, podniósł lewe ramię i palcem wskazał na niebo. Blask księżyca padał mu wprost na twarz, na białe włosy, na wykapane oczy, i było w tej twarzy takie męczeństwo, a zarazemtakie jakieœ niezmierne zdanie się na wolę Bożš, że wszystkim zdało się, iż widzš tylko duszę z cielesnych pęt wyzwolonš, która rozbratana raz na zawsze z ziemskimżyciem niczego już w nim nie czeka i nie wyglšda. Więc znów nastało milczenie i znów słychać było tylko fale głosów słowiczychzalewajšcych dziedziniec i izbę. Ale Jagienkę ogarnęła nagle litoœć ogromna i jakby dziecięca miłoœć do tego nieszczęsnego starca, za czym idšc za pierwszym popędem, skoczyła ku niemu i chwyciwszy jego dłoń, poczęła jš całować, a zarazem polewać łzami. - I ja sierota! - zawołała z głębi wezbranego serca -ja nie pachołek żaden, jeno Jagienka ze Zgorzelic. Maćko mnie wzišł, by mnie od złych ludzi uchronić, ale teraz ostanę z wami, póki wam Bóg Danusi nie wróci. Jurand nie okazał nawet zdziwienia, jakby już wiedział poprzednio, że była dziewczynš, tylko przygarnšł i przytulił jš do piersi, a ona całujšc wcišż jego dłoń, mówiła dalej głosem przerywanym i łkajšcym: - Ostanę z wami, a Danuœka wróci... To potem do Zgorzelic pojadę... Bóg nad sierotami! Niemcy i mnie tatusia zabiły, alewasze kochanie żywie i wróci. Dajże to, Boże miłoœciwy, dajże, Matko Najœwiętsza,litoœciwa... A ksišdz Kaleb uklškł nagle i ozwał się uroczystym głosem: - Kyrie elejson! - Chryste elejson! - odpowiedział zaraz Czech i Tolima. Wszyscy poklękali, bo zrozumieli, że to jest litania, jakš odmawiano nie tylko w chwili œmierci, lecz idla wybawienia ze œmiertelnego niebezpieczeństwa osób bliskich i drogich. Klękła Jagienka, Jurand obsunšł się z ławyna kolana i chórem poczęto mówić: - Kyrie elejson! Chryste elejson!... - Ojcze z nieba, Boże - zmiłuj się nad nami!... - Synu Odkupicielu œwiata, Boże - zmiłuj sięnad nami... Głosy ludzkie i wołania błagalne: "Zmiłuj się nad nami!..." mieszały się z klšskaniem słowików. Lecz nagle chowana wilczyca podniosła się z niedŸwiedziej skóry leżšcej przy ławie Juranda, zbliżyła się do otwartego okna, wspięła się na ramę i zadarłszy ku księżycowi swš trójkštnš paszczę, poczęławyć z cicha i żałoœnie. Jakkolwiek Czech wielbił Jagienkę, a serce lgnęło mu coraz bardziej do œlicznej Sieciechówny, jednakże młoda a chrobra dusza rwała mu się przede wszystkim do wojny. Wrócił wprawdzie do Spychowa z rozkazu Maćka, gdyż był służbisty, a przy tym znajdował pewnš osłodę w myœli, iż będzie obu pannom strażš i opiekunem, leczgdy sama Jagienka rzekła mu to, co zresztš było prawdš, że im w Spychowie nic nie grozi i ze jego powinnoœć przy Zbyszku, z radoœciš na to przystał. Maćko nie był jego bezpoœrednim zwierzchnikiem, więc łatwo mógł usprawiedliwić się przed nim, że nie został w Spychowie z rozkazu prawej swojej pani, która kazała mu iœć dopana Zbyszka. Jagienka zaœ uczyniła to w myœli, iż giermek tej siły i sprawnoœci zawsze możesię przydać Zbyszkowi i z niejednej toni go wybawić. Dał już przecie tego dowody podczas owych łowów ksišżęcych, w których Zbyszko omal życia od tura nie stradał. Tym bardziej mógł być pożytecznyna wojnie, zwłaszcza takiej, jaka toczyła się na żmujdzkiej granicy. Głowaczowi byłotak pilno w pole, że gdy razem z Jagienkš wrócili od Juranda, podjšł jš pod nogi i rzekł: - To wolę waszej miłoœci zaraz się pokłonić i o dobre słowo na drogę poprosić... - Jakże - zapytała Jagienka - dziœ jeszcze chcesz jechać? - Jutro do dnia, by konie przez noc wypoczęły. Okrutnie daleka na ZmujdŸ wyprawa! - To i jedŸ, bo łacniej rycerza Maćka dogonisz. - Ciężko będzie. Stary pan twardy na wszelakie trudy i o kilka dni mnie wyprzedził. Przy tym pojedzie przez Prusy,by sobie drogę skrócić, ja zaœ puszczami muszę. Pan ma listy od Lichtensteina, które po drodze może pokazywać, ja zaœ musiałbym pokazywać chyba ot co! - i tym sobie wolny przejazd czynić. To rzekłszy, położył rękę na głowni korda, który miał przy boku, co widzšc, Jagienka zawołała: - A ostrożnie! Skoro jedziesz, to trzeba, byœ dojechał, a nie w jakowymœ podziemiu krzyżackim ostał. Ale i w puszczach dawaj na się baczenie, bo tam teraz różne złe bożki mieszkajš, które tamtejszy naród czcił, nim do krzeœcijaństwa nie przystał. Pamiętam, jako to i rycerz Maćko, i Zbyszko opowiadali w Zgorzelicach. - Pamiętam, ale jakoœ nie boję się, bo chudziny to, nie bożeczkowie, i siły nijakiejnie majš. Dam ja sobie z nimi rady i z Niemcami, których napotkam też, byle wojna chciała dobrze rozgorzeć. - A to nie rozgorzała? Powiadaj, coœcie o niej między Niemcami słyszeli. Na to roztropny pachołek namarszczył brew, zastanowił się przez chwilę, po czym rzekł: - I rozgorzała, i nie rozgorzała. Pilnie my o wszystko dopytywali, a szczególnie rycerz Maćko, któren jest chytry i objechać każdego Niemca umie. Niby to o co innego pyta, niby życzliwoœć udaje, z niczym się sam nie wyda, a w sedno utrafi i z każdego nowinę jakoby rybę hakiem wycišgnie. Zechce-li wasza miłoœć cierpliwie słuchać, to powiem. KniaŸ Witold lat temu kilka, majšc zamysły przeciw Tatarom i chcšc od niemieckiej œciany spokoju, ustšpił Niemcom ŻmujdŸ. Była wielka przyjaŸń i zgoda. Zamki im wznosić pozwolił, ba, sam pomagał. Zjeżdżali się też z mistrzem na jednej wyspie, pili, jedli i œwiadczyli sobie miłoœć. Łowy nawet w tamecznych puszczach nie były Krzyżakom wzbronione, a jak niebożęta Żmujdzini podnosili się przeciw zakonnemu panowaniu,to kniaŸ Witold Niemcom pomagał i wojska im swoje w pomoc wysyłał, o co szemranonawet na całej Litwie, że na własnš krew nastaje. Wszystko to nam podwójci w Szczytnie rozpowiadał i chwalił krzyżackie rzšdy na Żmujdzi, że posyłali Żmujdzinom księży, którzy ich mieli chrzcić, i zboże w czasie głodu. Jakoż podobno posyłali, bo wielki mistrz, któren więcej od innych ma bojaŸni boskiej, kazał, ale za to zabierali im dzieci do Prus, a niewiasty sromocili w oczach mężów i braci, kto się zaœ przeciwił, to go wieszali - i stšd, panienko,jest wojna. - A kniaŸ Witold? - KniaŸ długo na żmujdzkie krzywdy oczy zamykał i Krzyżaków kochał. Niedawne czasy, jak księżna, jego żona, jeŸdziła do Prus, do samego Malborga w odwiedziny. Totam jš przyjmowali jakoby samš królowę polskš. A toż niedawno, niedawno! Obsypywali ci jš darami, a co było turniejów, uczt i różnych wszelakich dziwów w każdym mieœcie, tego by nikt nie zliczył. Myœleli ludzie, że to już na wieki miłoœć między Krzyżaki a księciem Witoldemnastanie, aż tu niespodzianie odmieniło się w nim serce... - Miarkujšc z tego, co nieraz i nieboszczyk tatuœ, i Maćko gadali, to często się w nim serce odmienia. - Przeciw cnotliwym nie, ale przeciw Krzyżakom często, skroœ tej przyczyny, żeoni sami w niczym wiary nie dotrzymujš. Chcieli teraz od niego, by im zbiegów wydał, a on im powiedział, że ludzi podłego stanu wyda, a zaœ wolnego nie myœli, gdyż ci, jako wolni, majš prawo żyć,gdzie chcš. Dopieroż się na siebie kwasić a listy ze skargami pisać, a wzajem się odgrażać. Zasłyszawszy o tym, Żmujdzini nuż w Niemców! Załogi wycięli, zameczki po-burzyli, a teraz ci i do samych Prus wpadajš, zaœ kniaŸ Witold nie tylko już ich nie hamuje, ale jeszcze się z frasunku niemieckiego œmieje i żmujdzinom pomoc po cichu posyła. - Rozumiem - rzekła Jagienka. - Ale jeœli pocichu ich wspomaga, to jeszcze wojny nie ma. - Jest ze Żmujdzinami, a i z Witoldem w rzeczy już jest. Idš zewszšd Niemce bronić pogranicznych zamków, a radzi by i wielkš wyprawę na ŻmujdŸ uczynić, jeno z tym długo muszš czekać, aż do zimy, bo tojest kraj rozmokły i rycerzom nijak w nim wojować. Gdzie Żmujdzin przejdzie, tam Niemiec ulgnie, przeto zima Niemcom przyjaciółka. Ale z nastaniem mrozów ruszy się cała potęga krzyżacka, a zaœ kniaŸ Witold pójdzie w pomoc Żmujdzinom - i pójdzie z pozwoleństwem króla polskiego, boć to przecie zwierzchni pan i nad wielkimkniaziem, i nad całš Litwš. - To może i z królem będzie wojna? - Mówiš ludzie i tam u Niemców, i tu u nas,że będzie. Żebrzš już pono Krzyżacy pomocy po wszystkich dworach i kaptury imna łbach górš jako zwyczajnie na złodziejach, boć to przecie potęga królewska nie żart, a ponoć rycerstwo polskie, byle kto Krzyżaka wspomniał, zaraz w garœcie popluwa. Westchnęła na to Jagienka i rzekła: - Zawszeć to chłopu weselej na œwiecie niżdziewce, bo na ten przykład ty sobie pojedziesz na wojnę, równie jak pojechali Zbyszko i Maćko, a my tu ostaniem w Spychowie. - Jakoż inaczej, panienko, ma być? Ostaniecie, ale we wszelkiej przezpiecznoœci. Straszne jeszcze i teraz Niemcom Jurandowe imię, com sam widziałw Szczytnie, że gdy się dowiedzieli, iż jest w Spychowie, zaraz strach ich zdjšł. - To wiemy, że tu nie przyjdš, bo i bagno broni, i stary Tolima, jeno ciężko tu będzie siedzieć bez wieœci. - Jak się co przygodzi, dam znać. Wiem, że jeszcze przed naszym wyjazdem do Szczytna wybierało się stšd na wojnę z własnej woli dwóch dobrych pachołków, którym Tolima wzbronić tego nie może, bo sš œlachtš z Łękawicy. Teraz pojadš razem ze mnš i w razie czego zaraz którego tu pchnę z nowinš. - Bóg zapłać. Wiedziałam zawsze, iż rozummasz w każdej przygodzie, ale za twoje serce i za chętliwoœć ku mnie to już ci do œmierci będę wdzięczna. Na to Czech przyklškł na jedno kolano i rzekł: - Nie krzywd ja, jeno dobrodziejstw u was zaznałem. Wzišł ci mnie chłopięciem w jeństwo rycerz Zych pod Bolesławiem. i bez okupu wolnoœciš obdarował, aleć mi milsza już była służba u was od wolnoœci. Dajże mi, Boże, dla was krew rozlać, panienko moja! - Boże cię prowadŸ i przyprowadŸ - odpowiedziała Jagienka, wycišgajšc ku niemu rękę. Lecz on wolał pochylić się do jej nóg i całować stopy, aby jej czeœć oddać tym większš, a potem podniósł głowę i nie wstajšc z klęczek, poczšł mówić nieœmiałoipokornie: - Prosty ja pachołek, alem szlachcic i sługa wasz wiemy... dajcieże mi jakowy wspominek na drogę. Nie odmawiajcie mi tego! Jużci nadchodzi czas koœby wojennej, a œwięty Jerzy mi œwiadkiem, że tam w poprzódku, nie zaœ w ocišgu się znajdę. - O jakiż wspominek mnie prosisz? - zapytała nieco zdziwiona Jagienka. - Przepaszcie mnie byle tam krajkš na drogę, by jeœli polec mi przyjdzie, lżej mi było pod waszš przewišzkš umierać. I znów pochylił się do jej stóp, a potem ręce złożył i tak błagał jš, patrzšc w jej oczy, ale na twarzy Jagienki odbił się ały się we Ap 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż[P*c\zł:]-?c€^l'. V_š4Í I€ciężki frasunek - i po chwili odrzekła jakbyz wybuchem mimowolnej goryczy: - A mój miły! nie proœże mnie o to, bo ci nic z mojej przewišzki nie przyjdzie. Kto sam szczęœliwy, ten niech cię przepasze, bo ten ci szczęœcie przyniesie. A we mnie po prawdzie co jest? - Nic, jeno smutek! A zaœ przede mnš - nic, jeno niedola! Oj! nie napytam ja szczęœcia ni tobie, ni komu, bo czego nie mam, tego i dać nie zdolę. Tak ci mi, Hlawo, Ÿle teraz na œwiecie, że, że... Tu umilkła nagle, czujšc, że jeœli słowo jeszcze powie, to płaczem wybuchnie, a i tak zaszły jej jakby chmurš oczy. Czech zaœ wzruszył się ogromnie, albowiem zrozumiał, że i wracać jej było Ÿle do Zgorzelic w pobliże drapieżnych komyszy: Cztana i Wilka, i równie Ÿle zostawać w Spychowie, dokšd prędzej lub póŸniej zjechać mógł Zbyszko z Danusiš. Zdawał sobie Hlawa doskonale sprawę ze wszystkiego, co dzieje się w sercu dziewczyny, że zaœ nie widział żadnej radyna jej nieszczęœcie, więc tylko znów objšł jej stopy, powtarzajšc: - Hej! polec dla was! polec! A ona rzekła: - Wstań. A na wojnę niech cię Sieciechówna przepasze albo ci jaki inny da wspominek, gdyż rada cię ona widzi od dawna. I poczęła jš wołać, ta zaœ wyszła niebawem z przyległej izby, albowiem podsłuchujšc poprzednio pode drzwiami, niepokazywała się tylko przez nieœmiałoœć, chociaż kipiała w niej chęć pożegnania się zpięknym giermkiem. Wyszła tedy zmieszana,spłoszona, z bijšcym sercem, z oczyma œwiecšcymi zarazem od łez i od sennoœci, ispuœciwszy powieki, stała tak przed nim podobna do kwiatu jabłoni, nie mogšc ni słowa przemówić. Hlawa miał dla Jagienki obok najgłębszego przywišzania czeœć i nabożeństwo, ale nie œmiał ani myœlš posięgnšć na niš, posięgał zaœ często na Sieciechównę, czujšc bowiemwartkš krew w żyłach, nie mógł obronić się przed jej urokiem. Teraz chwyciła go tym bardziej za serce swš urodš, a zwłaszcza swym zmieszaniem i łzami, przez które przeglšdało kochanie, jak przez jasnš wodę strumienia przeglšda złote dno. Więc zwrócił się ku niej i rzekł: - Wiecie! Na wojnę jadę, może i legnę. Nie żal wam mnie? - Żal ci mi! - odpowiedziała cienkim głosikiem dziewczyna. I zaraz poczęła sypać łzami, gdyż zawsze miała je na pogotowiu. Czech wzruszył się do ostatka i jšł całować jej ręce, tłumišc w sobie wobec Jagienki ochotę do poufalszych jeszcze pocałunków. - Przepasz go alibo daj mu wspominek na drogę, aby się pod twoim znakiem potykał -rzekła Jagienka. Lecz Sieciechównie niełatwo było mu coœ dać, gdyż miała na sobie męski ubiór wyrostka. Poczęła szukać: ni wstšżki, ni jakiejkolwiek przewišzki! Że zaœ niewieœcie ubrania były jeszcze w łubach, nie ruszoneod czasu wyjazdu ze Zgorzelic, wpadła przeto w kłopot niemały, z którego znów wyratowała jš Jagienka, radzšc, by mu oddała pštliczek, który nosiła na głowie. - Boga mi! niech będzie pštliczek! - zawołałnieco rozweselony Hlawa. - Powieszę go na hełmie - i nieszczęsna mać tego Niemca, któren po niego sięgnie! Więc Sieciechówna podniosła obie ręce do głowy i po chwili jasne promienie włosów rozsypały się jej po plecach i po ramionach. Hlawa zaœ, widzšc jš takš przetowłosš i cudnš, aż zmienił się na twarzy. Policzki zapłonęły mu, a potem zaraz pobladły; wzišł pštlik, ucałował go, schował w zanadrze, raz jeszcze objšł kolana Jagienki, a następnie mocniej, niż było trzeba, Sieciechówny i po słowach: "Niechże tak będzie!" - wyszedł, nie mówišc nic więcej, z izby. A chociaż był zdrożon i niewypoczęty, nie położył się spać. Pił na umór przez całš noc z dwoma młodymi szlachcicami z Łękawicy, którzy mieli z nim jechać na ŻmujdŸ. Nie upił się jednak - i o pierwszymbrzasku był już na dziedzińcu w fortalicji, gdzie czekały gotowe do drogi konie. W œcianie nad wozowniš rozchyliło się zaraz błoniaste okno i przez szparutkę wyjrzały na dziedziniec modre oczy. Czech,który je dostrzegł, chciał iœć ku nim, by pokazać pštlik przypięty na hełmie i pożegnać się raz jeszcze, ale przeszkodził mu w tym ksišdz Kaleb i stary Tolima, którzy zeszli umyœlnie, aby mu udzielić rad na drogę. - JedŸ na dwór księcia Januszowy - rzekł ksišdz Kaleb. -Może i rycerz Maćko tam wstšpił. W każdym jednak razie wieœci pewnych zasięgniesz, boć tam znajomków cinie brak. Drogi też stamtšd na Litwę znajome i o przewodnika przez puszczę łatwo. Chcesz-li na pewno do pana Zbyszka dojechać, to wprost na ŻmujdŸ nie jedŸ, botam jest przegroda pruska, jeno jedŸ przezLitwę. Bacz, że i Żmujdzini mogš cię zabić, nim zakrzykniesz, ktoœ jest, a inna sprawa będzie, jeœli od strony kniazia Witolda przyjedziesz. Zresztš Boże błogosław tobiei obudwom tamtym rycerzom, obyœcie w zdrowiu wrócili i dziecko przywieŸli, na którš to intencję będę każdego dnia po nieszporach aż do pierwszej gwiazdy krzyżem leżał. - Dziękuję wam, ojcze, za błogosławieństwo - odrzekł Hlawa. - Niełatwo to ochwiarę z tamtych diabelskichršk żywš wydobyć, ale przecie wszystko wręku Pana Jezusowych i lepsza nadzieja niż smutek. - Jużci lepsza, przeto jej nie tracę. Tak... żywie nadzieja, chociaż serce i trwogi niepróżne... Najgorzej, że sam Jurand, bylejej imię wspomnieć, zaraz ku niebiosom palce prostuje, jakby jš tam już widział. - Jakoże jš może widzieć, oczu stradawszy? A ksišdz poczšł mówić na wpół do Czecha, na wpół do siebie: - Bywa tak, że gdy komu ziemskie oczy zagasnš, ten właœnie widzi to, czego inni dojrzeć nie potrafiš. Bywa tak, bywa! Ale i to się rzecz niepodobna widzi, by Bóg dopuœcił krzywdy takiego jagništka. Bo i cóż ona choćby Krzyżakom przewiniła? Nic!A niewinne to ci było jak lelija Boża, a miłeku ludziom, a jako ta ptaszyna polna œpiewajšce! Bóg dzieci miłuje i nad mękš ludzkš ma litoœć... Ba! jeœli jš zabili, to jš może i wskrzesi jako Piotrowina, któren wstawszy z grobu, długie potem roki gospodarzył... JedŸ w zdrowiu i niech ręka boska was wszystkich i jš piastuj e! To rzekłszy, wrócił do kaplicy, by mszę rannš odprawić, a Czech siadł na koń, skłonił się raz jeszcze przed przytwartymbłoniastym oknem - i pojechał, bo już też rozedniało zupełnie. Rozdział XV Ksišżę Janusz i księżna wyjechali razem z częœciš dworu na wiosenny potów ryb do Czerska, gdyż lubili niezmiernie to widowisko i mieli je sobie za najprzedniejszš zabawę. Dowiedział się jednak Czech od Mikołaja z Długolasu wielurzeczy ważnych, tyczšcych się zarówno spraw prywatnych, jak i wojny. Dowiedział się więc naprzód, że rycerz Maćko widocznie poniechał zamiaru jechania na ŻmujdŸ prosto przez "pruskš przegrodę", gdyż przed kilku dniami był w Warszawie, gdzie zastał jeszcze obojga księstwa. O wojnie potwierdził stary Mikołaj te wszystkie wieœci, które Hlawa słyszał w Szczytnie. Cała ŻmujdŸ podniosła się przeciw Niemcom jak jeden mšż, a kniaŸ Witold nie tylko że już Zakonowi przeciw nieszczęsnym Żmujdzinom nie pomagał, ale nie wypowiadajšc jeszcze mu wojny i łudzšc go układami, zasilał wszelako ŻmujdŸ pieniędzmi, ludŸmi, końmi, zbożem. Tymczasem tak on, jak Krzyżacy słali postów do papieża, do cesarza i do innych panów chrzeœcijańskich, zarzucajšc sobie wzajem wiarołomstwo, niewiernoœć i zdradę. Ze strony wielkiego kniazia pojechał z tymi listami mšdry Mikołaj ze Rżniewa, który umiał rozplštywać nici namotane przez przebiegłoœć krzyżackš, dowodnie wykazujšc niezmierne krzywdy krain litewskich i żmujdzkich. Tymczasem, gdy na sejmie wileńskim wzmocniły się jeszcze zwišzki między Litwš a Polskš, potruchlały serca krzyżackie, łatwo było bowiem przewidzieć, że Jagiełło, jako zwierzchni pan wszystkich ziem będšcych pod władzš kniazia Witolda, stanie w razie wojny po jego stronie. Hrabia Jan Sayn, komtur grudzišdzki, i hrabia Schwartzburg,gdański, wyjechali z rozkazu mistrza do króla z zapytaniem, czego się majš od niegospodziewać. Nic im król nie rzekł, chociaż mu dary przywieŸli: œcigłe krzeczoty i drogie naczynia. Więc zagrozili wojnš, ale nieszczerze, gdyż dobrze wiedzieli, że mistrz i kapituła bojš się w duszach strasznej Jagiełłowej potęgi i pragnš odwlec dzień gniewu i klęski. I rwały się jak nić pajęcza wszelkie układy, a rwały się zwłaszcza z Witoldem.Wieczorem po przyjeŸdzie Hiawy przyszły znów na warszawski zamek œwieże nowiny. Przyjechał Bronisz z Ciasnoci, dworzanin księcia Janusza, którego on wysłał był poprzednio po wieœci na Litwę, a z nim dwóch znacznych litewskich kniaziów z listami od Witolda i od Żmujdzinów. Nowiny były groŸne. Zakon gotował się do wojny. Wzmacniano zamki, mielono prochy, krzesano kule kamienne, œcišgano ku pograniczu knechtów i rycerstwo, a lżejszeoddziały jazdy i piechoty wpadały już w granice Litwy i Żmujdzi od strony Ragnety, od Gotteswerder i innych zamków brzegowych. Już po gęstwach leœnych, już w polach, już po wsiach rozlegały się okrzyki wojenne, a wieczorami ponad ciemnym morzem lasów œwieciły łuny pożaru. Witold przyjšł wreszcie ŻmujdŸ w jawnš opiekę, wysłał swych rzšdców, a wodzem zbrojnemu ludowi ustanowił słynnego z męstwa Skirwoiłłę. Ów wpadał do Prus, palił, niszczył, pustoszył. Sam ksišżę przymknšł wojsko ku Żmujdzi, niektóre zamki opatrzył, inne, jak na przykład Kowno, zniszczył, aby nie stały się oparciem Krzyżakom, i nie było już tajno nikomu, że gdy nadejdzie zima, a mróz popęta mokradła i błota, albo nawet wczeœniej, jeœli lato będzie suche, pocznie się wojna wielka, która ogarnie wszystkie litewskie, żmujdzkie i pruskie krainy, gdybyzaœ król w pomoc Witoldowi przybieżał, tedy musi nastšpić dzień, w którym fala niemiecka albo drugie pół œwiata zaleje, alboli też, odbita, cofnie się na długie wiekiw dawniej zajęte łożysko. Lecz to nie zaraz jeszcze miało nastšpić. Tymczasem po œwiecie rozlegał się jęk i wołanie o sprawiedliwoœć. Czytano list nieszczęsnego narodu w Krakowie i w Pradze, i na dworze papieskim, i w innych królestwach zachodnich. Do księcia Janusza przywieŸli to otwarte pismo owi bojarzynkowie, którzy z Broniszem z Ciasnoci przybyli. Niejeden więc z Mazurówmimo woli macał korda przy boku i rozważał w duszy, czyby z własnej ochotypod znak Witoldowy się nie zacišgnšć. Wiedziano, ze rad był wielki kniaŸ hartownej lechickiej szlachcie, równie zażartej w boju jak litewscy i żmujdzcy bojarzynowie, a więcej ćwiczonej i lepiej zbrojnej. Niektórych popychała też i nienawiœć do starych wrogów lechickiego plemienia, a innych litoœć. "Słuchajcie, słuchajcie! - wołali do królów, ksišżšt i wszystkich narodów Żmujdzini. - Wolnym ci my byli i szlachetnej krwi ludem, a Zakon chce nas w niewolników przemienić! Nie dusz on naszych szuka, lecz ziemi i dostatków. Już nędza nasza taka, że nam chyba żebrać lub rozbijać! Jakoże im wodš chrztu nas obmywać, gdy sami nie majš rškczystych! My chcemy chrztu, ale nie krwiš imieczem. i chcemy wiary, ale jeno takiej, jakiej zacni monarchowie, Jagiełło i Witold,nauczajš. Słuchajcie i ratujcie nas, bo giniemy! Nie chce nas Zakon chrzcić, by nasuciemiężał łatwiej; nie księży, lecz zasie katów nam posyła. Już ule nasze, już stada, już wszystkie płody ziemi nam zabrali; już nam ni ryby łowić, ni zwierza bić w puszczach nie wolno! Błagamy! słuchajcie, bo oto zgięli nam wolne drzewiej karki do robót nocnych przy zamkach, dzieci nam jako zakładników uwieŸli, a żony i córki w oczach mężów i ojców bezczeszczš. Nam słuszniej należałoby jęczeć niż mówić! Rodziny naszeogniem popalili, panów do Prus uwieŸli, wielkich ludzi: Korkucia, Wassygina, Swolka i Sšgajłę, potracili - i jako wilcy krew naszš żłopiš. O, słuchajcie! Przecież my ludzie, nie zwierzęta, przeto wołamy do Ojca Œwiętego, by nas przez polskich biskupów chrzcić kazał, gdyż całš duszš chrztu pragniemy, ale chrztu wodš łaski, nie żywškrwiš zniszczenia". Tak i tym podobnie skarżyli się Żmujdzini. więc gdy ich skargi i na mazowieckim dworze usłyszano, zaraz kilku rycerzy i dworzan postanowiło iœć im w pomoc, rozumiejšc, że księcia Janusza nawet i pytać o pozwolenie nie trzeba, choćby z tego powodu, że księżna jest rodzonš siostrš Witolda. Zawrzały też powszechnymgniewem serca, gdy dowiedziano się od Bronisza i bojarzynków, że wielu szlachetnych młodzianków żmujdzkich będšcych zakładnikami w Prusiech, nie mogšc znieœć pohańbienia i okrucieństw, jakich dopuszczali się nad nimi Krzyżacy, poodbierało sobie życie. Hlawa cieszył się zaœ z tej ochoty mazowieckiego rycerstwa, myœlał bowiem, że im więcej ludzi z Polski pocišgnie do księcia Witolda, tym wojna rozgorzeje większa i tym pewniej można będzie czegoœprzeciw Krzyżakom dokazać. Cieszyło go także i to, że zobaczy Zbyszka, do którego się przywišzał, i starego rycerza Maćka, októrym mniemał, że godzien widzenia przy robocie, a razem z nim nowe dzikie kraje, nieznane miasta, nie widziane dotychczas rycerstwo i wojska, wreszcie samego księcia Witolda, którego sława szeroko wówczas rozbrzmiewała po œwiecie. I w tej myœli postanowił jechać "wielkimi i pilnymi drogami", nie zatrzymujšc się nigdzie dłużej, niż było dla wypoczynku koniom potrzeba. Owi bojarzynkowie, którzyz Broniszem z Ciasnoci przybyli, i inni Litwini znajdujšcy się na dworcu księżny, œwiadomi dróg i przejœć wszelkich, mieli prowadzić jego i ochotniczych rycerzy mazowieckich od osady do osady, od grodu do grodu i przez głuche, niezmierne puszcze, którymi większa częœć Mazowsza i Litwy, i Żmujdzi była pokryta. Rozdział XVI W lasach o milę na wschód za Kownem, które sam Witold zniszczył, stały główne siły Skirwoiłły, przerzucajšc się w razie potrzeby błyskawicš z miejsca na miejsce, czynišc szybkie wyprawy bšdŸ to w granicepruskie, bšdŸ na zamki i zameczki będšce jeszcze w ręku krzyżackim i podsycajšc płomień wojny w całej kramie. Tam to znalazł wiemy giermek Zbyszka, a przy nimi Maćka, który był dopiero przed dwoma dniami przyjechał. Po przywitaniu się ze Zbyszkiem przespał Czech całš noc jak zabity i dopiero na drugi dzień wieczorem poszedł powitać starego rycerza, który będšc strudzon i zły, przyjšł go gniewliwie, pytajšc, dlaczego wedle rozkazania w Spychowie nie został - i udobruchał się nieco dopiero wówczas, gdyów, znalazłszy sposobnš chwilę, w której Zbyszka nie było w namiocie, usprawiedliwił się przed nim wyraŸnym rozkazem Jagienki. Powiedział też, że prócz rozkazu i prócz przyrodzonej ochoty do wojny przywiodła go także w tę stronę chęć, by w razie czego pchnšć zaraz gońca z wiadomoœciš do Spychowa. "Panienka - mówił - która maduszę jak anioł, sama przeciw własnemu dobru modli się za Jurandównę. Ale wszystkiemu musi być koniec. Jeœli Jurandówna nie żyje, to niech Bóg da jej œwiatłoœć wiekuistš, boć była jako jagnię niewinne, ale jeœli się odnajdzie, to trzeba panienkę jako najprędzej zawiadomić, aby wraz jechała precz ze Spychowa, nie zaœ dopiero po powrocie Jurandówny, jakoby wypędzona, ze sromotš a wstydem". Maćko słuchał tego z niechęciš, powtarzajšc od czasu do czasu: "Nic ci do tego". Ale Hlawa, postanowiwszy mówić otwarcie, wcale się tym nie tropił i w końcu rzekł: - Lepiej było pannie w Zgorzelicach ostawać i na nic była ta podróż. Wmawialiœmy w niebogę, że Jurandówna jużnie żywie, a może się pokazać inaczej. - A kto opowiadał, że nie żywie, jeżeli nie ty? - zapytał z gniewem Maćko. - Trzeba było trzymać język za zębami. Ja zaœ zabrałem jš, bo się bała Cztana i Wilka. - Pozór to tylko był - odpowiedział giermek. - Mogła siedzieć w Zgorzelicach bezpiecznie, bo oni by tam sobie wzajem przeszkadzali. Ale baliœcie się, panie, żeby w razie œmierci Jurandówny nie ominęła pana Zbyszka i panienka, i dlategoœcie jš zabrali. - Cóżeœ tak zhardział? Zaliœ to już rycerz pasowany, nie sługa? - Sługam ci jest, ale sługa panny, przeto dbam, aby jej hańba nie spotkała. A Maćko zamyœlił się posępnie, gdyż nie byłz siebie rad. Nieraz on już sobie wyrzucał,że zabrał Jagienkę ze Zgorzelic, czuł bowiem, że w każdym razie w takim podwożeniu Jagienki Zbyszkowi była jakowaœ dla niej ujma, a na wypadek, gdybyDanusia się odnalazła - więcej niż ujma. Czuł również, że w hardych słowach Czecha tkwi prawda, bo choć Jagienkę zabrał dlatego, by jš do opata odwieŸć, ł się ały się we Ap 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż`PŰ ca+N Zbyc€c“)IcdÜ8~-mógł jednak, dowiedziawszy się o jego œmierci, w Płocku jš zostawić, a tymczasem on jš aż do Spychowa przywiózł, by w razie czego blisko przy Zbyszku była. - Dyć mnie to do łba nie przyszło - rzekł jednak, chcšc siebie i Czecha stumanić -jeno sama się jechać naparła. - Jużci się naparła, boœmy w niš wmówili, że tamtej nie ma na œwiecie, a że braciom bezpieczniej było bez niej niż z niš -więc i pojechała. - Tyœ wmówił! - zakrzyknšł Maćko. - Ja - i moja wina. Ale teraz musi się pokazać, jako jest. Trzeba, panie, co wskórać. Inaczej - lepiej pogińmy. - Co tu wskórasz - rzekł z niecierpliwoœcišMaćko - z takim wojskiem, w takiej wojnie!... Będzie-li co lepszego, to dopiero wlipcu, bo dla Niemców dwie sš pory wojenne: zimš i suchym latem, a teraz to się jeno tli, nie pali. KniaŸ Witold podobno doKrakowa pojechał królowi się opowiedzieć ipozwoleństwo a pomoc jego sobie zjednać. - Sš przecie w pobliżu zamki krzyżackie. Gdyby choć ze dwa zdobyć, znaleŸlibyœmy może Jurandównę albo wiadomoœć ojej œmierci. - Albo i nic. - W tę stronę jš przecie Zygfryd wywiózł. Powiadali to nam i w Szczytnie, i wszędy, i samiœmy tak myœleli. - A widziałeœ to wojsko? WyjdŸże za namioti spójrz. Niektórzy pałki jeno majš, a niektórzy miedziane miecze po pradziadach. - Ba! Jako słyszałem, chłopy do bitki dobre! - Ale nie im z gołymi brzuchami zamków dobywać, zwłaszcza krzyżackich. Dalszš rozmowę przerwało im przybycie Zbyszka i Skirwoiłły, który był wodzem Żmujdzinów. Był to mšż małego wzrostu, ale krzepki w sobie i barczysty. Pierœ posiadał tak wypukłš, że prawie wyglšdałana garb, i niezmiernie długie, sięgajšce prawie do kolan ręce. W ogóle przypominał Zyndrama z Maszkowic, słynnego rycerza, którego Maćko i Zbyszko poznali swego czasu w Krakowie, miał bowiem równie ogromnš głowę i takie same pałškowate nogi. Mówiono o nim także, że dobrze rozumiał się na wojnie. Wiek życia zbiegł mu w polu przeciw Tatarom, z którymi długie lata walczył na Rusi, i przeciw Niemcom, których nienawidził jak zarazy. W tych wojnach nauczył się po rusińsku, a potem na dworze Witoldowym nieco po polsku; po niemiecku umiał, a przynajmniej powtarzał tylko trzy wyrazy: ogień, krew i œmierć. W swojej ogromnej głowie miał zawsze pełno pomysłów i podstępów wojennych, których Krzyżacy nieumieli ani przewidzieć, ani im zapobiegać - dlatego bano się go w pogranicznych komturiach. - Mówiliœmy o wyprawie - rzekł z niezwykłym ożywieniem do Maćka Zbyszko -i dlategoœmy tu przyszli, byœcie też swoje doœwiadczone zdanie rzekli. Maćko usadził Skirwoiłłę na sosnowym pniaku pokrytym niedŸwiedziš skórš, następnie kazał przynieœć czeladzi stšgiewkę miodu, z której poczęli czerpać rycerze blaszankami i pić, gdy zaœ pokrzepili się godnie, dopieroż Maćko zapytał: - Chcecie wyprawę uczynić albo co? - Zamki Niemcom okurzyć... - Któren? - Ragnetę albo Nowe Kowno. - Ragnetę - rzekł Zbyszko. - Cztery dni temu byliœmy pod Nowym Kownem i pobili nas. - To właœnie - rzekł Skirwoiłło. - Jakże to? - Dobrze. - Poczekajcie - rzekł Maćko - bo ja tutejszej krainy nie znam. Gdzie jest Nowe Kowno, a gdzie Ragneta? - Stšd do Starego Kowna niespełna mila - odpowiedział Zbyszko - a od Starego do Nowego też mila. Zamek jest na wyspie. Onegdaj chcieliœmy się przeprawić, ale pobili nas u przeprawy. Œcigali ci nas pół dnia, aż utailiœmy się w tych lasach, a wojsko tak się rozproszyło, że niektórzy dopiero dziœ nad ranem się znaleŸli. - A Ragneta? Skirwoiłło wycišgnšł swe długie jak gałšŸramię na północ i rzekł: - Daleko! daleko... - Właœnie dlatego, że daleko! - odparł Zbyszko. - Spokój tam wokoło, bo co było zbrojnych ludzi z tej strony granicy, to œcišgnęło ku nam. Nie spodziewajš się tam teraz Niemcy żadnej napaœci, więc na ubezpieczonych uderzym. - Słusznie prawi - rzekł Skirwoiłło. Maćkozaœ spytał: - Zali myœlicie, że będzie można i zamku dobyć? Na to Skirwoiłło potrzšsnšł głowš na znakprzeczenia, a Zbyszko odpowiedział: - Zamek mocny, więc chybaby wypadkiem. Ale krainę spustoszym, wsie i miasta popalim, spyżę poniszczym, a co nade wszystko jeńców nabierzemy, między którymi mogš być ludzie znaczni, a takich chętnie Krzyżacy wykupujš alboli też wymieniajš... Tu zwrócił się do Skirwoiłły: - Samiœcie, kniaziu, przyznali, że słusznie prawię, a teraz rozważcie jeno: Nowe Kowno na wyspie. Ni tam wsi nie poburzym,ni stad nie zagarniem, ni jeńców nie nabierzem. I przecie dopiero co nas tam pobili. Ej! pójdŸmy lepiej tam, gdzie się nas teraz nie spodziewajš. - Kto pobije, ten się napaœci najmniej spodziewa - mruknšł Skirwoiłło. Lecz tu zabrał głos Maćko - i poczšł popierać zdanie Zbysz-kowe, zrozumiał bowiem, że młodzianek ma większš nadzieję dowiedzieć się czegoœ pod Ragnetš niż pod Nowym Kownem -i że pod Ragnetš łatwiej będzie przede wszystkim schwytać jakiego znacznego jeńca, który by mógł posłużyć na wymianę. Mniemał także, że wkażdym razie lepiej jest iœć dalej i wychynšć niespodzianie w kraj mniej strzeżony niż porywać się na wyspę od przyrodzenia obronnš, a strzeżonš prócz tego przez silny zamek i zwycięskš załogę. Jako zaœ człek doœwiadczony w wojnie, mówił jasno i przytaczał tak walne powody, że każdego mógł przekonać. Tamcisłuchali go też uważnie. Skirwoiłło poruszał kiedy niekiedy wzniesionymi brwiami jakby na znak przytakiwania, chwilami pomrukiwał: "Słusznie prawi!" -wreszcie wsunšł swš ogromnš głowę między szerokie ramiona, tak że wyglšdał całkiem jak garbaty, i zamyœlił się głęboko. Lecz po pewnym czasie wstał - i nic nie mówišc, poczšł się żegnać. - A jakoże, kniaziu, będzie? - spytał go Maćko - dokšd ruszym? Ów zaœ rzekł krótko: - Pod Nowe Kowno. I wyszedł z namiotu. Maćko i Czech spoglšdali czas jakiœ ze zdziwieniem na Zbyszka, po czym stary rycerz uderzył się dłońmi po udach i zawołał: - Tfu! cóż to za pień!... To niby słucha, słucha, a potem swoje. Żal gęby drzeć!... - Słyszałem ci ja o nim, że taki jest - odrzekł Zbyszko -a po prawdzie, to i cały tu naród uporczywy jako mało który. Cudzego zdania wysłucha, a potem jakoby kto na wiatr dmuchał. - To czego pyta? - Boœmy pasowani rycerze i dlatego żeby każdš rzecz na dwie strony rozważyć. Ale głupi on nie jest. - Pod Nowym Kownem też może najmniej się nas spodziewajš -zauważył Czech - właœnie dlatego, że dopiero co was pobili. W tym miał ci on słusznoœć. - PójdŸmy obaczyć tych ludzi, którym ja przywodzę - rzekł Zbyszko, któremu duszno było w namiocie - trzeba im zapowiedzieć, aby zaœ byli gotowi. I wyszli. Na dworze noc już zapadła zupełna, chmurna i ciemna, rozœwiecona tylko przez ogniska, przy których siedzieli Żmujdzini. Rozdział XVII Dla Maćka i dla Zbyszka, którzy służšc poprzednio u Witolda, napatrzyli się do sytalitewskim i żmujdzkim wojownikom, widok obozowiska nie przedstawiał nic nowego; ale Czech patrzał na nich z ciekawoœciš, rozważajšc sobie zarazem w umyœle, czegood takich ludzi można w bitwie oczekiwać, iporównywajšc ich z polskim i z niemieckim rycerstwem. Obóz stał w nizinie otoczonej borem i bagnami, zatem ubezpieczon zupełnie od napadu, albowiem żadne inne wojsko nie zdołałoby przebrnšć przez owezdradliwe mokradła. Sama nizina, na którejstały szałasy, była także grzšska i błotnista, lecz oni, nakrzesawszy jodłowych i sosnowych gałšzek, przyrzucilijš nimi tak grubo, że spoczywali jakby na najsuchszym miejscu. Kniaziowi Skirwoille sklecono naprędce coœ w rodzaju "numy", czyli chaty litewskiej z ziemi i drewnianych nie ociosanych bierwion, dla znaczniejszychludzi uwito z gałęzi kilkadziesišt szałasów,pospolici zaœ wojownicy siedzieli koło ognisk, pod gołym niebem, majšc ochronę przeciw zmianom pogody i dżdżom tylko w kożuchach i skórach, które na nagim ciele nosili. W obozie nikt nie spał jeszcze, albowiem ludzie, nie majšc po ostatniej porażce nic do roboty, sypiali we dnie. Niektórzy siedzieli lub leżeli wokół jasnych ognisk podsycanych suszem i gałęŸmi jałowca, inni grzebali w przygasłych już i zasutych popiołem watrzyskach, od którychrozchodził się zapach pieczonej rzepy, zwykłego pokarmu Litwinów, i swšd przypalonych mięsiw. Między ogniskami widniały stosy broni poskładane blisko, takaby w danym razie łatwo było każdemu za swój oręż pochwycić. Hlawa przypatrywał się z ciekawoœciš oszczepom o grotach wšskich i długich, wykutych z hartownego żelaza, kiœcieniom uczynionym z młodych dšbczaków, w które ponabijano krzemieni lub gwoŸdzi, okszom o trzonkach krótkich, podobnym do polskich toporów, którymi posługiwali się jezdni, i okszom o trzonkach tak niemal długich jak u berdyszów, którymi walczyli piesi. Trafiałysię między nimi i miedziane, pochodzšce z dawnych czasów, kiedy żelazo w małym jeszcze było użyciu w tych zapadłych stronach. Niektóre miecze były również z miedzi, ale większoœć z dobrej, dostarczanej z Nowogrodu, stali. Czech brał w rękę oszczepy, miecze, oksze, smoliste, prażone w ogniu łuki i przy blasku płomienia badał ich doskonałoœć. Koni niewiele było przy ogniskach, gdyż stada pasły się opodal w lasach i na łškachpod strażš czujnych koniuchów, ale że znaczniejsi bojarowie chcieli mieć swoje rumaki na zawołanie, przeto było ich w obozie kilkadziesišt, które niewolnicy pańscy karmili z ręki u toku. Hlawę zdumiewały kudłate ciała tych rumaków, nadzwyczaj drobnych, o potężnych karkach i w ogóle tak dziwnych, że zachodni rycerze poczytywali je za jakieœ całkiem odmienne zwierzęta leœne, więcej do jednorożców niż do prawdziwych koni podobne. -Na nic tu wielkie, bojowe ogiery - mówił doœwiadczony Maćko, wspominajšc swoje dawne służby u Witolda - bo wielki zaraz wmłakach ugrzęŸnie, a tutejszy chmyz przejdzie wszędy, tak prawie jako i człowiek. - Ale w polu - odrzekł Czech - tutejsze wielkim niemieckim nie dostojš. - Jużci nie dostojš. Za to nie ucieknie Niemiec przed Żmujdzinem ani też go nie zgoni, bo te sš tak właœnie œcigłe albo i œciglejsze niż tatarskie. - A wszelako dziwno mi to jest, bo com widział jeńców Tatarów, których rycerz Zych do Zgorzelic przyprowadził, to chłopybyły nieduże i takiego byle koń udŸwignie, ato lud rosły. Lud zaœ istotnie był dorodny. Przy blasku ognia widać było spod skór i kożuchów szerokie piersi i tęgie ramiona. Chłop w chłopa suchy był, ale koœcisty i długi, w ogóle zaœ wzrostem ludzie ci przewyższali mieszkańców innych krain litewskich, albowiem siedzieli na ziemiach lepszych i obfitszych, w których głody, trapišce kiedyniekiedy Litwę, rzadziej dawały się we znaki. Natomiast dzikoœciš przewyższali jeszcze Litwinów. W Wilnie był dwór wielkoksišżęcy, do Wilna œcišgali księża ze Wschodu i Zachodu, przychodziły poselstwa, napływał kupiec zagraniczny, przez co mieszkaniec miasta i okolicy oswajał się nieco z obczyznš; tu cudzoziemiec zjawiał się tylko pod postacišKrzyżaka lub Mieczowego Kawalera, niosšcych w głuche leœne osady ogień, niewolę i chrzest z krwi, więc wszystko tu było grubsze, surowsze i bardziej do dawnych czasów zbliżone, bardziej przeciwnowoœciom zawzięte; starszy obyczaj, starszy tryb wojowania, a i pogaństwo uporczywsze, dlatego że czci Krzyża nauczał nie łagodny zwiastun Dobrej Nowiny z miłoœciš apostoła, lecz zbrojny niemiecki mnich z duszš kata. Skirwoiłło i znaczniejsi kniazie a bojarzynybyli już chrzeœcijanami, albowiem poszli za przykładem Jagiełły i Witolda. Inni, nawet najprostsi i najdziksi wojownicy, nosili w piersiach głuche poczucie, że nadchodzi œmierć i skon dawnemu œwiatu, dawnej ich wierze. I gotowi byli pochylić głowy przed Krzyżem, byle tego Krzyża nie wznosiły niemieckie nienawistne ręce. "My prosimy chrztu - wołali do wszystkich ksišżšt i narodów - lecz wspomnijcie, że ludzie jesteœmy, nie zwierzęta, które można darować, kupić i przedać". Tymczasem, gdydawna wiara gasła, jak gaœnie ognisko, do którego nikt drew nie przyrzuca, a od nowej odwracały się serca właœnie dlatego, że wmuszała jš niemiecka przemoc, rodziła się w ich duszach pustka,niepokój i żal po przeszłoœci, i głęboki smutek. Czech, który od dziecka zrósł się zwesołym gwarem żołnierskim, z pieœniami iszumnš muzykš, widział po raz pierwszy wżyciu obóz tak cichy i posępny. Ledwie gdzieniegdzie, przy dalszych od Skirwoiłłowej numy ogniskach, słychać było odgłos fujarki lub piszczałki, albo słowa przyciszonej pieœni, którš œpiewał "burtini-kas". Wojownicy słuchali z pochylonymi głowami i oczyma utkwionymi w zarzewie. Niektórzy siedzieli w kucki wedle ognia, majšc łokcie wsparte na kolanach, a twarze ukryte w dłoniach, okryci skórami, podobni do drapieżnych zwierzšt leœnych. Lecz gdy podnosili ku przechodzšcym rycerzom głowy, blask płomienia oœwiecał twarze łagodne i niebieskie Ÿrenice, wcale nie srogie ni drapieżne, ale tak raczej patrzšce, jak patrzš smutne i pokrzywdzone dzieci. Na krańcach obozowiska leżeli na mchach ranni, których zdołano unieœć z ostatniej bitwy. Wróżbici, tak zwani "łabdarysy" i "sejtonowie", mruczeli nad nimi zaklęcia lubopatrywali ich rany, przykładajšc na nie znane sobie zioła gojšce, a oni leżeli w milczeniu, znoszšc cierpliwie ból i męki. Z głębin leœnych, od strony polan i ługów, dochodziło poœwistywanie koniuchów, kiedy niekiedy podnosił się wiatr, przysłaniajšc dymami obozowisko i napełniajšc szumem bór ciemny. Ale noc czyniła się coraz póŸniejsza, więc ogniska poczęły mdleć i gasnšć i cisza zapadła jeszcze większa, potęgujšc owe wrażenie smutku i jakby pognębienia. Zbyszko wydał rozkazy gotowoœci ludziom, którym przywodził i z którymi łatwo mógł się rozmówić, albowiem była między nimi garœć Połocczan, po czym zwrócił się do swego giermka i rzekł: - Napatrzyłeœ się do woli, a teraz czas wrócić pod namiot. - Jużci się napatrzyłem - odpowiedział giermek - alem nie bardzo rad z tego, com widział, bo zaraz znać, że to pobici ludzie. - Dwa razy: cztery dni temu przy zamku i onegdaj u przeprawy. A teraz chce się Skirwoille trzeci raz tam iœć, by trzeciej porażki doznać. - Jakże, to on nie rozumie, że z takim wojskiem przeciw Niemcom nie wskóra? Powiadał mi to już rycerz Maćko, a teraz isam miarkuję, że liche to muszš być i do bitki pachołki. - I w tym się mylisz, bo to lud chrobry jak mało który w œwiecie. Jeno się kupš bezładnš bijš, a Niemcy w szyku. Jeœli się uda szyk rozerwać, to częœciej Żmujdzin Niemca niż Niemiec Żmujdzina położy. Ba, ale tamci to wiedzš i tak się zwierajš, że jako œciana stojš. - A już o zamków dobywaniu to pewnie nie ma co i myœleć -rzekł Czech. - Boć nijakiego sprzętu do tego nie ma - odpowiedział Zbyszko. - Sprzęt ma kniaŸ Witold i póki ku nam nie nadcišgnie, nie ugryzłem żadnego zamku, chybaby trafunkiem albo zdradš. Tak rozmawiajšc, doszli do namiotu, przed którym płonšł duży, podsycany przez czeladŸ ogień, a w nim kopciły się przygotowane przez czeladŸ mięsiwa. W namiocie chłodno było i wilgotno, więc rycerze, a z nimi i Hlawa, pokładli się przed ogniem na skórach. Za czym, posiliwszy się, próbowali zasnšć, lecz nie mogli, Maćko przewracał się z boku na bok, a następnie ujrzawszy, że Zbyszko siedzi przed płomieniem, otoczywszy ramionami kolana, zapytał: - Słuchaj! Dlaczegoœ ty radził iœć daleko pod Ragnetę, nie tu blisko pod ten Gotteswerder? Co masz w tym? - Bo tak mi coœ do duszy gada, że Danuœka jest w Ragnecie -i tam się mniej strzegš niżtu. - Nie było czasu się rozgadać, bom i sam był utrudzon, i tyœ ludzi po boru po klęsce zbierał. Ale teraz mówże, jako jest: chcesz-li ty zawsze tej dziewki szukać? - Dyć to nie żadna dziewka, jeno moja niewiasta -odpowiedział Zbyszko. Nastało milczenie, albowiem Maćko rozumiał dobrze, że nie masz na to odpowiedzi. Gdyby Danuœka była dotychczas pannš Jurandównš, byłby niechybnie stary rycerz namawiał bratanka, by jej poniechał, ale wobec œwiętoœci sakramentu poszukiwanie stawało się prostš powinnoœciš i Maćko nie byłby nawet zadawał takiego pytania, gdyby nie to, że nie będšc obecny ni na œlubie, ni na weselu,mimowiednie uważał Jurandównę zawsze zadziewkę. - Jużci! - rzekł po chwili. - Ale o com przezta odwieŸć, ł się ały się we Ap 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żePďcf?• `gÔ?c€h+Äci×9Ÿ%te dwa dni miał czas się spytać, tom się spytał, i rzekłeœ mi, że nic nie wiesz. - Bo nic nie wiem, jeno to, że chyba gniew boski jest nade mnš. Wtem Hlawa przypodniósł się z niedŸwiedziej skóry, siadł i nastawiwszy uszu, poczšł słuchać pilnie a ciekawie. A Maćko rzekł: - Pókić sen nie zmorzy, gadaj: coœ widział, coœ robił i coœ wskórał w Malborgu ? Zbyszko odgarnšł włosy, które dawno nie podcinane z przodu, spadały mu aż na brwi, chwilę posiedział w milczeniu, po czym jšł mówić: - Dałby Bóg, abym ja tyle mógł wiedzieć o mojej Danuœce, ile wiem o Malborgu. Pytacie, com tam widział? Widziałem potęgę krzyżackš niezmiernš, przez wszystkich królów i przez wszystkie narody wspomaganš, z którš nie wiem, czyli kto w œwiecie mierzyć się zdoła. Widziałem zamek, jakiego chyba i sam cesarz rzymski nie ma. Widziałem skarby nieprzebrane, widziałem zbroje, widziałemmrowie orężnych mnichów, rycerzy i knechtów -i relikwie jakby u Ojca Œwiętego w Rzymie, i mówię wam, że aże dusza zdrętwiała we mnie, bom sobie pomyœlał: gdzie się tam komu na nich porywać? kto ich zmoże? kto się im oprze? kogo ich siła nie przełamie? - Nas! zatracona ich mać! - zawołał, nie mogšc wytrzymać, Hlawa. Maćkowi dziwne wydały się także słowa Zbyszka, więc choć chciało mu się poznać wszystkie przygody młodzianka, jednakże przerwał mu i rzekł: - A toœ zapomniał o Wilnie? A mało to razy zderzaliœmy się z nimi tarczš o tarcz i łbem o łeb! A toœ zabaczył, jako im niesporo bywało ku nam - i jak na zatwardziałoœć naszš narzekali: że to nie doœć było konia zapocić i kopię pokruszyć, jeno trza było cudze gardło wzišć albo swoje dać! Byli tam przecie i goœcie, którzynas pozywali - a wszyscy z hańbš odeszli. Cóżeœ to tak zmiękł? - Nie zmiękłem ja, bom się i w Malborgu potykał, gdzie też i na ostre gonili. Ale wy ich wszystkiej potęgi nie znacie. Lecz staryrozgniewał się. - A ty znasz-li całš moc polskš? Widziałeœ wszystkie choršgwie w kupie? Nie widziałeœ. A ich potęga na krzywdzie ludzkiej i na zdradzie stoi, bo tam i piędzi ziemi nie ma, która by była ich. Przyjęli ci ich ksišżęta nasi, jak się ubogiego w dom przyjmuje -i obdarowali, a oni, porósłszy w moc, pokšsali tę rękę, co ich żywiła, jako psi bezecni i wœciekli. Ziemię zagarnęli,miasta zdradš pobrali i ot ich moc! Ale choćby wszyscy królowie œwiata szli im w pomoc - nadejdzie dzień sšdu i pomsty. - Skoroœcie mi kazali gadać, com widział, ateraz się gniewacie, to wolej zaniecham - rzekł Zbyszko. Maćko zaœ sapał przez jakiœ czas gniewnie,po chwili jednak uspokoił się i rzekł: - Albo to raz tak bywa! Stoi ci w lesie chojar jako wieża sroga, myœlałbyœ, że wiek wieków postoi, a stukniesz w niego godnie obuchem, to ci się pustkš obezwie. Ipróchno się w nim sypie. Taka to i krzyżacka moc! Ale jam ci kazał gadać, coœrobił i coœ wskórał. Goniłeœ tam na ostre -powiadasz? - Goniłem. Hardo i niewdzięcznie ci mnie tam z poczštku przyjęli, bo było im już wiadomo, żem się z Rotgierem potykał. Może i przygodziłoby mi się co złego, jeno żem z listem od księcia przyjechał i pan Lorche, którego oni szanujš, od ich złoœci mnie bronił. Ale potem przyszły uczty i gonitwy, w których Pan Jezus mi pobłogosławił. Toœcie słyszeli, że mnie brat mistrzów Ulryk pokochał - i dał mi rozkaz od samego mistrza na piœmie, aby mi Danuœkę wydali? - Powiadali nam ludzie - rzekł Maćko - iże popręg mu pękł przy siedle, co ty, widzęcy, nie chciałeœ na niego uderzać. - Jużci, podniosłem kopię w górę, a on mnie od tej pory pokochał. Hej, miły Boże! srogie mi pisma dali, z którymi mogłem od zamku do zamku jeŸdzić i szukać. Już myœlałem, że koniec mojej biedy i mego frasunku - a teraz ot, tu siedzę, w dzikiej stronie, bez rady nijakiej, w strapieniu i smutku, a co dzień ci mi gorzej i tęskniej...Tu umilkł na chwilę, po czym rzucił z całejmocy wiórem w ogień, aż iskry posypały się z płonšcych głowni, i rzekł: - Bo jeœli ta nieboga jęczy tu gdzie w jakim zamku, a myœli, żem jej zahaczył, to niechby mnie nagła œmierć nie minęła! I tyle w nim się widocznie zapiekło zniecierpliwienia i bólu, że jšł znów rzucaćwiórami w ogień jak gdyby nagłym, œlepym bólem uniesion, a oni zdumieli się bardzo, nie przypuszczali bowiem, żeby tak kochał Danuœkę. -Pohamuj się? - zawołał Maćko. - Jakoże było z onym glejtem? Zali komturowie nie chcieli rozkazów mistrza słuchać? - Pohamujcie się, panie - rzekł Czech - Bóg was pocieszy -może wkrótce. Zbyszkowi zaœ łzy błysły w Ÿrenicach, ale uspokoił się nieco i rzekł: - Otwierali odmieńce zamki i więzienia. Byłem wszędy, szukałem! Aż wybuchła ta wojna - i w Gierdawach powiedział mi wójt von Heideck, że wojenne prawo inne i że glejty wydane w czasie pokoju nic nie znaczš. Pozwałem go zaraz, ale nie stanšł i z zamku mnie wyżenšć kazał. - A w innych? - spytał Maćko. - Wszędy to samo. W Królewcu komtur, który jest zwierzchnikiem gierdawskiego wójta, nie chciał nawet czytać mistrzowego pisma, mówišc, że wojna, wojnš - i głowę, póki cała, kazał mi preczunosić. Pytałem i gdzie indziej - wszędy to samo. - To teraz rozumiem - rzekł stary rycerz. - Widzšc, że nic nie wskórasz, wolałeœ tu przyjœć, gdzie chociaż pomsta może się zdarzyć. - Tak jest - odpowiedział Zbyszko. - Myœlałem także, że jeńców nabierzem i może zamków kilka ogarniem; ale oni nie umiejš zamków zdobywać. - Hej, przyjdzie sam kniaŸ Witold, to będzieinaczej. - Daj go Bóg. - Przyjdzie. Słyszałem na mazowieckim dworze, że przyjdzie, a może i król z nim razem z całš potęgš polskš. Lecz dalszš rozmowę przerwało im przyjœcie Skirwoiłły, który wychylił się niespodzianie z cienia i rzekł: - W pochód ruszamy. Usłyszawszy to, rycerze powstali żywo na nogi, Skirwoiłło zaœ zbliżył ku ich twarzomswojš ogromnš głowę i rzekł przyciszonymgłosem: - Sš nowiny: idš do Nowego Kowna posiłki. Dwóch rycerzy prowadzi knechtów, bydło i spyżę. Zaskoczym im. - To przejdziem Niemen? - zapytał Zbyszko.- Tak. Wiem bród. - A w zamku wiedzš o posiłkach. - Wiedzš i wyjdš im na spotkanie, ale na tych uderzycie wy. I poczšł im objaœniać, gdzie majš się zasadzić, tak aby niespodzianie uderzyć na tych, którzy pokwapiš się z zamku. Chodziło mu o to, byjednoczeœnie stoczyć dwie bitwy i pomœcić ostatnie porażki, co mogło się udać tym łatwiej, że po œwieżym zwycięstwie nieprzyjaciel czuł się zupełnie bezpieczny. Więc wskazał im miejsce i czas, w którym mieli tam zdšżyć, a resztę zdał na ich męstwo i przemyœlnoœć. Oni zaœ uradowali się w sercach, gdyż zaraz poznali, że mówido nich wojownik doœwiadczony i sprawny. Skończywszy, kazał im iœć za sobš i wrócił do swej numy, w której czekali już na niego kniaziowie i bojarzyni setnicy. Tampowtórzył rozkazy, wydał nowe, a wreszcie podniósłszy do ust piszczałkę, wyrzeŸbionš z wilczej koœci, wydał donoœny i przeraŸliwy œwist, który usłyszano od jednego do drugiego końca obozu. Na ów odgłos zakotłowało się coœ wedle przygasłych ognisk; tu i ówdzie poczęły strzelać iskry, potem błysnęły płomyki, które rosły i wzmagały się z każdš chwilš, a przy ich blasku widać było dzikie postacie wojowników zbierajšcesię koło stosów z broniš. Bór zadrgał i zbudził się. Po chwili z głębin poczęły dochodzić wołania koniuchów pędzšcych stada ku obozowi. Rozdział XVIII Doszli rankiem do Niewiaży i przeprawili się: kto konno, kto przy ogonie końskim, kto na pęku łóz. Poszło to tak prędko, ze aż Maćko, Zbyszko, Hlawa i ci z Mazurów, którzy przyszli na ochotnika, dziwili się sprawnoœci tego ludu i teraz dopiero zrozumieli, dlaczego ni bory, ni bagna, ni rzeki nie mogły powstrzymać wypraw litewskich. Wyszedłszy z wody, żaden nie zewlókł odzieży, nie zrzucił kożucha ni wilczury, jeno suszyli się, nadstawiajšc grzbiety słońcu, aż dymiło się z nich jak ze smolarni - i po małym wypoczynku ruszyli œpiesznym pochodem na północ. Ciemnym wieczorem dotarli do Niemna. I tuprzeprawa, jako przez rzekę wielkš a do tego nabrzmiałš wiosennymi wodami, nie była łatwš. Bród, o którym wiedział Skirwoiłło, zmienił się miejscami w topiel, tak że konie musiały pływać więcej niż na ćwierć stajania. Dwóch ludzi uniósł pršd tuż przy boku Zbyszka i Czecha, którzy na próżno chcieli ich ratować, albowiem z powodu ciemnoœci i wzburzonej wody rychło stracili ich z oczu, oni zaœ nie œmieliwołać o ratunek, ponieważ poprzednio wódz wydał rozkaz, aby przeprawa odbyłasię w jak najgłębszym milczeniu. Jednakże wszyscy inni dotarli szczęœliwie do drugiegobrzegu, na którym przesiedzieli bez ognia do rana. O pierwszym brzasku całe wojsko rozdzieliło się na dwa oddziały. Z jednym Skirwoiłło poszedł w głšb kraju na spotkanie owych rycerzy prowadzšcych posiłki do Gotteswerder, drugi powiódł Zbyszko wstecz ku wyspie, aby zaskoczyć ludziom zamkowym, którzy naprzeciw tamtym wyjœć chcieli. Dzień czynił się w górze jasny i pogodny, ale na dole bór, łęgii krze przysłonione były gęstym, białawymoparem, który całkiem zakrywał dal. Była to dla Zbyszka i jego ludzi okolicznoœć pomyœlna, albowiem Niemcy cišgnšcy od zamku nie mogli ich z dala dojrzeć i w poręcofnšć się przed bitwš. Młody rycerz rad był z tego niezmiernie i tak mówił do jadšcego obok Maćka: - Pierwej uderzym się o siebie, niż się w takim tumanie zobaczym, daj Bóg tylko, abynie zrzedniał choć do południa. To rzekłszy, poskoczył naprzód, by wydać setnikom jadšcym na przodzie rozkazy, niebawem jednak wrócił i rzekł: - Niezadługo trafim na goœciniec idšcy od przewozu przed wyspš do œrodka kraju. Tam się w gęstwinie położym i będziem na nich czekać. - Skšd wiesz o goœcińcu? - zapytał Maćko. - Od chłopów tutejszych, których mam między ludŸmi kilkunastu. Oni to wszędy nasprowadzš. - A jak daleko od zamku i od wyspy przypadniesz? - W mili. - To dobrze, bo gdyby było bliżej, mogliby zzamku knechtów w pomoc pchnšć, a tak - nie tylko nie nadšżš, ale i krzyku nie usłyszš. - Jużci, że o tym pomyœlałem. - Pomyœlałeœ o jednym, pomyœlże i o drugim: jeœli to wierne chłopy, wyœlij ich dwóch albo trzech naprzód, aby który pierwszy obaczy Niemców, zaraz dawał nam znać, że idš. - Ba, już i to zrobione! - Tedy jeszcze ci coœ powiem. Każ stu albo dwustu ludziom, zaraz jak tylko bitka się zacznie, nie mieszać się do niej, jeno skoczyć i przecišć drogę od wyspy. - Pierwsza rzecz! - odpowiedział Zbyszko - ale już i takie rozkazy wydane. Wpadnš Niemce jakoby w potrzask albo jako w oklepce! Usłyszawszy to, Maćko spojrzał na bratanka życzliwym okiem, rad był bowiem,że Zbyszko mimo wczesnych lat życia tak dobrze wojnę rozumiał, więc uœmiechnšł się i mruknšł: - Nasza prawa krew! Lecz giermek Hlawa uradowany był w duszyjeszcze bardziej od Maćka, gdyż nie było dla niego większej nad bitwę rozkoszy. - Nie wiem - rzekł -jak ci nasi ludzie będš się potykali, ale idš cicho, sprawnie i ochotę znać po nich okrutnš. Jeżeli ów Skirwoiłło dobrze wszystko wymędrował, to żywa noga nie powinna wyjœć ze skrzętu.- Da Bóg, mało się ich wymknie - odpowiedział Zbyszko. -Ale kazałem jak najwięcej jeńców brać, a gdyby trafił się między nimi rycerz albo brat zakonny, to już koniecznie nie zabijać. - A czemu to, panie? - spytał Czech. Zbyszko zaœ odrzekł: - Pilnujcie i wy, aby tak było. Rycerz, jeœli z goœci, to włóczy się po miastach, po zamkach, siła ludzi widuje i siła nowin słyszy, a jeœli zakonny, to jeszcze więcej. Toć Bogiem a prawdš po to ja tu przyjechałem, żeby kogoœ znaczniejszego pochwycić i zamianę uczynić. Jedna mi ta droga ostała... jeżeli jeszcze ostała. To rzekłszy, dał ostrogi koniowi i znów wysunšł się na czoło oddziału, aby wydać ostatnie rozporzšdzenia i uciec razem od smutnych myœli, na które brakło i czasu, albowiem miejsce na zasadzkę wybrane nie było już zbyt odległe. - Czemu to młody pan tuszy, że jego niewiastka jeszcze żyje i że się w tych stronach znajduje? - spytał Czech. - Bo jeœli jej Zygfryd od razu w Szczytnie w pierwszym zapędzie nie zamordował - odparł Maćko - to sprawiedliwie można się spodziewać, że jeszcze żywa. A jeœliby jš był zamordował, toby szczytnieński ksišdznie był nam takich rzeczy rozpowiadał, które przecie i Zbyszko słyszał. Ciężka to rzecz nawet dla największego okrutnika podnieœć rękę na niewiastę bezbronnš, ba! na dziecko niewinne. - Ciężka, ale nie dla Krzyżaka. A księcia Witoldowe dzieci? - Prawda jest, że wilcze oni serca majš, wszelako i to prawda, że w Szczytnie jej nie zgładził, a że sam w tę stronę pocišgnšł, więc może i jš w którymœ zamkuukrył. - Hej! żeby się to tak udało tę wyspę i ten zamek ubiec! - Spojrzyj jeno na tych ludzi - rzekł Maćko.- Pewnie! pewnie! ale mam ci ja jednš myœl,którš młodemu panu powiem. - Choćbyœ miał i dziesięć, dzidami murów nie rozwalisz. To powiedziawszy, ukazał Maćko na szeregi dzid, w które większa częœć wojowników była uzbrojona, po czymzapytał: - Widziałeœ kiedy takie wojsko? A Czech rzeczywiœcie nic podobnego nie widział. Przed nim jechał gęsty zastęp wojowników i jechał bezładnie, bo w boru iwœród krzów trudno się było trzymać szeregów. Zresztš piesi pomieszani byli z konnymi i by nadšżyć krokom końskim, trzymali się grzyw, kulbak i ogonów. Barki wojowników pokryte były skórami wilków, rysiów i niedŸwiedzi, z głów sterczały to kły dzicze, to rogi jelenie, to kosmate uszy, tak że gdyby nie broń sterczšca w górę i nie smoliste łuki i kobiałki ze strzałami na plecach, patrzšcym z tyłu mogłoby się wydać, zwłaszcza we mgle, żeto całe gromady dzikich leœnych bestii wyruszyły z głębi leœnych mateczników - i cišgnš gdzieœ na wyraj gnane żšdzš krwi lub głodem. Było w tym coœ strasznego, a zarazem tak niezwyczajnego, jak gdyby się patrzało na ów dziw zwany gomon, w czasie którego, jak wierzy prostactwo, zrywajš się i idš przed się zwierzęta, a nawet kamienie i krzaki. Toteż na ów widok jeden z owych włodyczków z Łękawicy, którzy przybyli z Czechem, zbliżył się do niego, przeżegnał się i rzekł: -W imię Ojca i Syna! Dyć ze stadem prawychwilków idziem, nie z ludŸmi. Hlawa zaœ, choć sam pierwszy raz podobne wojsko oglšdał, odrzekł jako doœwiadczonyczłowiek, który wszystko przeznał i niczemu się nie dziwi: - Wilcy stadem w zimie chadzajš, ale krzyżacka jucha smakuje i na wiosnę. A rzeczywiœcie była już wiosna - maj! Leszczyna, którš bór był podszyty, pokryła się jasnš zieleniš. Z mchów puszystych a miękkich, po których stšpały bez szelestu nogi wojowników, wydobywałysię białe i sinawe sasanki oraz młode jagodzisko i zšbkowana paproć. Zmoczone obfitymi dżdżami drzewa pachniały wilgotnškorš, a z leœnego podłoża biła surowa wońopadłego igliwia i próchna. Słońce grało tęczš na zwieszonych wœród liœci kroplach iptactwo głosiło się w górze radoœnie. Oni szli coraz prędzej, bo Zbyszko przynaglał. Po chwili przyjechał znów na tyły oddziału, gdzie był Maćko z Czechem imazurskimi ochotnikami. Nadzieja dobrej bitki widocznie ożywiła go znacznie, bo w twarzy nie miał zwykłej troski i oczy œwieciły mu po dawnemu. - Nuże! - zawołał. - W przodku nam teraz iœć, nie w ocišgu! I powiódł ich na czoło oddziału. - Słyszycie - rzekł jeszcze - może zaskoczym Niemców niespodzianie; ale jeœlico wymiarkujš i w szyku zdołajš stanšć, tojużci pierwsi uderzym, bo zbroja na nas godniejsza i miecze lepsze! - Tak ono i będzie! - rzekł Maćko. Inni zaœ osadzili się mocniej w kulbakach, jakby już zaraz mieli uderzyć. Ten i ów nabrał w piersi powietrza i zmacał, czy kord łatwo z pochew wychodzi. Zbyszko powtórzył im jeszcze raz, aby jeœli wœród pieszych knechtów znajdš się rycerze lub bracia w białych płaszczach nazbroi, nie zabijać ich, jeno w niewolę brać,po czym skoczył znów do przewodników i po chwili zatrzymał oddział. Przyszli do goœcińca, który od przystani leżšcej naprzeciw wyspy biegł w głšb kraju. Właœciwie nie był to jeszcze prawdziwy goœciniec, ale raczej szlak niedawno przez lasy przetarty i wyrównanytylko o tyle, aby wojska i wozy od biedy mogły przejœć po nim. Z obu stron wznosił się wysokopienny bór, a po obu brzegach piętrzyły się poœcinane dla otwarcia drogi pnie starych sosen. Leszczynowe podszycie we Ap 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żjPĆ Ck çc€lýĎcmĚ',cnř6f7było miejscami tak gęste, że przesłaniało całkiem głšb leœnš. Wybrał przy tym Zbyszko miejsce na zakręcie, aby nadchodzšcy, nie mogšc nic dojrzeć z dala, nie mieli czasu albo cofnšć się w porę, alboustawić w bojowym szyku. Tam zajšł oba boki szlaku i kazał czekać nieprzyjaciela. Zżyci z borem i z leœnš wojnš Żmujdzini przypadli tak sprawnie za kłody, za wykroty, za leszczynowe krze i kępy młodej jedliny -jakby ich ziemia pochłonęła. Człowiek się nie ozwał, koń nie parsknšł. Od czasu do czasu koło zaczajonych ludzi przecišgał to drobny, to gruby zwierz leœny i dopiero niemal otarłszy się o nich, rzucał się z przerażeniem i fukiem w bok. Chwilami zrywał się powiew i napełniał bór szumemuroczystym i poważnym, chwilami cichnšł, a wówczas słychać było tylko odległe kukanie kukułek i bliskie kucie dzięciołów. Żmujdzini słuchali z radoœciš tych odgłosów, albowiem szczególnie dzięcioł był dla nich zwiastunem dobrej wróżby. Było zaœ owych ptaków pełno w tym boru ikowanie dochodziło ze wszystkich stron, usilne, szybkie, podobne jakby do pracy ludzkiej. Rzekłbyœ, wszystkie tam miały swe kuŸnie i od wczesnego rana zabrały się do gorliwej roboty. Maćkowi i Mazurom zdawało się, że słyszš cieœlów pobijajšcych krokwie na nowym domu, i przypomniały im się strony rodzinne. Lecz czas upływał i dłużył się, a tymczasem nic nie było słychać prócz szumu leœnego i głosów ptactwa. Mgła leżšca na dole zrzedła, słońce podniosło się znacznie i jęło przygrzewać, a oni leżeli cišgle. Wreszcie Hlawa, któremu znudziło się oczekiwanie i milczenie, pochylił się do ucha Zbyszka i poczšł szeptać: - Panie... Jeœli, da Bóg, żaden z psubratów nie ujdzie, czybyœmy nie mogli nocš pocišgnšć pod zamek, przeprawić się i zdobyć go niespodzianie? - A to myœlisz, że tam łodzi nie strzegš i hasła nie majš? - Strzegš i majš - odszepnšł Czech - ale jeńcy pod nożem hasło powiedzš, ba! sami się po niemiecku do nich obezwš. Byle na wyspę się dostać, to sam zamek... Tu przerwał, gdyż Zbyszko położył mu nagle dłoń na ustach, albowiem z goœcińca doszło krakanie kruka. - Cichaj! - rzekł - to znak! Jakoż we dwa pacierze póŸniej na szlaku zjawił się Żmujdzin na małym kudłatym koniu, którego kopyta obwinięte były w skórę baraniš, tak aby nie wydawały tętentu i nie zostawiały œladów na błocie. Jadšc, rozglšdał się bystro na obie strony inagle usłyszawszy z gšszczy odpowiedŸ na krakanie, nurknšł w las, a po chwili był już przy Zbyszku. -Idš!...- rzekł. Rozdział XIX Zbyszko poczšł wypytywać œpiesznie, jak idš, ile jest jazdy, ilu knechtów pieszych, aprzede wszystkim, jak daleko się jeszcze znajdujš. Z odpowiedzi Żmujdzina dowiedział się, że oddział nie przenosi stu pięćdziesięciu wojowników, z tych pięćdziesięciu konnych, pod wodzš nie Krzyżaka, lecz jakiegoœ œwieckiego rycerza, że idš w szyku, prowadzšc za sobš puste wozy, a na nich zapas kół, że przed oddziałem idzie w odległoœci dwóch strzeleń z łuku "straża" złożona z oœmiu ludzi, która zjeżdża często gęsto z goœcińca i bada bór i gšszcza, a na koniec, że znajdujš się o ćwierć mili. Zbyszko nie bardzo był rad, że idš w szyku. Wiedział z doœwiadczenia, jak trudnojest w takim razie rozerwać sfornych Niemców i jak taka "kupia" umie bronić się,cofajšc, i cišć na kształt osaczonego przezpsy odyńca. Natomiast ucieszyła go wiadomoœć, iż sš nie dalej niż o ćwierć mili, wymiarkował bowiem z tego, że ów zastęp ludzi, których poprzednio wysłał, zajšł już byt tyły Niemcom, i że w razie ich klęski nie przepuœci żadnej żywej duszy.Co do czaty idšcej w przodzie oddziału, niewiele z niej sobie robił, gdyż spodziewajšc się z góry, że tak będzie, rozkazał już poprzednio swym Żmujdzinom albo przepuœcić owš straż spokojnie, albo też, gdyby ludzie z niej chcieli badać wnętrze bom, wyłowić ich po cichu co do jednego. Lecz to ostatnie polecenie okazało się zbytecznym. Podjazd nadcišgnšł niebawem. Ukryci pod wykrotami bliżej goœcińca Żmujdzini widzieli doskonale tych knechtów,jak stanšwszy na skręcie, poczęli z sobš rozmawiać. Naczelnik, tęgi, rudobrody Niemiec, nakazawszy im znakiem milczenie,poczšł następnie nasłuchiwać. Przez chwilęwidać było, że waha się, czyby nie zjechaćw bór, wreszcie, słyszšc tylko kowanie dzięciołów, widocznie pomyœlał, iż ptactwonie pracowałoby tak swobodnie, gdyby w lesie był kto ukryty, więc machnšł rękš i powiódł oddział dalej. Zbyszko przeczekał, póki nie znikli za następnym skrętem, po czym zbliżył się cicho do samego goœcińca na czele ciężej zbrojnych mężów. Był między nimi Maćko, Czech, dwóch wło-dyków z Łękawicy, trzech młodych rycerzy spod Ciechanowa i kilkunastu znaczniejszych, lepiej zbrojnych bojarów żmujdzkich. Dalsze ukrywanie się nie było już zbyt potrzebne, miał więc Zbyszko zamiar, zaraz gdy zjawiš się Niemcy, wysunšć się na œrodek szlaku, skoczyć, uderzyć w nich i rozerwać. Gdyby to się udało i gdyby walka ogólna zamieniłasię na szereg pojedynczych, mógł już być pewien, że Żmujdzini poradzš sobie z Niemcami. I znów nastała chwila ciszy, którš mšcił tylko zwykły gwar leœny. Ale wkrótce do uszu wojowników doszły od wschodniej strony goœcińca i głosy ludzkie. Zrazu pomieszane i doœć odległe, stopniowo stawały się coraz bliższe i wyraŸniejsze. Zbyszko w tej samej chwili wyprowadził swój oddział na œrodek goœcińca i ustawił go w klin. Sam stał na czele, majšc za sobšbezpoœrednio Maćka i Czecha. W następnym szeregu stało trzech ludzi, w następnym czterech. Zbrojni byli wszyscy dobrze: brakło im wprawdzie potężnych "drzew", czyli kopii rycerskich, gdyż te stawały się w leœnych pochodach wielkš zawadš; natomiast mieli w ręku krótkie i lżejsze dzidy żmujdzkie do pierwszego natarcia, a miecze i topory przy siodłach do walki w œcisku. Hlawa nastawił pilnie uszy, posłuchał, a następnie szepnšł do Maćka: - Œpiewajš, zatracona ich mać! - Ale mi to dziwno, że tam bór zamyka się przed nami i że ich nie widać dotšd - odpowiedział Maćko. Na to Zbyszko, który już dalsze skrywanie się, a nawet ciche mówienie uważał za zbyteczne, odwrócił się i rzekł: - Bo goœciniec idzie wedle strumienia i przez to często się zakręca. Obaczym się niespodzianie, ale to lepiej. - A wesoło ci jakoœ œpiewajš! - powtórzył Czech. Istotnie zaœ Niemcy œpiewali wcale niepobożnš pieœń, co łatwo było z samej nuty wymiarkować. Wsłuchawszy się, można również było odróżnić, że œpiewa nie więcej niż kilkunastu ludzi, a tylko jedenwyraz powtarzajš wszyscy, który też wyraz rozlegał się jak grzmot po lesie. I tak sobie szli ku œmierci, weseli i pełni ochoty. - Wnet już ich ujrzym - rzekł Maćko. Przy czym twarz zmierzchła mu nagle i nabrała jakiegoœ wilczego wyrazu, gdyż dusza w nim była nieużyta i zawzięta, a prócz tego nie odpłacił dotychczas za ów postrzał z kuszy, który otrzymał wtedy, gdy dla ratowania Zbyszka wyprawił się z listem siostry Witoldowej do mistrza. Więc teraz poczęło się w nim burzyć serce, a zaœ żšdza pomsty oblała go jak ukrop. "Nie będzie temu dobrze, któren się z nim pierwszy sczepi" - pomyœlał Hlawa, rzuciwszy okiem na starego rycerza. Tymczasem powiew przyniósł wyraŸnie okrzyk, który powtarzali wszyscy chórem: "Tandaradei! tandaradei!" - i wraz Czech usłyszał słowa znajomej sobie pieœni: Bi den rosen er wol mac tandaradei! merken wa mir 'z houbet lac... Wtem pieœń urwała się, albowiem po obu stronach szlaku rozległo się krakanie tak gwarne i rozgłoœne, jakby w tym zakšcie lasu odbywał się sejm kruków. Niemców zadziwiło jednak to, skšd się mogło wzišć ich tyle i dlaczego wszystkie głosy odzywajš się z ziemi, nie zaœ z wierzchołków drzew. Pierwszy szereg knechtów ukazał się właœnie na skręcie i stanšł jak wryty na widok nieznanych, stojšcych naprzeciw jeŸdŸców. A Zbyszko w tej samej chwili pochylił się wsiodle, uderzył konia ostrogami i skoczył: - W nich! Za nim skoczyli inni. Z obu stron boru podniósł się straszliwy okrzyk żmujdzkich wojowników. Około dwustu kroków dzieliło Zbyszkowych ludzi od Niemców, którzy w mgnieniu oka pochylili las dzid ku jeŸdŸcom,podczas gdy dalsze szeregi zwróciły się z równš szybkoœciš czołem ku obu stronom lasu, aby bronić się od napaœci z boków. Byliby podziwiali owš sprawnoœć polscy rycerze, gdyby znaleŸli czas na podziw i gdyby konie nie niosły ich w największym pędzie ku błyszczšcym, nastawionym grotom. Pomyœlnym dla Zbyszka wypadkiem jazda niemiecka znajdowała się z tyłu oddziału przy wozach. Ruszyła ona wprawdzie zarazku swojej piechocie, ale ani przejechać przez niš, ani jej ominšć, a tym samym i zasłonić od pierwszego uderzenia nie mogła. Otoczyło przy tym jš samš mrowie Żmujdzinów, którzy poczęli się wysypywać z gšszczów jak jadowity rój os, których gniazdo niebaczny podróżny nogš potršci. Zbyszko uderzył się tymczasem razem ze swoimi ludŸmi o piechotę. I uderzył bez skutku. Niemcy, powbijawszytylne końce ciężkich włóczni i berdyszów wziemię, trzymali je tak równo i krzepko, żelekkie mierzyny żmujdzkie przełamać tego muru nie mogły. Maćków koń, cięty berdyszem w goleń, wspišł się na tylne nogi, a następnie zarył nozdrzami w ziemię.Przez chwilę œmierć zawisła nad starym rycerzem, lecz on, œwiadom wszelkiej bitwy i doœwiadczony w przygodach, wypuœcił nogi ze strzemion, chwycił potężnš dłoniš za ostrze niemieckiej dzidy, która zamiast pogršżyć się w jego piersiach posłużyła mu tym samym jako oparcie, za czym zerwał się, uskoczył między konie i dobywszy miecza, poczšł nacierać nim na dzidy i berdysze, równie jak drapieżny krzeczot naciera zajadle na stado długodziobych żurawi. Zbyszko, gdy koń jego powstrzymany w zapędzie siadł prawie całkiem na zadzie, podparł się dzirytem - i złamał go, więc jšł się także miecza. Czech, który wierzył nade wszystko w topór, rzucił nim w kupę Niemców - i chwilowo pozostał bezbronny. Jeden z włodyków z Łękawicy zginšł, drugiego ogarnšł na ten widok szał wœciekłoœci, tak iż poczšł wyć jak wilk i wspinajšc skrwawionego konia, parł na oœlep w œrodek zastępu. Bojarowie żmujdzcy siekli brzeszczotami po grotach i drzewcach, spoza których spoglšdały twarze knechtów jakby przejęte zdziwieniem i zarazem jakby pokurczone przez upór i zawziętoœć. Lecz stało się, żeszyk nie został rozerwany. Żmujdzini też, którzy uderzyli z boków, odskoczyli zrazu od Niemców jak od jeża. Wrócili wprawdzieniebawem z większš jeszcze natarczywoœciš, ale wskórać nie mogli. Niektórzy powdrapywali się w mgnieniu okana przydrożne chojary i poczęli szyć z łuków w œrodek knechtów, których dowódca, spostrzegłszy to, wydał rozkaz cofania się ku swojej jeŸdzie. Kusznicy niemieccy jęli się też odstrzeliwać, więc odczasu do czasu niejeden ukryty między gałęziami sosny Żmujdzin spadał jak dojrzała szyszka na ziemię i konajšc, darł rękoma mchy leœne lub rzucał się na kształt wyjętej z wody ryby. Otoczeni ze wszystkich stron Niemcy nie mogli wprawdzie liczyć na zwycięstwo, widzšc jednak skutecznoœć obrony, mniemali, że może choć garœć ich zdoła się wycofać z pogromu i dostać się na powrót do rzeki. Żadnemu nie przyszło na myœl poddać się, gdyż sami, nie oszczędzajšc jeńców, wiedzieli, że nie mogš rachować na litoœć przywiedzionego do rozpaczy i zbuntowanego ludu. Cofali się więc w milczeniu chłop przy chłopie, ramię przy ramieniu, to podnoszšc, to zniżajšc włócznie i berdysze, tnšc, bodšc, rażšc z kusz, o ile zamęt bitwy na to pozwalał, i zbliżajšc się cišgle ku swojej jeŸdzie, którawalczyła na œmierć i życie z innymi zastępami nieprzyjaciół. Wtem stało się coœ niespodzianego, co rozstrzygnęło losy uporczywej bitwy. Oto ów włodyka z Łękawicy, którego pochwyciłszał po œmierci brata, pochylił się, nie zsiadajšc z konia, i podniósł ciało z ziemi, pragnšc widocznie zabezpieczyć od stratowania i złożyć gdzieœ tymczasem w spokojnym miejscu, aby łatwiej odnaleŸć jepo bitwie. Ale w tej samej chwili nowa fala wœciekłoœci napłynęła mu do głowy i odjęła zupełnie przytomnoœć, albowiem zamiast zjechać z drogi uderzył na knechtów i rzucił trupa na ostrza włóczni,które utkwiwszy w jego piersiach, brzuchu i biodrach, pochyliły się pod ciężarem, nim zaœ knechci zdołali je wydobyć, szaleniec runšł przerwš w szeregi, przewracajšc ludzi jak burza. W mgnieniu oka dziesištki ršk wycišgnęły się ku niemu, dziesištki włóczni przebiły bok konia, ale tymczasem szeregi zwichrzyły się i zanim przyszły do sprawy, wpadł naprzód jeden z bojarów żmujdzkich, który najbliżej się znajdował, po nim Zbyszko, po nim Czech, i straszliwy zamęt powiększał się z każdš chwilš. Inni bojarowie chwycili również za ciała poległych i poczęli je rzucać na ostrza: z boków natarli znów Żmujdzini. Cały sforny dotychczas zastęp zakolebał się, zatrzšsł jak dom, w którym pękajš œciany, rozszczepił się jak drzewo pod klinem i wreszcie prysnšł. Bitwa zmieniła się w jednej chwili w rzeŸ. Długie dzidy niemieckie i berdysze stały sięw œcisku nieużyteczne. Natomiast brzeszczoty konnych zgrzytały po czaszkach i karkach. Konie wpierały się w gęstwę ludzkš, przewracajšc i tratujšc nieszczęsnych knechtów. JeŸdŸcom łatwo było cišć z góry, cięli więc bez odetchnienia i spoczynku. Z boków drogi wysypywały się coraz nowe gromady dzikich wojowników w wilczych skórach i z wilczš żšdzš krwi w piersiach. Wycie ich głuszyło błagalne głosy o litoœć i jęki konajšcych. Zwyciężeni rzucali broń; niektórzy usiłowali wymknšć się do lasu; niektórzy, udajšc zabitych, padali na ziemię; niektórzy stali prosto, majšc twarze blade jak œnieg i zmrużone oczy; inni modlili się; jeden, któremu umysł pomieszał się widocznie z przerażenia, poczšł grać na piszczałce, przy czym uœmiechał się, podnoszšc w górę oczy, pókimaczuga żmujdzka nie strzaskała mu głowy. Bór przestał szumieć, jakby się przelškł œmierci. Stopniała wreszcie garœć krzyżacka. Czasem tylko w gšszczach zabrzmiał odgłos krótkiej walki lub przeraŸliwy krzykrozpaczy. Zbyszko i Maćko, a za nimi wszyscy konni, skoczyli teraz ku jeŸdzie. Ta zaœ broniła się jeszcze, ustawiona kręgiem, tak zawsze bowiem bronili się Niemcy, gdy nieprzyjaciel zdołał ich przeważnš siłš otoczyć. JeŸdŸcy, siedzšc na dobrych koniach i w zbrojach lepszych od piechurów, walczyli mężnie i z godnym podziwu uporem. Nie było między nimi żadnego białego płaszcza, jeno przeważnieœrednia i drobniejsza szlachta pruska, która miała obowišzek stawać do wojny na rozkaz Zakonu. Konie ich po większej częœcibyły także zbrojne, niektóre w kropierze, a wszystkie w żelazne naczółki z osadzonym we œrodku stalowym rogiem. Dowództwo nad nimi dzierżył wysoki, smukły rycerz w ciemnobłękitnym pancerzu i w takimże hełmie z zapuszczonšprzyłbicš. Z głębin leœnych padała na nich ulewa strzał, ale groty odbijały się bezskutecznieod naczółków, od pancerzy i hartownych naramienników. Wał pieszych i jezdnych Żmujdzinów otaczał ich z bliska, lecz oni bronili się, tnšc i bodšc długimi mieczami tak zażarcie, iż przed kopytami końskimi leżał wieniec trupów. Pierwsze szeregi napastników chciały się cofać i - parte z tyłu - nie mogły. Na ogół uczynił się œciskizamęt. Oczy olœniewały od migotania włóczni, od błysków mieczów. Konie poczęły kwiczeć, kšsać i wierzgać. Przypadli bojarzyni żmujdzcy, przypadł Zbyszko i Czech, i Mazurowie. Pod ich potężnymi ciosami poczęła się "kupia" chwiać i kołysać jak bór pod wichrem, oni zaœ, na podobieństwo drwali ršbišcych gęstwinę leœnš, posuwali się z wolna naprzód w trudzie i znoju. Lecz Maćko kazał zbierać na pobojowisku długie berdysze niemieckie i uzbroiwszy nimi blisko trzydziestu dzikich wojowników,poczšł przeciskać się przez skrzęt ku Niemcom. Dotarłszy, krzyknšł: "Konie po nogach!" - i wnet okazał się skutek straszliwy. Rycerze niemieccy nie mogli dosięgnšć mieczami jego ludzi, a tym czasem berdysze poczęły kruszyć okrutnie golenie końskie. Poznał wówczas błękitny rycerz, że nadchodzi koniec bitwy i że pozostaje tylko albo przebić się przez ten zastęp, który odcinał drogę powrotnš, albozginšć. Wybrał to pierwsze - i w mgnieniu oka z jego rozkazu ława rycerzy zwróciła się Leszczynowe podszycie we Ap 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żoP{9pËŚc€qq cr}%– cs3t03C W€czołem w stronę, z której nadeszła. Żmujdzini wnet wsiedli im na karki, atoli Niemcy, zarzuciwszy na plecy tarcze i tnšcod przodu i na boki, rozerwali otaczajšcy ich pierœcień, rozpuœcili konie i poczęli gnaćna kształt huraganu ku wschodowi. Skoczyłim na spotkanie ów oddział, który właœnie nadjeżdżał do bitwy, lecz zgniecion przez przewagę zbroić i koni padł w jednej chwilipokotem jak łan zboża pod wichrem. Droga do zamku była wolna, ale ocalenie dalekie i niepewne, albowiem konie żmujdzkie œciglejsze były od niemieckich. Błękitny rycerz zrozumiał to doskonale. "Biada! - rzekł sobie w duszy - nie uratuje się z nich nikt, chyba że własnš krwiš okupię ich ratunek". I pomyœlawszy to, poczšł krzyczeć na najbliższych, aby wstrzymali konie, sam zaœ zatoczył koło - i nie baczšc, czy ktokolwiek posłuchał jego wezwania, zwrócił się czołem ku nieprzyjacielowi. Zbyszko biegł pierwszy, więc uderzył go Niemiec w zakrywajšcy oblicze okap od hełmu, ale go nie strzaskał i twarzy nie uszkodził. Wówczas Zbyszko zamiast odpowiedzieć cięciem na cięcie chwycił rycerza wpół, zwišzał się z nim i pragnšc koniecznie wzišć go żywcem, usiłował wycišgnšć z siodła. Ale strzemię pękło mu od zbytniego parcia i spadli obaj na ziemię. Przez chwilę tarzali się, walczšc rękoma i nogami, wnet jednak niezwykle krzepki młodzian pokonał przeciwnika i przygniótłszy mu brzuch kolanami, trzymałpod sobš, jak wilk trzyma psa, który oœmielił się stawić mu w gęstwinie czoło. I trzymał niepotrzebnie, gdyż Niemiec zemdlał. Tymczasem nadbiegli Maćko i Czech, których dostrzegłszy, Zbyszko poczšł wołać: - Bywaj i wišż! Znaczny to jakiœ rycerz - i pasowany! Czech zeskoczył z konia, ale widzšc bezwładnoœć rycerza, nie wišzał go, natomiast rozbroił, odpišł naramienniki, odjšł pas z wiszšcš przy nimmizerykordiš, poprzecinał rzemienie podtrzymujšce hełm i - wreszcie zabrał się do œrub zamykajšcych przyłbicę. Lecz zaledwie spojrzał w twarz rycerza, zerwał się i zawołał: - Panie! panie! patrzcie tu jeno! - De Lorche! - zakrzyknšł Zbyszko. A de Lorche leżał z bladš, spotniałš twarzš i z zamkniętymi oczyma, bez ruchu, do trupa podobny. Rozdział XX Zbyszko kazał go włożyć na jeden ze zdobycznych wozów, naładowanych nowymikołami i osiami dla owej wyprawy, która cišgnęła zamkowi w pomoc. Sam przesiadł się na innego konia i ruszyli razem z Maćkiem w dalszš pogoń za pierzchajšcymi Niemcami. Nie była to pogoń zbyt trudna, albowiem konie niemieckie złe były do ucieczki, zwłaszcza na znacznie rozmiękłym od wiosennych deszczów szlaku. Szczególnie Maćko, majšc pod sobš œcigłš a lekkš klacz po zabitym włodyce z Łękawicy, minšł po kilku stajach wszystkich niemal Żmujdzinów i wnet potemdojechał pierwszego rajtara. Wezwał go wprawdzie, wedle rycerskiego zwyczaju, żeby albo się oddał w niewolę, albo zawrócił do walki, ale gdy ów, udajšc głuchego, cisnšł nawet tarczę dla ulżenia koniowi i pochyliwszy się, bódł mu ostrogami boki, cišł go okrutnie stary rycerz szerokim toporem między łopatki - izwalił z konia. I tak mœcił się na uciekajšcych za ów zdradziecki postrzał, który niegdyœ otrzymał, a oni zaœ biegli przed nim na kształt stada jeleni, majšc w sercu trwogęnieznoœnš, a w duszy chęć nie do walki ni do obrony, jeno do ucieczki przed strasznym mężem. Kilku wpadło w bór, ale jeden ulgnšł przy ruczaju i tego zdusili powrozem Żmujdzini. Za pozostałymi całe gromady rzuciły się w gšszcza, w których wnet rozpoczęły się dzikie łowy, pełne wrzasków, okrzyków i nawoływań. Brzmiały nimi długo głębiny kniei, dopóki wszystkich nie pochwytano. Za czym stary rycerz z Bogdańca, a z nim Zbyszko i Czechwrócili na pierwsze pobojowisko, na którymleżeli wycięci piesi knechtowie. Trupy ich były już poobdzierane do naga, a niektóre poszpecone okrutnie rękoma mœciwych Żmujdzinów. Zwycięstwo było znaczne i lud upojon radoœciš. Po ostatniej klęsce Skirwoiłły pod samym Gotteswerder już zniechęcenie poczęło było ogarniać żmujdzkie serca, zwłaszcza że przyobiecane przez Witolda posiłki nie przychodziły tak prędko, jak się ich spodziewano; teraz jednakże odżyła nadzieja i zapał rozgorzał na nowo, właœnie jak płomień, gdy nowych na węgle drew dorzucisz. Zbyt wielu było poległych i Żmujdzinów, i Niemców, by ich grzeœć, lecz Zbyszko kazał wykopać dzidami doły dla dwóch włodyków z Łękawicy, którzy głównie przyczynili się do zwycięstwa, i pochować ich pod sosnami, na których korze wyciosałmieczem krzyże. Po czym, przykazawszy Czechowi pilnować pana de Lorche, który wcišż był nieprzytomny, ruszył ludzi i szedł œpiesznie tym samym szlakiem ku Skirwoille, aby na wszelki wypadek podać mu pomoc skutecznš. Lecz po długim pochodzie trafił na puste już pobojowisko, zasypane jak i poprzednie trupami Żmujdzinów i Niemców. Łatwo zrozumiał Zbyszko, że groŸny Skirwoiłło musiał też odnieœć znaczne zwycięstwo, gdyby bowiem został rozbity, spotkaliby cišgnšcych ku zamkowi Niemców. Lecz zwycięstwo musiało być krwawe, gdyż dalej poza właœciwym polem bitwy leżały jeszcze gęsto ciała poległych. Doœwiadczony Maćko wywnioskował z tego,że częœć Niemców zdołała się nawet wycofać z pogromu. Czy Skirwoiłło œcigał ich, czy nie, trudno było odgadnšć, gdyż œlady były błędne i zatarte jedne przez drugie. Wywnioskował jednakże również Maćko, że bitwa odbyła się doœć dawno, wczeœniej może od Zbyszkowej, albowiem trupy były poczerniałe i wzdęte, a niektóre nadżarte już przez wilki, które pierzchały w gšszcz za zbliżeniem się zbrojnych mężów.. Wobec tego postanowił Zbyszko nie czekać na Skirwoiłłę i wrócić na dawne bezpieczneobozowisko. Przybywszy póŸnš nocš, znalazł już tam żmujdzkiego wodza, który przycišgnšł nieco wczeœniej. Ponurš zwykletwarz jego rozœwiecała tym razem złowroga radoœć. Zaraz poczšł rozpytywaćo bitwę, a dowiedziawszy się o zwycięstwie, rzekł głosem do krakania kruka podobnym: - Z ciebiem rad i z siebiem rad. Nieprędko przyjdš posiłki, a jeœli kniaŸ wielki nadejdzie, będzie też rad, bo zamek będzie nasz. - Kogoœ wzišł z jeńców? - spytał Zbyszko. - Płoć jeno, żadnej szczuki. Była jedna, było dwie, ale uszły. Zębate szczuki! Ludzi nacięły i uszły! - Mnie Bóg zdarzył jednego - odrzekł młodzian. - Możny to rycerz i znamienity, chociaż œwiecki - goœć! A straszny Żmujdzin objšł się za szyję rękoma, po czym prawicš uczynił gest, jakby pokazujšc idšcy w górę od szyi powróz. - Będzie mu tak! - rzekł. - Tak jako i innym... tak. Na to Zbyszko zmarszczył brwi. - Nie będzie mu ani tak, ani inak, gdyż to mój jeniec i przyjaciel. Razem nas ksišżę Janusz pasował i jednym palcem tknšć ci go nie dam. - Nie dasz? - Nie dam. I poczęli patrzeć sobie w oczy, marszczšc brwi. Zdawało się, że obaj wybuchnš, lecz Zbyszko, nie chcšc kłótni ze starym wodzem, którego cenił i szanował, a majšcprzy tym serce rozkołysane wypadkami dnia, chwycił go nagle za szyję, przycisnšłdo piersi i zawołał: - Zali chciałbyœ mi go wydrzeć, a z nim i nadzieję ostatniš? Za co mnie krzywdzisz? Skirwoiłło nie bronił się uœciskom, a wreszcie, wysunšwszy głowę z ramion Zbyszka, poczšł spoglšdać na niego spode łba i sapać. - No - rzekł po chwili milczenia -jutro każęmoich jeńców powiesić, ale jeœliby ci który był potrzebny, to ci go też daruję. Po czym uœciskali się po raz wtóry i rozeszli w dobrej zgodzie ku wielkiemu zadowoleniu Maćka, który rzekł: - Złoœciš widać z nim nic nie wskórasz, aledobrociš możesz go jako wosk ugnieœć. - Taki to już naród - odpowiedział Zbyszko - jeno Niemce o tym nie wiedzš. I to rzekłszy, kazał przywieœć przed ognisko pana de Lorche, który wypoczywał w szałasie; jakoż po chwili przyprowadził go Czech, rozbrojonego, bez hełmu, jeno wskórzanym kaftanie, na którym wyciœnięte były pręgi od pancerza, i w czerwonej miękkiej mycce na głowie. De Lorche wiedział już przez giermka, czyim jest jeńcem, ale właœnie dlatego przyszedł chłodny, dumny, z twarzš, na której przy blasku płomienia można było czytać upór i wzgardę. - Dziękuj Bogu - rzekł mu Zbyszko - iże cię podał w moje ręce, bo nic ci ode mnie nie grozi. I wycišgnšł ku niemu przyjaŸnie dłoń, leczde Lorche ani się poruszył. - Nie podaję ręki rycerzom, którzy czeœć rycerskš pohańbili, z Saracenami przeciw chrzeœcijanom walczšc. Jeden z obecnych Mazurów przełożył jego słowa, których znaczenia Zbyszko i tak się zresztš domyœlił. Więc w pierwszej chwili zagotowała się w nim krew jak ukrop. - Głupcze! - krzyknšł, chwytajšc mimo woliza rękojeœć mi-zerykordii. A de Lorche podniósł głowę. - Zabij mnie - rzekł - wiem, iż wy nie szczędzicie jeńców. - A wy ich szczędzicie? - zawołał, nie mogšc znieœć spokojnie takich stów, Mazur.- A to nie powiesiliœcie na brzegu wyspy wszystkich, których ujęliœcie w poprzedniejbitwie? Dlatego i Skirwoiłło wiesza waszych. - Tak uczyniono - odrzekł de Lorche - ale to byli poganie. Jednakże widać było jakby pewien wstyd w jego odpowiedzi i nietrudnobyło odgadnšć, że w duszy takiego uczynkunie pochwalał. Tymczasem Zbyszko ochłonšł i ze spokojnšpowagš rzekł: - De Lorche! Z jednych ršk dostaliœmy pasy i ostrogi; znasz mnie też i wiesz, że czeœć rycerska nad życie i szczęœcie mi milsza -przeto słuchaj, co ci pod przysięgš na œwiętego Jerzego powiem: wielu z tych ludzinie od wczoraj przyjęło chrzest, a ci, którzy nie sš jeszcze chrzeœcijanami, jak do zbawienia wycišgajš ręce do Krzyża, alezali wiesz, kto im przeszkody czyni, do zbawienia nie dopuszcza i chrztu broni? Mazur przetłumaczył w lot Zbyszkowe słowa, więc de Lorche spojrzał pytajšcym wzrokiem w twarz młodzianka. A ów zaœ rzekł: - Niemce! - Nie może być! - zakrzyknšł geldryjski rycerz. - Na włócznię i na ostrogi œwiętego Jerzego, Niemce! Bo gdyby tu Krzyż zapanował, utraciliby pozór do najazdów, do panowania nad tš ziemiš i do gnębienia tego nieszczęsnego ludu. Tyœ ich przecie poznał, de Lorche, i wiesz najlepiej, zali sprawiedliwe sš ich uczynki. - Alem mniemał, że grzechy gładzš, z pogany walczšc i do chrztu ich nakłaniajšc.- Chrzczš ci oni ich mieczem i krwiš, nie wodš zbawienia. Czytaj jeno tę kartę, a wraz poznasz, czy nie ty to właœnie krzywdzicielom, drapieżnikom i staroœcicompiekielnym przeciw wierze i miłoœci chrzeœcijańskiej służysz. To rzekłszy, podał mu list Żmujdzinów do królów i ksišżšt, który bardzo był wszędy upowszechnion, a de Lorche wzišł go i zaczšł przebiegać oczyma przy blasku ognia. I przebiegł prędko, albowiem nie była mu obcš trudna sztuka czytania, za czym zdumiał się niepomiernie i rzekł: - Zali to wszystko prawda? - Tak mnie i tobie dopomóż Bóg, któren najlepiej widzi, że nie własnej ja tu tylko sprawie, ale i sprawiedliwoœci służę. De Lorche zamilkł na chwilę, po czym rzekł: - Jeńcem twoim jestem. - Daj rękę - odpowiedział Zbyszko. - Bratemmoim jesteœ, nie jeńcem. Więc podali sobie prawice i zasiedli do wspólnej wieczerzy, którš Czech kazał przygotować pachołkom. Podczas posiłku de Lorche dowiedział się z nie mniejszym zdumieniem, że Zbyszko mimo listów nie odzyskał Danusi i że komturowie zaprzeczyli ważnoœci glejtom z powodu wybuchu wojny. - To teraz rozumiem, dlaczegoœ tu jest - rzekł do Zbyszka -i dziękuję Bogu, że ci mnie jeńcem oddał, bo tak myœlę, że za mnie oddadzš ci zakonni rycerze, kogo zechcesz, gdyż inaczej wielki byłby krzyk na Zachodzie, albowiem z możnego rodu pochodzę... Tu uderzył się nagle dłoniš w myckę i zawołał: - Na wszystkie relikwie z Akwizgranu! Toż na czele posiłków, które nadcišgały do Gotteswerder, stali Arnold von Baden i stary Zygfryd von Lowe. Wiemy to z listów,które do zamku przyszły. Zali ich nie wzięto w niewolę? - Nie! - rzekł, zrywajšc się, Zbyszko. - Nikogo ze znaczniejszych! ale prze Bóg! wielkš mi nowinę powiadasz. Prze Bóg! sš inni jeńce, od których dowiem się, nim ich powieszš, czyli nie było jakiej niewiasty przy Zygfrydzie. I poczšł wołać na pachołków, aby œwiecili mu łuczywem, i biegł w stronę, gdzie byli pobrani przez Skirwoiłłę jeńce. De Lorche,Maćko i Czech biegli z nim razem. - Słuchaj! - mówił mu po drodze Geldryjczyk. - Puœcisz mnie na słowo i sam w całych Prusiech będę jej szukał, a gdy jš znajdę, wrócę do ciebie i wówczas mnie na niš wymienisz. - Jeżeli żywa! jeżeli żywa! - odrzekł Zbyszko. Ale tymczasem pobiegli do ławy Skirwoiłłowych jeńców. Jedni z nich leżeli na wznak, drudzy stali przy pniach, okrutnie przykrępowani do nich łykiem. Łuczywo jasno oœwiecało głowę Zbyszka, więc wszystkie oczy nieszczęœników zwróciły się ku niemu. Wtem z głębi zawołał jakiœ donoœny, pełenprzerażenia głos: - Panie mój i obrońco, ratuj mnie! Zbyszko porwał z ršk pachołka parę płonšcych szczepek, skoczył z nimi do drzewa, spod którego dochodził głos, i podniósłszy je w górę, zawołał: - Sanderus! - Sanderus! - powtórzył ze zdumieniem Czech. A ów, nie mogšc poruszyć skrępowanymi rękoma, wycišgnšł szyję i jšł znowu wołać : - Miłosierdzia!... wiem, gdzie jest córka Juranda!... ratujcie mnie! Rozdział XXI Pachołkowie rozwišzali go zaraz, lecz on, majšc członki zdrętwiałe, upadł na ziemię,a gdy go podniesiono, poczšł mdleć raz po razu, gdyż był i srodze poturbowan. Próżnoz rozkazu Zbyszka zawiedziono go przed ognisko, dano jeœć i pić, natarto sadłem, a następnie okryto ciepło skórami; Sanderus nie mógł przyjœć do siebie, a następnie zapadł w sen tak głęboki, że zaledwie na drugi dzień w południe zdołał go Czech rozbudzić. Zbyszko, którego niecierpliwoœć paliła jak ogień, przyszedł do niego natychmiast. Z poczštku nie mógł się jednak niczego dowiedzieć, albowiem czy to ze strachu po strasznych przejœciach, czy z folgi, jaka ogarnia zwykle słabe dusze, gdy grożšce im niebezpieczeństwo przeminie, porwał Sanderusa płacz tak niepohamowany, iż próżno usiłował odpowiadać na zadawane mu pytania. Łkanie œciskało mu gardło, wargi się trzęsły, a z oczu płynęły łzy tak obfite, jakby życie miało razem z nimi wypłynšć. Wreszcie, przemógłszy się nieco i pokrzepion kobylim mlekiem, którym Litwa nauczyła krzepić się od Tatarów, poczšł biadać, że go "synowie Beliala" zbili na leœne jabłko dzidami, że mu zabrali konia, na którym wiózł relikwie wyjštkowej mocy i ceny, a na koniec, że gdy go przykrępowano do drzewa, mrówki pogryzły mu tak nogi i całe ciało, iż czekago na pewno œmierć, nie dziœ, to jutro. Lecz Zbyszka chwycił w końcu gniew, więcporwał się i rzekł: - Odpowiadaj, powsinogo, na to, o co pytam, i bacz, aby cię coœ gorszego nie spotkało! - Jest tu opodal mrowisko czerwonych mrówek - ozwał się Czech. - Każcie go, panie, na nim położyć, a wnet język w gębie odnajdzie. Hlawa nie mówił tego szczerze i uœmiechał się nawet, albowiem w sercu miał dla Sanderusa życzliwoœć, lecz ów przeraził się i jšł wołać: - Miłosierdzia! miłosierdzia! Dajcie mi jeszcze tego pogańskiego napitku, a opowiem wszystko, com widział i czegom nie widział! - Jeœli choć słowo zełżesz, wbiję ci klin między zęby! - odrzekł Czech. Lecz zbliżył mu powtórnie do ust bukłak z kobylim mlekiem, ów zaœ chwycił go, przywarł do niego chciwie ustami jak dziecko do piersi matki i poczšł łykać, otwierajšc i zamykajšc na przemian oczy. Aż gdy wycišgnšł ze dwie kwarty lub więcej, otrzšsnšł się, położył sobie na kolanach bukłak i rzekł, jakby się poddajšckoniecznoœci: - Paskudztwo!... Po czym do Zbyszka: - Ale teraz pytaj, zbawco! - Była-li moja niewiasta w tym oddziele, z którym szedłeœ? Na twarzy Sanderusa odbiło się pewne zdziwienie. Słyszał on byłwprawdzie, że Danusia była żonš Zbyszka, ale że œlub był tajny i że zaraz jš porwano, więc w duszy zawsze myœlał o niej tylko jako o Jurandowej córce. Jednakże odpowiedział z poœpiechem: - Tak, wojewodo! była! ale Zygfryd de Lowei Arnold von Baden przebili się przez nieprzyjaciół. - Widziałeœ jš? - pytał z bijšcym sercem młodzian. - Oblicza jej nie widziałem, panie, ale widziałem między dwoma końmi kolebkę z wikliny, całkiem zamkniętš, w której kogoœwieŸli, i strzegła jej ta sama jaszczurka, ta sama służka zakonna, która przyjeżdżała od Danvelda do leœnego dworu.A i œpiewanie słyszałem też żałosne z e we Ap 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żuPÍcvÖcwóBcx5,m y˘-yc€zć€opodal na plecach, zwišzany w kij do własnego miecza, poczšł coœ wołać po niemiecku. Stary Maćko podniósł się i poszedł ku niemu, ale nie mogšc dobrze wyrozumieć jego mowy, poczšł się oglšdać za Czechem. Ale Hlawa nie mógł zaraz przyjœć, albowiemzajęty był czym innym. Podczas ich rozmowy przy ognisku poszedł właœnie do służki zakonnej i położywszy jej dłoń na karku i potrzšsnšwszy niš jak gruszkš, rzekł: - Słuchaj, suko! Pójdziesz do chaty i wymoœcisz dla pani posłanie ze skór, ale przedtem wdziejesz na niš swoje porzšdne szaty, a sama ubierzesz się w te łachmany, w których kazaliœcie jej chodzić... zatracona wasza mać! I nie mogšc także pohamować nagłego gniewu, trzšsł niš tak silnie, że aż oczy wylazły jej na wierzch. Byłby jej może skręcił kark, ale że widziała mu się jeszcze potrzebna, więc puœcił jš wreszcie, rzekłszy: - A potem wybierzem dla cię gałšŸ. Ona chwyciła go w przerażeniu za kolana, ale gdy w odpowiedzi kopnšł jš, skoczyła do chaty i rzuciwszy się do nóg Danusi, poczęła skrzeczeć: - Obroń mnie! nie daj! Ale Danusia przymknęła tylko oczy, a z ust jej wyszedł zwykły, zdyszany szept: - Boję się, boję się, boję się! I następnie zdrętwiała całkiem, albowiem każde zbliżenie się do niej służki zakonnej wywoływało zawsze ten skutek. Pozwoliła się też rozebrać i oblec w nowe szaty. Służka, wymoœciwszy posłanie, położyła jš na nim jak figurkę drewnianš lub woskowš, sama zaœ siadła koło ogniska, bojšc się wyjœć z izby. Ale Czech wszedł po chwili i zwróciwszy się naprzód do Danusi, rzekł: - Między przyjacioły jesteœcie, pani, więc w imię Ojca i Syna, i Ducha, œpijcie spokojnie! I przeżegnał jš rękš, a następnie, nie podnoszšc głosu, aby jej nie przelęknšć, rzekł do służki: - Ty poleżysz zwišzana za progiem, ale jeœlinarobisz krzyku i przestraszysz, to ci zaraz szyję pokruszę. Wstań i chodŸ. I wywiódłszy jš z izby, skrępował tak, jako rzekł, mocno, po czym udał się do Zbyszka. - Kazałem oblec paniš w te szaty, które miała na sobie ta jaszczurka - rzekł. - Posłanie wymoszczone i pani œpi. Najlepiej nie chodŸcie tam już, panie, by się zaœ nie przelękła. Da Bóg, jutro po spoczynku oprzytomnieje, a wy teraz pomyœlcie też o jadle i spoczynku. - Położę się przy progu izby - odrzekł Zbyszko. - To odcišgnę sukę na stronę do tego trupa z ryżymi kudłami, ale teraz musicie jeœć, bo droga i trud niemały przed wami. To rzekłszy, poszedł wydobyć z biesagów wędzone mięsiwo i wędzonš rzepę, w któršzaopatrzyli się na drogę w obozie żmujdzkim, ale zaledwie złożył zapas przed Zbyszkiem, Maćko odwołał go do Arnolda. - Wymiarkuj no rzetelnie - rzekł - czego chce ten waligóra, bo choć niektóre słowa wiem, nijak nie mogę go wyrozumieć. - Poniosę go, panie, do ogniska, to się tam rozmówicie -odrzekł Czech. I odpasawszy się, przecišgnšł pas pod ramionami Arnolda, po czym zadał go sobie na plecy. Zgišł się pod ciężarem olbrzyma mocno, ale chłopem będšc krzepkim, doniósł go do ogniska i rzucił jak wór grochu obok Zbyszka. - Zdejmijcie ze mnie pęta - rzekł Krzyżak. - Mogłoby to być - odpowiedział przez Czecha stary Maćko -gdybyœ na czeœć rycerskš poprzysišgł, że się za jeńca będziesz uważał. Jednakże i bez tego każę ci wycišgnšć miecz spod kolan i rozwišzać ręce, abyœ mógł sišœć przy nas, zaœ powrozów na nogach nie popuszczę, póki się nie rozmówim. I skinšł na Czecha, ten zaœ przecišł Niemcowi pęta na ręku, a następnie pomógłmu usišœć. Arnold spojrzał hardo na Maćka,na Zbyszka i zapytał: - Co wyœcie za jedni? - A ty jak œmiesz pytać? Co ci do tego?! WywiedŸ się sam. - To mi do tego, że na czeœć rycerskš mógłbym tylko rycerzom przysięgać. - To patrz! I Maćko, uchyliwszy opończy, pokazał pas rycerski na biodrach. Na to Krzyżak zdumiał się wielce i dopiero po chwili rzekł: - Jakże to? I łotrzykujecie dla łupu po puszczy? i pogan przeciw chrzeœcijanom wspomagacie. - Łżesz! - zawołał Maćko. I w ten sposób poczęła się rozmowa, nieprzyjazna, harda, często do kłótni podobna. Gdy jednak Maćko zakrzyknšł w uniesieniu, że właœnie Zakon nie dopuszcza do chrztu Litwy, i gdy przytoczył wszystkie dowody, zdumiał się znów i zamilkł Arnold, gdyż prawda ta była tak oczywista, że niepodobna było jej nie widzieć lub jej zaprzeczyć. Uderzyły szczególniej Niemca te słowa, które Maćkowyrzekł, czynišc przy nich zarazem znak krzyża: "Kto wie, komu wy w rzeczy służycie, jeœli nie wszyscy, to poniektórzy!" - a uderzyły go dlatego, że i w samym Zakonie był posšd na kilku komturów, że oddajš czeœć szatanowi. Nie czyniono im z tego sprawy ni żadnych procesów, aby hańby na wszystkich nie œcišgać, ale Arnold wiedział dobrze, że szeptano sobie takie rzeczy między braćmi iże podobne słuchy chodziły. Przy tym Maćko, wiedzšc z opowiadań Sanderusa o niepojętym zachowywaniu się Zygfryda, zaniepokoił do reszty prostodusznego olbrzyma. - A ówże Zygfryd, z którym szedłeœ w pochód na wojnę -rzekł - zali Bogu i Chrystusowi służy? Zaliœ to nigdy nie słyszał, jak ze złymi duchami gadał, jako z nimi szeptał i œmiał się alibo zgrzytał? - Prawda jest! - mruknšł Arnold. Ale Zbyszko, któremu żal i gniew napłynęłydo serca nowš falš, zakrzyknšł nagle: - I ty o czci rycerskiej prawisz? Hańba ci, boœ katu i piekielnikowi pomagał! Hańba ci, boœ na mękę bezbronnej niewiasty i rycerskiej córki spokojnie patrzył, boœ może i sam jš dręczył. Hańba ci! A Arnold wytrzeszczył oczy i czynišc w zdumieniu znak krzyża, rzekł: - W imię Ojca i Syna, i Ducha!... Jak to?... ta opętana dziewka, w której głowie dwudziestu siedmiu diabłów mieszka?... ja?... - Gorze! gorze! - przerwał chrapliwym głosem Zbyszko. I chwyciwszy za rękojeœćmizerykordii, poczšł znów spoglšdać dzikimwzrokiem w stronę leżšcego opodal w mroku Zygfryda. Maćko położył mu spokojnie dłoń na ramieniu i przycisnšł z całej mocy, aby muprzytomnoœć powrócić, sam zaœ, zwróciwszy się do Arnolda, rzekł: - Ta niewiasta - to córka Juranda ze Spychowa, a żona tego młodego rycerza. Rozumieszże teraz, dlaczego œlakowaliœmy was i dlaczego jeńcem naszym zostałeœ! - Prze Bóg! - rzekł Arnold. - Skšd? Jak? Onama rozum pomieszany... - Bo jš Krzyżacy jako jagnię niewinne porwali i mękš do tego jš przywiedli. Zbyszko przy wyrazach "jagnię niewinne" przybliżył pięœć do ust i œcisnšł zębami knykieć, a z oczu poczęły mu kapać jedna za drugš wielkie łzy niepohamowanej boleœci. Arnold siedział w zamyœleniu. Czechzaœ w kilku słowach opowiedział mu zdradęDanvelda, porwanie Danusi, mękę Juranda i pojedynek z Rotgierem. Gdy skończył, nastała cisza, którš mšcił tylko szum lasu i trzaskanie skier w ognisku. I siedzieli tak przez chwil kilka; wreszcie Arnold podniósł głowę i rzekł: - Nie tylko na rycerskš czeœć, lecz na krzyż Chrystusów przysięgam wam, żem tej niewiasty prawie nie widział, żem nie wiedział, kto ona, i żem do jej męki w niczym i nigdy ręki nie przyłożył. - To przysišżże jeszcze, że dobrowolnie pójdziesz za nami i że ucieczki nie będzieszpróbował, a każę cię całkiem rozwišzać -rzekł Maćko. - Niech i tak będzie, jak mówisz - przysięgam! Dokšd mnie powiedziecie? - Na Mazowsze, do Juranda ze Spychowa. To mówišc, Maćko rozcišł mu sam powróz na nogach, po czym wskazał mięsiwo i rzepę. Zbyszko po niejakim czasie podniósł się i poszedł spoczšć u progu chaty, przy którym nie znalazł już służki zakonnej, albowiem poprzednio zabrali jš pachołkowiemiędzy konie. Tam, położywszy się na skórze, którš mu przyniósł Hlawa, postanowił czekać bezsennie, czy œwit jakiej szczęœliwej zmiany w Danusi nie przyniesie. Czech zaœ wrócił do ogniska, gdyż cišżyło mu na duszy coœ takiego, o czym chciał pogadać ze starym rycerzem z Bogdańca. Zastał go pogršżonego też w zadumie i nie zważajšcego na chrapanie Arnolda, który pospożyciu niezmiernej iloœci wędzonej rzepy i mięsiwa zasnšł z utrudzenia snem kamiennym. - A wy nie spoczniecie, panie? - spytał giermek. - Sen ucieka mi z powiek - odrzekł Maćko. -Daj Bóg dobre jutro... I to powiedziawszy, spojrzał ku gwiazdom.- Wóz widać już na niebie, a ja wcišż rozmyœlam, jako to ono wszystko będzie. - I mnie nie do spania, bo mi panienka ze Zgorzelic w głowie. - Hej, prawda, nowa bieda! Toć przecie ona w Spychowie. - A w Spychowie. WywieŸliœmy jš ze Zgorzelic nie wiadomo po co. - Sama chciała do opata, a gdy opata nie stało, cóżem miał czynić? - odrzekł niecierpliwie Maćko, który nie lubił o tym mówić, bo w duszy poczuwał się do winy. - Tak, ale co teraz? - Ha! cóż? Odwiozę jš na powrót do domu i dziej się wola boska!... Po chwili jednak dodał: - Jużci, dziej się wola boska, ale żeby chociaż ta Danuœka była zdrowa i taka jakoinni ludzie, byłoby przynajmniej wiadomo, co robić. A tak, licho wie! Nuż nie ozdrowieje... i nie zamrze. Niechby Pan Jezus dał już na tę alibo na tamtš stronę. Ale Czech myœlał w tej chwili tylko o Jagience. - Widzicie, wasza miłoœć - rzekł. - Panienka, gdym wyjeżdżał ze Spychowa i żegnał się z niš, powiedziała mi tak: "W razie czego przyjedziecie tu przed Zbyszkiem i przed Maćkiem, bo, powiada, majš przez kogo innego nowinę przysłać, to przyœlš przez was i odwieziecie mnie do Zgorzelic". - Hej! - odpowiedział Maćko. - Pewnie, że jakoœ nieskładne by jej było zostawać w Spychowie, gdy Danuœka przyjedzie. Pewnie,że trzeba jej teraz do Zgorzelic. Żal mi sieroteńki, szczerze żal, ale skoro nie byłowoli boskiej, to i trudno! Jeno jakoże to urzšdzić? Poczekaj... Powiadasz, że kazała ci wracać przed nami z nowinš, a potem odwieŸć się do Zgorzelic? - Kazała, jakom wam wiernie powtórzył. - Ano! to może byœ i ruszył przed nami. Staremu Jurandowi też by trza oznajmić, że się córka nalazła, aby go zaœ nagła radoœć nie zabiła. Jak mi Bóg miły, nie ma nic lepszego do zrobienia. Wracaj! powiedz, żeœmy Danuœkę odbili i że niebawem z niš przyjedziem, a sam zabierz tamtš niebogę iwieŸ jš doma. Tu westchnšł stary rycerz, bo żal mu istotnie było i Jagienki, i tych zamiarów, które w duszy piastował. Po chwili znów spytał: - Wiem, żeœ chłop i roztropny, i mocny, alepotrafiszże ty ustrzec jej od jakiej krzywdy albo przygody? Bo to w drodze łatwie się może to i owo zdarzyć. - Potrafię, choćby też przyszło i łbem nałożyć! Wezmę kilku dobrych pachołków, których mi pan spychowski nie pożałuje, i doprowadzę jš przezpiecznie choćby na koniec œwiata. - No! zbytnio sobie nie dufaj. Pamiętaj też, że na miejscu, w samych Zgorzelicach, trzeba znów mieć oko na Wilków z Brzozowej i na Cztana z Rogowa... Ale prawda! Nie do rzeczy gadam, bo ich trzeba było strzec, póki się miało co innego na myœli. A teraz nie żywie już nadzieja i będzie, co ma być. - Wszelako ustrzegę ja panienki i od tamtych rycerzy, bo ta, pana Zbyszkowa nieboga, ledwie chudzištko zipie... nużby zmarła! - Słusznie, jak mi Bóg miły: ledwie chudzištko zipie - nużby zmarła... - Trzeba to na Pana Boga zdać, a teraz myœlmy jeno o panience zgorzelickiej. - Po sprawiedliwoœci - rzekł Maćko - godziłoby się, abym sam jš do ojcowizny odprowadził. Ale trudna rada. Nie mogę ja teraz Zbyszka odstšpić, a to z różnych wielkich przyczyn. Widziałeœ, jako zgrzytałi jako się do tego starego komtura rwał, by go zadŸgać niby warchlaka. Niechże, jako powiadasz, ta dziewka skapieje w drodze, to nie wiem, czy i ja go pohamuję. Ale jeœli mnie nie będzie, to nic go nie strzyma i hańba wiekuista spadnie na niego i na cały ród, czego nie daj Bóg, amen! Na to zaœ Czech: - Ba! jest przecie prosty sposób. Dajcie mi jego katowskš mać, a już ja go nie uronię idopiero w Spychowie panu Jurandowi z worka go wytrzšsnę. - A niechże ci Bóg da zdrowie! O, to masz rozum! - zawołał z radoœciš Maćko. - Prosta rzecz! prosta rzecz! Zabieraj go razem i byłeœ go żywięcym do Spychowa dowiózł, rób z nim, co chcesz. - To dajcie mi i onę sukę szczytnieńskš! Jeœli mi nie będzie po drodze wadzić, to dowiozę jš też; a jeœli będzie, to na gałšŸ! - Prędzej też może Danuœkę strach opuœci i prędzej się opamięta, gdy nie obaczy tych dwojga. Ale jeœli służkę zabierzesz, jakoże bez pomocy niewieœciej się obejdzie? - Nie bez tego, byœcie w puszczach nie spotkali jakich miejscowych albo zbiegłych chłopów z babami. WeŸmiecie pierwszš lepszš, a już każda będzie lepsza od tej. Tymczasem pana Zbyszkowa opieka wystarczy. - Dziœ jakoœ roztropniej mówisz niż zwyczajnie. Prawda i to. Może się prędzej obaczy, widzšc Zbyszka wcišż przy sobie. Potrafi ci on być dla niej jako ojciec i matka. Dobrze. A kiedy ruszysz? - Nie będę œwitania czekał, ale teraz przy legnę trochę. Nie ma jeszcze chyba północka. - Wóz, jako mówiłem, już œwieci, ale Kurki jeszcze nie wzeszły. - Chwała Bogu, żeœmy cokolwiek uradzili, bo okrutnie było mi markotno. I to rzekłszy, Czech wycišgnšł się przy dogasajšcym ognisku, nakrył się kudłatš skórš i w mig zasnšł. Niebo jednak nie pobielało jeszcze ani trochę i noc była głęboka, gdy zbudził się, wylazł spod skóry, spojrzał ku gwiazdom i przecišgnšwszy ze-sztywniałe nieco członki, zbudził Maćka. - Czas mi się zbierać! - rzekł. - A dokšd? - zapytał na wpół przytomnie Maćko, przecierajšc pięœciami oczy. - Do Spychowa. - A prawda! Kto tu tak chrapie obok? Umarłego by rozbudził. - Rycerz Arnold. Dorzucę gałęzi na głownie i idę do pachołków. Jakoż odszedł, po chwili wrócił jednak poœpiesznym krokiem i poczšł wołać z daleka cichym głosem: - Panie, jest nowina - i to zła! - Co się stało? - zawołał, zrywajšc się, Maćko. - Służka uciekła. Wzięli jš pachołcy międzykonie i rozwišzali jej nogi, żeby ich piorunyzatrzasły! a gdy się pospali, wyczołgała się jako wšż spomiędzy nich i uciekła. PójdŸcie, panie. Zaniepokojony Maćko ruszył spiesznie z Hlawš do koni, ale zastali przy nich jednegotylko pachołka. Inni rozbiegli się szukać zbiegłej. Głupie to jednak było szukanie w ciemnoœciach i w gęstwinie; jakoż popowracali wkrótce z po spuszczanymi głowami. Maćko poczšł ich okładać w milczeniu pięœciš, po czym wrócił do ogniska, gdyż nie było nic innego do zrobienia. Po chwili nadszedł Zbyszko, który strażował przed chatš i nie mógł spać, a usłyszawszy stšpania, chciał wiedzieć, co to jest. Maćko opowiedział mu, co uradzili razem z Czechem, potem zaœ oznajmił o ucieczce służki zakonnej. -Nieszczęœcie wielkie nie jest - rzekł - bo albo zdechnie z głodu w lesie, albo znajdš jš chłopi, którzy dadzš jej łupnia, jeœli wpierw nie znajdš jej wilcy. Żal jeno, że jškara w Spychowie minęła. Zbyszko żałował także, że jš kara minęła,ale zresztš przyjšł wiadomoœć spokojnie. Nie sprzeciwił się również odjazdowi Czecha z Zygfrydem, gdyż wszystko, co niedotykało wprost Danusi, było mu obojętne. Zaraz też zaczšł o niej mówić: - Wezmę jš jutro przed się na koń i tak pojedziem - rzekł. - A jakoże tam? œpi? - zapytał Maćko. - Czasem kwili trochę, ale nie wiem, przez sen-li czy na jawie, a nie chcę wchodzić, aby się nie przelękła. Dalszš rozmowę przerwał im Czech, który ujrzawszy Zbyszka, zawołał: - O, to i wasza miłoœć na nogach? No, czasmi! Konie gotowe i stary diabeł przywišzan do siodła. Wkrótce zaœwita, bo teraz noc krótka. Ostawajcie z Bogiem, wasze miłoœcie! - JedŸ z Bogiem, a zdrowo! Ale Hlawa odcišgnšł jeszcze Maćka na bok irzekł: - Chciałem też pięknie prosić, w razie gdyby co zaszło... wiecie, panie..... niby jakowe nieszczęœcie albo co... aby pchnšć zaraz pachołka na łeb do Spychowa. Jeœlibyœmy zaœ już wyjechali, niech nas goni! - Dobrze - rzekł Maćko. - Zahaczyłem ci też powiedzieć, byœ Jagienkę do Płocka wiózł, rozumiesz! IdŸ tam do biskupa i powiedz mu, kto ona jest, że Opatowa chrzeœniaczka, dla której jest u biskupa testament, a dalej proœ dla niej o opiekuństwo, bo to też stoi w testamencie. - Jeœli zaœ biskup każe nam ostać w Płocku? - Słuchaj go we wszystkim i uczyń, jako poradzi. - Tak i będzie, panie. Z Bogiem! - Z Bogiem. Rozdział XXIV Rycerz Arnold, dowiedziawszy się nazajutrzo ucieczce służki zakonnej, uœmiechnšł się pod wšsem, ale rzekł to samo, co Maćko: że albo jš wilcy zjedzš, albo Litwini zabijš. Jakoż było to prawdopodobne, albowiem leżšc na nich, zwišżem i e we Ap 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż‡P”cˆä_ c‰CWcŠš*[c‹ő8{,ludnoœć miejscowa, litewskiego pochodzenia, nienawidziła Zakonu i wszystkiego, co miało z nim stycznoœć. Chłopi częœciš pouciekali do Skirwoiłły, częœciš poburzyli się i pomordowawszy tu i ówdzie Niemców, pokryli się razem z rodzinami i dobytkiem w niedostępnych głębiach leœnych. Szukano jednakże na drugidzień służki, ale bez skutku, bo niezbyt gorliwie, a to z tej przyczyny, że Maćko i Zbyszko, majšc głowy zajęte czym innym, nie wydali doœć surowych rozkazów. Pilno im było jechać ku Mazowszu i chcieli zarazo wschodzie słońca wyruszyć, ale nie moglitego uczynić, gdyż Danuœka usnęła nade dniem głęboko i Zbyszko nie dał jej budzić. Słyszał jš, jak "kwiliła" w nocy, domyœlałsię, że nie spała, więc teraz wiele sobie dobrego z tego snu obiecywał. Dwukrotnie zakradał się do chaty i dwukrotnie widział przy œwietle wpadajšcym przez szpary między bierwionami jej zamknięte oczy, otworzone usta i mocne rumieńce na twarzy, takie, jakie majš głęboko uœpione dzieci. Topniało w nim wówczas z rozrzewnienia serce i mówił do niej: "Daj ci Bóg wypoczynek i zdrowie, kwiatuszku najmilszy!" A potem mówił jeszcze: "Skończona twoja niedola, skończone płakanie, a da Pan Jezus miłosierny, to szczęœliwoœć będzie jako te wody rzeczne nieprzepłynione". Przy tym, majšc prostš i dobrotliwš duszę, wznosił jš ku Bogu i zapytywał sam siebie: czym by się wywdzięczyć, czym by się wypłacić, co by jakiemu koœciołowi ofiarować z dostatków,z ziarna, ze stad, z wosku albo z innych podobnych, miłych boskiej potędze rzeczy? Byłby nawet zaraz œlubował i wymienił dokładnie, co ofiaruje, ale wolał zaczekać,nie wiedzšc bowiem, w jakim zdrowiu Danuœka się rozbudzi i czy się rozbudzi przytomna, nie miał jeszcze pewnoœci, czy będzie za co dziękować. Maćko, chociaż rozumiał, że będš zupełnie bezpieczni dopiero w krajach księcia Janusza, był jednak także zdania, że nie należy Danusi mšcić tego spoczynku, który mógł być dla niej zbawieniem, więc trzymał wprawdzie w pogotowiu parobków i juczne konie, ale czekał. Wszelako gdy minęło południe, a ona wcišż spała jeszcze, poczęli się niepokoić. Zbyszko, który ustawicznie zaglšdał przez szpary i przez drzwi, wszedł wreszcie po raz trzeci do chaty i siadł na pieńku, którywczorajszego wieczoru służka przycišgnęła do posłania i na którym przebierała Danusię. Siadł i wpatrzył się w niš, ona nie otworzyła wcale oczu, ale po upływie takiego czasu, jakiego potrzeba by na odmówienie bez poœpiechu "Ojcze nasz" i "Zdrowaœ", drgnęły nieco jej usta i wyszeptała, jakby widzšc przez zamknięte powieki: - Zbyszko... On zaœ rzucił się w jednej chwili przed niš na kolana, chwycił jej wychudzone ręce i całujšc je z uniesieniem, jšł mówić przerywanym głosem: - Bogu dzięki! Danuœka! poznałaœ mnie! Głos jego rozbudził jš zupełnie, więc siadła na posłaniu i z otwartymi już oczyma powtórzyła: - Zbyszko... I poczęła mrugać, a następnie rozglšdać się naokoło jakoby ze zdziwieniem. - Już ty nie w niewoli! - mówił Zbyszko. - Wydarłem cię im i do Spychowa jedziem! Ale ona wysunęła dłonie z jego ršk i rzekła: - To wszystko przez to, że tatusiowego pozwoleństwa nie było. Gdzie pani? - PrzebudŸże ty się, jagódko. Księżna daleko, a my cię Niemcom odjęli. Na to ona, jakby nie słyszšc tych słów i jakby sobie coœ przypominajšc: - Zabrali mi też luteńkę i o mur rozbili - hej! - Na miły Bóg! - zawołał Zbyszko. I dopiero spostrzegł, że oczy jej sš nieprzytomne i błyszczšce, a policzki pałajš. W tejże chwili mignęła mu przez głowę myœl, że ona może być ciężko chora i że wymówiła dwukrotnie jego imię tylko dlatego, że się jej majaczył w goršczce. Więc zadrżało w nim serce z przerażenia i pot zimny pokrył mu czoło. - Danuœka! - rzekł - widziszże ty mnie i rozumiesz? A ona odrzekła głosem pokornej proœby: - Pić...Wody! - Jezu miłosierny. I wyskoczył z izby. Przed drzwiami potršcił starego Maćka, który szedł właœnie zobaczyć, jak tam jest - i rzuciwszy mu jedno słowo: "Wody!" - przebiegł pędem ku strumieniowi, płynšcemu w pobliżu wœród gęstwy i mchów leœnych. Po chwili wrócił z napełnionym naczyniem ipodał je Danusi, która poczęła pić chciwie. Przedtem jeszcze wszedł do izby Maćko i popatrzywszy na chorš, spochmumiał widocznie. - W gorętwie jest? - rzekł. - Tak! - jęknšł Zbyszko. - Rozumie, co mówisz? - Nie. Stary zmarszczył brwi, po czym podniósł rękę i poczšł dłoniš trzeć po karku i potylicy. - Co robić? - Nie wiem. - Jedna jest tylko rzecz - zaczšł Maćko. Ale Danusia przerwała mu w tej chwili. Skończywszy pić, utkwiła w nim swe rozszerzone przez goršczkę Ÿrenice, po czym rzekła: - I wam też nie zawiniłam. Miejcież zmiłowanie! - Mam ci ja zmiłowanie nad tobš, dziecko, itylko dobra chcę twojego - odpowiedział z pewnym wzruszeniem stary rycerz. A potem do Zbyszka: - Słuchaj! Na nic jej tu ostawać. Jak jš wiatr obwieje, a słonko ogrzeje - to może się jej lepiej zrobi. Nie traćże ty, chłopie, głowy, jeno jš bierz do tej samej kołyski, w której jš wieŸli, albo też na kulbakę i w drogę! Rozumiesz? To rzekłszy, wyszedł z izby, aby wydać ostatnie rozporzšdzenia, ale zaledwie spojrzał przed siebie, gdy nagle stanšł jakwryty. Oto silny zastęp pieszego ludu, zbrojnego wdzidy i w berdysze, otaczał z czterech stron jak murem chatę, kopce i polankę. "Niemce!" - pomyœlał Maćko. Więc zgroza napełniła mu duszę, ale w mgnieniu oka chwycił za głownię miecza, zacisnšł zęby i stał tak podobny do dzikiego zwierza, który niespodzianie przezpsy osaczon gotuje się do rozpaczliwej obrony. A wtem od kopca poczšł iœć ku niemu olbrzymi Arnold z jakimœ drugim rycerzem izbliżywszy się, rzekł: - Wartkie koło fortuny. Byłem waszym jeńcem, a teraz wyœcie moimi. To rzekłszy, spojrzał z dumš na starego rycerza jakby na lich-szš od siebie istotę. Nie był to człowiek całkiem zły ani zbyt okrutny, ale miał przywarę wspólnš wszystkim Krzyżakom, którzy ludzcy, a nawet układni w nieszczęœciu, nie umieli nigdy pohamować ani pogardy dla zwyciężonych, ani bezgranicznej pychy, gdyczuli za sobš większš siłę. - Jesteœcie jeńcami! - powtórzył wynioœle. A stary rycerz spojrzał ponuro naokół. W piersi jego biło nie tylko nie płochliwe, leczaż nazbyt zuchwałe serce. Gdyby był we zbroi na bojowym koniu, gdyby miał przy sobie Zbyszka i gdyby obaj mieli w ręku miecze, topory albo owe straszne drzewa, którymi tak sprawnie władała ówczesna lechicka szlachta, byłby może próbował przełamać ów otaczajšcy go mur dzid i berdyszów. Ale Maćko stał oto przed Arnoldem pieszo, sam jeden, bez pancerza, więc spostrzegłszy, że pachołkowie porzucali już oręż, i pomyœlawszy, że Zbyszko jest w chacie przy Danusi całkiem bez broni, zrozumiał, jako człek doœwiadczony i z wojnš wielce obyty, że niema żadnej rady. Więc wycišgnšł z wolna kord z pochwy, a następnie rzucił go pod nogi owego rycerza, który stał przy Arnoldzie. Ów zaœ z nie mniejszš od Arnoldowej dumš, ale zarazem z łaskawoœciš ozwał się w dobrejpolskiej mowie: - Wasze nazwisko, panie? Nie każę was wišzać na słowo, boœcie, widzę, pasowany rycerz i obeszliœcie się po ludzku z bratem moim. - Słowo! - odpowiedział Maćko. I oznajmiwszy, kto jest, zapytał, czy wolno mu będzie wejœć do chaty i ostrzec bratanka, "by zaœ czego szalonego nie uczynił" -za czym uzyskawszy pozwolenie, zniknšł we drzwiach, a po niejakim czasie zjawił się znów z mizerykordiš w ręku. - Bratanek mój nie ma nawet miecza przy sobie - rzekł -i prosi, aby póki w drogę nieruszycie, mógł zostać przy swojej niewieœcie. - Niech zostanie - rzekł brat Arnoldów - przyœlę mu jadło i napitek, bo w drogę nie ruszym zaraz, gdyż lud utrudzon, a i nam samym pożywić się i spoczšć potrzeba. Prosim też was, panie, do kompanii. To rzekłszy, zawrócili i poszli ku temu samemu ognisku, przy którym Maćko noc spędził, ale bšdŸ to przez pychę, bšdŸ przez prostactwo doœć między nimi powszechne, poszli przodem, dozwalajšc mu iœć z tyłu. Ale on, jako wielki bywalec, rozumiejšcy, jaki ma być w każdym zdarzeniu zachowany obyczaj, zapytał: - Prosicie, panie, jako goœcia czy jako jeńca? Dopieroż zawstydził się brat Arnoldów, bo zatrzymał się i rzekł: - PrzejdŸcie, panie. Stary rycerz przeszedł, nie chcšc jednak ranić miłoœci własnej człowieka, na którym mogło mu dużo zależeć, rzekł: - Widać, panie, że nie tylko znacie różne mowy, lecz i obyczaje macie dworne. Na to Arnold, rozumiejšc zaledwie niektóre słowa, ozwał się: - Wolfgang, o co chodzi i co on mówi? - Do rzeczy mówi! - odpowiedział Wolfgang,któremu widocznie pochlebiły Maćkowe słowa. Po czym zasiedli przy ognisku i przyniesionojeœć i pić. Nauka dana Niemcom przez Maćka nie poszła jednakże w las, gdyż Wolfgang od niego zaczynał poczęstunek. Z rozmowy dowiedział się przy tym stary rycerz, jakim sposobem wpadli w pułapkę. Oto Wolfgang, młodszy brat Arnolda, prowadził człuchowskš piechotę także przeciw zbuntowanym Żmujdzinom do Gotteswerder, ta jednakże, jako pochodzšca z dalekiej komturii, nie mogła nadšżyć jeŸdzie. Arnold zaœ nie potrzebował na niš czekać, wiedzšc, że po drodze napotka inne piesze oddziały z miasti zamków bliższych litewskiej granicy. Z tejprzyczyny młodszy cišgnšł o kilka dni drogipóŸniej - i właœnie znajdował się na szlakuw pobliżu smołami, gdy służka zakonna, zbiegłszy nocš, dała mu znać o przygodzie,jaka spotkała starszego brata. Arnold, słuchajšc tego opowiadania, które powtórzono mu po niemiecku, uœmiechnšł się z zadowoleniem, a wreszcie oœwiadczył, że spodziewał się, że tak się może zdarzyć. Ale przebiegły Maćko, który w każdym położeniu starał się znaleŸć jakowšœ radę,pomyœlał, że z pożytkiem będzie zjednać sobie tych Niemców - więc po chwili rzekł: - Ciężka to zawsze rzecz popaœć w niewolę,wszelako Bogu dziękuję, że mnie nie w inne,jeno w wasze oddał ręce, bo, wiera, żeœcie prawi rycerze i czci przestrzegajšcy. Na to Wolfgang przymknšł oczy i skinšł głowš, wprawdzie doœć sztywnie, ale z widocznym zadowoleniem. A stary rycerz mówił dalej: - I że to mowę naszš tak znacie! Dał wam, widzę, Bóg rozum do wszystkiego! - Mowę waszš znam, bo w Człuchowej naród po polsku mówi, a my z bratem od siedmiu lat pod tamtejszym komturem służym. - A z porš i z czasem weŸmiecie po nim i urzšd! Nie może inaczej być... Wżdy wasz brat nie mówi tak po naszemu. - Rozumie trochę, ale nie mówi. Brat ma siłę większš, chociaż i ja nie ułomek, a za to dowcip tępszy. - Hej! nie widzi mi się i on głupi! - rzekł Maćko. - Wolfgang! co on powiada? - zapytał znów Arnold. - Chwali cię - odpowiedział Wolfgang. - Jużci, chwalę - dodał Maćko - bo prawy jest rycerz, a to grunt! Szczerze wam też powiem, że chciałem go dziœ całkiem na słowo puœcić, niechby był jechał, gdzie chciał, byle się chociażby i za rok stawił. Także to przecie między pasowanymi rycerzami przystoi. I poczšł pilnie patrzeć w twarz Wolfganga,ale ów zmarszczył się i rzekł: - Puœciłbym może i ja was na stawiennictwo, gdyby nie to, żeœcie psom pogańskim przeciwko nam pomagali. - Nieprawda jest - odparł Maćko. I poczšł się znów taki sam ostry spór jak wczorajszego dnia z Arnoldem. Staremu rycerzowi jednak, chociaż miał słusznoœć, trudniej szło, gdyż Wolfgang bystrzejszy był istotnie od starszego brata. Wynikła wszelako z owego sporu ta korzyœć, że i młodszy dowiedział się o wszystkich szczytnieńskich zbrodniach, krzywoprzysięstwach i zdradach, a zarazem o losach nieszczęsnej Danusi. Na to, na owe niegodziwoœci, którymi rzucał mu w oczy Maćko, nie umiał nic odpowiedzieć. Musiał przyznać, że pomsta była sprawiedliwš i że polscy rycerze mieliprawo tak czynić, jak czynili, a wreszcie rzekł: - Na błogosławione koœci Liboriusza! nie jabędę Danvelda żałował. Mówili o nim, że sięczarnš magiš parał, ale moc i sprawiedliwoœć boska od czarnej magii mocniejsze! Co do Zygfryda. nie wiem, czylitakoż diabłu służył, ale za nim nie pogonię,bo naprzód konnicy nie mam, a po wtóre, jeœli, jako powiadacie, owš dziewicę udręczył, to niechby też z piekła nie wyjrzał! Tu przeżegnał się i dodał: - Boże, bšdŸ mi ku pomocy i przy skonaniu! -Aż owš nieszczęsnš męczennicš jakoże będzie? - zapytał Maćko. - Zali nie pozwolicie jej odwieŸć do domu? Zali ma w waszych podziemiach konać? Wspomnijcie na gniew Boży!... - Mnie do niewiasty nic - odpowiedział szorstko Wolfgang. -Niech jeden z was odwiezie jš ojcu, byle się potem stawił; aledrugiego nie puszczę. - Ba, a gdybym na czeœć i na włócznię œwiętego Jerzego zaprzysišgł? Wolfgang zawahał się nieco, gdyż wielkie tobyło zaklęcie, ale w tej chwili Arnold spytał po raz trzeci: - Co on powiada? I dowiedziawszy się, o co chodzi, poczšł przeciwić się zapalczywie i po grubiańsku wypuszczeniu obu na słowo. Miał on w tymswoje wyrachowanie: oto był zwyciężon w większej bitwie przez Skirwoiłłę, a w pojedynczej przez tych polskich rycerzy. Jako żołnierz wiedział także, że ta piechota brata musi teraz wracać do Malborga, bo chcšc iœć dalej do Gotteswerder, szłaby po zniszczeniu poprzednich oddziałów jako na rzeŸ. Wiedział więc, że trzeba mu będzie stanšć przed mistrzem i marszałkiem, i rozumiał,że mniejszy mu będzie wstyd, gdy będzie miał do pokazania choć jednego znaczniejszego jeńca. Żywy rycerz, którego się przedstawia do oczu, więcej znaczy niż opowiadanie, że się takich dwóchwzięło w niewolę. Jakoż Maćko, słuchajšc chrapliwego wrzasku i klštew Arnolda, pojšł od razu, że należy przyjšć, co dajš, gdyż więcej nicnie wskóra, i rzekł, zwracajšc się do Wolfganga: - To proszę was, panie, jeszcze o jedno: pewien ci jestem, iż mój bratanek sam będzie rozumiał, że jemu wypada zostać przy żonie, a mnie z wami. Ale na wszelki wypadek pozwólcie oznajmić mu, że nie ma o tym co gadać, bo taka wasza wola. - Dobrze, wszystko mi to jedno - odpowiedział Wolfgang. - Pomówmy jeno o okupie, który wasz bratanek za siebie i za was ma przywieŸć, bo od tego wszystko zależy. - O okupie? - zapytał Maćko, który wolałbybył odłożyć tę rozmowę na póŸniej. - Albo to mało mamy czasu przed sobš? Gdy z pasowanym rycerzem sprawa, to słowo tyle znaczy, co gotowe pienišdze, a i wedle ceny można się na sumienie zdać. My oto pod Gotteswerder wzięliœmy w niewolę znacznego waszego rycerza, niejakiego pana de Lorche, i bratanek mój (on to bowiem go pojmał) puœcił go na słowo, wcale się o cenę nie umawiajšc. - Wzięliœcie pana de Lorche? - zapytał żywoWolfgang. - Ja go znam. Możny to rycerz. Ale czemu to nie spotkaliœmy go w drodze? - Bo widać tędy nie pojechał, jeno do Gotteswerder albo ku Ragnecie - odparł Maćko. - Możny i znamienitego rodu to rycerz - powtórzył Wolfgang. - Suto się obłowicie! Ale dobrze, żeœcie o tym wspomnieli, bo teraz i was za byle co nie puszczę. Maćko przygryzł wšsa, jednakże podniósł dumnie głowę: - My i bez tego wiemy, ileœmy warci. - Tym lepiej - rzekł młodszy von Baden. Alezaraz potem dodał: - Tym lepiej, nie dla nas, boœmy pokorni mnisi, którzy ubóstwo œlubowali, lecz dla Zakonu, który waszych pieniędzy użyje na chwałę Bożš. Maćko nie odrzekł na to nic, spojrzał tylkona Wolfganga tak, jakby mu chciał powiedzieć: "Powiedz to komu innemu" - i po chwili poczęli się układać. Była to dla starego rycerza ciężka i drażliwa rzecz, boz jednej strony czuły był wielce na wszelkš stratę, z drugiej zaœ rozumiał, że nie wypada mu siebie i Zbyszka zbyt mało cenić. Wił się tedy jak piskorz, tym bardziej że Wolfgang, lubo niby ludzki i gładki w mowie, okazał się niepomiernie chciwym i twardym jako kamień. Jedynš pociechš była Maćkowi myœl, że zapłaci za to wszystko de Lorche, ale i tak żałował straconej nadziei zysku, na przybytek zaœ zwykupu Zygfryda nie liczył, myœlał bowiem, że Jurand, a nawet i Zbyszko za żadnš cenę nie wyrzeknš się jego głowy. Po długich układach zgodził się wreszcie na iloœć grzywien i na termin, i zawarowawszy wyraŸnie, ilu pachołków i ile koni ma wzišć Zbyszko, poszedł mu to oznajmić, przy czym widocznie w obawie, aby Niemcom nie strzeliła jaka inna myœl do głowy, radził mu, aby wyjeżdżał natychmiast. - Tak to w rycerskim stanie - mówił, e we Ap 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŒPzcĘ鎳c€¸'cß-ßc‘ž<§wzdychajšc - wczora tyœ za łeb trzymał, dzisiaj ciebie trzymajš! Ano, trudno! Da Bóg,przyjdzie znów nasza kolej! Ale teraz czasunie trać. Wartko jadšcy, zgonisz Hlawę i przezpieczniej wam będzie razem, a byle raz z puszczy się wydostać i w ludzkim kraju na Mazowszu stanšć, to przecie u każdego szlachcica alibo włodyki znajdziecie goœcinę i pomoc, i starunek. Obcym ci tego u nas nie odmówiš, a cóż dopiero swoim! Dla tej niebogi może też byćw tym zbawienie. Tak mówišc, spoglšdał na Danusię, która pogršżona w półœnie, oddychała szybko i rozgłoœnie. Przezroczyste jej ręce leżšce na ciemnej niedŸwiadkowej skórze drgały goršczkowo. Maćko przeżegnał jš i rzekł: - Hej, bierz jš i jedŸ! Niechże to Bóg odmieni, bo widzi mi się, że cienko ona przędzie! - Nie mówcie! - zawołał z rozpaczliwym przyciskiem Zbyszko. - Moc boska! Każę ci tu konia podprowadzić,a ty jedŸ! I wyszedłszy z izby, zarzšdził wszystko do odjazdu. Turczynkowie, podarowani od Zawiszy, podprowadzili konie z kołyskš wymoszczonšmchem i skórami, a pachołek Wit Zbyszkowego wierzchowca - i po chwili Zbyszko wyszedł z izby, trzymajšc na rękuDanusię. Było w tym coœ tak wzruszajšcego, że obaj bracia von Baden, których ciekawoœć przywiodła przed chatę,ujrzawszy na wpół dziecinnš jeszcze postać Danuœki, jej twarz podobnš istotnie do twarzy œwiętych panienek z koœcielnych obrazów i jej słaboœć tak wielkš, że nie mogšc dŸwignšć głowy, trzymała jš wspartš ciężko na ramieniu młodego rycerza, poczęli spoglšdać po sobie ze zdziwieniem i burzyć się w sercach przeciwsprawcom jej niedoli. "Jużci, katowskie, nierycerskie serce miał Zygfryd - szepnšł do brata Wolfgang - owš żmiję, chociażeœ za jej przyczynš uwolnion, każę rózgami osmagać". Wzruszyło ich i to także, że Zbyszko niesie Danusię na ręku jak matka dziecko - i zrozumieli jego kochanie, gdyż obaj mieli jeszcze młodš krew w żyłach. On zaœ zawahał się przez chwilę, czy choršprzed się wzišć na siodło i trzymać w drodze przy piersi, czy też złożyć w kołysce. Namyœlił się wreszcie na to ostatnie, mniemajšc, że wygodniej jej będzie jechać leżšcy. Zatem zbliżywszy się do stryjca, pochylił się do jego ręki, aby ucałować jš na pożegnanie, ale Maćko, któren w rzeczy miłował go jak Ÿrenicę oka, jakkolwiek nie chciał okazywać przy Niemcach wzruszenia, nie mógł się jednak powstrzymać i objšwszy go mocno, przycisnšł usta do jego bujnych złotawych włosów. - Boże cię prowadŸ! - rzekł. - A o starym przecie pamiętaj, bo niewola zawsze to ciężka rzecz. - Nie zapomnę - odpowiedział Zbyszko. - Daj ci Matko Najœwiętsza pociechę! - Bóg wam zapłać i za to... i za wszystko. Po chwili Zbyszko siedział już na koniu, ale Maćko przypomniał sobie jeszcze coœ, gdyżskoczył ku niemu i położywszy mu dłoń nakolanie, rzekł: - Słuchaj! A jeœli Hlawę dogonisz, to co do Zygfryda, bacz, byœ hańby i na się, i na mój siwy włos nie œcišgnšł. Jurand - dobrze, ale nie ty! Na miecz mi to przysięgnij i na czeœć! - Póki nie wrócicie, to i Juranda pohamuję, aby się na was za Zygfryda nie pomœcili - odpowiedział Zbyszko. - Tak-że ci o mnie chodzi? A młodzianek uœmiechnšł się smutno: - Przecie wiecie. - W drogę! JedŸ w zdrowiu! Konie ruszyły i wkrótce przesłoniła je jasna leszczynowa gęstwina. Maćkowi stałosię nagle okrutnie markotno i samotnie, a dusza rwała mu się ze wszystkich sił za tym umiłowanym chłopakiem, w którym była cała nadzieja rodu. Ale wraz otrzšsnšł się z żalu, gdyż był człowiekiemtwardym i moc nad sobš majšcym. "Dziękować Bogu - rzekł sobie - że nie on w niewoli jest Jeno ja..." I zwrócił się ku Niemcom: - A wy, panie, kiedy ruszycie i dokšd? - Kiedy nam się spodoba - odpowiedział Wolfgang - a ruszymy do Malborga, gdzie przed mistrzem naprzód musicie, panie, stanšć. "Hej, jeszcze mi tam szyję gotowi za pomaganie Żmujdzinom ucišć!" - rzekł sobieMaćko. Jednakże uspokajała go myœl, że jest w odwodzie pan de Lorche i że sami von Badenowie będš bronili jego głowy choćby dlatego, aby ich okup nie minšł. "Bo jużci - mówił sobie - że w takowym zdarzeniu Zbyszko nie potrzebowałby ni sam stawać, ni chudoby pomniejszać". I myœl ta przyniosła mu pewnš ulgę. Rozdział XXV Zbyszko nie mógł zgonić swego giermka, albowiem ów jechał dniem i nocš tyle tylko wypoczywajšc, ile było koniecznie trzeba, aby konie nie popadały, które jako żywione samš trawš mdłe były i nie mogły czynić tak wielkich pochodów jak w krajach, w których łatwiej było o owies. Sam siebie Hlawa nie szczędził, a na póŸny wiek i osłabienie Zygfryda nie zważał. Cierpiał też stary Krzyżak okrutnie, tym bardziej żeżylasty Maćko nadwerężył mu poprzednio koœci. Ale najcięższe były dla niego komary rojšce się w wilgotnej puszczy, od których,majšc zwišzane ręce, a przykrępowane do brzucha końskiego nogi, opędzać się nie mógł. Giermek nie zadawał mu wprawdzie żadnych osobnych mšk, ale i litoœci nad nim nie miał i uwalniał mu prawicę z więzów tylko na postojach przy jedle: "Jedz, wilczamordo, abym cię żywięcego panu na Spy-chowie mógł dowieŸć!" Takie były słowa, którymi go do posiłku zachęcał. Zygfrydowi przyszła wprawdzie z poczštkupodróży myœl, by się głodem zamorzyć, alegdy usłyszał zapowiedŸ, że będš mu zęby nożem podważać i przemocš w gardło lać, wolał ustšpić, aby do poniewierania swej godnoœci zakonnej i czci rycerskiej nie dopuœcić. A Czech chciał koniecznie znacznie przed "panami" przybyć do Spychowa, aby swojš uwielbianš panienkę od wstydu uchronić. Prostym, ale roztropnym i nie pozbawionymuczuć rycerskich szlachetkš będšc, rozumiał to jednak doskonale, że byłoby w tym coœ upokarzajšcego dla Jagienki, gdybyznalazła się w Spychowie razem z Danusiš. "Można będzie w Płocku biskupowi powiedzieć - myœlał - że staremu panu z Bogdańca z opiekuństwa tak wypadło, że jšz sobš musiał brać, a potem niech się jeno rozgłosi, że ona pod biskupiš opiekš i że prócz Zgorzelic jeszcze i po opacie dziedzictwo na niš idzie - to choćby i woje-wodziński syn nie będzie dla niej za dużo". I ta myœl osładzała mu trudy pochodów, bo zresztš trapił się myœlš, że ta szczęsna nowina, którš do Spychowa wiezie, będzie jednak dla panienki wyrokiemniedoli. Często też stawała mu przed oczyma rumiana jak jabłuszko Sieciechówna. Naówczas, o ile drogi pozwalały, łechtał boki konia ostrogami, albowiem tak pilno było mu do Spychowa. Jechali błędnymi drogami, a raczej bezdrożem przez bór, wprost przed siebie jak sierpem rzucił. Wiedział tylko Czech, że jadšc nieco ku zachodowi, a wcišż na południe, musi dojechać na Mazowsze, a wówczas wszystko już będzie dobrze. W dzień kierował się słońcem, a gdy pochód w noc się przecišgnšł, gwiazdami. Puszcza przed nimi zdawała się nie mieć granic ni końca. Płynęły im wœród mroków nocnych dni i noce. Nieraz myœlał Hlawa, że nie przewiezie młody rycerz żywej niewiasty przez to okropne bezludzie, gdzie znikšd pomocy, znikšd żywnoœci, gdzie nocami konitrzeba było strzec od wilków i niedŸwiedzi,w dzień ustępować z drogi stadom żubrów iturów, gdzie straszne odyńce ostrzyły krzywe kły o korzenie sosen i gdzie często, kto nie przedział z kuszy albo nie przebódł dzidš cętkowanych boków jelonka lub warchlaka, ten całymi dniami jeœć co nie miał. "Jakże tu będzie - myœlał Hlawa - jechać z takš niedomęczonš dziewkš, która ostatnim tchem goni!" Przychodziło im raz po raz objeżdżać rozległe grzęzawy lub głębokie parowy, naktórych dnie szumiały wzdęte wiosennymi dżdżami potoki. Nie brakło w puszczy i jezior, w których widywali przy zachodzie słońca pławišce się w rumianych, wygładzonych wodach całe stada łosiów lub jeleni. Czasem spostrzegali też dymy zwiastujšce obecnoœć ludzi. Kilkakrotnie Hlawa zbliżał się ku takim borowym osadom, ale wysypywał się z nich na spotkanie lud dziki, przybrany w skóry na gołym ciele, zbrojny w kiœcienie i łuki, a patrzšcy tak złowrogo spod poskręcanych przez kołtun czupryn, że trzeba było korzystać co duchu z pierwszego zdumienia, w jaki ich wprawiał widok rycerzy, i odjeżdżać jak najspieszniej. Dwa razy jednak œwistały za Czechem groty i gonił go okrzyk: "Wokili!" (Niemcy!), on zaœ wolał umykać niż wywodzić się, kto jest. Nareszcie po kilku jeszcze dniach zaczšł przypuszczać, że może już i przejechał granicę, ale na razie nie było się kogo spytać. Dopiero od osaczników mówišcych polskš mowš dowiedział się, że na koniec stanšł na ziemiach mazowieckich. Tam szło już łatwiej, chociaż całe wschodnie Mazowsze szumiało również jednš puszczš. Nie skończyło się także bezludzie, ale tam, gdzie zdarzyła się osada, mieszkaniec mniej był nieużyty, może dlatego, że nie karmił się wcišż nienawiœciš, a może i z tej przyczyny, że Czech odzywał się zrozumiałym dla niego językiem. Bieda bywała tylko z niezmiernš ciekawoœciš tych ludzi, którzy otaczali gromadnie jeŸdŸców i zarzucali ich pytaniami, a dowiedziawszy się, że jeńca-Krzyżaka wiodš, mówili: - Podarujcież go nam, panie; już my go sprawim! I prosili tak natarczywie, że Czech często musiał się gniewać albo tłumaczyć im, że jeniec jest ksišżęcy. To wówczas ustępowali. PóŸniej, w kraju już osiadłym, ze szlachtš i włodykami nie szłoteż łatwo. Wrzała tam nienawiœć przeciw Krzyżakom, pamiętano bowiem żywo wszędzie zdradę i krzywdę wyrzšdzonš księciu wówczas, gdy w czasie największego spokoju porwali go Krzyżacy pod Złotoryjš i zatrzymali jako więŸnia. Niechciano tam już wprawdzie "sprawiać" Zygfryda, ale ten lub ów twardy szlachcic mówił: "Rozwišżcie go, to mu dam oręż i zamiedzš pozwę go na œmierć". Takim wkładał jako łopatš w głowę Czech, że pierwsze prawo do pomsty ma nieszczęsny pan spychowski i że nie wolno go jej pozbawiać. Ale w osiadłych stronach łatwo już szła podróż, bo były jakie takie drogi i konie wszędy karmiono owsem lub jęczmieniem. Jechał też Czech żywo, nie zatrzymujšc sięnigdzie, i na dziesięć dni przed Bożym Ciałem stanšł w Spychowie. Przyjechał wieczorem, jak wówczas, gdy go był Maćko ze Szczytna z wiadomoœciš o swoim odjeŸdzie na ŻmujdŸ przysłał, i tak samo jak wówczas zbiegła do niego, ujrzawszy go z okna, Jagienka, a on jej do nóg padł, słowa przez chwilę nie mogšc przemówić. Ale ona podniosła go i pocišgnęła co rychlej na górę, nie chcšc przy ludziach wypytywać. - Co za nowiny? - spytała, drżšc z niecierpliwoœci i ledwie mogšc dech złapać. - Żywi sš? Zdrowi? - Żywi! Zdrowi! - A ona znalazła się? - Jest. Odbili jš. - Pochwalony Jezus Chrystus! Ale mimo tych słów twarz jej stała się jakby skrzepła, bo od razu wszystkie jej nadzieje rozsypały się w proch. Siły wszakże nie opuœciły jej i nie straciłaprzytomnoœci, a po chwili opanowała się zupełnie i poczęła znów pytać: - Kiedy zaœ tu stanš? - Za kilka dni! Ciężka to droga - z chorš. - Chora ci jest? - Skatowana. Umysł się jej od męki pomieszał. - Jezu miłosierny! Nastało krótkie milczenie, tylko przybladłenieco usta Jagien-ki poruszały się jakby w modlitwie. - Nie obaczyłaże się przy Zbyszku? - spytała znowu. - Może się i obaczyła, ale nie wiem, bom wraz wyjechał, aby wam, pani, oznajmić nowinę, nim tu stanš. - Bóg ci zapłać. Powiadaj, jako było? Czech poczšł opowiadać w krótkich słowach, jak odbili Danusię i wzięli olbrzyma Arnolda razem z Zygfrydem. Oznajmił też, że Zygfryda przywiózł z sobš, albowiem młody rycerz chciał go daćw podarunku i dla pomsty Jurandowi. - Trzeba mi teraz do Juranda! - rzekła, gdyskończył, Jagienka. I wyszła, ale Hlawa niedługo pozostał sam, gdyż z alkierza wybiegła ku niemu Sieciechówna, a on, czy to dlatego, że nie całkiem był przytomny ze zmęczenia i trudów niezmiernych, czy żetęsknił do niej i zapamiętał się na razie na jej widok, doœć że chwycił jš wpół, przycisnšł do piersi i poczšł całować jej oczy, policzki, usta, tak jakby dawno już przedtem powiedział jej wszystko, co przed takim uczynkiem powiedzieć dziewczynie wypada. I może, że istotnie wypowiedział jej to jużw duchu w czasie podróży, bo całował i całował bez końca, a tulił jš do się z takšsiłš, że aż w niej oddech zapierało, ona zaœ nie broniła się, z poczštku ze zdumienia, a potem z omdlałoœci tak wielkiej, że byłaby osunęła się na ziemię, gdyby trzymały jš mniej krzepkie ręce. Na szczęœcie, nie trwało to wszystko zbyt długo, gdyż na schodach dały się słyszeć kroki i po chwili wpadł do izby ojciec Kaleb.Odskoczyli więc od siebie, a ksišdz Kaleb poczšł znów zarzucać Hlawę pytaniami, na które ów, nie mogšc tchu złapać, z trudnoœciš odpowiadał. Ksišdz myœlał, że toz trudu. Usłyszawszy jednak potwierdzenie nowiny, że Danusia odbita i znaleziona, a kat jej przywiezion do Spychowa, rzucił sięna kolana, aby Bogu dzięki uczynić. Przez ten czas uspokoiła się nieco krew w żyłachHlawy i gdy ksišdz wstał, mógł mu już spokojnie powtórzyć, jakim sposobem znaleŸli i odbili Danusię. - Nie po to jš Bóg wybawił - rzekł, wysłuchawszy wszystkiego, ksišdz - aby rozum jej i duszę w ciemnoœciach i we władaniu mocy nieczystych miał pozostawić! Położy Jurand na niej swoje œwięte ręce i jednš modlitwš przywróci jej rozum i zdrowie. - Rycerz Jurand? - zapytał ze zdziwieniem Czech. - Takšż on ma moc? Œwiętym ci możejuż za życia został? - Przed Bogiem jest już za życia, a gdy zemrze, będš mieli ludzie w niebiesiech jednego więcej patrona-męczennika. - Powiedzieliœcie wszelako, wielebny ojcze, że położy ręce na głowie córki. Zaliby mu prawica odrosła? bo wiem, żeœcie o to Pana Jezusa prosili. - Powiedziałem: "ręce", jako się zwyczajnie mówi - odrzekł ksišdz - ale przy łasce boskiej i jedna wystarczy. - Pewnie - odpowiedział Hlawa. Ale w głosie jego było nieco zniechęcenia, gdyż myœlał, że widomy cud zobaczy. Dalszš rozmowę przerwało wejœcie Jagienki. - Oznajmiłam mu - rzekła - nowinę ostrożnie, aby go nagła radoœć nie zabiła, a on zaraz padł krzyżem i modli się. - On i bez tego całymi nocami tak leży, a dziœ tym bardziej pewnie do rana nie wstanie - powiedział ksišdz Kaleb. Jakoż tak się stało. Kilka razy zaglšdali do niego i za każdym razem znajdowali go leżšcego, nie w uœpieniu, lecz w modlitwie tak gorliwej, że do zupełnego zapamiętania się dochodzšcej. Dopiero nazajutrz, znacznie po jutrzni, gdy Jagienka zajrzała znów do niego, dał znać,że chce widzieć Hlawę i jeńca. Wyprowadzono wówczas z podziemia Zygfryda ze skrępowanymi w krzyż na piersiach rękoma i wszyscy razem z Tolimšudali się do starca. W pierwszej chwili Czech nie mógł mu się dobrze przyjrzeć, gdyż błoniaste okna mało przepuszczały œwiatła, a dzień był ciemny z powodu chmur, które zawaliły całkiem niebo i zapowiadały groŸnš nawałnicę. Ale gdy bystre jego oczy przywykły do mroku, zaledwie go poznał, tak jeszcze wychudł i wynędzniał. Olbrzymimšż zmienił się w olbrzymiego koœcieja. Twarz miał tak białš, że nie różniła się wiele od mlecznej barwy włosów i brody, agdy przechyliwszy się na poręcz krzesła, przymknšł powieki, wydał się Hlawie po prostu trupem. Przy krzeœle stał stół, a nanim krucyfiks, dzban z wodš i bochen czarnego chleba z utkwionš w nim mizerykordiš, czyli groŸnym nożem, którego rycerze używali do dobijania rannych. Innego pokarmu prócz chleba i wody od dawna już Jurand nie używał. Za odzież służyła mu gruba włosiennica, przepasana powrósłem, którš nosił na gołym ciele. Tak to od czasu powrotu ze szczcieńskiej niewoli żył możny i straszny niegdyœ rycerz ze Spychowa. Posłyszawszy wchodzšcych, odsunšł nogš oswojonš wilczycę, która ogrzewała mu bose stopy, i podał się w tył. Wtedy to właœnie wydał się Czechowi jak umarły. Nastała chwila oczekiwania, spodziewano się bowiem, że uczyni jaki znak, aby kto zaczšł mówić, ale on siedział nieruchomy, biały, spokojny, z otwartymi nieco ustami, jakoby istotnie pogršżon w wieczystym uœpieniu œmierci. - Jest tu Hlawa - ozwała się wreszcie słodkim głosem Jagienka - chcecie-li go wysłuchać? Skinšł głowš na znak zgody, więc Czech rozpoczšł po raz trzeci opowiadanie. Wspomniał pokrótce o bitwach stoczonych zNiemcami pod Gotteswerder, opowiedział walkę z Arnoldem von Baden i odbicie Danusi, ale nie chcšc przydawać staremu - mówił, e we Ap 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż’P„c“Ô-”üc€•ý°c–­.Đc—}=Ý męczennikowi boleœci do dobrej nowiny i budzić w nim nowego niepokoju, zataił, że umysł Danusi pomieszał się przez długie dni okrutnej niedoli. Natomiast majšc serce zawzięte przeciw Krzyżakom i pragnšc, aby Zygfryd jak najniemiłosiemiej był pokaran, nie zataił umyœlnie, że znaleŸli jš przelęknionš, wynędzniałš, chorš, że znać było, że obchodzono się z niš po katowsku, i że gdyby była dłużej pozostała w tych strasznych rękach, byłaby uwiędła i zgasła tak właœnie, jako więdnie i ginie podeptane nogami kwiecie. Ponurej tej opowieœci towarzyszył niemniej posępny pomruk zapowiadajšcej się burzy. Miedzianezwały chmur kłębiły się coraz potężniej nad Spychowem. Jurand słuchał opowiadania bez jednego drgnienia i ruchu, tak że obecnym zdawać się mogło, iż pogršżony jest we œnie. Słyszał jednak i rozumiał wszystko, bo gdy Hlawa zaczšł mówić o niedoli Danusi, wówczas w pustych jamach oczu zebrały mu się dwie wielkie łzy i spłynęły mu po policzkach. Ze wszystkich ziemskich uczuć pozostało mu jeszcze jedno tylko: miłoœć do dziecka. Potem sinawe jego usta poczęły się poruszać modlitwš. Na dworze rozległy siępierwsze, dalekie jeszcze grzmoty i błyskawice jęły kiedy niekiedy rozœwiecać okna. On modlił się długo i znów łzy kapałymu na białš brodę. Aż wreszcie przestał i zapadło długie milczenie, które przedłużajšc się nad miarę, stało się na koniec ucišżliwe dla obecnych, bo nie wiedzieli, co majš z sobš robić. Na koniec stary Tolima, prawa Jurandowa przez całe życie ręka, towarzysz we wszystkich bitwach i główny stróż Spychowa, rzekł: - Stoi przed wami, panie, ten piekielnik, tenwilkołak krzyżacki, który katował was i dziecko wasze; dajcie znak, co mam z nim uczynić i jako go pokarać? Na te słowa przez oblicze Juranda przebiegły nagle promienie - i skinšł, aby mu przywiedziono tuż więŸnia. Dwaj pachołkowie chwycili go w mgnieniu oka za barki i przywiedli przed starca, a ów wycišgnšł rękę, przesunšł naprzód dłoń po twarzy Zygfryda, jakby chciał sobie przypomnieć lub wrazić w pamięć po raz ostatni jego rysy, następnie opuœcił jš na piersi Krzyżaka, zmacał skrzyżowane nanich ramiona, dotknšł powrozów - i przymknšwszy znów oczy, przechylił głowę. Obecni mniemali, że się namyœlał. Ale cokolwiek bšdŸ czynił, nie trwało to długo,gdyż po chwili ocknšł się - i skierował dłoń w stronę bochenka chleba, w którym utkwiona była złowroga mizerykordia. Wówczas Jagienka, Czech, nawet stary Tolima i wszyscy pachołkowie zatrzymali dech w piersiach. Kara była stokroć zasłużona, pomsta słuszna, jednakże na myœl, że ów na wpół żywy starzec będzie rzezał omackiem skrępowanego jeńca, wzdrygnęły się w nich serca. Ale on, ujšwszy w połowie nóż, wycišgnšł wskazujšcy palec do końca ostrza, tak aby mógł wiedzieć, czego dotyka, i poczšł przecinać sznury na ramionach Krzyżaka. Zdumienie ogarnęło wszystkich, zrozumieli bowiem jego chęć - i oczom nie chcieli wierzyć. Tego jednak było im zanadto. Hlawa jšł pierwszy szemrać, za nim Tolima, za tymi pachołkowie. Tylko ksišdz Kaleb poczšł pytać przerywanym przez niepohamowany płacz głosem: - Bracie Jurandzie, czego chcecie? Czy chcecie darować jeńca wolnoœciš? - Tak! - odpowiedział skinieniem głowy Jurand. - Chcecie, by odszedł bez pomsty i kary? - Tak! Pomruk gniewu i oburzenia zwiększył się jeszcze, ale ksišdz Kaleb, nie chcšc, by zmarniał tak niesłychany uczynek miłosierdzia, zwrócił się ku szemrzšcym i zawołał: - Kto się œwiętemu œmie sprzeciwić? Na kolana! I klęknšwszy sam, poczšł mówić: - Ojcze nasz, któryœ jest w niebie, œwięć się imię Twoje, przyjdŸ królestwo Twoje... I odmówił "Ojcze nasz" do końca. Przy słowach: "i odpuœć nam nasze winy jako i my odpuszczamy naszym winowajcom", oczy jego zwróciły się mimo woli na Juranda, którego oblicze zajaœniało istotniejakimœ nadziemskim œwiatłem. A widok ów w połšczeniu ze słowami modlitwy skruszył serca wszystkich obecnych, gdyż stary Tolima o zatwardziałej w ustawicznych bitwach duszy, przeżegnawszy się krzyżem œwiętym, objšł następnie Jurandowe kolanoirzekł: - Panie, jeœli wasza wola ma się spełnić, totrzeba jeńca do granicy odprowadzić. - Tak! - skinšł Jurand. Coraz częstsze błyskawice rozœwiecały okna; burza była bliżej i bliżej. Rozdział XXVI Dwaj jeŸdŸcy zdšżali wœród wichru i nawalnego już chwilami dżdżu ku spychowskiej granicy: Zygfryd i Tolima. Tenostatni odprowadzał Niemca z obawy, aby po drodze nie zabili go chłopi czatownicy lub czeladŸ spychowska, płonšca ku niemu strasznš nienawiœciš i zemstš. Zygfryd jechał bez broni, ale i bez pęt. Burza, którš gnał wicher, była już nad nimi. Kiedyniekiedy, gdy huknšł niespodziany grzmot, konie przysiadały na zadach. Oni jechali w głębokim milczeniu zapadłym wšdołem, nieraz z powodu ciasnoty drogi tak blisko siebie, że strzemię tršcało o strzemię. Tolima, przywykły od całych lat do stróżowania jeńców, spoglšdał i teraz chwilami na Zygfryda bacznym okiem, jak gdyby mu chodziło o to, aby niespodzianie nie umknšł - i dreszcz mimowolny przejmował go za każdym razem, albowiemwydawało mu się, że oczy Krzyżaka œwiecšw pomroce jak oczy złego ducha albo upiora. Przychodziło mu nawet do głowy, aby go przeżegnać, ale na myœl, że pod znakiem krzyża może mu zawyje nieludzkimgłosem i zmieniwszy się w szkaradny kształt pocznie kłapać zębami, zdejmował go strach jeszcze większy. Stary wojownik,który umiał bić w pojedynkę w całe kupy Niemców, jak jastrzšb bije w stado kuropatw - bał się jednakże sił nieczystychi nie chciał mieć z nimi do czynienia. Wolałby też był pokazać Niemcowi po prostu dalszš drogę i zawrócić, ale wstyd mu było samego siebie, więc odprowadził go aż do granicy. Tam, gdy dotarli do krańca spychowskiego lasu, nastała przerwa w dżdżu i chmury zajaœniały jakimœ dziwnym żółtym œwiatłem. Uczyniło się widniej i oczy Zygfryda utraciły ów poprzedni niesamowity blask. Ale wówczas napadła naTolimę inna pokusa: "Kazali mi - mówił sobie - odprowadzić tegowœciekłego psa przezpiecznie aż do granicy, tom go i odprowadził; ale zaliż maon odjechać bez pomsty i kary, ów kat panamojego i jego dziecka, i czy nie byłby to godny a miły Bogu uczynek zgładzić go? Ej!nużbym go pozwał na œmierć? Nie ma ci onwprawdzie broni, ale o milę zaraz, w pana Warcimowym dworzyszczu, dadzš mu przecie jaki miecz albo okszę - i będę się z nim potykał. Da Bóg, obalę go, a potem dorżnę jako przystoi i głowę w gnoju zakopię!" Tak mówił do siebie Tolima i spoglšdajšc łakomie na Niemca, jšł poruszać nozdrzami, jakby już zwietrzył zapach œwieżej krwi. I ciężko musiał walczyć z tš żšdzš, ciężko łamać się z sobš, aż dopiero gdy pomyœlał, że Jurand nie do granicy tylko darował życie i wolnoœć jeńcowi i że w takim razie na nic by się nie przydał pański œwięty uczynek i zmniejszyłaby się za niego nagroda niebieska, przezwyciężył się wreszcie i powstrzymawszy konia, rzekł: - Oto granica nasza, a i do waszej niedaleko. JedŸże wolny, a jeœli cię zgryzota nie zdławi i piorun boski nie doœcignie, to od ludzi nic ci nie grozi. I to rzekłszy, zawrócił, a tamten pojechałprzed siebie z jakšœ dzikš skamieniałoœciš w twarzy, nie odezwawszy się ani jednym słowem i jakby nie słyszšc, że ktoœ do niego przemówił. I jechał dalej szerszym już goœcińcem, rzekłbyœ, pogršżon we œnie. Krótka była przerwa w burzy i krótko trwało rozjaœnienie. Œciemniło się znów tak, iż rzekłbyœ, na œwiat padł mrok wieczorny i chmury zstšpiły nisko, prawie nad sam bór. Z góry dochodził złowrogi pomruk i jakby niecierpliwy syk i warczeniepiorunów, które hamował jeszcze anioł burzy. Ale błyskawice rozœwiecały już co chwila oœlepiajšcym blaskiem groŸne niebo iprzerażonš ziemię i wówczas widać było szerokš drogę idšcš wœród dwóch czarnychœcian boru, na niej zaœ w poœrodku samotnego jeŸdŸca na koniu. Zygfryd jechałna wpół przytomny, trawiony przez goršczkę. Rozpacz żršca mu duszę od czasuœmierci Rotgiera, zbrodnie popełnione przezzemstę, zgryzoty, przerażajšce widzenia, duszne targaniny zmšciły jego umysł już od dawna do tego stopnia, że z największym tylko wysiłkiem bronił się szaleństwu, a chwilami nawet mu się poddawał. Œwieżo zaœ - i trudy podróży podtwardš rękš Czecha, i noc spędzona w spychowskim więzieniu, i niepewnoœć losu, a nade wszystko ów niesłychany, nadludzki niemal czyn łaski i miłosierdzia, który po prostu go przeraził, wszystko to potargałogo do ostatka. Chwilami tężała i krzepła w nim myœl, tak że zupełnie tracił rozpoznanie, co się z nim dzieje, ale potem znów goršczka budziła go i zarazem budziła w nim jakieœ głuche poczucie rozpaczy, zatraty, zguby - poczucie, że wszystko już minęło, zgasło, skończyło się, że nadszedł jakiœ kres, że naokół jenonoc i noc, i nicoœć, i jakby jakaœ otchłań okropna wypełniona przerażeniem, ku której musi jednak iœć. - IdŸ! idŸ! - szepnšł mu nagle nad uchem jakiœ głos. A on obejrzał się - i ujrzał œmierć. Sama kształtu koœciotrupa, siedzšcna koœciotrupie końskim, sunęła tuż obok, biała i klekocšca koœciami. - Jesteœ? - zapytał Krzyżak. - Jestem. IdŸ! idŸ! Ale w tej chwili spostrzegł, że z drugiej strony ma także towarzysza: strzemię w strzemię jechał jakiœ twór ciałem podobny do człowieka, ale z nieludzkš twarzš, głowę miał bowiem zwierzęcš, ze stojšcymi uszami, długš, spiczastš i pokrytš czarnš sierœciš. - Ktoœ ty? - zawołał Zygfryd. Ów zaœ, zamiast odpowiedzieć, pokazał mu zęby i poczšł głucho warczeć. Zygfryd zamknšł oczy, ale natychmiast usłyszał potężniejszy chrzęst koœci i głos mówišcy mu w samo ucho: - Czas! czas! œpiesz się! idŸ! I odpowiedział: - Idę! Ale odpowiedŸ ta wyszła z jego piersi tak, jakby jš dał kto inny. Potem, rzekłbyœ, popychany jakšœ nieprzepartš zewnętrznš siłš, zsiadł z konia i zdjšł z niego wysokierycerskie siodło, a następnie uzdę. Towarzysze, zsiadłszy także, nie odstšpili go ani na mgnienie oka - i zawiedli ze œrodka drogi na skraj boru. Tam czarny upiór pochylił mu gałšŸ i pomógł przywišzać do niej rzemień uzdy. - Œpiesz się! - szepnęła œmierć. - Œpiesz się! - zaszumiały jakieœ głosy w wierzchołkach drzew. Zygfryd, pogršżony jakby we œnie, przewlókł drugi lejc przez sprzšczkę, uczynił pętlę - i wstšpiwszy na siodło, które złożył poprzednio pod drzewem, założył jš sobie na szyję. - Odepchnij siodło!... już! Aa! Tršcone nogš siodło potoczyło się o kilka kroków i ciało nieszczęsnego Krzyżaka zwisło ciężko. Przez jedno mgnienie oka wydało mu się, że słyszy jakiœ chrapliwy, stłumiony ryk i że ów ohydny upiór rzucił się na niego, zakołysał nim i poczšł zębami szarpać mu piersi, aby ukšsić go w serce. Ale potem gasnšce jego Ÿrenice ujrzały jeszcze co innego: oto œmierć rozpłynęła się w jakiœ białawy obłok, który z wolna posunšł się ku niemu, objšł go, ogarnšł, otoczył i zakrył wreszcie wszystko okropnš, nieprzenikliwš zasłonš. W tej chwili burza rozszalała się z niezmiernš wœciekłoœciš. Piorun huknšł w œrodek drogi z tak straszliwym łoskotem, jakby ziemia zapadała się w posadach. Całybór ugišł się pod wichrem. Szum, œwist, wycie, skrzypienie pni i trzask łamanych gałęzi wypełniły głębie leœne. Fale dżdżu gnane wichrem przesłoniły œwiat - i tylko w czasie krótkich krwawych błyskawic można było dojrzeć rozhuœtany dziko nad drogš trup Zygfryda. Nazajutrz tš samš drogš posuwał się doœć liczny orszak. Na przedzie jechała Jagienkaz Sieciechównš i Czechem, za nimi szły wozy, otoczone przez czterech zbrojnych w kusze i miecze pachołków. Z woŸniców każdy miał też obok siebie oszczep i siekierę, nie liczšc okutych wideł i innych narzędzi w drodze przydatnych. Potrzebne to było tak dla obrony od dzikiego zwierza,jak od kup rozbójniczych, które wiecznie grasowały na krzyżackiej granicy, a na które gorzko się skarżył wielkiemu mistrzowi Jagiełło i w listach, i osobiœcie na zjazdach w Racišżu. Ale majšc ludzi sprawnych i dobry sprzęt obronny, można się było ich nie lękać, poczet więc jechał ufny w siebie i wolny odobaw. Po wczorajszej burzy nastał dzień przecudny, rzeŸwy, cichy i tak jasny, że tam, gdzie nie było cienia, oczy podróżnychmrużyły się od zbytniego blasku. Żaden liœć nie poruszał się na drzewach, a z każdego zwieszały się wielkie krople dżdżu, mienišce się tęczš w słońcu. Wœród sosnowych igieł błyszczały jakby wielkie diamenty. Ulewa potworzyła na goœcińcu małe strumyki, które spływały z wesołymszelestem ku niższym miejscom, tworzšc we wgłębieniach płytkie jeziorka. Cała okolica była zroszona, mokra, ale œmiejšcasię w porannej jasnoœci. W takie poranki radoœć ogarnia i serce ludzkie, więc woŸnice i parobcy podœpiewywali sobie z cicha, dziwišc się milczeniu, które panowało między jadšcymi na przedzie. Oni zaœ milczeli, bo na duszy Jagienki osiadła ciężka troska. W życiu jej coœ się skończyło, coœ złamało i dziewczyna, chociaż nie bardzo biegła w rozmyœlaniu i nie umiejšca wypowiedzieć sobie wyraŸnie, co się w niej dzieje i co się jej wydaje, czuła jednak, że wszystko, czym dotychczas żyła, zawiodło i poszło na marne, że rozwiała się w niej wszelka nadzieja, jako poranna mgła rozwiewa się nad polami, że wszystkiego trzeba się będzie wyrzec, wszystkiego zaniechać, o wszystkim zapomnieć i zaczšć życie jakby całkiem nowe. Myœlała też, że choćby z woli Bożej nie było ono całkiem złe, jednakże nie może być inne, jeno smutne, aw żadnym razie nie tak dobre, jak mogłobybyć to, które się właœnie skończyło. I żal niezmierny œciskał jej serce po owej zamkniętej raz na zawsze przeszłoœci i podnosił się strumieniem łez do oczu. Ale nie chciała płakać, bo i bez tego czuła jakby w dodatku do całego brzemienia, które jej gniotło duszę, jeszcze i wstyd. Wolałaby była nigdy nie wyjeżdżać ze Zgorzelic, byle tak nie wracać teraz ze Spychowa. Bo że tu przyjechała nie tylko dlatego, że nie wiedziała, co czynić po œmierci opata, i nie tylko dlatego, by Cztanowi i Wilkowi odjšć przyczynę do napaœci na Zgorzelice, tego nie mogła przedsobš zaprzeć! Nie! Wiedział o tym i Maćko, który też nie z tego powodujš brał, a dowie się niechybnie i Zbyszko. Na tę myœl zapałały jej policzki i gorycz zalała serce."Nie byłam ci doœć harda - mówiła sobie wduszy - a teraz mam, czegom chciała", l dotroski, do niepewnoœci jutra, do zgryŸliwego smutku i do niezgłębionego żalupo przeszłoœci dołšczyło się upokorzenie. Ale dalszy przebieg ciężkich myœli przerwałjej jakiœ człowiek nadchodzšcy z przeciwka. Czech, majšcy na wszystko baczne oko, ruszył też koniem ku niemu i zkuszy na ramieniu, z torby borsuczej i z piór sójki na czapce poznał w nim borowego. - Hej, a ktoœ jest? stój! - zawołał jednak dla pewnoœci. Ów zbliżył się poœpiesznie i z obliczem poruszonym, jakie miewajš zwykleludzie, którzy chcš coœ niezwykłego oznajmić, zawołał: - Człowiek przed wami wisi nade drogš! Czech więc zaniepokoił się, czy to nie jakaœsprawa zbójecka, i poczšł pytać żywo: - Daleko stšd? - Na strzelenie z kuszy. Nad samš drogš. - Nikogo przy nim? - Nikogo. Spłoszyłem jeno wilka, który go obwšchiwał. Wzmianka o wilku uspokoiła Hlawę, dowodziła bowiem, że w pobliżu nie było ludzi ni żadnej zasadzki. Tymczasem Jagienka rzekła: - Obacz, co to jest. Hlawa skoczył przed siebie, a po chwili powrócił jeszcze szybciej. - Zygfryd wisi! - zawołał, osadzajšc przedJagienkš konia. - W imię Ojca i Syna, i Ducha! Zygfryd? Krzyżak? - Krzyżak! Na uŸdzienicy się powiesił! - Sam? - Sam, widać, bo siodło leży wedle niego. Gdyby to zbóje uczynili, byliby go po prostu zabili - i siodło byliby zabrali, bo zacne. - Jakoże przejedziem? - Nie jedŸmy tam, nie jedŸmy! - poczęła wołać bojaŸliwa Anula Sieciechówna. - Jeszcze się co do nas przyczepi! Jagienka przelękła się nieco także, gdyż wierzyła, że koło trupa samobójcy zbierajš się całymi gromadami duchy paskudne, ale Hlawa, który był zuchwały i niczego się nie bojšcy, rzekł: - O wa! Byłem blisko niego, a nawet tršciłem go oszczepem -i jakoœ nie czuję diabła na karku. - Nie bluŸnij! - zawołała Jagienka. - Nie bluŸnię - odpowiedział Czech - jeno ufam w moc Bożš. Wszelako, jeœli się ć staremu - mówił, e we Ap 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż˜Pu J™Ĺ c€šĎťc›Š(í cœw6ӝJ7 6€boicie, to można borem objechać. Sieciechówna poczęła prosić, by objechać, ale Jagienka, namyœliwszy się przez chwilę,rzekła: - Ej! nie godzi się umarłego nie pogrzeœć! Krzeœcijański to uczynek, od Pana Jezusa nakazany, a to przecie człowiek. - Ba, ale Krzyżak, wisielec i kat! Kruki i wilcy się nim zajmš. - Nie powiedaj byle czego! Za winy Bóg go będzie sšdził, my zaœ uczyńmy swoje. Nie przyczepi się też do nas nijakie zło, jeœli pobożne przykazanie spełnimy. - Ha! to niech się i stanie wedle waszej woli- odrzekł Czech. I wydał odpowiedni rozkaz parobkom, którego posłuchali z ocišganiem się i ze wstrętem. Bojšc się jednakże Hlawy, pobrali, w niedostatku łopat, widły i topory dla wybrania dołu w ziemi i poszli. Czech udał się też z nimi dla przykładu i przeżegnawszy się, przecišł własnoręcznie rzemień, na którym trup wisiał. Zygfryda twarz zbłękitniała już na powietrzu i wyglšdał doœć okropnie, albowiem oczy miał nie zamknięte i przerażone, usta zaœ otwarte jakby dla złapania ostatniego tchu. Prędko więc wykopali tuż obok dół i zepchnęli do niego ciało rękojeœciami wideł, twarzš do ziemi, po czym przysypawszy je, poczęli szukać kamieni, był bowiem obyczaj odwieczny, żepokrywano nimi samobójców, inaczej bowiem wstawali nocami i przeszkadzali podróżnym. Kamieni było dosyć i na drodze, i między mchami leœnymi, wkrótce więc urosła nad Krzyżakiem kopiasta mogiła, a potem Hlawawycišł siekierš na pniu sosny krzyż, co uczynił nie dla Zygfryda, lecz aby złe duchy nie zbierały się w tym miejscu, i wrócił do orszaku. - Dusza w piekle, a ciało już w ziemi - rzekł do Jagienki. - Możem teraz jechać. I ruszyli. Jednakże Jagienka, przejeżdżajšc, udarła gałšzkę soœniny i cisnęła jš na kamienie, a za przykładem pani uczynili tak samo wszyscy inni, bo i to nakazywał także obyczaj. Długi czas jechali w zadumie, rozmyœlajšc o tym złowrogim mnichu-rycerzu, o karze, jaka go dosięgła, a wreszcie Jagienka rzekła: - Sprawiedliwoœć boska nie folguje. I nie godzi się nawet "Wieczny odpoczynek" za niego odmówić, bo dla niego nie masz zmiłowania. - Litoœciwš macie i tak duszę, żeœcie kazali go pogrzeœć - odpowiedział Czech. A następnie zaczšł mówić z pewnym wahaniem: - Ludzie prawiš, ba! może i nie ludzie, jeno czarownice i czarownik!, że niby powróz albo też rzemień z wisielca daje jakoweœ szczęœcie we wszystkim, ale nie wzišłem rzemienia z Zygfryda, bo ja dla was nie od czamoksięstwa, tylko od Pana Jezusowej mocy szczęœcia wyglšdam. Jagienka nie odrzekła na razie nic i po chwili dopiero, westchnšwszy kilkakroć, rzekła jakby sama do siebie: - Hej! Moje szczęœcie za mnš, nie przede mnš! Rozdział XXVII Dopiero w dni dziewięć po wyjeŸdzie Jagienki stanšł Zbyszko na granicy Spychowa, ale Danusia była Już tak bliska œmierci, że zupełnie stracił nadzieję, czyjšżywš ojcu dowiezie. Zaraz następnego dnia,gdy poczęła nie do rzeczy odpowiadać, spostrzegł, iż nie tylko umysł jej jest zwichnięty, ale że przy tym i ciało ogarnia jakaœ choroba, przeciw której nie ma już sił w tym wycieńczonym przez niewolę, więzienie, mękę, i ustawiczny strach dziecku. Może być, że odgłosy zaciekłej walki, jakš Zbyszko i Maćko stoczyli z Niemcami, przepełniły ten kielich przerażenia i że właœnie w tej chwili napadła jš owa choroba, doœć że goršczka nie opuszczała jej odtšd prawie aż do końca drogi. Była to nawet poniekšd okolicznoœć pomyœlna, albowiem przez strasznš puszczę, wœród niezmiernych trudów, wiózł jš Zbyszko jak martwš, nieprzytomnš i o niczym nie wiedzšcš. Po przebyciu puszcz, gdy weszli do "zbożnego"kraju, między osady kmiece i szlacheckie, skończyły się niebezpieczeństwa i trudy. Ludzie, dowiadujšc się, że to wiozš swojackie dziecko, odbite Krzyżakom, a do tego córkę sławnego Juranda, o którym "gšdkowie" tyle œpiewali już pieœni po gródkach, dwo-rzyszczach i chatach, przeœcigali się w usługach i pomocy. Dostarczano zapasów i koni. Wszystkie drzwi stawały otworem. Nie potrzebował już Zbyszko wieŸć Danusi w kolebce między końmi, gdyż silni młodziankowie przenosili jš w noszach ode wsi do wsi tak troskliwie i ostrożnie, jakby jakšœ œwiętoœć nieœli. Niewiasty otaczały jš najtkliwszš opiekš. Mężowie, słuchajšc opowieœci ojej krzywdach, zgrzytali zębami i niejeden nakładał zaraz żelazne blachy, chwytał za miecz, za topór albo za kopię i jechał dalejza Zbyszkiem, by pomœcić się "z nawišzkš",bo nie doœć wydawało się zawziętemu pokoleniu równo krzywdš za krzywdę zapłacić. Ale Zbyszko nie myœlał w tej chwili o zemœcie, tylko jedynie o Danusi. Żył między przebłyskami nadziei, gdy chwilowo czyniłosię chorej lepiej, a głuchš rozpaczš, gdy stan jej pogarszał się widomie. A co do tego nie mógł się już łudzić. Nieraz z poczštku podróży przelatywała mu przez głowę zabobonna myœl, że może tam gdzieœpo bezdrożach, które przebywali, jedzie za nimi œlad w œlad œmierć i czyha tylko na sposobnš chwilę, by się rzucić na Danusię i wyssać z niej ostatek życia. Widzenie to, a raczej poczucie, bywało zwłaszcza wœród ciemnych nocy tak wyraŸne, że nieraz porywała go rozpaczliwa chęć zawrócić, wyzwać martwicę, jak się wyzywa rycerza, i potykać się z niš do ostatniego tchu. Ale przy końcu drogi było jeszcze gorzej, czuł bowiem œmierć nie za orszakiem, ale wœród samego orszaku, niewidzialnš wprawdzie, ale tak bliskš, iż obwiewało ich jej mroŸne tchnienie. I rozumiał już, że przeciw temu nieprzyjacielowi na nic męstwo, na nic krzepka dłoń, na nic oręż, że trzeba będzie oddać bezradnie najdroższš głowę na łup bez walki. I to było uczucie najstraszniejsze, albowiem łšczył się z nim żal, niepohamowany jak wicher, bezdenny jak morze. Jakże nie miała jęczeć, jakże nie miała się rwać z boleœci w Zbyszku dusza, gdy spoglšdajšc na swojš kochanš, mówił jej jakby z mimowolnš wymówkš: "Na to żem cię miłował, na tom cię odszukał i odbił, aby cię Jutro ziemiš przysypać i nie widzieć cię już nigdy?" A tak mówišc, spoglšdał na jej kwitnšce goršczkš policzki, na jej mętne, nieprzytomne oczy i znów jš pytał: "Ostawisz mnie? Nie żal ci? Wolisz ode mnie niż ze mnš?" l wówczas myœlał, że chyba i jemu samemu w głowie się pomiesza, piersi zaœ rozpierał mu jakbypłacz przeogromny, ale zapiekły i nie mogšcy wybuchnšć, albowiem tamowała muujœcie i jakaœ złoœć, i jakiœ gniew na tę bezlitosnš siłę, która wywarła się na niewinne dziecko, œlepa i zimna. Gdyby złowrogi Krzyżak znajdował się wówczas w orszaku, byłby go poszarpał jak dziki zwierz. Dobiwszy się do leœnego dworca, chciał się zatrzymać, ale tam na wiosnę było pusto. Od stróżów dowiedział się przy tym, że oboje księstwo wybrali się do brata Ziemowita do Płocka, poniechał więc zamiaru jechania do Warszawy, gdzie by dworski medyk mógł dać chorej ratunek. Trzeba mu było cišgnšć do Spychowa, co było straszne, albowiem zdawało mu się, iż wszystko już się kończy i że trupa tylko dowiezie Jurandowi. Ale właœnie na kilka godzin drogi przed Spychowem padł znów na jego serce jaœniejszy promyk nadziei. Policzki Danusi poczęły blednšć, oczy stawały się mniej mętne, oddech nie tak głoœny i mniej poœpieszny. Zbyszko spostrzegł to natychmiast i po niejakim czasie nakazał ostatni postój, aby mogła spokojnie oddychać. Byli o milę może od Spychowa, z dala od mieszkań ludzkich, na wšskiej drodze między polem a łškš, Ale stojšca w pobliżu dzika grusza dawała ochronę od słońca, zatrzymali się więc pod jej gałęziami. Pachołkowie, pozłaziwszy z koni, rozkiełznali je, aby łacniej im było szczypać trawę. Dwie niewiasty najęte do posług przy Danusi i młodziankowie, którzyjš nieœli, znużeni drogš i upałem pokładli się w cieniu i usnęli; tylko Zbyszko czuwał przy noszach i siadłszy tuż na korzeniach gruszy, nie spuszczał z chorej oczu. A ona leżała wœród popołudniowej ciszy, spokojnie, z przymkniętymi powiekami. Zbyszkowi wydawało się jednakże, że nie œpi. Jakoż gdy na drugim końcu rozległej łški koszšcy siano chłop stanšł i poczšł brzękać w kosę osełkš, drgnęła lekko i otworzyła na chwilę powieki, po czym przymknęła je zaraz; pierœ jej podniosła się jakby głębszym oddechem, a z ust wyszedł ledwie dosłyszalny szept: - Kwiecie pachnie... Były to pierwsze niegoršczkowe i niebłędnesłowa, jakie od poczštku podróży wymówiła, albowiem z przygrzanej słońcem łški powiew przynosił istotnie mocnš woń, w której czuć było i siano, i miód, i przeróżne pachnšce zioła. Więc w Zbyszku na myœl, że przytomnoœć wraca chorej, zadrżało z radoœci serce. W pierwszym uniesieniu chciał rzucić się do je j nóg, ale z obawy, by jej nie przestraszyć, pohamował się, klęknšł tylkoprzy noszach i pochyliwszy się nad niš, jšł wołać z cicha: - Danusiu! Danusiu! A ona otworzyła znów oczy; czas jakiœ patrzyła na niego, po czym uœmiech rozjaœnił jej twarz i tak samo jako poprzednio w chacie smolarzy, ale daleko przytomniej, wymówiła jego imię: - Zbyszko!... I próbowała wycišgnšć ku niemu ręce, ale dla zbytniej słaboœci nie mogła tego uczynić; on natomiast objšł jš ramionami, zsercem tak wezbranym, jakby jej dziękował za jakšœ niezmiernš łaskę. - Przebudziłaœ się! - mówił. - O, Bogu chwała... Bogu... Po czym zbrakło mu głosu- i przez czas jakiœ patrzyli na siebie w milczeniu. Ciszę polnš mšcił tylko wonny powiew od strony łški, któren szemrał w liœciach gruszy, ksykanie koników w trawach i dalekie, niewyraŸne œpiewanie kosiarza. Danusia spoglšdała coraz przytomniej i nie przestawała się uœmiechać, zupełnie jak dziecko, które we œnie widzi anioła. Powoli jednak w oczach jej poczęło się odbijać jakby pewne zdziwienie: - Gdziem jest?... rzekła. Wówczas z ust jego wyrwał się cały rój krótkich, przerywanych przez radoœć odpowiedzi. - Przy mnieœ jest! Pod Spychowem! Do tatusia jedziemy. Skończona twoja niedola! Oj! Danuœko moja! Oj, Danuœko! Szukałem cięi odbiłem. Nie w niemieckiej tyœ już mocy. Nie bój się! Zaraz będzie Spychów. Chorzałaœ, ale Pan Jezus się zmiłował! Ile było boleœci, ile płakania! Danuœko!... Teraz już dobrze!... Nic, jeno szczęœliwoœć przed tobš. Ej, com się naszukał!... com się nawędrował!... Ej, mocny Boże!... Ej! I odetchnšł głęboko a prawie z jękiem, jakby ostatek ciężaru boleœci zrzucał z piersi. Danusia leżała spokojnie, coœ sobie przypominajšc, coœ rozważajšc, a na koniec spytała: - Toœ ty nie zabaczył mnie? I dwie łzy, wezbrawszy jej w oczach, stoczyły się z wolna po twarzy na wezgłowie. - Ja miałbym ciebie zabaczyć! - zawołał Zbyszko. Było zaœ w tym stłumionym okrzyku więcej mocy niż w największych zaklęciach i przysięgach, albowiem miłowałjš zawsze całš duszš, a od czasu gdy jš odzyskał, stała mu się droższš niż cały œwiat. Ale tymczasem zapadła ponownie cisza; w dali jeno chłop przestał œpiewać i jšł raz drugi klepać osełkš kosę. Usta Danusi poczęły się znów poruszać, aleszeptem tak cichym, że Zbyszko nie mógł jej dosłyszeć, więc pochyliwszy się, zapytał: - Co zaœ, jagódko, mówisz? A ona powtórzyła: - Kwiecie pachnie... - Boœmy przy łšce - odrzekł - ale wnet pojedziem dalej. Do tatusia, któren też z niewoli wybawion. I będziesz moja do œmierci. Słyszyszże ty mnie dobrze? i rozumiesz? Wtem targnšł nim nagły niepokój, spostrzegł bowiem, że twarz jej czyni się blada i coraz bledsza, a na twarzy osiadajšgęsto drobne krople potu. - Co ci jest? - spytał z okropnym przestrachem. I uczuł, jak włosy zjeżajš mu się na głowie, a mróz przechodzi przezkoœci. - Co ci jest? powiedz! - powtórzył. - Ciemno! - szepnęła. - Ciemno? Słonko œwieci, a tobie ciemno? - zapytał zdyszanym głosem. - Dopiero co mówiłaœ przytomnie! Na imię Boskie, rzeknij choć słowo! Poruszyła jeszcze ustami, ale nie mogła już nawet szeptać. Zbyszko odgadł tylko, że wymawia jego imię i że go woła. Wnet potem wychudzone jej dłonie jęły drgać i trzepotać się po kilim-ku, którym była okryta. Trwało to chwilę. Nie było już się co łudzić - konała! A on w przerażeniu i rozpaczy poczšł jš błagać, jakby proœba mogła coœ wskórać: - Danuœka! O Jezu miłosierny!... Poczekaj choć do Spycho-wa! poczekaj! poczekaj! O Jezu! Jezu! Jezu! Podczas tego błagania rozbudziły się niewiasty i nadbiegli pachołkowie, którzy byli opodal przy koniach na łšce. Ale zrozumiawszy od pierwszego rzutu oka, co się dzieje, poklękali i poczęli odmawiać w głos litanię. Powiew ustał, przestały szemrać liœcie na gruszy i tylko słowa modlitwy rozlegały sięwœród wielkiej, polnej ciszy. Danusia przed samym końcem litanii otworzyła jeszcze oczy, jakby chcšc spojrzeć po raz ostatni na Zbyszka i na œwiat słoneczny, po czym zaraz zasnęła snem wiekuistym. * Niewiasty zamknęły jej powieki, a następnie poszły po kwiaty na łškę. Pachołcy udali się ich œladem - i tak chodziliw słońcu wœród bujnych traw, podobni do duchów polnych, pochylajšc się co chwila i płaczšc, albowiem w sercach mieli litoœć i żal. Zbyszko klęczał w cieniu, przy noszach, z głowš na kolanach Danusi, bez ruchu i słowa, sam jak martwy, a oni kršżyli to bliżej, to dalej, rwšc złoty kaczeniec i dzwonki, i obficie rosnšce różowe smółki, i białš, pachnšcš miodem drobniczkę. W wilgotnych dołkach znaleŸli też lilie polne, a na miedzy przy ugorze janowiec. Aż gdy już mieli pełne naręcza, otoczyli smutnym korowodem nosze i poczęli je maić. Pokryli więc prawie całkiem kwieciem i ziółmi zwłoki zmarłej, nie zasłaniajšc tylko twarzy, która wœród dzwonków i lilij bielała, cicha, ukojona snem nieprzespanym, pogodna i po prostu anielska. Do Spychowa nie było nawet i mili, więc po niejakim czasie, gdy im smutek i boleœć łzami spłynęły, podnieœli nosze i ruszyli kuborom, od których zaczynały się już Jurandowe ziemie. Pachołcy wiedli za orszakiem konie. Sam Zbyszko niósł w głowach nosze, a niewiasty, obarczone zbywajšcymi pękami ziół i kwiatów, œpiewały na przedzie pieœnipobożne - i tak z wolna szli i szli między zielonš łškš a równym, szarym ugorem, jakby jaka procesja żałosna. Na modrym niebie nie było żadnej chmurki iœwiat cały wygrzewał się w złotym blaskusłonecznym. Rozdział XXVIII Przyszli na koniec ze zwłokami dziewczyny do borów spychowskich, na których granicystróżowali dniem i nocš zbrojni pachołkowie Jurandowi. Jeden z nich skoczył z wieœciš do starego Tolimy i do księdza Kaleba, inni poprowadzili orszak z poczštku krętš i zapadłš, a potem szerokš leœnš drogš aż do miejsca, gdzie bór się kończył, a poczynały się rozległe wilgotnegrudzie i grzšskie, rojne od błotnego ptactwa trzęsawy, za którymi na suchej wyżni leżał spychowski gródek. Poznali też wraz, że już żałobna wieœć o nich doszła do Spychowa, gdyż zaledwie wychylili się z leœnego cienia na jasne błonie, doleciał do ich uszu odgłos dzwonu z gródkowej kaplicy. Wkrótce potem ujrzeli idšcš z dali naprzeciw licznš drużynę ludzi, w której byli mężowie i niewiasty. Gdy gromada owa zbliżyła się na trzy lub dwa strzelenia z łuku, można już było rozróżnić osoby. Na czele szedł sam Jurand, podtrzymywany przez Tolimę i macajšcy przed sobš koszturem. Łatwo go było poznać po ogromnym wzroœcie, po czerwonych jamachw miejsce oczu i po białych, opadajšcych aż na ramiona włosach. Obok postępował z krzyżem i w białej komży ksišdz Kaleb. Za nimi niesiono choršgiew z Jurandowym znakiem, przy której szli zbrojni "woje" spychowscy, a za nimi niewiasty zamężne wnałęczkach na głowach i przetowłose panny. Na końcu gromady cišgnšł wóz, na którym miano złożyć zwłoki. Zbyszko, ujrzawszy Juranda, kazał postawić nosze na ziemi, które sam niósł do tej chwili od strony wezgłowia, za czym, posunšwszy się ku niemu, jšł wołać takim okropnym głosem, jakim woła niezmierna boleœć i rozpacz: - Szukałem ci jej, pókim nie znalazł, i odbiłem, ale ona wolała do Boga niż do Spychowa! I boleœć złamała go zupełnie, albowiem padłszy na piersi Juranda, objšł go za szyję i poczšł jęczeć: - O Jezu, o Jezu! o Jezu!... Na ów widok wzburzyły się serca zbrojnejczeladzi spychow-skiej i poczęli bić włóczniami o tarcze, nie wiedzšc, jak inaczej swój ból i swojš chęć pomsty wyrazić. Niewiasty uczyniły lament i zawodzšc jedna przez drugš, podnosiły wił, e we Ap 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żžP4 VŸ„ .c€ ˛cĄĹ+ßc˘¤:Ä#zapaski do oczu albo też całkiem pokrywały nimi głowy, wołajšc wniebogłosy: "Hej! Dola! Dola! Tobie wesele, a nam płakanie. Œmierć cię skosiła, Koœciej cię zabrał - oj! oj!" A niektóre, przechylajšc w tył głowy i zamykajšc oczy, wołały znów: "le ci tu było, kwiatuszku, z nami - Ÿle? Ostał się rodzic w wielkiej żałobie, a ty już chodzisz po boskich pokojach - oj! oj!" Inne na koniec wymawiały zmarłej, że się nie ulitowała tatkowego i mężowego sieroctwa i łez. A był ten lament i ten żal na wpół œpiewem, bo nie umiał ów lud inaczej swojego bólu wypowiadać. Atoli Jurand, wysunšwszy się z ramion Zbyszka, wycišgnšł kosztur przed siebie naznak, że chce iœć do Danusi. Wówczas Tolima ze Zbyszkiem chwycili go pod ramiona i przywiedli do noszów, a on klęknšł przy zwłokach, powiódł po nich dłoniš od czoła aż do złożonych w krzyż ršk zmarłej i pochylił kilkakrotnie głowę, jakby chciał rzec, że ona to jest, jego Danusia, nie kto inny -i że poznaje dziecko. Potem objšł jš jednym ramieniem, a drugie,pozbawione dłoni, wzniósł w górę, zaœ obecni odgadli także i tę niemš skargę przed Bogiem, wymowniejszš od wszelkich słów boleœci. Zbyszko, któremu po chwilowym wybuchu odrętwiała znów twarzzupełnie, klęczał z drugiej strony milczšcy, do kamiennego posšgu podobny i naokół uczyniło się tak cicho, że słychać było ksykanie koników polnych i brzęczenie każdej przelatujšcej muchy. Wreszcie ksišdz Kaleb pokropił œwięconš wodš Danusię, Zbyszka, Juranda i rozpoczšł Requiem aeternam. A po ukończeniu pieœni długi czas modlił się głoœno, przy czym ludziom zdawało się, że słyszš proroczy głos, gdy błagał, aby ta męka niewinnego dziecka była onš kroplš, która przepełnia naczynie nieprawoœci, i aby nastał dzień sšdu, kary, gniewu i klęski. Następnie ruszyli do Spychowa; ale nie położyli Danusi na wóz, tylko nieœli jš na przedzie orszaku na umajonych noszach. Dzwon, nie przestajšc bić, zdawał się ich wzywać i zapraszać ku sobie, a oni szli œpiewajšcy szerokim błoniem, pod ogromnšzłotš zorzę wieczornš, jakby ich ta zmarłaprowadziła naprawdę do odwiecznych blasków i jasnoœci. Wieczór już był i trzodywracały z pól, gdy doszli. Kaplica, w którejzłożono zwłoki, jaœniała od pochodni i œwiec jarzšcych. Z rozkazu księdza Kaleba siedem panien odmawiało kolejno litanię nadciałem aż do œwitu. Do œwitu również Zbyszko nie odstępował Danusi i sam o jutrzni wkładał jš w trumnę, którš biegli rzemieœlnicy uciosali przez noc z pnia dębowego, wprawiwszy w wieku nad głowšszybę złotego bursztynu. Juranda nie było przy tym, albowiem działysię z nim rzeczy dziwne. Zaraz po powrociedo domu utracił władzę w nogach, a gdy położono go na łożu, utracił ruch i œwiadomoœć, gdzie jest i co się z nim dzieje. Próżno ksišdz Kaleb przemawiał do niego, próżno zapytywał, co mu jest; nie słyszał, nie rozumiał, tylko leżšc na wznak, podnosił do góry powieki pustych oczu i uœmiechał się z twarzš rozjaœnionš iszczęœliwš, a czasem poruszał ustami, jak gdyby z kim rozmawiał. Ksišdz i Tolima rozumieli, że ze zbawionš córkš rozmawia ido niej się œmieje. Rozumieli również, że już kona i własnš wiecznš szczęœliwoœć Ÿrenicami duszy oglšda, ale w tym się pomylili, gdyż on, nieczuły i głuchy na wszystko, uœmiechał się tak całe tygodnie,iZbyszko, wyjechawszy wreszcie z okupem za Maćka, zostawił go jeszcze przy życiu. Rozdział XXIX Po pogrzebie Danusi Zbyszko nie chorzał obłożnie, ale żył w odrętwieniu. Z poczštku, przez pierwsze dni, nie było z nim tak Ÿle: chodził, rozmawiał o swojej zmarłej niewieœcie, odwiedzał Juranda i siadywał przy nim. Opowiedział też księdzuo niewoli Maćkowej i uradzili obaj wysłać do Prus i Malborga Tolimę, aby wywiedział się, gdzie Maćko jest, i żeby go wykupił, zapłaciwszy zarazem i za Zbyszka tyle grzywien, na ile zgodzili się z Arnoldem vonBaden i jego bratem. W spychowskich podziemiach nie brakło srebra, które Jurand bšdŸ swego czasu wygospodarzył, bšdŸ zdobył, przypuszczał więc ksišdz, że Krzyżacy, byle otrzymali pienišdze, łatwo i starego rycerza wypuszczš, i nie będš żšdali, aby młody stawił się osobiœcie. - JedŸ do Płocka - rzekł na drogę Tolimie ksišdz - i weŸ od tamtejszego księcia glejt. Inaczej pierwszy lepszy komtur złupi cię i samego uwięzi. - Ba! przecie ich znam - odrzekł stary Tolima. - Wzdyć umiejš oni łupić nawet i tych, którzy z glejtami przyjeżdżajš. I pojechał. Ale niebawem pożałował ksišdzKaleb, że samego Zbyszka nie wyprawił. Bał się on wprawdzie, że w pierwszych chwilach boleœci nie potrafi się młodzian sprawić jak należy lub może przeciw Krzyżakom wybuchnie i na niebezpieczeństwo się poda; wiedział również, że trudno mu będzie zaraz odjechać od kochanej trumny, w œwieżym żalu, w œwieżym osieroceniu i wnet po takiej strasznej a bolesnej podróży, którš gdzieœ od Gotteswerder do Spychowa odbył.Potem jednak żałował, iż wzišł to wszystko w rachubę, gdyż Zbyszkowi z każdym dniem czyniło się ciężej. Żył on aż do œmierci Danusi w okrutnym wysiłku, w okrutnym natężeniu wszystkich sił: jeŸdził na kraje œwiata, potykał się, odbijał swojšniewiastę, przeprawiał się przez dzikie puszcze, i nagle to wszystko skończyło się, jakby kto mieczem ucišł, a została tylko pamięć, że to wszystko poszło na marne, że trudy były daremne - i że wprawdzie przeszły, ale razem z nimi przeszła częœć życia, przeszła nadzieja, przeszło dobro, zginęło kochanie, a nie pozostało nic. Każdy żyje jutrem, każdy coœ zamierza i coœ układa sobie na przyszłoœć, a Zbyszkowi jutro stało się obojętne, co zaœ do przyszłoœci, to miał takie poczucie, jakie miała Jagienka, gdy wyjeżdżajšc ze Spychowa, mówiła: "Moje szczęœcie za mnš, nie przede mnš". Ale na domiar w jego duszy to poczucie bezradnoœci, pustki i niedoli wyrastało na gruncie ogromnej boleœci i coraz większegożalu po Danusi. Ów żal przejmował go, opanowywał i zarazem tężał w nim coraz bardziej, tak że w końcu nie było w Zbyszkowym sercu miejsca na nic innego. Więc o nim tylko myœlał i hodował go w sobie, i żył z nim jednym, nieczuły na wszystko inne, zamknięty w sobie, pogršżon jakby w półœnie, nieœwiadom tego, co się naokół dzieje. Wszystkie władze jego duszy i ciała, jego dawna wartkoœć i dzielnoœć przeszły w stan folgi.W spojrzeniu i w ruchach miał teraz jakšœ ociężałoœć starca. Całymi dniami i nocami przesiadywał albo w podziemiu przy trumnie Danusi, albo na przyzbie, grzejšc się w południowych godzinach w blasku słonecznym. Chwilami zapamiętywał się tak, że nie odpowiadał na pytania. Ksišdz Kaleb, który go miłował, poczšł obawiać się, aby ów ból nie przeżarł go tak, jak rdza przeżera żelazo - i ze smutkiem myœlał, że może lepiej było wyprawić Zbyszka, choćby do Krzyżaków z okupem. "Trzeba mówił do miejscowego klechy, z którym w braku kogo innego o swoich frasunkach rozmawiał - aby jakowaœ przygoda targnęła nim jako wicher drzewem, bo inaczej gotów skapieć do szczętu". A klecha przyœwiadczał roztropnie, mówišc dla porównania, że gdy się człek koœciš udławi, to także najlepiej dać mu dobrze pięœciš po karku. Przygoda żadna nie przytrafiła się jednak, ale natomiast kilka tygodni póŸniej przyjechał niespodzianie pan de Lorche. Widok jego wstrzšsnšł Zbyszka, albowiem przypomniał mu wyprawę na ŻmujdŸ i odbicie Danusi. Sam de Lorche bynajmniej nie wahał się potršcać tych bolesnych wspomnień. Owszem, dowiedziawszy się o nieszczęœciu Zbyszka, poszedł zaraz modlićsię z nim razem nad trumnš Danusi, mówił też o niej bez ustanku, a następnie, będšc przez pół minstrelem, ułożył o niej pieœń, którš œpiewał przy lutniach w nocy u kratypodziemia tak rzewliwie i żałoœnie, że Zbyszka, chociaż słów nie rozumiał, od samej nuty chwycił ogromny płacz do samego œwitania trwajšcy. A potem zmorzon tym płaczem i żalem, i niewywczasem, zapadł w długi sen, lecz gdy się zbudził, znacznie widać mu boleœć łzami spłynęła, gdyż był rzeŸwiejszy niż dni poprzednich i raŸniej przed się spoglšdał. Ucieszył się też wielce do pana de Lorche i poczšł mu za przybycie dziękować, a następnie wypytywać, skšd bysię o jego nieszczęœciu dowiedział. A ów odpowiedział mu przez usta księdza Kaleba, że o œmierci Danusi dowiedział się dopiero w Lubawie od starego Tolimy, którego widział w więzach u tamtejszego komtura, ale że do Spychowa i tak jechał, by oddać się Zbyszkowi w niewolę. Wieœć o uwięzieniu Tolimy wielkie i na Zbyszku, i na księdzu uczyniła wrażenie. Zrozumieli, że okup przepadł, albowiem nie było trudniejszej rzeczy w œwiecie niż wydrzeć z gardła Krzyżakom raz zagrabione pienišdze. Wobec tego należało jechać z drugim okupem. - Gorze! - zawołał Zbyszko. - To biedny stryjko czeka tam i myœli, żem go przepomniał! Trzeba mi teraz co duchu do niego œpieszyć. Potem zwrócił się do pana de Lorche: - Wiesz, jako się zdarzyło? Wiesz, że on wrękach krzyżackich? - Wiem - odpowiedział de Lorche - bom go widział w Mal-borgu i dlatego sam tu przyjechałem. Tymczasem ksišdz Kaleb poczšł narzekać. - leœmy postšpili - mówił - ale nikt głowy nie miał... Więcej się też po rozumie Tolimy spodziewałem. Czemu zaœ nie jechał do Płocka i bez nijakiego glejtu między tych rozbójników się puœcił! A na to pan de Lorche ruszył ramionami: - Co im tam glejty! Albo to sam ksišżę płocki, również jak i wasz tutejszy, mało od nich krzywd cierpiš? Nad granicš wieczne bitwy i napaœci - bo i wasi swego nie darujš. Każdy też komtur, ba! każdy wójt robi, co chce, a w drapieżnoœci to jużchyba jeden drugiego przeœciga... - Tym bardziej powinien był Tolima do Płocka jechać. - Tak i chciał uczynić, ale go w drodze nad granicš z noclegu porwali. Byliby go zabili, gdyby im nie był rzekł, iż dla komtura do Lubawy pienišdze wiezie. Tym się ocalił, aleteż komtur postawi teraz œwiadków, jako Tolima sam to mówił. - A stryj Maćko jakoże się ma? zdrów? Nienastajš tam na jego szyję? - pytał Zbyszko.- Zdrów jest - odrzekł de Lorche. - Zawziętoœć tam jest na "króla" Witolda i natych, którzy pomagajš Żmujdzinom, wielka -i pewnie by starego rycerza œcięli, gdyby nie to, że im żal okupu. Bracia von Baden także go z tej samej przyczyny broniš, a wreszcie chodzi kapitule o mojš głowę, którš gdyby poœwięcili, zawrzałoby przeciwnim rycerstwo i we Flandrii, i w Geldrii, i wBurgundii... Wiecie, jakożemjest krewny grafa geldryjskiego. - A przeczże o twojš głowę ma chodzić? - przerwał ze zdziwieniem Zbyszko. - Bom jest przez ciebie pojman. Powiedziałem w Malborgu tak: "WeŸmiecie gardło staremu rycerzowi z Bogdańca, to młody weŸmie moje..." - Nie wezmę! tak mi dopomóż Bóg! - Wiem, że nie weŸmiesz, ale oni się tego bojš i przez to Maćko ostanie miedzy nimi bezpieczny. Mówili mi, żeœ i ty jest także wniewoli, bo cię tylko na rycerskie słowo Badenowie puœcili, że zatem nie potrzebuję ci się stawiać. Ale ja odrzekłem im, że gdyœ mnie w jeństwo brał, byłeœ wolny, l ot mnie masz! A pókim w twoich rękach, niconi ani tobie, ani Maćkowi nie uczyniš. Ty okup von Badenom spłać, zaœ za mnie zażšdaj we dwoje alibo we troje tyle. Muszš zapłacić. Nie dlatego tak mówię, abym mniemał, żem więcej od was wart, ale aby ich chciwoœć pokarać, którš pogardzam. Całkiem inne miałem o nich niegdyœ pojęcie, ale teraz zbrzydli mi i oni, i ich goœcina. Pójdę do Ziemi Œwiętej, tam szukać przygód, bo im dłużej służyć nie chcę. - Albo też u nas, panie, ostańcie - rzekł ksišdz Kaleb. -A myœlę, że tak i będzie, bo co do tego, żeby oni mieli okup za was dawać, to mi się nie wydaje. - Jeœli nie zapłacš, to sam zapłacę - odrzekł de Lorche. - Przyjechałem tu z pocztem znacznym i wozy mam ładowne, a tego, co na nich jest, wystarczy... Ksišdz Kaleb powtórzył Zbyszkowi te słowa, na które Maćko pewnie nie byłby pozostał nieczuły, ale Zbyszko, jako młodyi mało o majętnoœć dbajšcy, odrzekł: - Na mojš czeœć! nie będzie tak, jako mówisz. Byłeœ mi jako brat i przyjaciel i okupu nijakiego od ciebie nie wezmę. Po czym uœciskali się, czujšc, że nowy węzeł został między nimi zawišzany. Ale deLorche uœmiechnšł się i rzekł: - Dobrze. Niech jeno Niemce o tym nie wiedzš, bo się o Maćka będš droczyć. A widzicie, muszš zapłacić, gdyż będš się bali, że inaczej rozgłoszę po dworach i między rycerstwem, że radzi niby zapraszajš i widzš rycerskich goœci, ale gdy który w niewolę popadnie, to o nim zapominajš. A Zakonowi o goœci okrutnie teraz chodzi, bo mu Witolda strach, a jeszcze bardziej Polaków i ich króla. - To niech tedy tak będzie - rzekł Zbyszko -że ty tu ostaniesz alibo gdzie chcesz na Mazowszu, a ja do Malborga po stryj ca pojadę i będę okrutnš przeciw tobie udawałzawziętoœć. - Na œwiętego Jerzego! uczyń tak! - odpowiedział de Lorche. - Ale wpierw wysłuchaj, co ci powiem. W Malborgu mówiš, że ma zjechać do Płocka król polskii spotkać się z mistrzem w samym Płocku albo gdzie na granicy. Krzyżacy wielce tego pragnš, albowiem chcš wymiarkować, czy król będzie pomagał Witoldowi, jeœli ów otwartš im wojnę o ŻmujdŸ wypowie. Ha! chytrzy oni sš jako węże, ale przecie w tym Witoldzie mistrza znaleŸli. Zakon się go też boi, ponieważ nigdy nie wiadomo, co on zamyœla i co uczyni. "Oddał nam ŻmujdŸ - mówiš w kapitule - ale przez niš trzyma cišgle jakoby miecz nad naszymi karkami". "Słowo - mówiš - rzeknie i bunt gotów!" Jakoż tak jest. Muszę się kiedy wybrać na jego dwór. Może przygodzi się w szrankachu niego potykać, a prócz tego słyszałem, że i niewiasty tamtejsze anielskiej czasem bywajš urody. - Mówiliœcie, panie, o przyjeŸdzie króla polskiego do Płocka? - przerwał ksišdz Kaleb. - Tak jest. Niech Zbyszko przyłšczy się do królewskiego dworu. Mistrz chce sobie króla ujšć i niczego mu nie odmówi. Wiecie, że w potrzebie nikt nie umie być pokorniejszy od Krzyżaków. Niech się Zbyszko do orszaku przyłšczy i niech się o swoje upomina, niech jak najgłoœniej na bezprawie krzyczy. Inaczej go będš słuchali wobec króla i wobec krakowskich rycerzy, którzy sławni sš w œwiecie i których wyroki szeroko rozchodzš się między rycerstwem. - Przednia rada! na Pański Krzyż! przednia! - zawołał ksišdz. - Tak - potwierdził de Lorche. - I sposobnoœci też nie braknie. Słyszałem w Malborgu, że będš uczty, będš turnieje, bo się goœcie zagraniczni koniecznie chcš z królewskimi rycerzami potykać. Na Boga! toż ma przyjechać i rycerz Jan z Aragonii, największy ze wszystkich w chrzeœcijaństwie. Nie wiecie? Przecie on podobno aż z Aragonii rękawicę waszemu Zawiszy przysłał, aby zaœ nie mówiono po dworach, że jest drugi równy jemu na œwiecie. Przyjazd pana de Lorche, jego widok i całarozmowa tak jednak rozbudziła Zbyszka z owej bolesnej martwoty, w której był przedtem pogršżon, że z ciekawoœciš słuchał jego nowin. O Janie z Aragonii wiedział, gdyż powinnoœciš było wówczas każdego rycerza znać i pamiętać nazwiska wszystkich najsłynniejszych wojowników, sława zaœ szlachty aragońskiej, a szczególnie owego Jana, obiegła œwiat cały. Żaden rycerz nie sprostał mu nigdy wszrankach, a Maurowie pierzchali na sam widok jego zbroi i powszechne było mniemanie, że on jest pierwszy w całym chrzeœcijaństwie. Więc na wieœć o nim ozwała się w Zbyszku bojowa rycerska dusza i poczšł wypytywaćsię z wielkim zajęciem: - Pozwał ci Zawiszę Czarnego? - Rok już podobno, jak przyszła rękawica i jak Zawisza odesłał swojš. - To Jan z Aragonii na pewno już przyjedzie. - Czy na pewno, nie wiedzš, ale sš takowe posłuchy. Krzyżacy dawno posłali mu zaproszenie. - Daj Bóg takie rzeczy widzieć! - Daj Bóg! - rzekł de Lorche. - I choćby Zawisza był pokonan, co łatwo się może zdarzyć, wielka to chwała dla niego, że go taki Jan z Aragonii pozwał, ba! i dla całegowaszego narodu. - A obaczym! - rzekł Zbyszko - mówię tylko:daj Bóg widzieć. - A ja przywtarzam. Jednakże życzenie ich nie miało się tym razem spełnić, gdyż stare kroniki wspominajš, że pojedynek Zawiszy z przesławnym Janem z Aragonii odbył się dopiero w kilkanaœcie lat póŸniej w Perpignano, gdzie w obecnoœci cesarza Zygmunta, papieża Benedykta XIII, a dalej króla aragońskiego i wielu ksišżšt i kardynałów Zawisza Czarny z Garbowa wił, e we Ap 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŁP1¤Úc€Ľ[ącŚ "}c§‰0Éc¨R?zwalił z konia pierwszym uderzeniem kopii swego przeciwnika i œwietne nad nim odniósł zwycięstwo. Tymczasem wszelako i Zbyszko, i de Lorche cieszyli się w sercach, myœleli bowiem, że gdyby nawet Jan z Aragonii nie mógł się na ów termin stawić, to i tak ujrzš znamienite czyny rycerskie, bo w Polsce nie brakło zapaœników mało co Zawiszy ustępujšcych, a między goœćmi krzyżackimi można było zawsze znaleŸć najprzedniejszych szermierzy francuskich, angielskich, burgundzkich i włoskich, gotowych z każdym iœć o lepszš. - Słuchaj - rzekł do pana de Lorche Zbyszko. - Cni mi się bez stryja Maćka i pilno mi go wykupić, przeto jutro zaraz do dnia do Płocka ruszę. Ale po co ty masz tu ostawać? Nibyœ to u mnie w niewoli, więc jedŸ ze mnš, a obaczysz króla i dwór. - Chciałem cię właœnie o to prosić - odrzekł de Lorche -bom z dawna chciał widzieć waszych rycerzy, a przy tym słyszałem, że damy z dworu królewskiego więcej do aniołów niż do mieszkanek ziemskiego padołu sš podobne. - Dopiero coœ to powiedział o Witoldowym dworze - zauważył Zbyszko. Rozdział XXX Zbyszko wyrzucał sobie w duszy, iż w swej boleœci o stryjcu przepomniał, a że i bez tego prędko zwykł był wykonywać, co zamierzył, więc nazajutrz do dnia wyruszyli razem z panem de Lorche do Płocka. Nadgraniczne drogi nawet w czasach największego spokoju nie bywały bezpieczne z przyczyny łotrów, których liczne kupy wspierali i otaczali opiekš Krzyżacy, co ostro wymawiał im król Jagiełło. Mimo skarg, które aż o Rzym się opierały, mimo pogróżek i srogiego wymiaru sprawiedliwoœci, komturowie sšsiedni pozwalali często zaciężnym knechtom zakonnym łšczyć się ze zbójami, wypierajšc się wprawdzie tych, którzy mieli nieszczęœcie wpaœć w ręce polskie, ale dajšc schronienie powracajšcym ze zdobyczš i jeńcami nie tylko we wsiach zakonnych, lecz i w zamkach. W takie to właœnie zbójeckie ręce dostawalisię niejednokrotnie podróżni i mieszkańcy nadgraniczni, a zwłaszcza dzieci bogatych ludzi, które porywano dla okupu. Ale dwaj młodzi rycerze, majšc znaczne poczty, złożone każdy, prócz woŸniców, z kilkunastu orężnych pieszych i konnych pachołków, nie obawiali się napadu i bez przygód dotarli do Płocka, gdzie zaraz na wstępie miła czekała ich niespodzianka. Oto w gospodzie znaleŸli Tolimę, który przybył na dzień przed nimi. Stało się to takim sposobem, iż starosta krzyżacki z Lubawy, zasłyszawszy, że wysłannik, w chwili gdy go napadnięto niedaleko Brodnicy,zdołał ukryć częœć okupu, odesłał go do tego zamku z poleceniem do komtura, aby go zmusił do wskazania, gdzie pienišdze zostały schowane. Tolima skorzystał ze sposobnoœci i uciekł, gdy zaœ rycerze dziwili się, iż udało mu się to tak łatwo, objaœnił im rzecz, jak następuje: - Wszystko przez ich łakomstwo. Nie chciał komtur brodnicki przydawać mi znacznej straży, bo nie chciał, by się o pienišdzach rozgłosiło. Może ułożyli się z lubawskim, że się podzielš, a bali się, iż gdy się rozgłosi, to trzeba będzie znacznš częœć do Malborga odesłać albo i wszystko owym Badenom oddać. Dodał ci mi tedy jenodwóch ludzi: jednego zaufanego knechta, który musiał po Drwęcy razem ze mnš wiosłować, i jakowegoœ pisarza... A zaœ chodziło im, by nikt nas nie widział, więc było to pod noc, i wiecie, że granica tuż. Dali mi też wiosło dębowe... no - i łaska boska... bom jest oto w Płocku. - Wiem, a tamci nie wrócili! - zawołał Zbyszko. Na to uœmiech rozjaœnił srogš twarz Tolimy. - Wżdy Drwęca do Wisły płynie - rzekł. - Jakoże im było pod wodę wracać? Znajdš ich Krzyżaki chyba w Toruniu. Po chwili zaœ,zwróciwszy się do Zbyszka, dodał: - Pieniędzy częœć mi komtur lubawski zagrabił, ale te, którem przy napaœci ukrył, tom odnalazł i teraz dałem je, panie, waszemu giermkowi do schowania, bo on w zamku u księcia mieszka, a tam im przezpieczniej niż u mnie w gospodzie. - To mój giermek jest tu w Płocku? a co ontu robi? - zapytał ze zdziwieniem Zbyszko. - On przecie po przywiezieniu Zygfryda odjechał z tš pannš, która w Spychowie była, a teraz jest dwórkš tutejszej księżny. Tak ci mi wczoraj gadał. Ale Zbyszko, który przygłuszon boleœciš po œmierci Danusi o nic w Spychowie nie pytał i o niczym nie wiedział, teraz dopiero przypomniał sobie, że Czech był naprzód z Zygfrydem wyprawiony - i na to wspomnienie serce œcisnęło mu się żalem i pomstš. - Prawda! - rzekł. - A gdzie zaœ ów kat? Cosię z nim stało? - Nie powiadał wam ksišdz Kaleb? Zygfryd powiesił się i przejeżdżaliœcie, panie, wedlejego mogiły. Nastała chwila milczenia. - Mówił giermek - rzekł wreszcie Tolima - iże się do was wybiera, a byłby to już dawno uczynił, jeno że panny musiał pilnować, która tu po powrocie ze Spychowa chorzała. A Zbyszko spytał znów, otrzšsnšwszy się zżałosnych wspomnień jakby ze snu: - Jakiej panny? - No, tej - odrzekł stary - waszej siostry albo krewniaczki, która tu z rycerzem Maćkiem do Spychowa w pacholikowych szatkach przyjechała, a po drodze pana naszego omackiem idšcego znalazła. Żeby nie ona, nie byliby rycerz Maćko ani wasz giermek pana poznali. Miłował ci też jš potem nasz pan wielce, bo w takim go miała starunku jak córka i prócz księdza Kaleba -ona jedna mogła go wyrozumieć. Więc młody rycerz otworzył ze zdumienia szeroko oczy. - Nie powiadał mi ksišdz Kaleb o żadnej pannie i ja nijakiej krewniaczki nie mam... - Nie powiadał, boœcie, panie, w zapamiętaniu od boleœci żyli i o bożym œwiecie nie wiedzieli. - A jakoże na owš pannę wołali? - Wołali na niš: Jagienka. Zbyszkowi wydawało się, że œni. Myœl, że Jagienka z odległych Zgorzelic mogła przyjechać aż do Spychowa, nie chciała musię w głowie pomieœcić. I po co? Dlaczego? Nie było mu wprawdzie tajnym, że dziewczyna rada go widziała i lgnęła do niego w Zgorzelicach, ale on jej przecie wyznał, że był żonaty -więc wobec tego nie mógł żadnš miarš przypuœcić, aby staryMaćko zabrał jš do Spychowa w tym celu. aby jš za niego wydać. Zresztš i Maćko, i Czech nawet mu o niej nie wspomnieli... Wszystko to wydało mu się ogromnie dziwne i zupełnie niezrozumiałe, więc zaczšł znów zarzucać pytaniami Tolimę, jakczłowiek, który własnym uszom nie wierzyi chce, by mu powtórzono nieprawdopodobnš nowinę. Tolima jednak nie umiał mu nic więcej powiedzieć nad to, co poprzednio powiedział, ale natomiast poszedł na zamekszukać giermka i niebawem, jeszcze przed zachodem słońca, z nim powrócił. Czech witał młodego pana z radoœciš, ale i ze smutkiem, bo się już był poprzednio o wszystkim, co zaszło w Spychowie, dowiedział. A Zbyszko również rad mu był z całej duszy, czujšc, iż to jest serce przyjazne i wierne, jedno z takich, jakich człowiek w nieszczęœciu najbardziej potrzebuje. Rozrzewnił się też i roztkliwił,opowiadajšc mu o œmierci Danusi, i podzieliłsię z nim bólem, żalem, łzami tak właœnie, jak brat dzieli się z bratem. Długo to wszystko trwało, zwłaszcza że w końcu na proœbę Zbyszkowš powtórzył im pan de Lorche owš pieœń żałosnš, którš był o zmarłej ułożył, i œpiewał jš przy cytrze w otwartym oknie, podnoszšc oczy i twarz ku gwiazdom. Aż gdy już im wreszcie znacznie ulżyło, poczęli mówić o sprawach, które czekały ich w Płocku. - Wstšpiłem tu po drodze do Malborga - rzekł Zbyszko - bo to wiesz, że stryj Maćko w niewoli i że po niego z okupem jadę. - Wiem - odparł Czech. - Dobrzeœcie zrobili,panie. Chciałem sam do Spychowa jechać, aby wam drogę na Płock doradzić; król w Racišżu ma układy z wielkim mistrzem prowadzić, przy królu zaœ łatwiej się upomnieć, ile że wobec majestatu nie tacy Krzyżacy hardzi i udajš poczciwoœć chrzeœcijańskš. - A mówił Tolima, że miałeœ do mnie jechać, ale cię niezdrowie Jagienki Zychówny wstrzymało. Słyszałem, że jš stryj Maćko w te strony przywiózł i że w Spychowie też była? Okrutniem się dziwował! Ale gadaj, skroœ jakiejże przyczyny stryj Maćko jš ze Zgorzelic zabierał? - Siła było przyczyn. Bał się rycerz Maćko, że gdy jš bez nijakiej opieki zostawi, to rycerze Wilk i Cztan będš na Zgorzelice najeżdżali, przy czym mogła się stać i młodszym dzieciom krzywda. A bez niej jużci przezpieczniej, bo w Polsce, jakowiecie: zdarzy się, iż szlachcic - nie mogšc inaczej - siłš dziewkę bierze, ale na małe sieroty nikt ręki nie podniesie, gdyż za to i miecz katowski, i gorsza od miecza hańba! Była wszelako i druga takowa przyczyna, że opat umarł i pannę dziedziczkš swych włoœci uczynił, nad którymi opiekę miał tutejszy biskup. Przeto rycerz Maćko pannędo Płocka przywiózł. - Ale jš i do Spychowa brał? - Brał, na czas wyjazdu biskupa i księstwa,gdyż nie było jej przy kim ostawić. I szczęœcie, że jš wzišł. Gdyby nie panienka, bylibyœmy ze starszym panem przejechali wedle rycerza Juranda jak koło obcego dziada. Dopieroż jak się poczęła nad nim litować, uznaliœmy, kto ów dziad. Pan Bóg towszystko zrzšdził przez jej miłosierne serce. I poczšł opowiadać, jak następnie Jurand nie mógł się bez niej obyć, jak jš miłował i błogosławił, a Zbyszko, choć to już wiedział od Tolimy, słuchał tego opowiadania ze wzruszeniem i wdzięcznoœciš dla Jagienki. - Niech jej Bóg da zdrowie! - rzekł wreszcie. - Dziwno mi jeno, żeœcie mi nic o niej nie mówili. A Czech zakłopotał się nieco i chcšc zyskaćczas do namysłu nad odpowiedziš, zapytał: - Gdzie, panie? - A u Skirwoiłły, tam, na Żmujdzi. - Nie mówiliœmy? Jako żywo! Mnie się wydaje, żeœmy mówili, ale wam w głowie było co innego. - Mówiliœcie, że Jurand wrócił, ale o Jagience nic. - Ej! czyœcie nie zabaczyli? A wreszcie, Bógraczy wiedzieć! Może rycerz Maćko myœlał,że ja powiedziałem, a ja, że on. Na nic to było, panie, coœkolwiek wam wtedy powiadać. I nie dziwota! Ale teraz rzekę co innego: Szczęœcie, że panienka tu jest, bo ona i rycerzowi Maćkowi się przyda. - Cóż zaœ może wskórać? - Niech jeno słowo tutejszej księżnie powie, która okrutnie jš miłuje! A znów Krzyżacy niczego księżnie nie odmawiajš, bo raz, że królewska rodzona, a po wtóre, wielka Zakonu przyjaciółka. Teraz, jakoœciemoże słyszeli, kniaŸ Skirgiełł, tez rodzonybrat królewski, podniósł się przeciw kniaziowi Witoldowi i do Krzyżaków uciekł, którzy chcš go wspomóc i na Witoldowym stolcu posadzić. Król bardzo księżnę nawidzii rad, jako mówiš, ucha jej podaje, więc Krzyżacy chcš, by na stronę Skirgiełła przeciw Witoldowi króla skłoniła. Rozumiejšto - mać ich zatracona! - że byle się Witoldapozbyli, będš mieli spokój. Więc posły krzyżackie od rana do wieczora księżnie pokłony bijš i każdš jej chęć zgadujš. - Jagienka miłuje wielce stryja Maćka i pewnie za nim się wstawi - rzekł Zbyszko. - Jużci, że nie będzie inaczej! Ale chodŸcie, panie, na zamek i powiedzcie jej, jak i co ma mówić. - Mieliœmy i tak na zamek z panem de Lorche iœć - odrzekł Zbyszko - i po tom tu przyjechał. Trzeba nam tylko włosy utrefići przyodziać się przystojnie. Po chwili zaœ dodał: - Chciałem z żałoœci włosy obcišć, alem przepomniał. - To i lepiej! - rzekł Czech. I wyszedł wołać służebnych pachołków, wróciwszy zaœ z nimi, podczas gdy dwaj młodzi rycerze przyozdabiali się godnie na wieczornš ucztę do zamku, powiadał dalej, co się na królewskim i ksišżęcym dworze dzieje. - Krzyżacy - mówił -jako mogš, pod kniaziem Witoldem kopiš, bo póki on żyw i zramienia królewskiego potężnš krainš władnie, póty nie zaznać im spokoju! Naprawdę jego jednego oni się bojš! Hej! kopiš też, kopiš jako krety! Podburzyli już na niego tutejszych księstwa oboje, a ponoćdokazali także, że nawet i ksišżę Janusz teraz na niego krzyw z przyczyny Wizny... - A ksišżę Janusz i księżna Anna też tu sš? - zapytał Zbyszko. - Siła znajomych się znajdzie, bom przecie i w Płocku nie pierwszy raz. - Jakże - odrzekł giermek - sš oboje, majšoni niemało spraw z Krzyżakami, które to krzywdy chcš mistrzowi przy królu do oczuwymówić. - A król co? za kim jest? Zali mu nie gniewne na Krzyżaków i mieczem nad nimi nie potrzšsa? - Król Krzyżaków nie kocha i mówiš, że z dawna już wojnš grozi... A co do kniazia Witolda, to woli go król od rodzonego Skirgiełła, któren jest wicher i opój... l dlatego rycerze, którzy sš przy majestacie, powiadajš, że król się przeciw Witoldowi nie opowie i nie obiecnie Krzyżakom, że go nie będzie wspomagał. I to może być, bo od kilku dni księżna tutejsza, Aleksandra, bardzo wedle króla zabiega i jakaœ frasobliwa chodzi. - Zawisza Czarny tu jest? - Nie masz go, ale i tym, którzy sš, napatrzyć się nie można, i gdyby co do czego przyszło, hej, mocny Boże! polecš też wióry i paŸdzierze z Niemców, polecš!...- Nie ja ich będę żałował. W kilka pacierzy póŸniej, przybrawszy się pięknie, wyszli na zamek. Uczta wieczorna miała się odbyć tego dnia nie u samego księcia, lecz u starosty grodowego Andrzeja z Jasieńca, którego obszerne domostwo leżało w obrębie murów zamkowych przy Baszcie Większej. Z powodu przecudnej, aż nazbyt ciepłej nocy,starosta, bojšc się, aby goœciom nie było duszno w izbach, rozkazał zastawić stoły na podworcu, na którym spomiędzy kamiennych płyt wyrastały jarzęby i cisy. Płonšce beczki smolne oœwiecały je jasnymżółtym płomieniem, ale jeszcze jaœniej oœwiecał księżyc, który błyszczał na bezchmurnym niebie wœród rojów gwiazd jak srebrna tarcza rycerska. Koronowani goœcie jeszcze nie nadeszli, ale roiło się już od miejscowego rycerstwa, od duchownych, od dworzan zarówno królewskich, jak i ksišżęcych. Zbyszko znałich wielu, zwłaszcza z dworu księcia Janusza, a z dawnych znajomych krakowskich ujrzał Krzona z Kozichgłów. Lisa z Targowiska, Marcina z Wrocimowic, Domarata z Kobylan i Staszka z Charbimowic, a wreszcie i Powałę z Taczewa, którego widok szczególniej go ucieszył, pamiętał bowiem, jakš życzliwoœćokazał mu swego czasu ów sławny rycerz w Krakowie. Nie mógł jednakże do żadnego z nich od razu dostšpić, albowiem miejscowi rycerze mazowieccy otaczali każdego z nich ciasnymkołem, wypytujšc się o Kraków, o dwór, o zabawy, o różne przewagi bojowe, a zarazem przypatrujšc się ich œwietnym szatom, ich trefieniu włosów, których cudne zwoje polepione były białkiem dla mocy, i bioršc z nich we wszystkim wzór dwornoœci i obyczajów. Wszelako Powała z Taczewa dojrzał Zbyszka i rozsunšwszy Mazurów, zbliżył się ku niemu. - Poznałem cię, młodzianku - rzekł, œciskajšc jego dłoń. -Jakoż się miewasz i skšd się tu znalazłeœ? Dla Boga! widzę, że już pas i ostrogi nosisz. Inni do siwych włosów na to czekajš, ale ty widać godnie œwiętemu Jerzemu służysz. - Szczęœć wam Boże, szlachetny panie - odrzekł Zbyszko. -Gdybym najprzedniejszego Niemca z konia zwalił, nie tak bym się ucieszył jak z tego, że waswe zdrowiu oglšdam. - Jam też rad. A rodzic twój gdzie? - Nie rodzic, jeno stryj. W niewoli ci on u Krzyżaków i z wykupem za niego jadę. - A oważ dzieweczka, która cię nałęczkš przykryła? Zbyszko nie odrzekł nic, tylko podniósł w górę oczy, które za-łzawiły musię w jednej chwili, co widzšc, pan z Taczewa rzekł: - Padół to jest łez... nic, jeno prawy padół!Ale chodŸmy na ławę podjarzęba, to mi opowiesz swoje rzewliwe przygody. I pocišgnšł go w kšt dziedzińca. Tam Zbyszko, siadłszy obok niego, poczšł mu opowiadać o niedoli Juranda, o pochwyceniuDanusi i o tym, jako jej szukał i jako mu zmarła po odbiciu. A Powała słuchał uważnie i na przemian to zdumienie, to gniew, to zgroza, to litoœć odbijały mu się na obliczu. Wreszcie, gdy Zbyszko skończył, rzekł: - Opowiem to królowi, panu naszemu! Ma onitak upomnieć się u mistrza o małego Jaœka z Kretkowa i srogiej domagać się kary na tych, którzy go porwali. A porwali dlatego, że bogaty i chcš wykupu. Nic to u nich na dziecko rękę podnieœć. Tu zamyœlił się nieco, po czym mówił dalej jakby do siebie samego: - Nienasycone to plemię, gorsze od Turków i Tatarów. Bo oni w duszy i króla, i nas się bojš, a jednak od grabieży i mordów nie mogš się powstrzymać. Napadajš wsie, rzezajš kmieciów, topiš rybaków, chwytajšdzieci jako wilcy. Cóż by to było, gdyby się nie bali!... Mistrz na króla listy do obcych dworów wysyła, a w oczy mu się łasi, bo lepiej od innych naszš potęgę rozumie. Ale przebierze się w końcu miara! e we Ap 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŠPzcŞĘ;ŤDc€ŹI ´c­ý.ZcŽW>ůI znów na chwilę ucichł, a potem położył dłoń na ramieniu Zbyszka. - Powiem królowi - powtórzył - a w nim wre już z dawna gniew jak ukrop w garnkuitego bšdŸ pewien, że kara okrutna nie miniesprawców twojej niedoli. - Z tych, panie, już żaden nie żywie - odparł Zbyszko. A Powała spojrzał na niego z wielkš przyjacielskš życzliwoœciš: - Bogdajże cię! To widać swego nie darujesz. Jednemu Lichtensteinowi jeszczeœnie odpłacił, bo wiem, żeœ nie mógł. Myœmy mu także w Krakowie œlubowali, ale z tym trzeba chyba wojny -którš daj Bóg -czekać, gdyż on bez pozwoleństwa mistrzowego stanšć nie może, a mistrzowi jego rozum potrzebny, dla którego cišgle gona różne dwory posyła, więc mu i niełatwopozwoli. - Pierwej muszę stryjca wykupić. - Tak... i wreszcie pytałem się o Lichtensteina. Nie ma go tu i nie będzie w Racišżku, gdyż wysłan jest do króla angielskiego po łuczników. A o stryja niech cię głowa nie boli. Gdy król albo tutejsza księżna słowo rzeknš, to z okupem nie pozwoli mistrz kręcić. - Tym bardziej że mam jeńca znacznego, rycerza de Lorche, któren jest pan możny imiędzy nimi sławny. Rad by on się pewnie wam, panie, pokłonić i znajomoœć z wami uczynić, bo nikt więcej nad niego nie wielbi sławnych rycerzy. To rzekłszy, skinšł na pana de Lorche, któren stał w pobliżu, a ów rozpytawszy się już poprzednio, z kim Zbyszko rozmawia, zbliżył się skwapliwie, bo istotnie zapłonšł chęciš poznania tak sławnego jak Powała rycerza. Więc gdy ich Zbyszko zaznajomił, skłonił się wytworny Gel-dryjczyk jak najukładniejirzekł: - Jeden tylko byłby większy zaszczyt, panie, od uœciœnięcia waszej dłoni, a to potykać się z wami w szrankach albo w bitwie. Na to uœmiechnšł się potężny rycerz z Taczewa, gdyż przy drobnym i szczupłym panu de Lorche wyglšdał jak góra, i rzekł: - A ja tam rad, że się spotkamy jeno przy pełnych konwiach i da Bóg, nigdy inaczej. De Lorche zaœ zawahał się nieco, a potem ozwał się jakby z pewnš nieœmiałoœciš: - Gdybyœcie jednak, szlachetny panie, chcielitwierdzić, że panna Agnieszka z Długolasu nie jest najpiękniejszš i najcnotliwszš damšw œwiecie... Wielki byłby dla mnie honor... zaprzeczyć i... Tu przerwał i poczšł patrzeć w oczy Powale z szacunkiem, ba! nawet z uwielbieniem, ale bystro i uważnie. Ale ów, czy dlatego że wiedział, iż zgniótłby go w dwóch palcach jak orzech, czy dlatego że duszę miał niezmiernie dobrotliwš i wesołš, rozeœmiał się głoœno irzekł: - Ba, ja swego czasu œlubowałem księżnie burgundzkiej, ale ona wówczas miała z dziesięć roków więcej ode mnie; jeżelibyœcie więc, panie, chcieli twierdzić, że moja księżna nie jest starsza od waszejpanny Agnieszki, to trzeba nam będzie zaraz na koń... Usłyszawszy to, de Lorche popatrzał przezchwilę w zdumieniu na pana z Taczewa, po czym twarz poczęła mu drgać i wreszcie wybuchnšł i on szczerym œmiechem. A Powała pochylił się, otoczył mu biodra ramieniem, nagle podniósł go z ziemi i poczšł kołysać go z takš łatwoœciš, jakby pan de Lorche był niemowlęciem. - Pax! pax! - rzekł -jak mówi biskup Kropidło... Udaliœcie mi się, rycerzu, i prze Bóg, nie będziemy się potykali o żadne damy. Za czym, uœciskawszy go, postawił na ziemi, gdyż właœnie przy wejœciu na dziedziniec huknęły nagle tršby - i wszedł ksišżę Ziemowit płocki z małżonkš. - Tutejsi księstwo przed królem i przed księciem Januszem przybywajš - rzekł do Zbyszka Powała - bo choć to uczta u starosty, ale zawsze Płocku - oni gospodarze. PójdŸ ze mnš do pani boć jš znasz jeszcze z Krakowa, gdzie się do króla za tobš przyczyniała. I wzišwszy go za rękę, powiódł przez dziedziniec. Za księciem i za księżnš szli dworzanie i dwórki, wszyscy z powodu obecnoœci króla bardzo strojni i œwietni, żeaż cały dziedziniec zajaœniał od nich jak odkwiatów. Zbyszko, zbliżajšc się z Powałš, przepatrywał z dala twarze, czyli nie dojrzy między nimi znajomych, i nagle aż przystanšł ze zdumienia. Bo oto tuż za księżnš ujrzał rzeczywiœcie znajomš postać i znajomš twarz, ale tak poważnš, tak pięknš i tak pańskš, iż pomyœlał, że go chyba oczy mylš. - Jagienka-li to czyli może córka księstwa na Płocku? Ale to była Jagienka Zychówna ze Zgorzelic,gdyż w chwili gdy oczy ich spotkały się, uœmiechnęła się do niego zarazem przyjaŸnie i litoœciwie, a potem przybladła nieco i nakrywszy oczy powiekami, stała wzłotej przepasce na ciemnych włosach i w niezmiernym blasku swej pięknoœci, wysoka, smutna i cudna, nie tylko do księżniczki, ale do prawdziwej królewny podobna. Rozdział XXXI Zbyszko podjšł paniš na Płocku pod nogi i służby jej swoje ofiarował, ale ona nie poznała go w pierwszej chwili, gdyż nie widziała go od dawnego czasu. Aż dopiero, gdy jej powiedział, jako go wołajš - rzekła: - Prawdziwie! A ja myœlałam, że kto z dworu królewskiego. Zbyszko z Bogdańca! Jakże! goœcił tu u nas wasz stryjko, stary rycerz z Bogdańca, i pamiętam, jako i mnie, i moim dwórkom œluzy ciurkiem leciały, gdy nam o was prawił. A odnaleŸliœcie waszš niewiastę? gdzie ona teraz? - Zmarła mi, miłoœciwa pani... - O miły Jezu! Nie mówcie, bo płakania nie strzymam. Jedno to pociecha, że pewnie w niebie, a wyœcie młodzi. Mocny Boże! mdłe to stworzenie - każda niewiasta. Ale w niebie za wszystko nagroda i tam jš znajdziecie. Zaœ stary rycerz z Bogdańca jest tu z wami? - Nie masz go, bo w niewoli u Krzyżaków, zktórej jadę go wykupić. - To i jemu się nie poszczęœciło. A zdawał się człek bystry i wszelaki obyczaj znajęcy. Ale jak go wykupicie, zajedŸcie teżdo nas. Radzi was ugoœcim, bo szczerze powiadam, że jemu na rozumie, a wam na gładkoœci nie zbywa. - Uczynim tak, miłoœciwa pani, tym bardziejżem i teraz umyœlnie tu przyjechał, aby waszš miłoœć o dobre słowo za nim prosić.- Dobrze. PrzyjdŸcie jutro przed wyjazdem na łowy, to będę miała czas... Dalsze jej słowa przerwał znowu huk tršb i kotłów oznajmujšcych przybycie księstwaJanuszów Mazowieckich. Ponieważ Zbyszko z paniš na Płocku stał tuż przy wejœciu, więc księżna Anna Danuta spostrzegła go odrazu i natychmiast zbliżyła się do niego, niezważajšc na pokłony gospodarza starosty. A w młodzianku rozdarło się na nowo serce na jej widok, więc klęknšł przed niš i objšwszy rękoma jej kolana, klęczał w milczeniu, ona zaœ pochyliła się nad nim i œcisnšwszy mu dłońmi skronie, roniła łzę po łzie na jego jasnš głowę, zupełnie jak matka, która płacze nad nieszczęœciem syna. I ku wielkiemu zdziwieniu dworzan i goœci płakała tak długo, powtarzajšc: "O Jezu, oJezu miłosierny!" - po czym podniosła Zbyszka z klęczek i rzeka: - Płaczę po niej, po mojej Danuœce, i płaczę nad tobš. Bóg tak wszelako zrzšdził, że na nic były twoje trudy i na nic teraz nasze łzy. Ale ty mi praw o niej i jej œmierci, bo choćbym do północka słuchała, nigdy nie będzie mi tego dosyć. I wzięła go na stronę, tak jak poprzednio brał go pan z Taczewa. Ci z goœci, którzy nie znali Zbyszka, poczęli dopytywać się o jego przygody i w ten sposób przez jakiœ czas wszyscy rozmawiali tylko o nim, o Danusi i o Jurandzie. Dopytywali się także posłowie krzyżaccy, Frydrych von Wenden,komtur toruński, wysłany na spotkanie króla, i Jan von Schonfeld, komtur z Osterody. Ten ostatni, Niemiec, ale rodem ze Œlšska, umiejšc dobrze po polsku, z łatwoœciš dopytał, o co chodzi, i wysłuchawszy opowieœci z ust Jaœka z Zabierza, dworzanina księcia Janusza, rzekł: - Danveld i de Lowe byli samemu mistrzowi podejrzani - że zajmowali się czarnš magiš.Po czym pomiarkował wnet, że jednak opowiadanie podobnych rzeczy mogło rzucićna cały Zakon cień taki. jaki padł swego czasu na Templariuszów, i dodał prędko: - Tak przynajmniej bajczarze prawili, ale tonie była prawda, bo takich nie masz międzynami. Lecz stojšcy w pobliżu pan z Taczewa odpowiedział: - Komu wadził chrzest Litwy, tego może mierzić i krzyż. - My krzyż na płaszczach nosim - odpowiedział z dumš Schonfeld. Na to zaœ Powała: - A trzeba go nosić w sercach. Tymczasem zagrały tršby jeszcze rozgłoœniej i nadszedł król, a z nim razem arcybiskup gnieŸnieński, biskup krakowski, biskup płocki, kasztelan krakowski i kilku innych dygnitarzy i dworzan, między którymi był i Zyndram z Maszkowic, herbu Słońce, i młody kniaŸ Jamont, przyboczny pański. Król mało się zmienił od czasu, jakgo Zbyszko nie widział. Na jagodach miał takie same mocne rumieńce, takie same długie włosy, które co chwila zakładał za uszy, i tak samo niespokojnie strzelajšce oczy. Zdawało się tylko Zbyszkowi, że więcej ma w sobie powagi i więcej majestatu, jak gdyby się już czuł pewniejszy na tym tronie, który po œmierci królowej chciał był zrazu opuœcić, nie wiedzšc, czy się na nim osiedzi, i jak gdybyœwiadomszy teraz był swej niezmiernej potęgi i siły. Obaj ksišżęta mazowieccy ustawili się zaraz przy bokach pana, od przodu bili powitalne pokłony Niemcy-posłowie, a naokół stanęli dygnitarze i przedniejsi dworscy. Mury okalajšce dziedziniec drżały od nieustajšcych okrzyków, od odgłosu tršb i grzmienia kotłów. Gdy wreszcie nastała cisza, poseł krzyżacki von Wenden poczšł coœ mówić o sprawach Zakonu, ale król, gdy po kilku słowach zmiarkował, do czego zmierza przedmowa, machnšł niecierpliwie rękš i ozwał się swym grubym, donoœnym głosem:- Milczałbyœ! Na uciechę my tu przyszli - i jadło a napitek, nie twoje pergaminy, radziobaczym. Lecz uœmiechnšł się przy tym dobrotliwie, nie chcšc, aby Krzyżak myœlał, że mu gniewnie odpowiada, i dodał: - O sprawach będzie czas gadać z mistrzemw Racišżku. Potem do księcia Ziemowita: - A jutro do puszczy na łów - co? Pytanie to było zarazem oznajmieniem, że tego wieczoru nie chce o czym innym mówić, jeno o łowach, w których z całej duszy się kochał i dla których rad na Mazowsze przyjeżdżał, gdyż Mało- i Wielkopolska mniej były lesiste, a w niektórych ziemiach tak już zaludnione, że im zgoła brakło lasów. Więc poweselały oblicza, bo wiedziano, że król przy rozmowie o łowach bywa także i wesół, i niezmiernie łaskaw. Ksišżę Ziemowit poczšł też zaraz opowiadać, dokšd pojadš i na jakiego zwierza będš polowali, a ksišżę Janusz posłał jednego z dworzan, aby sprowadził z miasta jego dwóch "brońców", którzy żubry wywodzili z ostępów za rogi i łamali koœci niedŸwiedziom, pragnšł ich bowiem królowi pokazać. Zbyszko chciał bardzo pójœć pokłonić się panu, ale nie mógł do niego dostšpić. Z dalatylko kniaŸ Jamont, zapomniawszy widocznie o ostrej odpowiedzi, jakš swego czasu młody rycerz dał mu w Krakowie, kiwnšł mu przyjaŸnie głowš, dajšc zarazem znać na migi, aby się do niego przy sposobnoœci zbliżył. Ale w tej chwili jakaœ ręka dotknęła ramienia młodego rycerza i słodki, smutny głos ozwał się tuż przy nim: - Zbyszku... Młodzian odwrócił się i ujrzał przed sobš Jagienkę. Zajęty poprzednio powitaniem księżny Ziemowitowej, a następnie rozmowšz księżnš Januszowš, nie mógł dotychczas zbliżyć się do dziewczyny, więc ona sama, korzystajšc z zamieszania, jakie wywołałoprzybycie króla, przyszła ku niemu. - Zbyszku - powtórzyła - niech cię pocieszyBóg i Najœwiętsza Panna. - Bóg wam zapłać - odpowiedział rycerz. I spojrzał z wdzięcznoœciš w jej modre oczy, które w tej chwili przesłoniły się jakby rosš. Po czym stali przed sobš w milczeniu, bo choć ona przyszła do niego jak dobra i smutna siostra, wydała mu się jednak w swej królewskiej postawie i w œwietnych dworskich szatach tak innš od dawnej Jagienki, że w pierwszej chwili nie œmiał nawet mówić jej: ty, jak ongi w Zgorzelicach i w Bogdańcu. Ona zaœ myœlała, że po tych słowach, które wyrzekła, nie ma mu nic więcej do powiedzenia. I aż zakłopotanie odbiło się na ich twarzach. Ale w tej chwili rum uczynił się na dziedzińcu, albowiem król zasiadł do wieczerzy. Do Zbyszka zbliżyła się znów księżna Januszowa i rzekła: - Żałoœliwa to będzie dla nas obojga uczta, ale mi służ, jakoœ dawniej sługiwał. Więc młody rycerz musiał odejœć od Jagienki i gdy goœcie zasiedli, stanšł przy ławce za plecami księżny, aby zmieniać miski i nalewać jej wody i wina. Służšc, mimo woli spoglšdał kiedy niekiedy na Jagienkę, która będšc dwórkš księżny na Płocku, siedziała tuż obok niej i - również mimo woli musiał podziwiać jej urodę. Jagienka od tych kilku lat urosła znacznie, ale zmienił jš jednak nie tyle wzrost, ile powaga, której nie miała przedtem ani œladu. Dawniej, gdy w kożuszku i z liœćmi wroztarganych włosach ganiała na koniu po borach i lasach, można jš było poczytać bogdaj za urodziwš chłopiankę, teraz na pierwszy rzut oka widać w niej było dziewkę znacznego rodu i wielkiej krwi - taki rozlewał się w jej twarzy spokój. Zbyszko zauważył też, że znikła jej dawnawesołoœć, ale temu mniej się dziwił, wiedział bowiem o œmierci Zycha. Dziwiła go natomiast najwięcej ta jakowaœ jej godnoœć, i z poczštku zdawało mu się, że to strój daje jej takie pozory. Więc spoglšdał kolejno to na złotš przepaskę, która obejmowała jej białe jak œnieg czołoi ciemne włosy spadajšce w dwóch warkoczach na plecy, to na niebieskš, obcisłš, a bramowanš purpurowym szlakiem szatę, pod którš rysowała się wyraŸnie jej strzelista postać i dziewicza pierœ i - mówił sobie: "Iœcie prawa księżniczka!" Ale potem uznał, że to nie tylko ubiór jest przyczynš odmiany i że choćby teraz wzięła na siebie prosty kożuch, to już by nie potrafił jej tak lekko brać i tak być z niš œmiałym jak dawniej. Zauważył następnie, że rozmaici młodzi, a nawet starsi rycerze wpatrujš się w niš pilnie i łakomie, a raz, gdy zmieniał przed księżnš misę, spostrzegł zapatrzonš i jakby wniebowziętš twarz pana de Lorche i na ten widok uczuł na niego gniew w duszy.Nie uszedł geldryjski rycerz bacznoœci i księżny Januszowej, która poznawszy go nagle, rzekła: - Widzisz: de Lorche! Pewnikiem znów się wkim kocha, bo całkiem olœnšł. Za czym pochyliła się nieco nad stołem i spojrzawszy w bok ku Jagience, rzekła: - Wiera, że gasnš inne œwieczki przy tej pochodni. Zbyszka cišgnęło jednak do Jagienki, gdyż wydała mu się jakby kochajšca i kochana krewna, i czuł, że lepszej spólniczki do smutku i większej litoœci w niczyim sercu nie znajdzie, ale tego wieczora nie mógł do niej więcej przemówić, a to dlatego, że był zajęty służbš, a po wtóre, że przez cały czas uczty gšdkowie œpiewali pieœni albo tršby czyniły tak hałaœliwš muzykę, że ci nawet,którzy koło siebie siedzieli, zaledwie mogli się dosłyszeć. Obie też księżne, a z nimi niewiasty, wstały wczeœniej od stołów, od króla, ksišżšt i rycerzy, którzy mieli zwyczaj do póŸna w noc zabawiać się kielichami. Jagience, która niosła poduszkę do siedzenia dla księżny, nijako się było zatrzymać, więc odeszła także, tylko na odchodnym uœmiechnęła się znów Zbyszkowii skinęła mu głowš. PóŸno dopiero przede dniem młody rycerz, pan de Lorche i dwaj ich giermkowie wracali do gospody. Czas jakiœ szli pogršżeni w myœlach, ale gdy już byli niedaleko domu, de Lorche poczšł coœ mówić do swego giermka, Pomorzanina, umiejšcego dobrze po polsku, a ten zwróciłsię następnie do Zbyszka: - Pan mój chciałby o coœ waszš miłoœć zapytać. - Dobrze - odpowiedział Zbyszko. Wówczas tamci znów pogadali chwilę z sobš, po czymPomorzanin, uœmiechajšc się nieco pod wšsem, rzekł: - Pan mój chciałby spytać: czy to jest pewna, że ta panna, z którš wasza miłoœć rozmawiała przed ucztš, jest œmiertelna, czyli też to jest właœnie anioł albo œwięta?- Powiedz twemu panu - odpowiedział z pewnš niecierpliwoœciš Zbyszko - że już mnie drzewiej tak samo pytał i że aż mi cudnie tego słuchać. Bo jakże: w Spychowiemówił mi, że się na dwór księcia Witoldowydla urody Litwinek wybiera, potem skroœ tejże przyczyny chciał jechać do Płocka, wPłocku dziœ chciał rycerza z Taczewa dla Agnieszki z Długolasu pozywać, a teraz znów w innš godzi. Zali taka to u niego statecznoœć i taka rycerska wiara? Pan de Lorche wysłuchał tej odpowiedzi z ust swego Pomorczyka, westchnšł głęboko,popatrzył chwilę w blednšce nocne niebo i tak na zarzuty Zbyszkowe odpowiedział: - Słusznie mówisz. Ni statku, ni wiary! bomjest człek grzeszny i niegodny ostróg przebierze się w końcu miara! e we Ap 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŻPŸc°ď‰cąx ˛"c €ł11*\ rycerskich nosić. Co do panny Agnieszki z Długolasu prawda - œlubowałem jej i Bóg da, że wytrwam, ale uważ, jak cię wzruszę, gdy ci opowiem, jak okrutnie ze mnš w czerskim zamku postšpiła. Tu znów westchnšł, znów spojrzał w niebo, na którego wschodzie czyniła się coraz jaœniejsza smuga, i poczekawszy, dopóki Pomorzanin nie przetłumaczył jego słów, tak dalej po chwili mówił: - Powiedziała mi, że wrogiem jej jest pewien czarnoksiężnik w wieży wœród lasów mieszkajšcy, który corocznie smoka przeciw niej wysyła, a ów podchodzi każdej wiosny pod mury czerskie i patrzy, czyby jej pochwycić nie zdołał. Co gdy rzekła, wraz oœwiadczyłem, że będę walczył ze smokiem. Ach! uważ, co dalej opowiem: gdym stanšł na wskazanym miejscu, ujrzałem okropnš potworę czekajšcš mnie nieruchomie i radoœć zalałami duszę, bom myœlał, że albo polegnę, albodziewicę z plugawej paszczy ocalę i nieœmiertelnš sławę pozyskam. Ale gdym natarł z bliska kopiš na poczwarę, cóżem, jak mniemasz, ujrzał? Oto wielki wór słomy na drewnianych kołkach, z ogonem zpowróseł! I œmiech ludzki, nie sławę, zyskałem, i aż dwóch mazowieckich rycerzy musiałem potem pozwać, od których obu ciężki szwank w szrankach poniosłem. Tak postšpiła ze mnš ta, któršmnad wszystkie uwielbił i jednš jedynš kochać chciałem... Pomorzanin, tłumaczšc słowa rycerza, wypychał językiem od œrodka policzki i chwilami przygryzał go, aby nie parsknšć, a i Zbyszko w innych czasach byłby się rozeœmiał z pewnoœciš, ale że boleœć i niedola wyszlamowały w nim do cna wesołoœć, więc odrzekł poważnie: - Może z pustoty to jeno uczyniła, nie ze złoœci. - Toteż jej przebaczyłem odpowiedział de Lorche - a najlepszy dowód masz w tym, żem się z rycerzem z Taczewa chciał ojej pięknoœć i cnotę potykać. - Nie czyń tego - rzekł jeszcze poważniej Zbyszko. - Ja wiem, że to œmierć, ale wolej mi polecniż w cišgłym smutku i strapieniu... - Panu Powale już takie rzeczy nie w głowie. PójdŸ lepiej jutro ze mnš do niego izawrzyj z nim przyjaŸń. - Tak i postšpię, bo mnie do serca przycisnšł, ale on jutro na łowy z królem jedzie. - To pójdziem z rana. Król miłuje łowy, atoli i wywczasem nie gardzi, a dziœ do póŸna biesiadował. I tak uczynili, ale na próżno, gdyż Czech, który jeszcze przed nimi na zamek poœpieszył, aby się widzieć z Jagienkš, oznajmił im, że Powała spał nie u siebie tej nocy, jeno na pokojach królewskich. Opłacił im się wszelako zawód, bo spotkał ich ksišżę Janusz i kazał im się do swego orszaku przyłšczyć, przez co mogli wzišć udział w łowach. Jadšc ku puszczy, znalazł też Zbyszko sposobnoœć rozmówienia się z kniaziem Jamontem, który powiedział mu dobrš nowinę. - Rozbierajšc króla do łoża - rzekł - przypomniałem mu ciebie i twojš krakowskš przygodę. A że był przy tym rycerz Powała, więc zaraz przydał, że ci stryjca Krzyżaki chyciły, i prosił króla, aby się o niego upomniał. Król, który okrutnie jest na nich za porwanie małego Jaœka z Kretkowa i za inne napaœci zagniewan, rozsierdził się jeszcze więcej: "Nie z dobrym słowem - powiada - by do nich, ale z dzidš! z dzidš! z dzidš!" A Powała umyœlnie drew na ów ogień dorzucał. Rano też, gdy posłowie krzyżaccy czekali przy bramie, ani ci na nich król spojrzał, chociaż się do ziemi kłaniali. Hej, nie wydobędš oni z niego terazobietnicy, iże nie będzie kniazia Witolda wspomagał - i nie będš wiedzieli, co poczšć. Ale ty bšdŸ pewien, że o twego stryjca nie zaniecha król samego mistrza przycisnšć. I tak pocieszył jego duszę kniazik Jamont, a jeszcze bardziej pocieszyła jš Jagienka, która towarzyszšc księżnie Ziemowitowej do puszczy, postarała się o to, aby z powrotem jechać obok Zbyszka. Podczas łowów bywała wielka swoboda, wracano przeto zwykle parami, a że nie chodziło o to żadnej parze, by być zbyt blisko drugiej,więc można się było rozmówić swobodnie. Jagienka dowiedziała się już poprzednio o Maćkowej niewoli od Czecha i nie straciła czasu. Na jej proœbę dała księżna list do mistrza, a prócz tego wymogła, że nadmienił o tym i kom-tur toruński von Wenden w piœmie, w którym zdawał sprawęz tego, co w Płocku się dzieje. Chwalił się on sam przed księżnš, iż dopisał, że: "chcšc króla udobruchać, nie można mu w tej sprawie czynić trudnoœci". A mistrzowi chodziło wielce w tej chwili o to, aby jak najbardziej potężnego władcę udobruchać i z całkowitym bezpieczeństwem obrócić wszystkie siły na Witolda, z którym Zakon istotnie nie umiał sobie dotychczas dać rady. - I tak, com mogła, tom wskórała, baczšc,aby zaœ nie było mitręgi - kończyła Jagienka - a że król, nie chcšc siostrze w wielkich sprawach ustšpić, będzie się pewnie starał wygodzić jej choć w mniejszych, przeto mam jako najlepszš nadzieję. - Żeby nie z tak zdradliwymi ludŸmi sprawa - odpowiedział Zbyszko - tobym po prostu odwiózł okup i na tym by się skończyło, z nimi wszelako może się przygodzić, jako sięTolimie przygodziło, że i pienišdze zagrabiš, i temu, co je przywiózł, nie przepuszczš, jeœli za nim jakowaœ potęga nie stoi. - Rozumiem - odrzekła Jagienka. - Wy teraz wszystko rozumiecie - zauważyłZbyszko - i pókim żyw, wdzięczen wam będę. A ona, podniósłszy na niego swe smutne i dobre oczy, zapytała: - Czemu zaœ nie mówisz mi: ty, jako znajomce od małego. - Nie wiem - odpowiedział szczerze. - Coœ mi niełacno... i wyœcie już nie ten dawny skrzat, jakoœci e bywali, jeno... niby... coœ całkiem... I nie umiał znaleŸć porównania, ale ona przerwała mu wysiłek i rzekła: - Bo mi kilka roków przybyło... A Niemce i mnie rodzica na Œlšsku zabiły. - Prawda! - odrzekł Zbyszko. - Daj mu Bożeœwiatłoœć wiekuistš. Czas jakiœ jechali cicho obok siebie, zamyœleni i jakby zasłuchani w nieszporny szum sosen, po czym ona spytała znowu: - A po wykupie Maćka ostaniecie w tych stronach? Zbyszko spojrzał na niš jakby zezdziwieniem, gdyż dotšd oddany był tak wyłšcznie żalowi i smutkom, że ani do głowy nie przyszło mu pomyœleć o tym, co będzie póŸniej. Więc podniósł oczy w górę, jakby się namyœlajšc, a po chwili odrzekł: - Nie wiem! Chryste miłosierny! skšdże mam wiedzieć? To jeno wiem, że gdzie powędruję, tam i dola moja pójdzie za mnš.Hej! ciężka dola!... Stryja wykupię, a potem chyba do Witolda pójdę, œlubów przeciw Krzyżakom dopełnić - i może zginę. A na to zamgliły się oczy dziewczyny i pochyliwszy się nieco ku młodziankowi, zaczęła mówić z cicha, jakby z proœbš: - Nie giń, nie giń! I znów przestali rozmawiać, aż dopiero podsamymi murami miasta Zbyszko otrzšsnšł się z myœli, które go gryzły, i rzekł: - A wy... a ty - ostaniesz tu przy dworze? - Nie - odpowiedziała. - Cni mi się bez bracii bez Zgorzelic. Cztan i Wilk musieli się tam już pożenić, a chociażby i nie, to się już ichnie boję. - Da Bóg, że cię stryj Maćko do Zgorzelic odwiezie. Taki on ci przyjaciel, że we wszystkim możesz się na niego zdać. Ale i ty o nim pamiętaj... - Œwięcie ci to przyrzekam, że mu będę jako rodzone dziecko... I po tych słowach rozpłakała się na dobre, bo w sercu uczyniło się jej ogromnie smutno. Nazajutrz dzień Powała z Taczewa przyszedł do gospody Zbyszka i rzekł mu: - Po Bożym Ciele król zaraz do Racišża wyjeżdża na spotkanie z wielkim mistrzem, a tyœ jest do rycerzy królewskich zaliczon irazem z nami ruszysz. A Zbyszko aż się spłonił z uciechy po tych słowach - nie tylko bowiem ubezpieczało goto zaliczenie do rycerzy królewskich od zdrad i podstępów krzyżackich, ale okrywało go chwałš niezmiernš. Należał przecie do tych rycerzy i Zawisza Czarny, ibracia jego: Farurej i Kruczek, i sam Powała, i Krzon z Kozichgłów, i Stach z Charbimowic, i Paszko Złodziej z Biskupic, iLis z Targowiska - i wielu innych strasznych, najsławniejszych, o których wiedziano w kraju i za granicš. Niewielki ich zastęp wzišł król Jagiełło z sobš, bo niektórzy w domu zostali, a inni szukali przygód w zamorskich, odległych krajach, ale to wiedział, że i z tymi mógł, nie lękajšc się zdrady krzyżackiej, choćby do Malborga jechać, gdyż w razie czego mury pokruszyliby potężnymi ramiony i wy siekli mu drogę wœród Niemców. Mogło też zapłonšć dumš młode Zbyszkowe serce na myœl, że takich będzie miało towarzyszów. Więc Zbyszko w pierwszej chwili zapomniałnawet o swoim żalu - i œciskajšc ręce Powały z Taczewa, mówił do niego z radoœciš: - Wam to, nie komu, winienem, panie, wam! wam! - Mnie w częœci - odrzekł Powała - w częœci tutejszej księż-nie, ale najbardziej panu naszemu miłoœciwemu, którego idŸ zaraz podjšć pod nogi, by cię zaœ o niewdzięcznoœć nie posšdził. - Jakom dla niego zginšć gotów, tak mi dopomóż Bóg! -zawołał Zbyszko. Rozdział XXXII Zjazd na wyspie wiœlanej w Racišżu, na który król udał się koło Bożego Ciała, odbywał się pod złš wróżbš i nie doprowadził do takiej zgody i załatwienia różnych spraw jak te, które w tym samym miejscu odbyły się we dwa lata póŸniej i naktórych odzyskał król zastawionš zdradliwie przez Opolczyka Krzyżakom ziemię dobrzyńskš wraz z Dobrzyniem i Bobrownikami. Jagiełło przybył rozdrażnion wielce obmowš, jakiej dopuszczali się względem niego Krzyżacy podworach zachodnich i w samym Rzymie, a zarazem zgniewany nieuczciwoœciš Zakonu. Mistrz nie chciał układów o Dobrzyń prowadzić, czynił zaœ to umyœlnie - i zarówno on sam, jak i inni dygnitarze zakonni powtarzali codziennie Polakom: "Wojny ni z wami, ni z Litwš nie chcemy, ale ŻmujdŸ nasza, bo sam Witold nam jš oddał. Obiecnijcie, iże nie będziecie mu pomagali, to wojna z nim prędzej się skończy, a wówczas pora będzie gadać o Dobrzyniu, i siła wam ustępstw poczynimy".Ale rajcy królewscy, majšc bystry, doœwiadczony rozum i znajšc kłamstwo krzyżackie, nie dawali się zdurzyć: "Gdy w potęgę wzroœniecie, zuchwałoœci wam jeszcze przybędzie - odpowiadali mistrzowi.- Mówicie, że nic wam do Litwy, a Skirgiełłę chcecie na stolcu w Wilnie posadzić. Ależ na miły Bóg! wżdy to Jagiełłowe dziedzictwo, który jeden, kogo chce, księciem na Litwie stanowi - przeto się hamujcie, aby was nie pokarał nasz wielki król!" Na co mistrz mówił, że jeœli król jest prawdziwym panem Litwy, niechżenakaże Witoldowi, by wojny zaniechał i Zakonowi ŻmujdŸ wrócił - gdyż inaczej Zakon musi uderzyć w Witolda tam, gdzie godosięgnšć i zranić może. I w ten sposób spory wlokły się od rana do wieczora jakoby błędnš drogš idšcš w kółko. Król, nie chcšc się do niczego zobowišzać, niecierpliwił się coraz bardziej i mówił mistrzowi, ze gdyby ŻmujdŸ była pod krzyżackš rękš szczęœliwa, nie poruszyłby się Witold i jednym palcem, bo nie znalazłbyni pozoru, ni przyczyny. Mistrz, który był człowiekiem spokojnym i lepiej od innych braci zdawał sobie sprawę z potęgi Jagiełłowej, starał się króla ułagodzić i nie zważajšc na szemranie niektórych zapalczywych i dumnych kom-turów, nie szczędził pochlebnych słów, a chwilami uderzał i w pokorę. Ale że nawet w tej pokorze nieraz odzywały się ukryte pogróżki, przeto nie wiodło to do niczego. Układy o rzeczy ważne rozchwiały się prędko i drugiego już dnia poczęto mówić tylko o sprawach pomniejszych. Natarł królostro na Zakon o utrzymywanie kup łotrów,o napaœci i grabieże nad granicš, o porwanie Jurandówny i małego Jaœka z Kretkowa, o mordowanie kmieciów i rybaków. Mistrz wypierał się, wykręcał, przysięgał, że to było bez jego wiedzy, i wzajem wyrzuty czynił, że nie tylko Witold,ale i rycerze polscy pomagali pogańskim Żmujdzinom przeciw Krzyżakowi - na dowódczego przytoczył Maćka z Bogdańca. Szczęœciem, wiedział już król przez Powałę, czego rycerze z Bogdańca szukali na Żmujdzi - i umiał na zarzut odpowiedzieć, tym łatwiej, że w orszaku jego był Zbyszko, a w mistrzowym obaj von Badenowie, którzy przybyli w tej nadziei, że zdarzy im się może z Polakami w szrankach potykać. Ale nie było i tego. Chcieli Krzyżacy, w razie gdyby im gładko poszło, zaprosić wielkiego króla do Torunia i tam przez kilkadni wyprawiać na jego czeœć uczty i igrzyska, ale wobec nieuda-łych układów, które zrodziły zobopólnš niechęć i gniew, brakło do zabaw ochoty. Na boku tylko w porannych godzinach między sobš popisywalisię nieco wzajem rycerze siłš i zręcznoœciš, lecz jak mówił wesoły kniaŸ Jamont, poszło i to pod włos Krzyżakom, gdyż Powała z Taczewa okazał się tęższymna rękę od Arnolda von Baden, Dobek z Oleœnicy kopiš, a Lis z Targowiska skakaniem przez konie wszystkich przewyższył. Przy tej sposobnoœci porozumiewał się Zbyszko z Arnoldem von Baden o okup. De Lorche, który jako grabia i pan wielkiego znaczenia patrzył na Arnolda z góry. sprzeciwiał się temu. twierdzšc, iż sam wszystko na siebie bierze. Zbyszko jednak mniemał, że czeœć rycerska nakazuje mu zapłacić tę iloœć grzywien, do której się zobowišzał, i dlatego chociaż sam Arnold chciał spuœcić zceny, nie przyjšł ani tego ustępstwa, ani poœrednictwa pana de Lorche. Arnold von Baden był człowiekiem doœć prostym, którego największš zaletę stanowiła olbrzymia siła ramienia, doœć głupowa-tym, nieco na pienišdze łakomym, ale prawie uczciwym. Nie było w nim chytroœci krzyżackiej i dlatego nie ukrywałprzed Zbyszkiem. z jakiej przyczyny nie chce spuœcić z umówionej ceny: "Do układów - mówił - między wielkim królem amistrzem nie przyjdzie, ale przyjdzie do wymiany jeńców - a w takim razie będzieszmógł stryja darmo odebrać. Ja wolę wzišć coœ niż nic, gdyż mieszek u mnie zawsze próżny i nieraz ledwie na trzy garnce piwa dziennie wstrzyma, zaœ bez pięciu lub szeœciu krzywda mi!" Lecz Zbyszko gniewałsię na niego za takie słowa: "Płacę, bom dał rycerskie słowo, a taniej nie chcę, abyœ wiedział, żeœmy tyle warci". Na to œciskał go Arnold, a rycerze i polscy, i krzyżaccy chwalili go, mówišc: "Słuszna, iże w tak młodych latach pas i ostrogi nosi,bo się do czci i godnoœci poczuwa". Tymczasem król z mistrzem ułożyli się istotnie o wymianę jeńców, przy czym ukazały się dziwne rzeczy, o których biskupi i dygnitarze Królestwa pisali póŸniejlisty do papieża i różnych dworów: oto w rękach polskich sporo było wprawdzie jeńców. ale byli to mężowie doroœli, w sile wieku, wzięci zbrojnš rękš w nadgranicznych bitwach i potyczkach. Tymczasem w rękach krzyżackich znajdowała się większoœć niewiast i dzieci,pojmanych wœród nocnych napadów dla okupu. Sam papież w Rzymie zwrócił na to swojš uwagę i pomimo całej przebiegłoœci Jana von Felde, prokuratora krzyżackiego w stolicy apostolskiej, głoœno wyrażał swój gniew i oburzenie na Zakon. Co do Maćka, były trudnoœci. Nie czynił ichmistrz naprawdę, ale tylko pozornie, aby każdemu ustępstwu przydać wagi. Twierdziłwięc, że rycerz chrzeœcijanin, który wojował razem ze Żmujdzinami przeciw Zakonowi, powinien być po sprawiedliwoœci skazan na œmierć. Próżno rajcy królewscy przytaczali na nowo wszystko, co im było wiadomym o Jurandzie i jego córce, oraz o straszliwych krzywdach, jakich się względem tych dwojga i względem rycerzy z Bogdańca dopuœcili słudzy Zakonu. Mistrz w odpowiedzi przytoczył dziwnym trafem te same prawie słowa, które powiedziała w swoim czasie księżna Aleksandra Ziemowitowa do starego rycerza z Bogdańca: - Za baranków się podajecie, a naszych za wilków. Tymczasem z tych czterech wilków,którzy w porwaniu Jurandówny wzięli udział, ani jeden nie żywie, a barankowie chodzš przezpiecznie po œwiecie. I była to prawda, wszelako na tę prawdę odpowiedział obecny przy obradach pan z Taczewa następujšcym pytaniem: - Tak, ale czy zabito którego zdradš? I zalici, którzy polegli, nie polegli wszyscy z mieczami w ręku? Mistrz nie miał co na to odrzec, a gdy spostrzegł przy tym, że król poczyna marszczyć się i błyskać oczyma, ustšpił, nie chcšc doprowadzać groŸnego władcy dowybuchu. Uradzono potem, że każda strona wyœle postów po odbiór jeńców. Ze strony polskiej mianowani zostali w tym celu Zyndram z Maszkowic, który pragnšł się potędze krzyżackiej z bliska przypatrzeć, i rycerz Powała, a z nimi razem Zbyszko z Bogdańca. Zbyszkowi usługę tę oddał kniaŸ Jamont. Przyczynił się za nim do króla w tej myœli, że młodzian i zobaczy prędzej stryjca, i tym pewniej go odwiezie, gdy pojedzie po e się w końcu miara! e we Ap 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż´PŁc ľóUc śHú ˇB!”c!€¸Ö/Łc!šy>č!niego jako poseł królewski. A król nie odmówił proœbie kniazika, który z powodu swej wesołoœci, dobroci i cudnego oblicza był i jego, i całego dworu ulubieńcem, a przy tym nigdy o nic dla siebie nie prosił. Zbyszko dziękował mu też z całej duszy, gdyż teraz był już zupełnie pewien, że Maćka z ršk krzyżackich wydostanie. - Tobie niejeden zajrzy - mówił mu - że przy majestacie zostajesz, ale to sprawiedliwie tak jest, bo jeno na dobro ludzkie swojej podufałoœci z królem używasz i lepszego nad cię serca nikt chybanie ma. - Przy majestacie dobrze - odrzekł bojarzynek - ale ja bym jeszcze wolał w pole ku Krzyżakom i tego tobie zajrzę, żeœ w nich już bijał. Po chwili zaœ dodał: - Komtur toruński von Wenden przyjechał wczoraj, a dziœ wieczór pojedziecie do niego na noc z mistrzem i z mistrzowym orszakiem. - A potem do Malborga. - A potem do Malborga. Tu kniaŸ Jamont poczšł się œmiać: - Niedaleka to będzie droga, ale kwaœna, bonic od króla nie potrafili Niemce uzyskać, az Witoldem nie będš mieli też uciechy. Zebrał ci on pono całš potęgę litewskš i naŻmujdŸ idzie. - Jeœli go król wspomoże, to będzie wielka wojna. - Proszš o to Pana Boga wszyscy nasi rycerze. Ale choćby król z żalu nad krwiš krzeœcijańskš wielkiej wojny nie uczynił, wspomoże Witolda zbożem i pieniędzmi, a nie bez tego także, aby coœ polskich rycerzy na ochotnika do niego nie poszło. - Jako żywo - odpowiedział Zbyszko. - A może za to sam Zakon wypowie królowi wojnę? - Ej, nie! - odpowiedział kniaŸ - póki dzisiajmistrz żywie, nie będzie tego. I miał słusznoœć. Zbyszko znał już mistrzadawniej, ale teraz, po drodze do Malborga, będšc razem z Zyndramem z Maszkowic i z Powałš prawie cišgle przy jego boku, mógłmu się lepiej przypatrzyć i lepiej go przeznać. Owóż ta podróż utwierdziła go tylko w przekonaniu, że wielki mistrz Konrad von Jungingen nie był złym i zepsutym człowiekiem. Musiał on często postępować w sposób nieprawy, gdyż cały Zakon krzyżacki stał na nieprawoœci. Musiał czynić krzywdy, bo cały Zakon zbudowany był na ludzkiej krzywdzie. Musiał kłamać, bo kłamstwo odziedziczył razem z oznakami mistrzostwa, a od wczesnych lat przywykł uważać je tylko zapolitycznš przebiegłoœć. Ale nie był okrutni-kiem, bał się sšdu Bożego i ile mógł, hamował pychę i zuchwałoœć tych dygnitarzy zakonnych, którzy pchali umyœlnie do wojny z potęgš Jagiełłowš. Byłjednakże człowiekiem słabym. Zakon tak dalece przywykł od całych wieków czyhać na cudze, grabić, zabierać siłš lub podstępem przyległe ziemie, że Konrad nie tylko nie umiał powœcišgnšć tego drapieżnego głodu, ale mimo woli, siłš nabytego pędu sam poddawał mu się i usiłował go zaspokoić. Dalekie też były jużczasy Winrycha von Kniprode, czasy żelaznej karnoœci, którš Zakon wprawiał wpodziwienie œwiat cały. Już za poprzedniegoprzed Jungingenem mistrza, Konrada Wallenroda, Zakon upoił się własnš coraz wzrastajšcš potęgš, której nie zdołały osłabić chwilowe klęski, odurzył się sławš, powodzeniem, krwiš ludzkš, tak że rozluŸniły się karby, które trzymały go w sile i jednoœci. Mistrz przestrzegał, ile mógł, prawa i sprawiedliwoœci, ile mógł, łagodził osobiœcie żelaznš rękę Zakonu cišżšcš na chłopach, mieszczanach, a nawet na duchowieństwie i szlachcie siedzšcej na prawie lennym w ziemiach krzyżackich, więc w pobliżu Malborga ten i ów kmieć albo mieszczanin mógł się pochwalić nie tylko dostatkiem, lecz i bogactwem. Ale w dalszych ziemiach samowola, srogoœć i rozpasanie komturów deptały prawa, szerzyły ucisk i zdzierstwa, wyciskały z pomocš nakładanych na własnš rękę podatków alboibez wszelkiego pozoru ostatni grosz, wyciskały łzy, często krew, tak że w całych obszernych krainach jeden był jęk, jedna nędza i jedna skarga. Jeœli nawet dobro Zakonu nakazywało, jak chwilami na Żmujdzi, większš łagodnoœć - i takie nakazyszły wniwecz wobec niesfornoœci komturów i przyrodzonego im okrucieństwa. Czuł się więc Konrad von Jungingen niby woŸnicš, który rozhukanymi powodujšc końmi, wypuœcił lejce z ršk i zdał wóz na wolę losu. Często też opanowywały jego duszę złe przeczucia, często przychodziły mu na myœl prorocze słowa: "Postanowiłem ich pszczołami pożytecznoœci i utwierdziłem na progu ziemchrzeœcijańskich, ale oto powstali przeciw mnie. Bo nie dbajš o duszę i nie litujš się ciał tego ludu, który z błędu nawrócił się ku wierze katolickiej i ku mnie. I uczynili z niego niewolników i nie nauczajšc go przykazań Bożych, i odejmujšc mu Sakramenta œwięte, na większe jeszcze piekielne męki go skazujš, niż gdyby był w pogaństwie pozostał. A wojny toczš ku rozpostarciu swej chciwoœci. Przeto przyjdzie czas, iże wyłamane im będš zębyibędzie ucięta im ręka prawa, a prawa noga im ochromieje, aby uznali grzechy swoje". Mistrz wiedział, że owe wyrzuty, które tajemniczy Głos uczynił Krzyżakom w objawieniu œwiętej Brygidy, były słuszne. Rozumiał, że gmach zbudowany na cudzej ziemi i cudzej krzywdzie, wsparty na kłamstwie, podstępie, srogoœci, nie może się długo ostać. Bał się, że podmywany od lat całych krwiš i łzami, runie od jednego uderzenia potężnej ręki polskiej; przeczuwał, że wóz, który cišgnš rozhukane konie, musi skończyć w przepaœci, więc starał się, aby przynajmniej godzina sšdu, gniewu, klęski i nędzy przyszła jak najpóŸniej. Z tej przyczyny, pomimo swej słaboœci, w jednym tylko stawiał niezłomny opór swymdumnym i zuchwałym racjom: oto nie dopuszczał do walki z Polskš. Próżno zarzucano mu bojaŸń i niedołęstwo, próżnopograniczni komturowie parli wszelkimi siłami do wojny. On, gdy ogień miał już, już wybuchnšć, cofał się zawsze w ostatniej chwili, a potem Bogu czynił dzięki w Malborgu, że mu się udało miecz podniesiony nad głowš Zakonu zatrzymać. Ale wiedział, że do tego przyjœć musi. Więcowo przeœwiadczenie, że Zakon stoi nie na prawie Bożym, ale na nieprawoœci i kłamstwie, i owo przeczucie bliskiego dnia zaguby czyniło go jednym z najbardziej nieszczęsnych ludzi w œwiecie. Byłby niechybnie dał życie i krew, gdyby mogło być inaczej i gdyby czas był jeszcze zawrócić na prawš drogę, ale sam czuł, żejuż nie czas! Zawrócić - to by znaczyło oddać prawym posiadaczom całe ziemie żyzne, bogate i pochwycone przez Zakon odBóg wie jak dawna, a z nimi razem mnóstwo miast tak bogatych jak Gdańsk. I nie doœć! To znaczyło wyrzec się Żmujdzi, wyrzec się zamachów na Litwę, włożyć miecze do pochew, wreszcie całkiem wynieœć się z tych krain, w których Zakon nie miał już kogo nawracać - i osišœć chybaznów w Palestynie lub na której z wysp greckich, aby tam Krzyża od prawdziwych bronić Saracenów. Ale było to niepodobieństwem, gdyż równałoby się wyrokowi zagłady na Zakon. Kto by się na to zgodził? i jakiż mistrz mógł czegoœ podobnego zażšdać? Konradowi von Jungingen zawłóczyła się cieniem dusza i życie, ale człowieka, który by z podobnš radš wystšpił, on pierwszy skazałby, jako pozbawionego zmysłów, na ciemnš izbę. Trzeba było iœć dalej i dalej, aż do dnia, w którym sam Bóg kres naznaczy. Więc szedł,ale w dusznej trosce i smutku. Włos na brodzie i skroniach już mu się posrebrzył, a bystre niegdyœ oczy pokryły się do połowy ociężałymi powiekami. Zbyszko ani razu nie dostrzegł na jego twarzy uœmiechu. Oblicze mistrzowe nie było groŸne ani nawet chmurne, było tylko jakbyzmęczone jakimœ cichym cierpieniem. W zbroi, z krzyżem na piersiach, w œrodku którego był w czworokšcie czarny orzeł - w białym wielkim płaszczu, również przyozdobionym krzyżem, czynił wrażenie powagi, majestatu i smutku. Konrad niegdyœwesoły był i kochał się w krotofilach, a i teraz nawet nie usuwał się od wspaniałychuczt, widowisk i turniejów - owszem, sam je wyprawiał, ale ani w natłoku œwietnego rycerstwa, które przybywało w goœci do Malborga, ani w zgiełku radosnym, wœród huku tršb i szczęku oręża, ani przy pucharach przepełnionych małmazjš - nie rozweselał się nigdy. Wówczas, gdy wszystko wokół niego zdawało się dyszeć potęgš, œwietnoœciš, nieprzebranym bogactwem, niezłomnš mocš, gdy posłowie cesarza i innych królów zachodnich wykrzykiwali w uniesieniu, że Zakon sam starczy za wszystkie królestwa i za potęgęcałego œwiata - on jeden się nie łudził - i on jeden pamiętał złowrogie słowa objawione œwiętej Brygidzie: "Przyjdzie czas, iże wyłamane będš ich zęby i będzie im ucięta ręka prawa, a prawa noga im ochromieje, aby uznali grzechy swoje". Rozdział XXXIII Jechali suchš drogš na Chełmżę do Grudzišdza, gdzie zatrzymali się na noc i dzień, gdyż wielki mistrz miał tam do osšdzenia sprawę o rybołówstwo między zamkowym staro-stš krzyżackim a okolicznš szlachtš, której ziemie przylegałydo Wisły. Stamtšd płynęli na szkutach krzyżackich rzekš aż do Malborga. Zyndramz Maszkowic, Powała z Taczewa i Zbyszko znajdowali się przez cały czas przy boku mistrza, który ciekawy był, jakie wrażenieuczyni, zwłaszcza na Zyndramie, widziana z bliska potęga krzyżacka. Chodziło zaœ mistrzowi o to dlatego, że Zyndram z Maszkowic był nie tylko mężnym i strasznym w pojedynkę rycerzem, ale nadzwyczaj biegłym wojownikiem. W całymKrólestwie nikt tak jak on nie znał się na prowadzeniu wielkich wojsk, na szykowaniuhufców do bitwy, na budowie i burzeniu zamków, na rzucaniu mostów przez szerokie rzeki, na "armacie", to jest na uzbrojeniu u rozmaitych narodów, i na wszelkich wojennych sposobach. Mistrz, wiedzšc, że na radzie królewskiej dużo zależało od zdania tego męża, mniemał, że jeœli zdoła go przerazić wielkoœć zakonnychbogactw i wojsk, to wojna odwlecze się jeszcze na długo. A przede wszystkim sam widok Malborga mógł przejšć trwogš sercekażdego Polaka, albowiem z twierdzš owš, liczšc Wysoki Zamek, Œredni i Przedzamcze,żadna inna w całym œwiecie nie mogła się nawet w przybliżeniu porównać. Już z dala,płynšc Nogatem, ujrzeli rycerze potężne baszty rysujšce się na niebie. Dzień był jasny i przeŸroczy, więc widać je było doskonale, a po niejakim czasie, gdy szkutyzbliżyły się, jeszcze bardziej rozbłysły szczyty koœcioła na Wysokim Zamku i olbrzymie mury piętrzšce się jedne nad drugimi - w częœci barwy ceglanej, przeważnie jednak pokryte owš słynnš szarobiałš zaprawš, którš przyrzšdzać umieli tylko mularze krzyżaccy. Ogrom ich przewyższał wszystko, co w życiu widzieli polscy rycerze. Zdawać się mogło, że tam gmachy wyrastajš na gmachach, tworzšc wnizinnym z natury miejscu jakby górę, której szczytem był Stary Zamek, a stokami - Œredni i rozłożyste Przedzamcze.Biła od tego olbrzymiego gniazda zbrojnych mnichów moc i potęga tak nadzwyczajna, żenawet długa i zwykle posępna twarz mistrza wypogodziła się nieco na ów widok.- Ex luto Marienburg - z błota Marienburg -rzekł, zwracajšc się do Zyndrama - ale tego błota moc ludzka nie pokruszy. Zyndram nie odpowiedział - i w milczeniu obejmował oczyma wszystkie baszty i ogrom murów wzmocnionych potwornymi skarpami. A Konrad von Jungingen dodał po chwili milczenia: - Wy, panie, którzy się na twierdzach znacie, cóż nam o tej powiecie? - Twierdza widzi mi się nie do zdobycia - odrzekł jakby w zamyœleniu polski rycerz -ale... - Ale co? Co w niej możecie przyganić? - Ale każda twierdza może zmienić panów. Na to mistrz zmarszczył brwi. - W jakiejże to myœli mówicie? - W tej, że zakryte sš przed oczyma ludzkimi sšdy i wyroki Boże. I znów patrzał w zamyœleniu na mury, a Zbyszko, któremu Powała przetłumaczył należycie odpowiedŸ, spoglšdał na niego z podziwem i wdzięcznoœciš. Uderzyło go przy tym w tej chwili podobieństwo między Zyndramem a żmujdzkim wodzem Skirwoiłłš. Obaj mieli takie same ogromne głowy, jak gdyby wbite między szerokie ramiona, obaj równie potężne piersi i takie same pałškowate nogi. Tymczasem mistrz, nie chcšc, by ostatnie słowo zostało przy polskim rycerzu, znów zaczšł: - Mówiš - rzekł - że nasz Marienburg szeœć razy większy od Wawelu. - Tam na skale nie masz tyle miejsca, ile tuw równi - odparł pan z Maszkowic - ale serce, widzę, u nas na Wawelu większe. Konrad podniósł ze zdziwieniem brwi: - Nie rozumiem. - Bo cóż ci jest sercem w każdym zamku, jeœli nie koœciół? A nasza katedra za trzy takie jak oto ów obstanie. I to rzekłszy, wskazał na istotnie niewielkikoœciół zamkowy, na którego prezbiterium błyszczała na złotym tle olbrzymia mozaikowa figura Najœwiętszej Panny. A mistrz znowu był nierad z takiego obroturozmowy. - Prędkie, ale dziwne macie, panie, odpowiedzi - rzekł. W tymże czasie dojechali. Wyborna policja krzyżacka uprzedziła widocznie miasto i zamek o przyjeŸdzie wielkiego mistrza, gdyż u przeprawy czekali już, prócz kilku braci, trębacze miejscy, którzy przygrywali zwykle wielkiemu mistrzowi w czasie przewozu. Z drugiej strony czekały gotowekonie, na które siadłszy, przebył orszak miasto i przez Szewckš bramę, wedle Wróblej baszty wjechał do Przedzamcza. Wbramie witali mistrza: wielki komtur Wilhelmvon Helfenstein, który zresztš tytuł już tylko nosił, albowiem od kilku miesięcy obowišzki jego sprawował naprawdę Kuno Lichtenstein, wysłany podówczas do Anglii; a dalej: wielki szpitalnik, krewny Kunona. Konrad Lichtenstein. wielki szatny Rumpenheim i wielki podskarbi Burghard vonWobecke, i wreszcie mały komtur, przełożony nad warsztatami i nad zarzšdem zamku. Prócz tych dostojników stało tam kilkunastu braci wyœwięconych, którzy zawiadowali rzeczami dotyczšcymi Koœcioła w Prusiech, i ciężko gnębili inne klasztory oraz œwieckie duchowieństwo, zmuszajšc je nawet do robót przy drogach i przy łamaniu lodów - a z nimi gromada braci œwieckich, to jest rycerzy nie obowišzanych do godzin kanonicznych. Rosłei silne ich postawy (słabych nie chcieli Krzyżacy przyjmować), szerokie ramiona, kręte brody i srogie spojrzenia czyniły ich podobniejszymi do drapieżnych zbójów-rycerzy niemieckich niż do mnichów.Z oczu patrzała im odwaga, hardoœć i pycha niezmierna. Nie lubili oni Konrada za jego obawę wojny z potęgš Jagiełłowš; nieraz na kapitułach otwarcie wyrzucali mubojaŸliwoœć, rysowali go na murach i podmawiali błaznów do wyœmiewania go w oczy. Jednakże na jego widok pochylili terazgłowy z pozornš pokorš, zwłaszcza że mistrz wjeżdżał w towarzystwie obcych rycerzy, i poskoczyli hurmem, aby potrzymać mu konia za uzdę i strzemię. Mistrz zaœ, zsiadłszy, zwrócił się zaraz do Helfensteina i zapytał : - Sš-li jakie nowiny od Wernera von Tettingen? Wemer von Tettingen, jako wielkimarszałek, czyli przywódca zbrojnych sił krzyżackich, był w tej chwili na wyprawie przeciw Żmujdzinom i Witoldowi. - Ważnych nowin nie ma - odpowiedział Helfenstein - ale sš szkody. Dzicz popaliła osady pod Ragnetš i miasteczka przy innychzamkach. - W Bogu nadzieja, że jedna wielka bitwa złamie ich złoœć i zatwardziałoœć - odparłmistrz. I to rzekłszy, podniósł oczy w górę, a usta jego poruszały się przez chwilę modlitwš, którš odmawiał za powodzenie wojsk zakonnych. Po czym ukazał na polskich rycerzy i rzekł: - To sš wysłannicy króla polskiego: rycerz z Maszkowic, rycerz z Taczewa i rycerz z Bogdańca, którzy z nami dla wymiany jeńców przybyli. Niechaj komtur zamkowy wskaże im goœcinne komnaty i podejmie ich,i ugoœci, jako przystało. Na te słowa bracia-rycerze poczęli spoglšdać z ciekawoœciš na wysłanników, azwłaszcza na Powałę z Taczewa, którego imię, jako słynnego zapaœnika, było niektórym znane. Tych zaœ, którzy nie słyszeli o jego czynach na dworze burgundzkim, czeskim i krakowskim, przejmowała podziwem jego ogromna postawa i jego ogier bojowy tak nadzwyczajnej wielkoœci, że bywalcom, którzy za młodych lat zwiedzili Ziemię Œwiętš i Egipt, przypomniał wielbłšdy i słonie. Kilku poznało też Zbyszka, który swego czasu potykał się w szrankach w Malborgu,i ci witali go doœć uprzejmie, pamiętajšc, że potężny i majšcy wielkš wziętoœć w Zakonie brat mistrzów, Ulryk von Jungingen, okazywał mu szczerš przyjaŸń iprzychylnoœć. Najmniej zwracał uwagi i podziwu ten, który w niedalekiej już przyszłoœci miał być najstraszliwszym pogromcš Zakonu, to jest Zyndram z Maszkowic, albowiem gdy zsiadł z konia, wydawał się z powodu swej niezwykłej w końcu miara! e we Ap 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żşPc!ťc4c!ź—1 Q!˝Č*)c"€žń8d-"żU?("krępoœci i wysokich ramion prawie garbatym. Nazbyt długie jego ręce i pałškowate nogi budziły uœmiech w twarzach młodszych braci. Jeden z nich, znany krotofilnik, przystšpił nawet do niego, chcšc mu przymówić, ale spojrzawszy w oczy pana z Maszkowic, stracił jakoœ ochotę i odszedł w milczeniu. Tymczasem komtur zamkowy zabrał goœci ipowiódł ich z sobš. Weszli naprzód na niewielki dziedziniec, na którym prócz szkoły, starego lamusa i warsztatu siodlarskiego, znajdowała się kaplica Œw. Mikołaja, po czym przez most Mikołajski wkroczyli na właœciwe Przedzamcze. Komtur prowadził ich przez niejaki czas wœród potężnych murów, bronionych tu i ówdzie mniejszymi i większymi basztami. Zyndram z Maszkowic pilnie przypatrywał się wszystkiemu, przewodnik zaœ, nawet nie zapytywany, chętnie pokazywał rozmaite budynki, jakby mu zależało właœnie na tym, aby goœcie przypatrzyli sięwszystkiemu jak najdokładniej. - Ten okrutny gmach, który wasze miłoœciewidzicie przed sobš po lewej ręce - mówił - to nasze stajnie. Ubodzyœmy mnisi, a przecie ludzie mówiš, że gdzie indziej i rycerze tak nie mieszkajš jak u nas konie. - Nie pomawiajš was ludzie o ubóstwo - odrzekł Powała -ale coœ tu musi być więcejprócz stajni, bo gmach okrutnie wysoki, a koni przecie po schodach nie sprowadzacie. - Nad stajniš, która jest w dole i w której czterysta koni się mieœci - odrzekł komtur zamkowy - sš œpichrze, a w nich zboża choćby na dziesięć lat, nie przyjdzie tu nigdy do oblężenia, ale gdyby przyszło, to głodem nas nie wezmš. To rzekłszy, zawrócił w prawo i znów przez most między basztš Œw. Wawrzyńca a basztš Pancernš wwiódł ich na inny dziedziniec, olbrzymi, leżšcy w samym œrodku Podzamcza. - Zważcie, wasze moœcie - rzekł Niemiec - że to wszystko, co ku północy widzicie, jakkolwiek za łaskš Bożš nie do zdobycia, jest tylko Vorburg - i utwierdzeniem nie może się porównać ani ze Œrednim Zamkiem, do którego was prowadzę, ani tym bardziej z Wysokim. Jakoż oddzielna fosa i oddzielny zwodzony most dzieliły Œredni Zamek od dziedzińca i dopiero w bramie zamkowej, która leżała znacznie wyżej, rycerze, obróciwszy się zaporadš komtura, jeszcze raz mogli objšć oczyma cały ów olbrzymi kwadrat zwany Podzamczem. Gmach tam wznosił się przy gmachu, tak iż wydawało się Zyndramowi, iż widzi przed sobš całe miasto. Były tam nieprzebrane zapasy drzewa ułożone w szychty tak wielkie jak domy, składy kul kamiennych sterczšce na kształt piramid, cmentarze, lazarety, magazyny. Nieco z boku, wedle leżšcego w œrodku stawu, czerwieniały potężne mury "templu", to jest wielkiego magazynu z jadalniš dla najemników i czeladzi. Pod północnym wałem widać było inne stajnie dla koni rycerskich i dla wyborowych mistrzowskich. Wzdłuż młynówki wznosiły się koszary dla giermków i wojsk najemnych, a po przeciwległej stronie czworoboku mieszkania dla przeróżnych zawiadowców i urzędników zakonnych - znów składy, œpichrze, piekarnie, szatnie, ludwisarnie, niezmierny arsenał, czyli karwan, więzienia, stara puszkarnia, każdygmach tak niezłomny i obronny, że w każdym można się było tak jak w osobnej twierdzy bronić, a wszystko otoczone murem i gromadš groŸnych baszt, za murem fosš, za fosš wieńcem olbrzymich palisad, za którymi dopiero na zachód toczył żółte fale Nogat, na północ i wschód błyszczała toń ogromnego stawu, a od południa sterczały silniej jeszcze umocnione zamki: Œredni i Wysoki. Gniazdo straszne, od którego biła nieubłagana potęga i w którym skupiły się dwie największe znane wówczas w œwiecie siły: siła duchowna i siła miecza. Kto oparłsię jednej, tego pokruszyła druga. Kto podniósł przeciw nim ramię, na tego krzyk powstawał we wszystkich krajach chrzeœcijańskich, że przeciw Krzyżowi je podnosi. I wnet rycerstwo zbiegało się ze wszystkich stron na pomoc. Gniazdo też roiło się wiecznie rzemieœlniczym i zbrojnym ludem i wrzało w nim cišgle jak w ulu. Przed gmachami, w przejœciach, przy bramach, w warsztatach - wszędzie panował ruch jak na jarmarku. Echo roznosiło odgłos młotów i dłut krzesajšcych kamienne kule, huczenie młynów i deptaków, rżenie koni, szczęk zbroi i oręża, dŸwięk tršb i piszczałek, nawoływania i rozkazy. Na owych dziedzińcach słyszałeœ wszystkie mowy œwiata i mogłeœ napotkać żołnierzy ze wszystkich narodów: więc niechybnych łuczników angielskich, którzy o sto krokówprzeszywali gołębia uwišzanego na maszcie, a których groty przebijały pancerze tak łatwo jak sukno, i strasznychszwajcarskich piechurów walczšcych dwuręcznymi mieczami, i mężnych, choć niepomiarkowanych w jedle i napoju Duńczyków, i skłonnych zarówno do œmiechu, jak zwady rycerzy francuskich, i małomównš a dumnš szlachtę hiszpańskš, iœwietnych rycerzy włoskich, najbieglej szych fechtmistrzów przybranych w jedwabie, aksamity, a na wojnę w niezłomne zbroje, kowane w Wenecji, Mediolanie i Florencji -i rycerzy burgundzkich, i Fryzów, i wreszcie Niemców ze wszystkich ziem niemieckich. Kręciły się między nimi "białe płaszcze", jako gospodarze i zwierzchnicy. "Wieża pełna złota", a œciœlej: osobna izba zbudowana na Wysokim Zamku obok mieszkania mistrza, napełniona od dołu do góry pieniędzmi i sztabami z drogocennego metalu, pozwalała Zakonowi na godne podejmowanie "goœci", również jak na zacišgi najemnego żołdactwa, które wysyłano stšd na wyprawy i do wszystkichzamków, do rozporzšdzenia wójtów, starostów i komturów. Tak to z siłš mieczai z siłš duchownš kojarzyło się tu niezmierne bogactwo, a zarazem żelazny ład, który lubo rozluŸnion już po prowincjach przez zbytniš ufnoœć i upojeniesię własnš potęgš, trzymał się jeszcze w samym Malborgu mocš dawnego wezwyczajenia. Monarchowie przybywali tu nie tylko walczyć z pogany lub pożyczać pieniędzy, lecz i uczyć się sztuki rzšdzenia,rycerze - uczyć się sztuki wojennej. W całym bowiem œwiecie nikt nie umiał tak rzšdzić i wojować jak Zakon. Gdy niegdyœ przybył w te strony, prócz szczupłej okolicy i kilku zamków podarowanych przez niebacznego księcia polskiego, nie należała do niego ani piędŸ ziemi, teraz zaœ władał obszernš, większš od wielu królestw krainš, pełnš ziem żyznych, potężnych miast i niezdobytych zamków. Władał i czuwał, jak włada pajšk rozpiętš sieciš, której wszystkie nici dzierży pod sobš. Stšd, z tego Wysokiego Zamku, od mistrza iod białych płaszczów rozbiegały się przez pocztowych pachołków rozkazy na wszystkie strony: do lennej szlachty, do rad miejskich, do burmistrzów, do wójtów,podwójcich i kapitanów najemnych wojsk, aco tu zrodziła i postanowiła myœl i wola, tam wnet wykonywały setki i tysišce żelaznych dłoni. Tu spływał pienišdz z całego kraju, tu zboże, tu wszelkiego rodzaju spyża, tu daniny od jęczšcego pod srogim jarzmem œwieckiego duchowieństwaiod innych klasztorów, na które patrzał niechętnym okiem Zakon; stšd wreszcie wycišgały się drapieżne ramiona ku wszystkim okolicznym krajom i ludom. Liczne pruskie mówišce litewskš mowš narody starte już były z oblicza ziemi. Litwa czuła do niedawna żelaznš stopę krzyżackš cišżšcš jej na piersiach tak straszliwie, że za każdym tchnieniem oddawała zarazem krew spod serca; Polska, lubo zwycięska w straszliwej bitwiepod Płowcami, straciła jednak za Łokietkowych czasów swe dzierżawy na lewym brzegu Wisły razem z Gdańskiem, Tczewem, Gniewem i Œwieciem. Rycerski Zakon Inflancki sięgał po ziemie ruskie, i szły oba te zakony jak pierwsza olbrzymia fala niemieckiego morza, które zalewało coraz szerzej i szerzej słowiańskie ziemie.Aż nagle zaszło chmurš słońce krzyżacko-niemieckiej pomyœlnoœci. Litwa przyjęła chrzest z ršk polskich, a tron krakowski razem z rękš cudnej królewny odzierżył Jagiełło. Nie utracił wprawdzie Zakon przez to ani jednej ziemi, ani jednegozamku, ale uczuł, że przeciw sile stanęła siła, i stracił przyczynę, dla której istniałw Prusiech. Po chrzcie Litwy wrócić im było chyba do Palestyny i strzec pštników dšżšcych do œwiętego miejsca. Ale wrócić - to znaczyło wyrzec się bogactw, władzy, potęgi, panowania, miast, ziem i całych królestw. Więc poczšł miotać się Zakon w przerażeniu i wœciekłoœci jak potworny smok, w którego boku utkwiło żeleŸce. Mistrz Konrad bał się stawić wszystkiego na jeden rzut koœci i drżał na myœl o wojnie z wielkim królem, władcš ziem polskich, litewskich i obszernych dzierżaw ruskich, które Olgierd wydarł z gardła Tatarom, ale większoœć rycerzy krzyżackich parła do niej, czujšc, że trzeba stoczyć bój na œmierć i życie, póki siły sš nienaruszone, póki urok Zakonu nie zblednie, póki œwiat cały œpieszy mu na pomoc i póki gromy papieskie nie spadnš na to ich gniazdo, dla którego rzeczš życia i œmierci było teraz - nie rozszerzanie chrzeœcijaństwa, lecz właœnie utrzymanie pogaństwa. A tymczasem między narodami i po dworachoskarżano Jagiełłę i Litwę o chrzest pozorny i fałszywy, przedstawiajšc jako rzecz niepodobnš, aby stać się mogło w cišgu roku to, czego miecz zakonny nie mógł przez wieki dokonać. Burzono przeciwPolsce i przeciw jej władcy królów i rycerzy, jako przeciw opiekunom i obrońcom pogaństwa - a głosy te, którym jedynie w Rzymie nie dowierzano, rozchodziły się szerokš falš po œwiecie i œcišgały ku Malborgowi ksišżšt, grafów i rycerzy z Południa i Zachodu. Zakon nabierał ufnoœci i poczuwał się w mocy. Marienburg ze swymi groŸnymi zamkami i Przedzamczem olœniewał ludzi potęgš więcej niż kiedykolwiek i olœniewało bogactwo, olœniewał pozorny ład - i cały Zakon wydawał się być władniejszy i bardziej na wiek wieków niepożyty niż dawniej. I nikt z ksišżšt, nikt z owych rycerskich goœci - nikt - prócz mistrza - nawet spomiędzy Krzyżaków nie rozumiał, że od czasu chrztu Litwy stało się coœ takiego, jak gdyby te fale Nogatu, które osłaniały z jednej strony strasznš twierdzę - zaczęły podmywać cicho i nieubłaganie jej mury. Nikt nie rozumiał, że w owym olbrzymim ciele została jeszczesiła - ale uleciała z niego dusza; kto œwieżo przybył i spojrzał na ów wzniesiony ex luto Marienburg, na owe mury, baszty, na czarne krzyże w bramach, na budynkach i na szatach, temu przede wszystkim przychodziło na myœl, żei bramy piekielne nie przemogš tej północnej Krzyża stolicy. Z podobnš też myœlš patrzyli na niš nie tylko Powała z Taczewa i Zbyszko, który tujuż bywał poprzednio, lecz i wiele bystrzejszy od nich Zyndram z Maszkowic. I jemu, gdy w tej chwili spoglšdał na to zbrojne rojowisko żołnierskie objęte w ramę baszt i olbrzymich tynów, zmierzchłatwarz, a na pamięć nasunęły się mimo woli dumne słowa, którymi niegdyœ Krzyżacy grozili królowi Kazimierzowi: "Większać nasza moc i jeœli nie ustšpisz, dosamego Krakowa mieczami naszymi œcigać cię będziem". Ale tymczasem komtur zamkowy powiódł rycerzy dalej, do Œredniego Zamku, w którego wschodniej połaci leżały goœcinne komnaty. ~Rozdział XXXIV Maćko i Zbyszko długi czas trzymali się w ramionach, gdyż miłowali się wzajem zawsze, a w ostatnich latach wspólne przygody i nieszczęœcia uczyniły tę miłoœć jeszcze silniejszš. Stary rycerz od pierwszego wejrzenia na bratanka odgadł, że Danusi nie ma już na œwiecie, więc nie pytał o nic, jeno tulił do siebie młodzianka,chcšc przez moc tego uœcisku pokazać mu, że nie został zupełnym sierotš i że ma jeszcze bliskš żywš duszę, gotowš podzielićsię z nim niedolš. Aż dopiero, gdy im smutek i boleœć znaczniełzami spłynęły, zapytał po długim milczeniu Maćko: - Zali wydarli ci jš znów, czyli też ci na ręku skonała? - Na ręku mi skonała pod samym Spychowem - odrzekł młodzian. I poczšł opowiadać, jak i co było, płaczemi wzdychaniami przerywajšc sobie opowiadanie, a Maćko słuchał uważnie, wzdychał także i w końcu znów jšł wypytywać: - A Jurand żywie jeszcze? - Juranda żywišcegom odjechał, ale niedługo mu na œwiecie i pewnie go już nie obaczę. -To może lepiej było nie odjeżdżać. - Jakoże mi było was tu ostawiać? - Parę niedziel wczeœniej alibo póŸniej, wszystko jedno! Ale Zbyszko popatrzył na niego bacznie i rzekł: - I tak musieliœcie tu chorzeć?! Jako Piotrowin wyglšdacie. - Bo choć słonko na ziemi przygrzewa, w podziemiu zawsze zimno i wilgoć tam jest okrutna z takowej przyczyny, że tu naokół zamku wody. Myœlałem, że do szczętu spleœnieję. Dychać też nie ma czym i od tego wszystkiego rana mi się odnowiła - ta,wiesz... co to mi w Bogdańcu dopiero po bobrowym sadle szczebrzuch wylazł. - Pamiętam - rzekł Zbyszko - boœmy po bobra z Jagienkš chodzili. A to was tu psubraty w podziemiu trzymali? Maćko poruszył głowš i odpowiedział: - Żeby ci tak szczerze rzec, to nieradzi onimnie widzieli i już było ze mnš Ÿle. Wielka tu jest zawziętoœć na Witolda i Żmujdzinów,ale jeszcze większa na tych spomiędzy nas,którzy im pomagajš. Próżnom gadał, dlaczegoœmy między Żmujdzinów poszli. Byliby mi głowę ucięli i jeœli tak nie uczynili, to jeno dlatego, że im wykupu byłożal, bo jako wiesz, pienišdz im nawet i od pomsty wdzięczniejszy, a po wtóre chcieli mieć w ręku dowód, że król Polaków poganom w pomoc posyła. Bo że Żmujdzini, niebożęta proszš się o krzest, byle nie z ich ršk, to wiemy, którzyœmy tam byli, ale Krzyżaki udajš, że nie wiedzš, i skarżš ich po wszystkich dworach, a z nimi razem i naszego króla. Tu porwała Maćka zadyszka, tak że musiałna chwilę umilknšć, i dopiero odsapnšwszy, mówił dalej: - I byłbym może skapiał w podziemiu. Wstawiał ci się za mnš po prawdzie Arnold von Baden, któremu też o okup chodziło. Aleon nie ma między nimi nijakiej powagi i nazywajš go niedŸwiedziem. Szczęœciem de Lorche dowiedział się o mnie od Arnolda i okrutnego zaraz narobił warchołu. Nie wiem, czy ci o tym powiadał, bo on rad kryje swoje dobre uczynki... Jego oni tu to za coœ majš, bo już jeden de Lorche wielkieniegdyœ w Zakonie piastował godnoœci, a ten jest znamienitego rodu i bogacz. Mówił im tedy, że sam jest naszym jeńcem i że gdyby mi tu gardło wzięli albo gdybym skapiał z głodu i wilgotnoœci, to ty jemu szyję utniesz. Groził ci kapitule, że rozpowie po zachodnich dworach, jak Krzyżacy z pasowanymi rycerzami postępujš. Aż zlękli się i wzięli mnie do lazaretu, gdzie i powietrze, i strawa lepsza. - Od Lorchego jednej grzywny nie wezmę, tak mi dopomóż Bóg! - Miło od nieprzyjaciela brać, ale przyjacielowi słuszna rzecz przepuœcić - rzekł Maćko - a skoro jako słyszę, ugoda z królem o wymianę jeńców stanęła, to i za mnie nie potrzebujesz płacić. - Ba! a nasze słowo rycerskie? - zapytał Zbyszko. - Ugoda ugodš, a Arnold bezecnoœćmógłby nam zadać. Usłyszawszy to, zatroskał się Maćko, pomyœlał nieco i rzekł: - Ale można by coœ odtargować? - Samiœmy się cenili. Zaliœmy to teraz mniej warci? Maćko zatroskał się jeszcze bardziej, ale w oczach odbił się podziw i jakby jeszcze większa miłoœć dla Zbyszka. - A czci potrafi strzec!... Taki ci się już urodził - mruknšł sam do siebie. I poczšł wzdychać. Zbyszko myœlał, że z żalu o te grzywny, które mieli von Badenowizapłacić, więc rzekł: - Wiecie! Pieniędzy i tak jest doœć, byle ona dola nie była taka ciężka. - Bóg ci jš odmieni! - rzekł ze wzruszeniemstary rycerz. -Mnie tam niedługo już na œwiecie. - Nie powiadajcie! Będziecie zdrowi, niech jeno was wiater przewieje. - Wiater? Wiater młode drzewo przygnie, astare złamie. - Owa! nie próchniejš w was jeszcze gnaty ido staroœci wam daleko. Nie smućcie się! - Żeby tobie było wesoło, to i ja bym się œmiał. Wszelako mam ci ja i innš do smutkuprzyczynę, a prawdę rzekłszy, nie tylko ja, ale i my wszyscy. - Co zaœ? - zapytał Zbyszko. - A pamiętasz, jakom cię w obozie u Skirwoiłły zgromił za to, żeœ moc krzyżackš sławił? W polu juœci twardy jestnasz naród, ale tak z bliska, to ja się tutejszym psubratom dopiero teraz przypatrzył!... Tu Maćko jakby w obawie, aby go kto nie dosłyszał, zniżył głos: - I teraz widzę, żeœ ty był praw, nie ja. Niech ręka boska broni, co to za moc, co to za potęga! Swędzš naszych rycerzy ręceichce im się jak najprędzej k'Niemcom, a nie wiedzš, że Krzyżaków wszystkie narodyi wszyscy królowie wspomagajš, że pieniędzy u nich więcej, że ćwiczenie lepsze, że zamki warowniejsze i sprzęt 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŔP!c"Áq’ c"Ân ^"Ăq)Ůc#€ÄJ80/#wojenny godniejszy. Niech ręka boska broni!... I u nas, i tu mówiš, że do wielkiej wojny przyjœć musi i przyjdzie, ale gdy przyjdzie, to niechże Bóg zmiłuje się nad naszym Królestwem i naszym narodem! Tu objšł dłońmi swš szpakowatš głowę, łokcie wsparł na kolanach i zamilkł. Zbyszko zaœ rzekł: - A widzicie. W pojedynkę niejeden z naszych od nich tęż-szy, ale co do wielkiej wojny, pomiarkowaliœcie sami. - Oj, pomiarkowałem! a da Bóg, i ci posłowie królewscy po-miarkujš także, a zwłaszcza rycerz z Maszkowic. - Widziałem, jako spochmumiał. Wielki z niego sprawca wojenny i powiadajš, że niktna œwiecie nie rozumie się tak na wojnie. - Jeœli prawda, to chyba jej nie będzie. - Jeœli Krzyżacy obaczš, że mocniejsi, to właœnie będzie. I powiem wam szczerze: bogdaj już przyszedł wóz alibo przewóz, gdyż dłużej nie lża nam tak żyć... I z kolei Zbyszko, jakby przygniecion niedolš własnš i powszechnš, opuœcił głowę, a Maćko rzekł: - Szkoda zacnego Królestwa, a boję się, by nas Bóg za zbytniš zuchwałoœć nie pokarał.Pamiętasz, jak to rycerstwo przed katedrš na Wawelu przede mszš, wtedy kiedy ci to mieli głowę ucišć i nie ucięli -samego Tymura Kuternogę wyzywało, któren czterdziestu królestw jest panem i któren góry z głów ludzkich uczynił... Nie doœć im Krzyżaków! wszystkich naraz chcieliby wyzwać - i w tym może być obraza boska. A Zbyszko na owo wspomnienie chwycił się za płowe włosy, bo go niespodzianie ogarnšł żal okrutny - i zakrzyknšł: - A któż mnie wówczas od kata zratował, jeœli nie ona! O Jezu! Danuœka moja!... O Jezu!... I poczšł drzeć włosy, a następnie gryŸć pięœci, którymi łkanie chciał potłumić, tak rozskowyczało się w nim serce z nagłego bólu. - Chłopie! miej Boga w sercu!... cichaj! - wołał Maćko. -Co wskórasz? Hamuj się! cichaj!... Ale Zbyszko długi czas nie mógł się uspokoić i upamiętał się dopiero, gdy Maćko, który był istotnie jeszcze chory, zesłabł tak bardzo, że zachwiał się na nogach i padł na ławę w zupełnym zmysłów zamroczeniu. Wówczas młodzian położył go na tapczanie, pokrzepił winem, które przysłał komtur zamkowy, i czuwał nad nim, póki stary rycerz nie zasnšł. Nazajutrz zbudzili się póŸno, rzeŸwiejsi i wypoczęci. No - rzekł Maćko - chyba jeszcze na mnie nie czas, i tak myœlę, że byle mnie wiater polny przewiał, to i na koniu dosiedzę. - Posłowie ostanš jeszcze kilka dni - odpowiedział Zbyszko -bo coraz to do nich ludzie przychodzš z proœbš o jeńców, którzy na Mazowszu albo w Wielkopolsce narozboju schwytani, ale my możem jechać, kiedy chcecie i kiedy poczujecie się w siłach. W tej chwili wszedł Hlawa. - Nie wiesz zaœ, co tam czyniš posłowie? -spytał go stary rycerz. - Zwiedzajš Wysoki Zamek i koœciół - odrzekł Czech. -Komtur zamkowy sam ich oprowadza, a potem pójdš do wielkiego refektarza na obiad, na który i wasze miłoœci ma mistrz zaprosić. - A ty coœ od rana czynił? - A ja przypatrywałem się niemieckiej najemnej piechocie, którš kapitanowie ćwiczyli, i przyrównywałem jš z naszš czeskš. - A ty czeskš pamiętasz? - Wyrostkiem mnie pojmał rycerz Zych ze Zgorzelic, ale pamiętam dobrze, bom od małego był do takich rzeczy ciekawy. - No i cóż? - A nic! Jużci tęga jest krzyżacka piechota ićwiczona godnie, ale to sš woły, a nasi Czesi wilcy. Gdyby tak przyszło co do czego, to przecie wasze miłoœcie wiedzš: woły wilków nie jadajš, a wilki okrutnie na wołowinę łakome. - Prawda jest - rzekł Maćko, który widocznie coœ o tym wiedział - kto się o waszych otrze, to jako od jeża odskoczy. - W bitwie konny rycerz za dziesięciu piechoty stanie - rzekł Zbyszko. - Ale Marienburga jeno piechota może dobyć- odpowiedział giermek. I na tym skończyła się rozmowa o piechocie, gdyż Maćko, idšc za biegiem swych myœli, rzekł: - Słysz, Hlawa, dziœ, jak podjem i poczuję się w mocy - to pojedziemy. - A dokšd? - spytał Czech. - Wiadomo, że na Mazowsze. Do Spychowa -rzekł Zbyszko. - I tam już ostaniem?... Na to spojrzał Maćko na Zbyszka pytajšcym wzrokiem, gdyż dotychczas nie było między nimi mowy o tym, co dalej uczyniš. Młodzian może miał gotowe postanowienie, ale nie chciał nim widocznie stryjca zasmucić, więc rzekł wymijajšco: - Wpierw musicie wy dobrzeć. - A potem co? - Potem? Wrócicie do Bogdańca. Wiem, jako Bogdaniec miłujecie. - A ty? - I ja go miłuję. - Nie mówię, żebyœ do Juranda nie jechał -rzekł powoli Maćko - bo jeœli zamrze, to pogrzeœć go przystojnie należy, ale ty bacz, co powiem, gdyż, jako młody, rozumem mi nie dorównasz. Nieszczęœliwa to jakowaœ ziemia ten Spychów. Co cię spotkało dobrego - to gdzie indziej, a tam nic, jeno strapienia ciężkie i frasunki. - Prawdę mówicie - rzekł Zbyszko - ale tamDanusina truchełka... - Cichaj! - zawołał Maćko w obawie, że Zbyszka chwyci taki sam niespodziany ból jak wczoraj. Ale na twarzy młodzianka odbiło się tylko rozrzewnienie i smutek. - Będzie czas uradzać - rzekł po chwili. - WPłocku i tak musicie odpoczšć. - Starunku waszej miłoœci tam nie zbraknie- wtršcił Hiawa. - Prawda! - rzekł Zbyszko - wiecie, że tam jest Jagienka? Jest dwórkš przy księżnie Ziemowitowej. Ba - ale przecie wiecie, boœciejš sami tam przywieŸli. Była i w Spychowie. Aż mi to dziwno, żeœcie mi nic oniej u Skirwoiłły nie wspomnieli. - Nie tylko była w Spychowie, ale bez niej Jurand alboby dotychczas macał koszturemdrogi, alboby zamarł gdzie przy drodze. Przywiozłem jš do Płocka wedle opatowegodziedzictwa, a nie wspomniałem ci o niej, bo choćbym był wspomniał, byłoby to samo. Na nic tyœ, niebożę, wówczas nie baczył. - Wielce ona was kocha - rzekł Zbyszko. - Chwalić Boga, że nijakie listy nie były potrzebne, ale ona od księżny dostała listy za wami i przez księżnę od posłów krzyżackich. - Niech Bóg za to dziewce błogosławi, bo lepszej na œwiecie nie ma! - rzekł Maćko. Dalszš rozmowę przerwało im wejœcie Zyndrama z Maszkowic i Powały z Taczewa, którzy zasłyszawszy o wczorajszym omdleniu Maćka, przyszli go dziœ odwiedzić. - Pochwalony Jezus Chrystus! - rzekł, przestšpiwszy próg, Zyndram. - Jakoże wam dziœ? - Bóg zapłać! Pomału! Zbyszko prawi, że byle mię wiater obwiał, to będzie całkiem dobrze. - Co nie ma być?... będzie! Wszystko będzie dobrze - wtršcił Powała. - Wywczasowałem się też na porzšdek! - odrzekł Maćko. -Nie tak jak wasze miłoœcie, którzy, jako słyszę, ranoœcie wstali. - Naprzód przychodzili do nas ludzie tutejsimianować jeńców - rzekł Zyndram - a potem oglšdaliœmy gospodarstwo krzyżackie: Przedzamcze i oba zamki. - Tęgie gospodarstwo i tęgie zamki! - mruknšł posępnie Maćko. - Pewnie, że tęgie. Na koœciele sš arabskie ozdobnoœci, o których powiadali Krzyżacy, że się takiego murowania od Saracenów w Sycylii nauczyli, a w zamkach komnaty ci osobliwe, na Słupcach w pojedynkę alibo gromadami stojšcych. Obaczycie sami wielkirefektarz. Utwierdzenie też wszędy okrutne, jakiego nigdzie nie masz. Takich murów i kula kamienna, chociażby największa, nie ugryzie. Wiera, iż miło patrzeć... Zyndram mówił to tak wesoło, że Maćko spojrzał na niego zdziwiony i zapytał: - A bogactwo ich, a porzšdki, a wojsko i goœci - widzieliœcie? - Wszystko nam pokazywali niby z goœcinoœci, a w rzeczy dlatego, aby serce w nas upadło. - No i cóż? - Ano, da Bóg, że jak przyjdzie wojna, wyżeniem ich het, za góry i morza - tam, skšd przyszli. A Maćko, przepomniawszy w tej chwili o chorobie, aż zerwał się na równe nogi ze zdziwienia. - Jak to, panie - rzekł. - Mówiš, że rozum macie bystry... Bo mnie aż zemdliło, gdym się ich potęgi napatrzył... Dla Boga! z czegoż to miarkujecie? Tu zwrócił się do bratanka: - Zbyszku, każ zaœ to wino, które nam przysłali, postawić. Siadajcie, wasze moœcie, i mówcie, bo lepszej driakwi żaden medyk na moje choróbsko nie wymyœli. Zbyszko, zaciekawion też bardzo, sam postawił dzbaniec z winem, a przy nim kubki, po czym siedli naokół stołu i pan z Maszkowic tak mówić poczšł: - Utwierdzenie to jest nic, bo co rękš ludzkš stawiane, to ręka ludzka zburzyć zdoła. Wiecie, co trzyma w kupie cegły? -wapno! - A wiecie, co ludzi? - miłoœć. - Rany boskie! miód wam, panie, z gęby płynie - zawołał Maćko. A Zyndram uradował się w sercu tš pochwałš i tak dalej rzecz prowadził: - Z tutejszych ludzi - ten ci ma u nas w pętach brata, ten syna, ten krewniaka, innyzięcia alibo kogo. Komturowie graniczni każšim na rozbój do nas chodzić - więc niejedenpolegnie i niejednego nasi ułapiš. Ale że tu już się zwiedzieli ludzie o ugodzie między królem a mistrzem -przychodzili tedy do nas od samego rana podawać nazwiska jeńców, które nasz pisarz spisywał. Był naprzód bednarz tutejszy, możny mieszczanin, Niemiec, majšcy dom w Malborgu, który w końcu rzekł: "Bym mógłwaszemu królowi i Królestwu w czym się przysłużyć, nie tylko bym majętnoœć, ale i głowę oddał". Odprawiłem go, myœlšc, że Judasz. Ale potem przychodzi ksišdz œwieckispod Oliwy, prosi o brata i tak powiada: "Prawda-li to, panie, że na naszych pruskich panów wojnš nastšpicie? bo wiedzcie, że tu już cały naród, gdy mówi: "PrzyjdŸ Królestwo Twoje", to o waszym królu myœli". Było potem o synów dwóch szlachty, co na lennych ziemiach wedle Sztumu siedzš; byli kupcy z Gdańska, byli rzemieœlnicy, był, który dzwony w Kwidzyniu leje, była różnych ludzi kupa - i wszyscy gadali to samo. Tu przerwał pan z Maszkowic, wstał, obaczył, czy za drzwiami nikt nie podsłuchuje, i wróciwszy, kończył przyciszonym nieco głosem: - Długom ja o wszystko wypytywał. Nienawidzš w całych Prusiech Krzyżaków i księża, i szlachta, i mieszczanie, i kmiecie. I nienawidzi ich nie tylko ten naród, któren naszš alibo pruskš mowš mówi, ale nawet i Niemcy. Kto musi służyć, służy - ale zaraza każdemu milsza niż Krzyżak. Ot, co jest... - Ba, ale co się to ma do krzyżackiej mocy - rzekł niespokojnie Maćko. A Zyndram pogładził dłoniš swoje potężne czoło, pomyœlał chwilę, jakby szukał porównania, a wreszcie uœmiechnšł się i zapytał: - Potykaliœcie się kiedy w szrankach? - Jużci i nieraz - odrzekł Maćko. - To jakże myœlicie? Nie zwali ci się z koniaprzy pierwszym starciu rycerz, choćby najmocniejszy, ale taki, któren ma poderżnięty popršg u siodła i strzemiona? - Jako żywo! - No, widzicie: Zakon to taki rycerz. - Prze Bóg! - zawołał Zbyszko. - Pewnie i wksišżce nic lepszego nie wyczytasz! A Maćko aż wzruszył się i rzekł nieco drżšcym głosem: - Bóg wam zapłać. Na waszš głowę, panie,chyba umyœlnie płatnerz musi hełm robić, bo gotowego na niš nigdzie nie masz. Rozdział XXXV Obiecywali sobie Maćko i Zbyszko wyjechać zaraz z Malborga, ale tego dnia, w którym tak bardzo pokrzepił ich dusze Zyndram z Maszkowic, nie wyjechali, gdyż był na Wysokim Zamku obiad, a potem wieczerza na czeœć posłów i goœci, na którš Zbyszko był zaproszon jako królewski rycerz, a dlaZbyszka i Maćko. Obiad odbywał się w mniejszym gronie, we wspaniałym wielkim refektarzu, który oœwiecało dziesięć okien,a którego palczaste sklepienie wspierało się, rzadko widzianym kunsztem budowniczym, tylko na jednym słupie. Próczkrólewskich rycerzy zasiadł do stołu z obcych tylko jeden graf szwabski i jeden burgundzki, który, lubo bogatych władców poddany, przyjechał w ich imieniu pożyczyćpieniędzy od Zakonu. Z miejscowych, obok mistrza, wzięło udział w obiedzie czterechdostojników zwanych filarami Zakonu, to jest wielki komtur, jałmużnik, szatny i podskarbi. Pišty filar, to jest marszałek, był w tym czasie na wyprawie przeciw Witoldowi. Jakkolwiek Zakon œlubował ubóstwo, jedzono na złocie i srebrze, a popijano małmazjš, albowiem mistrz chciał olœnić oczy posłów polskich. Lecz pomimo mnóstwa potraw i obfitego poczęstunku przykrzyła się nieco goœciom ta uczta z powodu trudnoœci rozmowy i powagi, jakš wszyscy musieli zachowywać. Natomiast wieczerza w olbrzymim refektarzu zakonnym (Convents Remter) wiele była weselsza, albowiem zgromadził się na niš cały konwent i wszyscy ci goœcie, którzy nie zdšżyli jeszcze pocišgnšć przeciw Witoldowi z wojskiem marszałka. Wesołoœcitej nie zmšcił żaden spór ni żadna kłótnia. Wprawdzie rycerze zagraniczni, przewidujšc, że przyjdzie im się kiedyœ spotkać z Polakami, patrzali na nich niechętnym okiem, ale Krzyżacy z góry zapowiedzieli im, że muszš się zachować spokojnie, i prosili ich o to bardzo usilnie, bojšc się w osobach posłów obrazić króla icałe Królestwo. Ale nawet i w tym wypadkuokazała się nieżyczliwoœć Zakonu, przestrzegali bowiem goœci przed zapalczywoœciš Polaków: "że gdy ma w głowie, za każde ostrzejsze słowo wraz brodę ci wyszarpie albo cię nożem pchnie". Więc goœcie zadziwieni byli potem dobrodusznoœciš i Powały z Taczewa, i Zyndrama z Maszkowic, a bystrzejsi pomiarkowali, że nie obyczaje polskie sš grube, lecz języki krzyżackie złoœliwe i jadowite. Niektórzy, przywykli do wykwintnych zabaw na polerownych dworach zachodnich,nieszczególne nawet wynieœli pojęcie o obyczajach samychże Krzyżaków, gdyż byłana tej uczcie wrzaskliwa nad miarę kapela, grubiańskie pieœni szpylmanów, grube żartytrefnisiów, plšsy niedŸwiedzie i plšsy bosych dziewek. A gdy dziwiono się obecnoœci niewiast na Wysokim Zamku, wydało się, że zakaz łamano już od dawna,i że sam wielki Winrych Kniprode tańcował tu swego czasu z pięknš Mariš von Alfleben.Bracia tłumaczyli, że na Zamku niewiasty nie mogš tylko mieszkać, ale mogš przychodzić do refektarza na uczty i że zeszłego roku księżna Witoldowa, która mieszkała w urzšdzonej po królewsku starej Puszkami na Przedzamczu, przychodziła jednak tu codziennie grywać w złote arcaby, które jej każdego wieczora darowywano. Grano i tego wieczora nie tylko w arcaby i w szachy, lecz i w koœci; więcej tego nawet było niż rozmowy, którš głuszyły pieœni i owa zbyt wrzaskliwa kapela. Jednakże wœród powszechnego gwaru zdarzały się chwile ciszy i raz, korzystajšc z takiej chwili, Zyndram z Maszkowic, niby to nie wiedzšc o niczym, zapytał wielkiego mistrza, czyli poddani wewszystkich ziemiach bardzo miłujš Zakon. Na co Konrad von Jungingen rzekł: - Kto miłuje Krzyż, ten i Zakon powinien miłować. OdpowiedŸ ta podobała się i zakonnikom, i goœciom, więc poczęli go za niš chwalić, ów zaœ, ucieszywszy się, tak mówił dalej: - Kto nam przyjaciel, temu pod nami dobrze, a kto nieprzyjaciel, na tego mamy dwa sposoby, - Jakież to? - pytał polski rycerz. - Wasza czeœć może nie wiesz, że ja tu z moich komnat schodzę do tego refektarza małymi schodami w murze, a przy tych schodach jest pewna sklepiona izba, do której gdybym waszš czeœć zaprowadził, poznałbyœ pierwszy sposób. - Jako żywo! - zawołali bracia. A pan z Maszkowic domyœlił się, że mistrz mówi o owej "wieży" pełnej złota, którš się chlubili Krzyżacy, więc zastanowił się nieco i odpowiedział: - Niegdyœ - hej! okrutnie już temu dawno, pokazał pewien cesarz niemiecki naszemu posłowi, który zwał się Skarbek, takš komorę i rzekł: "Mam ja twojego pana czym pobić!" A Skarbek dorzucił ci mu pierœcień kosztowny i powiada: "IdŸ złoto do złota, my Polacy barziej w żelezie się kochamy..." I wiecie, wasze czeœcie, co potem było? -potem było Hundsfeld... - Co to takiego Hundsfeld? - zapytało kilkunastu naraz rycerzy. - To - odpowiedział spokojnie Zyndram - takie pole, na którym nikt nie mógł nadšżyćgrzeœć Niemców i grzebli ich w końcu psi. Więc stropili się bardzo i rycerze, i bracia zakonni, usłyszawszy takš odpowiedŸ, i niewiedzieli, co majš mówić, a Zyndram z Maszkowic rzekł jakby na zakończenie: - Złotem przeciw żelazu nie wskórasz. - Ba! - zawołał mistrz - wżdy to nasz drugisposób - żelazo. Widziałeœ wasza czeœć na Przedzamczu płatnerskie majsternie. Kujš tam młoty noc i dzień, i takich pancerzy, równie jak mieczów, na œwiecie nie masz. Lecz na to znów Powała z Taczewa wycišgnšł rękę ku œrodkowi stołu, wzišł długi na łokieć i szeroki więcej niż na pół piędzi tasak służšcy do ršbania mięsa, zwinšł go lekko w tršbkę jak pergamin, podniósł w górę, tak aby wszyscy mogli go widzieć, a potem podał mistrzowi. - Jeœli takie i w mieczach żelazo - rzekł - to niewiela nimi dokażecie. I uœmiechnšł się, rad z siebie, a duchowni it 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żĹPŸ3#Ćďó c$€ÇâĚ#$ČŽç _%€É•'î c&€Ęƒ5Ö B&œwieccy aż popod-nosili się ze swych miejsci hurmem zbiegli się do wielkiego mistrza, po czym jeden drugiemu podawał zwinięty w tršbkę tasak, ale milczeli wszyscy, majšc na widok takiej mocy struchlałe w piersiach serca. - Na głowę œwiętego Liboriusza! - zawołał w końcu mistrz -żelazne, panie, macie ręce. A grafburgundzki dodał: - I z lepszego niż to żelaza. Tak ci zwinšł ten tasak, jakby był z wosku. - Nawet się nie spłonił i żyły mu nie nabrały! - zawołał jeden z braci. - Bo - odpowiedział Powała - prosty jest nasz naród, nie znajęcy takich dostatków i wygód, jakie tu widzę, ale czerstwy. A tu zbliżyli się ku niemu rycerze włoscy i francuscy i poczęli odzywać się do niego swym dżwiękliwym językiem, o którym stary Maćko mówił, że jest taki, jakby kto cynowe misy potrzšsał. Podziwiali tedy jegosiłę, on zaœ tršcał się z nimi kielichem i odpowiadał: - Często u nas przy biesiadach takie rzeczyczyniš, a zdarzy się, że mniejszy tasak to ci i poniektóra dziewka zwinie. Ale Niemcom, którzy lubili się chełpić między obcymi wzrostem i mocš, wstyd było - i brała ich złoœć, więc stary Helfenstein jšł wołać przez cały stół: - Hańba to dla nas! Bracie Arnoldzie von Baden, pokaż, że i nasze koœci nie ze œwieckoœcielnych uczynione! Dajcie mu tasak! Służba przyniosła wnet tasak i położyła goprzed Arnoldem, ale on, czy to że zmieszałgo widok tylu œwiadków, czy że siłę w palcach miał istotnie mniejszš od Powały, zgišł wprawdzie tasak przez połowę, ale nie zdołał go skręcić. Więc niejeden z goœci zagranicznych, któremu nieraz poprzednio szeptali Krzyżacy, jako w zimie nastšpi wojna z królem Jagiełłš, zamyœlił się mocno i przypomniał sobie w tej chwili, że zima w tym kraju okrutnie bywa ciężka i że lepiej by może wrócić póki czas pod łagodniejsze niebo, do rodzinnego zamku. A było w tym to dziwnego, że podobne myœli poczęły im przychodzić do głowy w lipcu, czasu pięknej pogody i upałów. Rozdział XXXVI W Płocku Zbyszko i Maćko nie zastali nikogoz dworu, albowiem oboje księstwo razem z oœmiorgiem dzieci pojechali w odwiedziny doCzerska, dokšd ich zaprosiła księżna Anna Danuta. O Jagience dowiedzieli się od biskupa, że miała zostać w Spychowie przyJurandzie aż do jego œmierci. Wiadomoœci tebyły im na rękę, bo i sami chcieli jechać doSpychowa. Maćko wysławiał przy tym bardzo poczciwoœć Jagienki, że wolała udaćsię do umierajšcego człowieka, który nie był nawet jej krewny, niż na zabawy czerskie, na których plšsów i wszelakiej ochoty nie mogło zabraknšć. - Może też uczyniła to i dlatego, aby się z nami nie zminšć - mówił stary rycerz. - Nie widziałem jej już dawno i rad jš obaczę, gdyż wiem, że i ona dla mnie życzliwa. Musiała mi dziewka wyrosnšć - i pewno jeszcze gładsza, niż była. A Zbyszko rzekł: - Odmieniła się okrutnie. Gładka była zawsze, ale pamiętałem jš prostš dziewkš,a teraz to jej... choćby na pokoje królewskie. - Tak że ci się odmieniła? Ba! ale to i stary ród tych Jastrzębców ze Zgorzelic, którzy się "Na gody!" czasu wojen wołajš. Nastała chwila milczenia, po czym znów ozwał się stary rycerz: - Pewnie tak będzie, jakom ci mówił, że jejsię zechce do Zgorzelic. - Mnie i to dziwno było, że z nich wyjeżdżała. - Bo chorego opata chciała doglšdać, którennależytego starunku nie miał. Bała się przytym Cztana i Wilka, a ja sam jej rzekłem, że przezpieczniej będzie braciom bez niej niżeli przy niej. - Wiera, że nijak im było sieroty najeżdżać.A Maćko zamyœlił się. - Ale czy się tam na mnie nie pomœcili za to,żem jš wywiózł, i czy z Bogdańca choć jedno drewno zostało, Bóg raczy wiedzieć! Nie wiem też, czy wróciwszy, podołam im się obronić. Chłopy młode i krzepkie, a ja stary. - Ej! to, to już chyba mówcie temu, kto wasnie zna -odpowiedział Zbyszko. Jakoż Maćko nie mówił tego zupełnie szczerze, chodziło mu bowiem o co innego,ale na razie machnšł tylko rękš: - Żebym był nie chorzał w Malborgu, no, tojeszcze! - rzekł. - Ale o tym w Spychowie pogadamy. I nazajutrz po noclegu w Płocku ruszyli do Spychowa. Dni były jasne, droga sucha, łatwa, a przy tym bezpieczna, gdyż z powodu ostatnich układów wstrzymali Krzyżacy rozboje na granicy. Zresztš dwaj rycerze należeli do takich podróżnych, którym i dla zbója lepiej się z dala pokłonićniż z bliska ich zaczepić, więc podróż szła wartko i pištego dnia po wyjeŸdzie z Płockastanęli rankiem bez trudu w Spychowie. Jagienka, która była przywišzana do Maćkajak do najlepszego w œwiecie przyjaciela, witała go niemal tak, jakby witała ojca, a on, choć nie byle co mogło go poruszyć, rozrzewnił się jednak tš życzliwoœciš kochanej dziewczyny - i gdy w chwilę póŸniej Zbyszko, wypytawszy się o Juranda, poszedł do niego i do swojej "truchełki" - odetchnšł stary rycerz głęboko i rzekł: - Ano, kogo Bóg chciał wzišć, to wzišł, a kogo chciał ostawić, to ostawił, ale tak myœlę, że przecie skończone już te nasze mitręgi i te nasze wędrowania po różnych mierzejach i wertepach. Po chwili zaœ dodał: - Hej! gdzie to nas Pan Jezus przez te ostatnie lata nie nosił! - Ale was ręka boska piastowała - odrzekłaJagienka. - Prawda, że piastowała, wszelako szczerze rzekłszy, czas już do dom. - Trzeba nam tu zostać, póki Jurand żywie - rzekła dziewczyna. - Ajakoże z nim? - Patrzy do góry i œmieje się; widać już rajoglšda, a w nim Danuœkę. - Pilnujesz go? - Pilnuję, ale ksišdz Kaleb powiada, że i anieli go pilnujš. Wczoraj gospodyni tutejszadwóch widziała. - Powiadajš - rzekł na to Maćko - że szlachcicowi najprzy-stojniej w polu umierać, ale tak jak Jurand kona, to i na łożu dobrze. - Nie je nic, nie pije, jeno się cięgiem œmieje - rzekła Jagienka. - PójdŸmy do niego. Zbyszko też tam musi być. Ale Zbyszko krótko zabawił przy Jurandzie, który nikogo nie poznawał - i poszedł następnie do Danusinej trumny, do podziemia. Tam zabawił dopóty, dopóki stary Tolima nie przyszedł szukać go na posiłek. Wychodzšc, zauważył przy blasku pochodni, że na trumnie pełno było wianuszków z chabru i z nagietków, a naokół wymieciona czysto polepa przytrzšœnięta była tatarakiem, kaczeńcemi kwiatem lipowym, który roznosił woń miodowš. Więc wezbrało w młodzianku na ten widok serce i zapytał: - Któż to tak zdobi tę truchełkę? - Panna ze Zgorzelic - odpowiedział Tolima. Młody rycerz nie rzekł na to nic, ale w chwilę póŸniej, ujrzawszy Jagienkę, pochylił się nagle do jej kolan i objšwszy je, zawołał: - Bógże ci zapłać za twojš poczciwoœć i za one kwiecie dla Danuœki. I to rzekłszy, rozpłakał się rzewnie, a ona objęła mu rękoma głowę jak siostra, która pragnie kwilšcego brata utulić, i rzekła: - Oj, mój Zbyszku, rada by ja cię bardziej pocieszyć! Po czym łzy obfite puœciły się i jej z oczu. Rozdział XXXVII Jurand umarł w kilka dni póŸniej. Przez cały tydzień odprawiał ksišdz Kaleb nabożeństwo nad jego ciałem, które nie psuło się wcale - w czym wszyscy cud Boży widzieli - i przez cały tydzień roiło się od goœci w Spychowie. Potem przyszedł czas ciszy, jaki zwykle bywa po pogrzebach. Zbyszko chadzał do podziemia, a czasem też z kuszš do boru, z której zresztš nie strzelał do zwierza, jeno chodził w zapamiętaniu, aż wreszcie pewnego wieczora przyszedł do izby, w której dziewczyny siedziały z Maćkiem i Hlawš - i niespodzianie rzekł: - Posłuchajcie, co powiem! Nie płuży smutek nikomu, a przez to lepiej wam do Bogdańca i do Zgorzelic wracać niżeli tu w smutku siedzieć. Nastało milczenie, wszyscy bowiem odgadli, że to będzie wielkiej wagi rozmowa- i dopiero po chwili ozwał się Macko: - Lepiej nam, ale i tobie lepiej. Lecz Zbyszko potrzšsnšł swymi jasnymi włosami. - Nie! - rzekł - wrócę, da Bóg, i ja do Bogdańca, ale teraz w innš mi trzeba drogę. - Hej! - zawołał Macko. - Mówiłem, że koniec, a tu nie koniec! Bójże ty się Boga, Zbyszku! - Przecie wiecie, iżem œlubował. - To to jest przyczyna? Nie masz Danuœki, nie masz i œlubowania. Œmierć cię od przysięgi zwolniła. - Moja by mnie zwolniła, ale nie jej. Na rycerskš czeœć ja Bogu przysięgał! Jakoże chcecie? Na rycerskš czeœć! Każde słowo o rycerskiej czci wywierało na Maćku jakby czarodziejski wpływ. W życiu, prócz przykazań boskich i koœcielnych, niewielu się innymi kierował, ale natomiast tymi kilkoma kierował się niezachwianie. - Ja ci nie mówię, żebyœ przysięgi nie dotrzymał - rzekł. - Jeno co? - Jeno to, żeœ młody i że na wszystko masz czas. JedŸ teraz z nami; wypoczniesz- z żalu i boleœci się otrzšœniesz - a potem ruszysz, dokšd zechcesz. - To już wam tak szczerze jak na spowiedzipowiem - odrzekł Zbyszko. - Jeżdżę, widzicie, gdzie trzeba, gadam z wami, jem ipiję jak każdy człowiek, a sprawiedliwie mówię, że we wnštrzu i w duszy rady sobienijakiej dać nie mogę. Nic, jedno smutek wemnie, nic, jedno boleœć, nic jedno te gorzkie œluzy -same mi z oczu płynš! - To ci właœnie między obcymi będzie najgorzej. - Nie? - mówił Zbyszko. - Bóg widzi, że do reszty bym ska-piał w Bogdańcu. Kiedy wam mówię, że nie mogę, to nie mogę! Wojny mi trza, bo w polu łacniej przepomnieć. Czuję, że jak œlubu dokonam, jak onej zbawionej duszy będę mógł rzec: wszyst-kom ci spełnił, com przyobiecał -dopiero mnie popuœci. A pierwej - nie! Nie utrzymalibyœcie mnie i na powrozie w Bogdańcu... Po tych słowach stało się w izbie cicho, tak że słychać było muchy latajšce pod pułapem. - Ma-li skapieć w Bogdańcu, to niech lepiej jedzie - ozwała się wreszcie Jagienka. Maćko założył obie ręce na kark, jak miał zwyczaj czynić w chwilach wielkiego frasunku, po czym westchnšł ciężko i rzekł: - Ej, mocny Boże!... Jagienka zaœ mówiła dalej: - Zbyszku, ale ty przysięgnij, że jeżeli cię Bóg zachowa, to nie ostaniesz tutaj, jeno powrócisz do nas. - Co bym nie miał wrócić! Jużci nie ominę Spychowa, ale tu nie ostanę. - Bo - cišgnęła dalej cichszym nieco głosemdziewczyna -jeœli ci o tę truchełkę chodzi, to my ci jš zawiezieni do Krzeœni... - Jaguœ! - zawołał z wybuchem Zbyszko. I w pierwszej chwili uniesienia i wdzięcznoœci padł jej do nóg. Rozdział XXXVIII Stary rycerz pragnšł koniecznie towarzyszyć Zbyszkowi do wojsk księcia Witoldowych, ale ów nie dał sobie nawet o tym mówić. Uparł się jechać sam, bez pocztu, bez wozów, z trzema tylko konnymipachołkami, z których jeden miał wieŸć spyżę, drugi zbroję i ubiory, trzeci niedŸwiedzie skóry do spania. Próżno Jagienka i Maćko błagali go, by wzišł z sobš chociaż Hla-wę, jako giermka wypróbowanej siły i wiernoœci. Uparł się i nie chciał, mówišc, że trzeba mu o tej boleœci, która go toczy, zapomnieć, a obecnoœć giermka przypominałaby mu właœnie wszystko, co było i przeszło. Ale jeszcze przed jego wyjazdem toczyły się ważne narady nad tym, co uczynić ze Spychowem. Maćko radził tę majętnoœć sprzedać. Mówił, iż to jest ziemia nieszczęsna, która nikomu nie przyniosła nic prócz klęsk i niedoli. W Spychowie dużo było wszelakiego bogactwa, poczšwszy od pieniędzy aż do zbroi, koni, szat, kożuchów, drogich skór, kosztownych sprzętów i stad, więc Maćkowi chodziło w duszy o to, aby owym bogactwem wspomóc Bogdaniec, który milszy był mu od wszystkich innych ziem. Radzili tedy nad tym długo, ale Zbyszko żadnš miarš nie chciał się zgodzić na sprzedaż. - Jakoże mi - mówił - Jurandowe koœci przedawać? Tak ci to mu się mam wypłacićza one dobrodziejstwa, którymi mię obsypał? - Obiecaliœmy ci wzišć Danusinš truchłeczkę- odrzekł Maćko - możemy i Juranda ciało zabrać. - Ba, on tu z ojcami, a bez ojców będzie musię cniło w Krzeœni. WeŸmiecie Danuœkę, to on tu ostanie z dala od dziecka, weŸmiecie ijego, to tu ojce sami ostanš. - Bo ty nie baczysz, że Jurand w raju wszystkich co dzień oglšda, a ojciec Kaleb powiada, że on w raju - odpowiedział staryrycerz. Ale ksišdz Kaleb, który był po stronie Zbyszka, rzekł: - Dusza w raju, ale ciało na ziemi aż do dnia sšdu. Maćko zaœ zastanowił się nieco iidšc dalej za własnš myœlš, dodał: - Jużci, takiego chyba Jurand nie widzi, któren nie został zbawion, na to wszelako nie ma rady. - Co tu wyroków boskich dochodzić! - odrzekł Zbyszko. - Ale i tego nie daj Bóg, aby tu obcy człek nad tymi œwiętymi prochami mieszkał. Lepiej tu wszystkich ostawię, a Spychowa nie przedam, choćby mi za niego księstwo dawali. Po tych słowach wiedział już Maćko, że niema rady, bo znał uporczywoœć bratanka i wielbił jš w głębi duszy na równi ze wszystkim, co tylko w młodzianku było. Więc po chwili rzekł: - Prawda jest, że pod włos mi chłop mówi,ale w tym, co mówi, to praw. I zafrasował się, bo jednakże nie wiedział, co czynić. Ale Jagienka, która milczała dotychczas, wystšpiła z nowš radš: - Żeby tak znaleŸć poczciwego człeka, co by tu rzšdził alibo dzierżawš Spychów wzišł, toby była wyborna rzecz. Najsłuszniej by wydzierżawić, bo nijakich nie mielibyœcie kłopotów, jeno gotowy grosz. Może by Tolima?... Stary on jest i więcej się na wojnie niż na gospodarstwie rozumie, ale jeœli nie on, to może ojciec Kaleb?... - Miła panno! - odpowiedział na to ksišdz Kaleb - obu nam z Tolimš ziemia się patrzy, ale ta, która nas pokryje, nie ta, po której chodzim. I to rzekłszy, zwrócił się do Tolimy: - Prawda, stary? Więc Tolima ogarnšł dłoniš spiczaste ucho izapytał: - O co chodzi? - a gdy mu powtórzono głoœniej, rzekł: - Œwięta to prawda. Nie do gospodarstwa ja! Topór głębiej orze od pługa... Pana i dziecko to bym rad jeszcze pomœcił... I wycišgnšł chude, lecz żylaste dłonie z zakrzywionymi na kształt szponów drapieżnego ptaka palcami, po czym, zwracajšc swš siwš, podobnš do wilczej głowę w stronę Maćka i Zbyszka, dodał: - Na Niemców, wasze moœcie, mnie weŸcie - to moja służba! I miał słusznoœć. Przysporzył on niemało bogactwa Jurandowi, ale tylko drogš wojny i łupów - nie gospodarstwem. Więc Jagienka, która przez czas tej rozmowy namyœlała się, co ma powiedzieć, rzekła znów: - Tu by się patrzył człek młody, a nie bojšcy, bo zaœ œciana krzyżacka obok; taki,powiadam, co by się przed Niemcami nie tylko nie chował, ale jeszcze ich szukał, więc tak myœlę, że nie przymierzajšc Hlawa- w sam raz by się do tego nadawał... - Obaczcie, jak to uradza! - rzekł Maćko, któremu, pomimo całej miłoœci do Jagienki,nie chciało się w głowie pomieœcić, by w takiej sprawie zabierała głos niewiasta, a do tego dziewka przetowłosa. Ale Czech podniósł się z ławy, na której siedział, i rzekł: - Bóg na mnie patrzy, że rad bym z panem Zbyszkiem na wojnę iœć, boœmy już razem trocha Niemców wyłuskali - i jeszcze by się zdarzyło... Ale jeœli mam zostawać, tobym tu został... Tolima mi przyjaciel i on mnie zna... Œciana krzyżacka obok, to t co? To właœnie! A obaczym, komu się somsiedztwo wpierw uprzykrzy! Miałbym się ja ich bać, to niech oni się mnie bojš. Nie daj też. Panie Jezu, abym ja waszym moœciom krzywdę w gospodarstwie czynił ik'sobie wszystko garnšł. W tym panienka zamnš poœwiadczy, bo wie, iżebym wolał sczeznšć sto razy niŸli jej nierzetelne oczypokazać... Na gospodarstwie tyle się znam, ilem się go w Zgorzelicach napatrzył, ale tak miarkuję, że więcej tu trzeba toporem imieczem niż pługiem gospodarzyć. I to wszystko wielce mi jest po myœli, jeno, że przecie, tak... niby tu zostać... - To i co? - zapytał Zbyszko. ~ Czego się ocišgasz? A Hlawa zmieszał się wielce i takdalej, zajškajšc się, mówił: - Niby, że jak panienka odjedzie, to z niš i wszyscy odjadš. Wojować - dobrze i gospodarzyć też, ale tak samemu... bez nijakiej pomocy... Okrutnie by mi się tu cniło bez panienki i bez... tego, jako właœnie chciałem rzec... i jako że panienka nie sama jeŸdziła po œwiecie... to jakby mi tu nikt nie pomógł... to nie wiem! - O czym ten chłop gada? - spytał Maćko. - Rozum macie bystry, a niceœcie nie pomiarkowali - odrzekła Jagienka. - Bo co? A ona zamiast odpowiedzi zwróciła się do giermka: - A jakby tak Anula Sieciechówna z tobš ostała - wytrzymałbyœ? Na to Czech grzmotnšł się do jej nóg, aż kurz powstał z polepy. - I w piekle bym z niš wytrzymał! - zawołał, obejmujšc jej stopy. Zbyszko, usłyszawszy ten okrzyk, patrzał ze zdumieniem na giermka, gdyż poprzednio się, rad z siebie, a duchowni it 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żËP„&ĚÔc'€Íó1'ÎÍc(€ĎĐ'Žc(Đ~6á<(o niczym nie wiedział i niczego się nie domyœlał, a Maćko dziwił się także temu wduszy, ile to niewiasta znaczy we wszystkich ludzkich sprawach i jak przez niš każda rzecz może się udać albo też zgoła chybić. - Bóg łaskaw - mruknšł - że już ja do nich nie ciekaw. Jednakże Jagienka, zwróciwszy się znów do Hlawy, rzekła: - To teraz trzeba nam jeno wiedzieć, czy i Anula z tobš wytrzyma. I zawołała Sieciechównę, a ta weszła, wiedzšc lub domyœlajšc się widocznie, o co chodzi, gdyż weszła z zasłonionymi ramieniem oczyma i z głowa spuszczonš tak, że widać było tylko rozbiór jej jasnych włosów, które rozjaœniał jeszcze bardziej padajšcy na nie promień słońca. Naprzód zatrzymała się przy odrzwiach, potem, skoczywszy ku Jagience, padła przed niš na kolana i ukryła twarz w fałdach jej spódnicy. A Czech klęknšł koło niej i rzekł do Jagienki: - Pobłogosławcie nas, panienko. Rozdział XXXIX Nazajutrz nadeszła chwila odjazdu Zbyszka. On sam siedział wysoko na rosłymkoniu bojowym, a swoi otaczali go dokoła. Jagienka, stojšc wedle strzemienia, wznosiła ku młodziankowi w milczeniu swe smutne niebieskie oczy, jakby chcšc przed rozstaniem napatrzyć się na niego dowoli. Maćko razem z księdzem Kalebem przy drugim strzemieniu, a tuż obok giermek z Sieciechównš. On zwracał głowę to w jednš, to w drugš stronę, zamieniajšc z nimi takie krótkie słowa, jakie zwykle wypowiada się przed długš podróżš: "Ostańcie zdrowi!" - "Niech cię Bóg prowadzi!" - "Czas już!" - "Hej, czas! czas!" Poprzednio już był pożegnał się ze wszystkimi i z Jagienkš, którš pod nogi podjšł, dziękujšc jej za życzliwoœć. A teraz, gdy spoglšdał na niš z wysokiego rycerskiego siodła, miał ochotę powiedziećjej jeszcze jakie dobre słowo, gdyż jej wzniesione oczy i twarz mówiły mu tak wyraŸnie: "Wróć!" - że serce wzbierało murzetelnš wdzięcznoœciš. I jak gdyby odpowiadajšc na tę jej niemš wymowę, rzekł: - Jaguœ, ku tobie jako ku siestrze rodzonej... Wiesz!... Nic więcej nie rzekę! - Wiem. Bóg ci zapłać. - I o stryjcu pamiętaj. - I ty pamiętaj. - Jużci, wrócę, jeœli nie zginę. - Nie giń. Raz już, w Płocku, gdy wspomniał o wyprawie, powiedziała mu tak samo: "Nie giń", ale teraz słowa te wyszły z jeszcze większej głębi jej duszy i może dla ukryciałez pochyliła się przy tym tak, że czoło jej dotknęło na chwilę kolana Zbyszka. A tymczasem pachołkowie konni przy bramie trzymajšcy juczne konie, gotowi jużdo drogi, poczęli œpiewać: Nie zginie pierœcień, złocisty pierœcień Niezginie. Kruk go odniesie, z pola odniesie Dziewczynie. - W drogę! - zawołał Zbyszko. - W drogę. - Boże cię prowadŸ! Matko Najœwiętsza! Zatętniły kopyta na drewnianym zwodzonymmoœcie, jeden z koni zarżał przecišgle, inne poczęły parskać i orszak ruszył. Ale Jagienka, Maćko, ksišdz, Tolima oraz Czech ze swš niewiastš i ci słudzy, którzy zostawali w Spychowie, wyszli na most i patrzyli na odjeżdżajšcych. Ksišdz Kaleb żegnał ich krzyżem czas długi, aż gdy wreszcie znikli za wysokimi krzami olszyny,rzekł: - Pod tym znakiem nie dosięgnie ich zła przygoda. A Maćko dodał: - Pewnie, ale i to też dobrze, że konie czyniły parskanie okrutne. * Lecz i oni nie zostali już długo w Spychowie. Po dwóch tygodniach załatwił stary rycerz sprawy z Czechem, który osiadł dzierżawš na majętnoœci, sam zaœ na czele długiego szeregu wozów otoczonych zbrojnš czeladziš ruszył z Jagienkš w stronę Bogdańca. Niezupełnie radzi patrzyli na owe wozy ksišdz Kaleb i stary Tolima, bo, prawdę rzekłszy, Maćko złupił trochę Spy-chów - ale ponieważ Zbyszko całkiem zdał na niego rzšdy -nikt nie œmiał mu się sprzeciwić. Zresztš byłby zabrał jeszcze więcej, gdyby go nie była hamowała Jagienka, z którš sprzeczał się wprawdzie, wydziwiajšc na "babskie rozumy" - ale której słuchał jednak prawiewe wszystkim. Trumny Danusinej nie wieŸli jednak, gdyż skoro Spychów nie został sprzedany, Zbyszko wolał, aby została z ojcami. WieŸli natomiast moc pieniędzy i różnych bogactw, w znacznej częœci złupionych swego czasu na Niemcach w rozlicznych bitwach, które stoczył z nimi Jurand. ToteżMaćko, spoglšdajšc teraz na ładowne, pokryte rogożami wozy, radował się w duszy na myœl, jak wspomoże i urzšdzi Bogdaniec. Zatruwała mu jednak tę radoœć obawa, że Zbyszko może polec, ale znajšc sprawnoœć rycerskš młodzianka, nie traciłjednak nadziei, że wróci szczęœliwie, i z rozkoszš o tej chwili rozmyœlał. - Może to Bóg tak chciał - mówił sobie - żeby wpierw dostał Zbyszko Spychów. a potem Moczydoły i wszystko, co po opacie zostało? Niech jeno wróci szczęœliwie, to mu kasztel godny w Bogdańcu wystawię; a wtedy obaczym!... Tu przypomniało mu się, że Cztan z Rogowai Wilk z Brzozowej pewnie niezbyt mile go przyjmš i że może trzeba się będzie z nimi potykać, ale o to nie dbał, równie jak starykoń bojowy nie dba, gdy mu do bitwy iœć przyjdzie. Zdrowie mu wróciło, czuł siłę wkoœciach i wiedział, że tym zabijakom, groŸnym wprawdzie, ale nie majšcym nijakiego ćwiczenia rycerskiego, łatwo da rady. Wprawdzie co innego mówił przed niedawnym czasem Zbyszkowi - mówił to jednak tylko dlatego, by go do powrotu skłonić. "Hej! szczuka ja, a oni kiełbie - myœlał - niech mi lepiej od głowy nie zachodzš!" Natomiast zaniepokoiło go co innego: Zbyszko Bóg wie kiedy oto wróci, a przy tym Jagienkę uważa całkiem tylko za siostrę. Nuż dziewka patrzy na niego też jak na brata i nuż nie zechce czekać na jego niepewny powrót? Więc zwrócił się do niej i rzekł: - Słuchaj, Jagna, nie mówię ja o Cztanie i Wilku, bo to grube chłopiska i nie dla ciebie.Tyœ teraz dworka!... Ale wedle tego, że to roki ci sš!... Już nieboszczyk Zych powiadał, że czujesz Bożš wolę, a to temu kilka lat... Boja tam wiem! Mówiš, że jak dziewce za ciasno we wianuszku, to ci sama gotowa szukać takiego, co by jej go zgłowy zdjšł... Ma się rozumieć, że ni Cztan, ni Wilk... Ale jakoże miarkujesz? - O co wy się pytacie? - Nie wydasz-li ty się za kogo bšdŸ? - Ja?... Ja mniszkš ostanę. - Nie powiadaj byle czego! A jak Zbyszko wróci? Ale ona potrzšsnęła głowš: - Mniszkš ostanę. - No, a jakby cię pokochał? Jakby cię prosił okrutnie? Na to dziewczyna odwróciła zarumienionš twarz do pola, ale wiatr, który właœnie od pola wiał, przyniósł Maćkowi cichš odpowiedŸ: - To nie ostanę. Rozdział XL Zabawili czas jakiœ w Płocku, aby się z dziedzictwem i z testamentem opatowym uładzić, a potem, zaopatrzeni w należyte dokumenta, ruszyli dalej, niewiele wypoczywajšc w drodze, która była łatwa i bezpieczna, gdyż upał osuszył błota, pozwężał rzeki, a goœcińce szły krajem spokojnym, zamieszkałym przez lud swojacki i goœcinny. Z Sieradza pchnšł jednak ostrożny Maćko pachołka do Zgorzelic, ażeby o przybyciu swoim i Jagienkowym oznajmić, skutkiem czego Jaœko, brat Jagienki, wyskoczył ku nim na pół drogi i na czele dwudziestu zbrojnych parobków odprowadził ich do domu. Było przy tym spotkaniu niemało radoœci, powitań i okrzyków. Jaœko podobny był zawsze do Jagienki jak dwie krople wody, ale już jš przerósł. Chłopak był na schwał: dziarski, wesoły jak nieboszczyk Zych, po którym ochotę do cišgłego œpiewania odziedziczył, a żywy jak skra. Poczuł się też już w latach, w sile i za dojrzałego męża się uważał, bo rzšdził swymi pachołkami jak prawy wódz, a oni wmig każdy jego rozkaz spełniali, bojšc się widocznie jego powagi i władzy. Dziwili się więc temu Maćko i Jagienka, a ondziwił się także z wielkš uciechš urodzie i dwomoœci siostry, której od dawna nie widział. Mówił przy tym, że już się ku niejwybierał i że maluczko, a byliby go w domunie zastali, gdyż i tak trzeba mu œwiat obaczyć, o ludzi się otrzeć, ćwiczenia rycerskiego nabrać i sposobnoœć tu i owdzie znaleŸć do potykania się z wędrownymi rycerzami. - Œwiat i obyczaje ludzkie poznać - rzekł mu na to Maćko -dobra jest to rzecz, gdyż uczy to, jak się w każdej przygodzie znaleŸć, co powiedzieć, i wzmaga przyrodzony rozum. Ale co do potykania się,lepiej, że ja ci powiem, iżeœ na to jeszcze za młody, niż żeby ci to miał jaki obcy rycerz powiedzieć, któren by cię przy tym wyœmiać nie omieszkał. - Toby po tym œmiechu zapłakał - odrzekł na to Jaœko - a jeœli nie on, to jego żona i dzieci. I spojrzał z okrutnš zuchwałoœciš przed siebie, jakby chciał rzec wszystkim wędrownym rycerzom na œwiecie: "Gotujciesię na œmierć!" Lecz stary rycerz z Bogdańca zapytał: - A Cztan i Wilk ostawili tu was w spokoju? Bo to oni radzi na Jagienkę patrzyli. - Ba! Wilk zabit na Œlšsku. Chciał tam jednego kasztelu niemieckiego dobyć i dobył, ale że go kłodš z murów przywalili, więc po dwóch dniach ostatniš parę puœcił. - To go szkoda. Chadzał i jego ojciec na Niemców do Œlšska, którzy tam nasz naród cisnš - i łupy z nich brał... Najgorsze to dobywanie zamków, bo przy nim ni zbroja, ni ćwiczenie rycerskie nie pomoże. Da Bóg, że tam ksišżę Witold nie będzie zamków dobywał, jeno w polu Krzyżaków gnębił... ACztan? Co z nim słychać? Jaœko poczšł się œmiać: - Cztan się ożenił! Wzišł córkę kmiecia z Wysokiego Brzegu, sławnš z urody. Hej! nietylko gładka dziewka, ale i zaradna, bo Cztanowi niejeden woli z drogi ustšpić, a ona go po włochatym pysku bije i za nozdrza ci go wodzi jako niedŸwiedzia na łańcuchu. Rozweselił się, usłyszawszy to, stary rycerz. - Widzisz jš! wszystkie baby jednakie! Jagienka, i ty taka będziesz! Chwała Bogu, że nie było z tymi dwoma zabijakami kłopotu, bo szczerze mówišc, aże mi to dziwno, że na Bogdańcu złoœci nie wywarli.- Cztan chciał, ale Wilk, który był mšdrzejszy, nie dał mu. Przyjechał do nas do Zgorzelic pytać, co się z Jagienkš stało?Rzekłem, iż pojechała po opatowe dziedzictwo. A on powiada: "Czemu zaœ mi Maćko o tym nie mówili?" Więc ja znów na to: "A cóż to, Jagienka twoja, żeby ci się mieli opowiadać?!" On też, pomyœlawszy chwilę: "Prawda, mówi, że nie moja". I jako to rozum miał bystry, zaraz widać pomiarkował, że was i nas sobie zjedna, jeœli Bogdańca będzie przed Cztanem bronił.Potykali się też na Ławicy wedle Piasków i poszczerbili się wzajem, a potem pili na umór, jak to im się zawdy przytrafiało. - Panie œwieć nad Wilkowš duszš - rzekł Maćko. I odetchnšł głęboko, rad, że w Bogdańcu nie znajdzie innych szkód nad te, których długa jego nieobecnoœć mogła być przyczynš. Jakoż i nie znalazł; owszem, pomnożył się nawet dobytek w stadach, a z niewielkiego stadka œwierzop były już Ÿrebaki dwulatki, niektóre - po bojowych fryzyjskich ogierach nad zwykłš miarę rosłe i silne. Szkoda znalazła się tylko w tym, że kilku brańców uciekło, ale niewielu, bo mogli uciekać wyłšcznie do Œlšska, a tam niemieccy lub zniemczeni rabusie-rycerze gorzej obchodzili się z jeńcami niż szlachtapolska. Stare, ogromne domisko pochyliło się jednakże znacznie do upadku. Popękały polepy, skrzywiły się œciany i pułapy, a modrzewiowe belki zrębione przed dwustu albo i więcej laty poczęły próchnieć. We wszystkich izbach, które zamieszkiwał ongiliczny ród Gradów Bogdanieckich, zaciekało w czasie obfitych dżdżów letnich. Dach zdziurawiał i pokrył się całymi kępami zielonych i rudych mchów. Cała budowa przysiadła i wyglšdała jak grzyb rozłożysty, ale zmurszały. - Żeby był starunek. toby jeszcze trwało, bo od niedawna zaczęło się psować - mówiłMaćko do starego karbowego Kondra-ta, który pod nieobecnoœć panów zawiadował majętnoœciš. A po chwili: - Ja bym i tak do œmierci domieszkał, ale Zbyszkowi kasztel się patrzy. - O dla Boga! Kasztel? - He! Albo co? Była to ulubiona myœl starego postawić Zbyszkowi i przyszłym jego dzieciakom kasztel. Wiedział, że szlachcica, który nie w zwykłym dworcu, ale za rowem i częstokołem siedzi, a przy tym czatownię ma, z której straż spoglšda na okolicę, zaraz i sšsiedzi "za coœ uważajš" -i o urzšd mu łatwiej. Dla siebie niewiele już żšdał Maćko, ale dla Zbyszka i jego synów nie chciał na małym poprzestać, tym bardziej teraz, gdy majętnoœć wzrosła tak znacznie. "Niechby jeszcze Jagienkę wzišł - myœlał -a z niš Moczydoły i opatowe dziedzictwo: nikt by w okolicy nie był z nami na równi -co daj Boże!" Ale to wszystko zależało od tego, czy Zbyszko wróci - a to była rzecz niepewna izależna od łaski boskiej. Mówił sobie tedy Maćko, że trzeba mu być teraz z Panem Bogiem jak najlepiej i nie tylko w niczym musię nie narazić, ale czym można, to go zjednać. W tej chęci nie żałował dla koœcioła w Krzeœni ni wosku, ni odsepów, ni zwierzyny, a pewnego wieczora, przyjechawszy do Zgorzelic, tak rzekł do Jagienki: - Do Krakowa ci jutro jadę, do grobu œwiętej naszej królowej Jadwigi. A ona aż zerwała się z ławy ze strachu. - Zaliœcie dostali jakš złš nowinę? - Nijakiej nowiny nie było, bo i nie mogło jeszcze być. Ale ty pamiętasz, jako wtedy, gdym chorzał od tego zadziora w boku -co toœcie, wiesz, po bobry ze Zbyszkiem chodzili - œlubowałem, że jeœli Bóg mi wrócizdrowie, to do tego grobu pójdę. Bardzo mi wonczas wszyscy tę chęć chwalili. I pewnie! Ma tam Pan Bóg doœć œwiętej czeladzi, ale przecie byle œwięty nie znaczyitam tyle, co nasza Pani, której urazić nie chcę i wskroœ tej przyczyny, że mi i o Zbyszka chodzi. - Prawda! jako żywo! - rzekła Jagienka. - Ale żeœcie dopiero z takiej okrutnej wędrówki wrócili... - To i co! Wolę już wszystko naraz odbyć, apotem siedzieć spokojnie doma aż do Zbyszkowego powrotu. Niech jeno królowa nasza wstawi się za nim do Pana Jezusa, tomu przy dobrej zbroi i dziesięciu Niemców nie poradzi... Będę potem z lepszš nadziejš kasztel budował. - Ale też koœci macie niepożyte! - Pewnie, żem jeszcze jary. Powiem ci też ico innego. Niech Jaœko, któren się w drogę rwie, jedzie ze mnš. Jam człek doœwiadczony i pohamować go potrafię. A gdyby przygoda się jaka trafiła - bo to chłopaka ręce swędzš - to wiesz przecie, że i potykać mi się nie nowina, zarówno pieszo, jak konno - na miecze alibo na topory... - Wiem! Nikt go lepiej od was nie ustrzeże. - Ale tak myœlę, że nie przygodzi się potykać, bo póki królowa żyła, to pełno bywało w Krakowie obcych rycerzy, którzyjej urodę chcieli oglšdać - ale teraz wolš doMalborga cišgnšć, bo tam beczki z małmazjš pękatsze. - Ba! przecie jest nowa królowa. A Maćko skrzywił się i machnšł rękš: - Widziałem! - i nic więcej nie rzekę - rozumiesz. Po chwili zaœ dodał: - Za trzy albo cztery niedziele będziemy z powrotem. Jakoż tak się stało. Kazał tylko stary rycerz poprzysišc Jaœkowi na rycerskš czeœć i na głowę œwiętego Jerzego, że się w żadnš dalszš drogę nie będzie napierał - i wyjechali. W Krakowie stanęli bez przygody, bo kraj był spokojny, a od wszelkich napadów ze strony zniemczonych ksišżštek granicznych i zbójów-rycerzy niemieckich ubezpieczał go strach przed potęgš Królestwa i męstwem mieszkańców. Po odprawieniu œlubów dostali się przez Powałę z Taczewa i kniazika Jamonta na dwór królewski. Myœlał Maćko, że i na dworze, i po urzędach będš go skwapliwie wypytywali o Krzyżaków, jako człeka, który ich przeznał dobrze i który im się z bliska przypatrywał. Ale po rozmowie z kanclerzem i z miecznikiem krakowskim przekonał się ze zdziwieniem, że wiedzš oni o Krzyżakach nie tylko nie mniej, ale więcej od niego. Wiedziano wszystko aż do najdrobniejszych szczegółów, co się działoi w samym Malborgu, i w innych, choćby najodleglejszych zamkach. Wiedziano, jakie sš komendy, jaka gdzie liczba żołnierza, jaka iloœć dział, ile czasu potrzeba na zebranie wojsk, jakie sš zamiary Krzyżaków na wypadek wojny. Wiedziano nawet o każdym komturze, czy jest człowiek porywczy i zapalczywy, czy rozważny, a zapisywano wszystko tak troskliwie, jakby wojna miała jutro wybuchnšć. Stary rycerz uradował się tym w sercu wielce, zrozumiał bowiem, że do owej wojny gotujš się daleko rozważniej, rozumniej i potężniej w Krakowie niż w Malborgu. "Pan Jezus dał nam takie albo i większe męstwo - mówił sobie Maćko - a widać większy rozum i większš zapobiegliwoœć". I tak wówczas było. Dowiedział się też niebawem, skšd pochodzš owe wiadomoœci: oto dostarczali ich sami mieszkańcy Prus, ludzie wszystkich stanów, zarówno Polacy jak i rad z siebie, a duchowni it 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żŃP0(Ҁ=c)€Ó˝ťc)Ôx"Ł*)Ő(Đc*€Öë6Œ8*Niemcy. Zakon potrafił takš wzbudzić przeciw sobie nienawiœć, że wszyscy w Prusiech wyglšdali jak zbawienia przyjœcia wojsk Jagiełłowych. Maćkowi przypomniało się wówczas, co swego czasu mówił w Malborgu Zyndram z Maszkowic - i jšł powtarzać sobie w duchu:- Ten ci ma głowę! czysty ceber! I rozpamiętywał każde jego słowo, a raz zapożyczył nawet od niego mšdroœci, bo gdy trafiło się, że młody Jaœko poczšł wypytywać o Krzyżaków, rzekł: - Mocni oni, juchy, sš, ale jakoże myœlisz? zali nie wyleci z siodła rycerz najmocniejszy, jeœli ma poderżnięty popršg i strzemiona? - Wyleci, jako to prawda, że tu stoję! - odrzekł młodzianek. - Ha! widzisz! - zawołał grzmišcym głosemMaćko. - Do te-gom cię chciał przywieœć! - Bo co? - Bo Zakon to taki rycerz! A po chwili dodał:- Z lada gęby tego nie usłyszysz - nie bój się! I - gdy młody rycerzyk nie mógł jeszcze wymiarkować dobrze, o co chodzi, poczšł mu rzecz wyjaœniać, zapomniał jednak dodać, że porównanie to nie sam wymyœlił, ale że wyszło ono co do słowa zpotężnej głowy Zyndrama z Maszkowic. Rozdział XLI W Krakowie niedługo zabawili a byliby zabawili jeszcze krócej, gdyby nie proœby Jaœka, który chciał się ludziom i miastu napatrzyć, albowiem wszystko wydawało mu się snem cudownym. Jednakże staremu rycerzowi œpieszyło się okrutnie do domowych pieleszy i do żniw, więc niewiele pomogły i proœby, tak że na Wniebowzięcie Najœwiętszej Panny byli już z powrotem -jeden w Bogdańcu, drugi w Zgorzelicach przy siostrze. l od tej pory zaczęło im się życie wlec doœć jednostajnie, zapełnione pracš gospodarczš i zwykłymi wiejskimi zabiegami. Żniwa w położonych nizinnie Zgorzelicach, a zwłaszcza w Jagienkowych Moczydołach, wypadły wyœmienicie, ale w Bogdańcu z powodu suchego roku plon okazał się chudy i nie trzeba było dużo trudu, by go zebrać. W ogóle skšpo tam mieli ziemi uprawnej, bo majętnoœć była pod borem, a wskutek długiej niebytnoœci panów te nawet lechy, które już był karczunkiem przysposobił pod orkę opat, zapuszczono z braku ršk na nowo. Stary rycerz, jakkolwiek czuły na każdš stratę, nie brał tego zbytnio do serca, wiedział bowiem, iż przy pienišdzach łatwo będzie wprowadzić we wszystkim ład i porzšdek -byle tylko było dla kogo trudzić się i pracować. Ale właœnie ta wštpliwoœć zatruwała mu pracę i dni. Ršk wprawdzie nie opuszczał, wstawał do dnia, jeŸdził dostad, doglšdał robót polnych i leœnych, wybrał nawet miejsce na kasztel i przysposabiał budulec, ale gdy po dniu znojnym słońce roztapiało się w złotych i czerwonych blaskach zórz, nieraz chwytałago tęsknota okrutna, a obok niej i niepokój,jakiego przedtem nigdy nie doznawał. "Ja tu zabiegam, ja się tu mozolę - mówił sobie- a tam chłopisko mój leży może gdzie w polu włóczniš przebodzion i wilcy mu zębami pozgonne dzwoniš". Na tę myœl œciskało mu się serce i wielkš miłoœciš, i wielkim bólem. Nasłuchiwał też wówczas pilnie, czy tętentu nie usłyszy, który zwiastował codzienne przybycie Jagienki, udajšc bowiem przy niej, że ma dobrš otuchę, nabierał jej sam i krzepił się niecow strapionej duszy. Ona zaœ przyjeżdżała codziennie, zwykle pod wieczór, z kuszš przy siodle i z oszczepem, od wypadku w drodze powrotnej. Nie była to rzecz wcale możliwa, aby mogła kiedy niespodzianie zastać Zbyszka już w domu, gdyż Maćko nieœmiał się go przed jakimœ rokiem albo i półtora spodziewać - ale widocznie i ta nadzieja taiła się w dziewczynie, gdyż przybywała nie tak jak niegdyœ za dawnychczasów, w zaœcišgniętej tasiemkš koszuli-nie, w kożuszku wełnš do góry i z liœćmi w powichrzonych włosach, ale z pięknie splecionym warkoczem i z piersiš opiętš w barwne sieradzkie sukno. Maćko wychodził ku niej - i pierwsze jej pytanie było zawsze, jakby kto zapisał: "A co?" -a pierwsza jego odpowiedŸ: "A nic!" - potem wprowadzał jš do izby i gwarzyli przy ogniu o Zbyszku, o Litwie, o Krzyżakach i o wojnie - cišgle w kółko, cišgle o tym samym - a nigdy żadnemu z nich nie tylko nie naprzykrzyły się te rozmowy, ale nigdynie mieli ich dosyć. I tak było przez całe miesišce. Bywało, żei on jeŸdził do Zgorzelic, ale częœciej ona do Bogdańca. Czasem jednak, gdy w okolicy zdarzały się jakieœ niepokoje albo w porze rui niedŸwiedzich, gdy stare samce, idšc rozwœcieczone za samicš, skłonne bywały do zaczepki, Maćko odprowadzał dziewczynę do dom. Zbrojny dobrze, nie obawiał się stary żadnych dzikich zwierzšt,był bowiem niebezpieczniejszy dla nich niż one dla niego. JeŸdzili tedy wówczas strzemię w strzemię - i często bór odzywał im się z głębin groŸnie, lecz oni, zapominajšc o wszystkim, co im się mogło przygodzić, rozmawiali tylko o Zbyszku: gdzie jest? co robi? zali już nabił albo czy prędko nabije tylu Krzyżaków, ilu nieboszczce Danusi i jej nieboszczce matce œlubował - i czyli rychło powróci? Jegienkazadawała przy tym Maćkowi pytania, które już ze sto razy zadawała poprzednio, a on odpowiadał na nie z takš uwagš i rozmysłem, jakby je pierwszy raz słyszał.- To mówicie - pytała - że bitwa w polu nie tak dla rycerza straszna jak zamków dobywanie? - A obacz, co się Wilkowi przygodziło? Przed kłodš, którš z wałów stoczš, żadna zbroja nie uchroni, a w polu, byle rycerz ćwiczenie należyte miał, może się i dziesięciu nie dać. - A Zbyszko? Zali zacnš ma zbroję? - Ma ich kilka zacnych, a najlepszš tę zdobycznš po Fryzie, bo w Mediolanie kuta. Jeszcze przed rokiem była coœkolwiek na Zbyszka za luŸna, ale ninie w sam raz. - To już przeciw takiej żadna broń nie poradzi, prawda? - Co ręka ludzka zrobiła, przeciw temu ręka ludzka poradzi. Na mediolańskš zbroję- mediolański miecz albo też strzały Angielczyków. - Strzały Angielczyków? - pytała z niepokojem Jagienka. - A tom ci nie mówił? Nie masz nad nich w œwiecie łuczników... chyba Mazurowie puszczańscy, ale i ci tak godnego sprzętu nie majš. Angielska kusza przeszyje na sto kroków najlepszš zbroję. Widziałem pod Wilnem. I żaden z nich nie chybi, a znajdziesię poniektóry, co i jastrzębia w lot ustrzeli. - O pogańscy synowie! Jakożeœcie sobie z nimi radzili? - Nie było innej rady, jeno zaraz w nich! Dobrze psiajuchy i berdyszami obracajš, alez bliska to już nasz sobie poradzi. - Piastowała was przecie ręka boska, to i teraz Zbyszka ustrzeże. - Często ja też tak mówię: "Panie Boże, skoroœ nas stworzył i w Bogdańcu osadził,to teraz pilnuj, abyœmy zaœ nie sczezli!" Ha!boska to już sprawa. Po prawdzie, niemała to rzecz na cały œwiat dawać baczenie i o niczym nie przepomnieć, ale po pierwsze, człek się tam, czym może, przypomina, Koœciołowi œwiętemu nie skšpišc, a po wtóre, co boska głowa, to nie ludzka. Tak to oni nieraz z sobš gwarzyli, dodajšc sobie wzajem otuchy i nadziei. Tymczasem jednak płynęły dni, tygodnie i miesišce. W jesieni zdarzyła się Maćkowi sprawa ze starym Wilkiem z Brzozowej. Był z dawna spór graniczny między Wilkami a opatem o leœne nowocie, które opat, trzymajšc zastawem Bogdaniec, wykarczował i zagarnšł. W swoim czasie pozywał on nawet obu naraz Wilków w pole, na kopie albo na długie miecze, ci wszelako nie chcieli stawać z duchownym, w sšdzie zaœ nie mogli nic wskórać. Teraz stary Wilk upomniał się o owe grunta, Maćko zaœ, który na nic w œwiecie nie był tak chciwy jak na ziemię, idšc zrazu za popędem swej natury, a zarazem podniecon myœlš, że jęczmiona udajš się doskonale na nowinach,ani chciał słyszeć o ich ustšpieniu. Byliby też niechybnie poszli do grodu, gdyby nie to, że wypadkiem zjechali się u proboszcza w Krzeœni. Tam gdy nagle stary Wilk rzekł w końcu srogiej kłótni: "Zanim ludzie rozsšdzš, na Boga się zdaję, który na waszym rodzie za mojš krzywdę się pomœci" -zmiękł nagle zawzięty Maćko, pobladł, na chwilę umilkł, a potem tak ozwał się do kłótliwego sšsiada: - Słuchajcie, nie ja poczšłem sprawę, jenoopat. Bóg wie, czyja sprawa słuszna, ale macie-li złorzeczyć Zbyszkowi, to bierzcie nowiny, a Zbyszkowi niech tak Bóg da zdrowie i szczęœcie, jako je wam z serca odstępuję. I wycišgnšł ku niemu dłoń, a ów, znajšc go z dawnych czasów, zdumiał się niezmiernie, ani bowiem domyœlał się, jaka w tym twardym pozornie sercu tkwiła miłoœć dla bratanka i jaki panował niepokójo jego losy. Przez długi też czas nie mógł isłowa przemówić, aż dopiero gdy ucieszonytakim obrotem sprawy proboszcz krzeœnieński przeżegnał ich znakiem krzyża - odrzekł: - A kiedy tak, to co innego! Nie o zysk mi chodziło, bom stary i majętnoœci nie mam komu ostawić - jeno o słusznoœć. Kto ze mnš po dobroci - temu jeszcze i swego ustšpię. A waszemu bratankowi niech tam Bóg błogosławi - abyœcie na staroœć nie płakali po nim, jako ja po moim jedynym chłopie... I rzucili się sobie wzajem w ramiona, a potem długi czas spierali się o to, kto weŸmie nowiny. Maćko dał się wszelako w końcu przekonać - ile że Wilk sam był na œwiecie - i majętnoœci nie miał istotnie komu zostawić. Po czym zaprosił starego do Bogdańca, gdzie uczcił go obficie jadłem i napojem - albowiem i sam miał w duszy radoœć wielkš. Cieszyła go i nadzieja, że jęczmień na nowinach tęgo zejdzie, i zarazem myœl, że odwrócił od Zbyszka niełaskę Bożš. "Byle wrócił, to mu ta ziemi i dobytku nie zbraknie!" - myœlał. Jagienka nie mniej była z tej zgody zadowolona. - Jużci teraz - mówiła, wysłuchawszy, jaksię wszystko odbyło -jeœli Pan Jezus miłosierny zechce okazać, że mu zgoda od swarów milsza, to musi wam Zbyszka szczęœliwie powrócić. Na to twarz Maćka pojaœniała, jakby padł na niš promień słońca. - Tak i ja myœlę! - rzekł. - Pan Bóg wszechmocny, bo wszechmocny, ale i na moce niebieskie sš sposoby, trzeba jeno rozum mieć... - Wam chytroœci nigdy nie brakło - odpowiedziała dziewczyna, podnoszšc w górę oczy. I po chwili, jakby się nad czym namyœliwszy, ozwała się znowu: - Ale też wy tego waszego Zbyszka miłujecie! miłujecie! hej! - Kto by jego nie miłował! - odparł stary rycerz. - A ty? Niby to go nienawidzisz? Jagienka nie odpowiedziała nic wprost, tylko jak siedziała na ławie w podle Maćka,tak przysunęła się do niego jeszcze bliżej iodwróciwszy głowę, poczęła go tršcać z lekka łokciem: - Dajcie spokój! com wam winna! Rozdział XLII Jednakże wojna o ŻmujdŸ między Krzyżakami a Witoldem zbyt zajmowała ludzi w Królestwie, aby nie mieli dopytywać się o jej przebieg. Niektórzy pewni byli, że Jagiełło przyjdzie w pomoc stryjecznemu bratu i że walnej wyprawy przeciw Zakonowi rychło patrzeć. Rycerstwo rwałosię do niej, a po wszystkich siedzibach szlacheckich powtarzano sobie, że i znaczna liczba panów krakowskich zasiadajšcych w królewskiej radzie przechyla się na stronę wojny, mniemajšc, że raz trzeba skończyć z tym nieprzyjacielem, który nigdy nie chciał poprzestać na swoim, a o zagrabieniu cudzego myœlał nawet wówczas, gdy ogarniała go bojaŸń przed potęgš sšsiedzkš. Lecz Maćko, który był człowiekiem rozumnym, a jako bywalec widział i przeznał wiele, nie wierzył w bliskš wojnę i tak nieraz o tym mówił do młodego Jaœka ze Zgorzelic i do innych sšsiadów, których w Krzeœni spotykał: - Póki mistrz Konrad żywie, nie będzie z tego nic, bo on mšdrzejszy od innych i wie,że nie byłaby to zwyczajna wojna, ale jakoby rzec: "twoja albo moja œmierć!" I do tego on, znajšc moc królewskš, nie dopuœci. - Ba! a jeœli król pierwszy wojnę wypowie? - pytali sšsiedzi. Lecz Maćko kręcił głowš; - Widzicie... z bliska ja się wszystkiemu przypatrował i niejednom potrafił wymiarkować. Żeby to był król z naszego dawnego rodu królów od wiek wieków krzeœcijańskich, toby może i pierwszy na Niemców uderzył. Ale nasz Władysław Jagiełło (nie chcę ja mu czci umknšć, bo zacny to pan, którego niech Bóg w zdrowiu zachowa), nimeœmy go królem sobie obrali, był wielkim księciem litewskim i poganinem;krzeœcijaństwo dopiero co przyjšł, a Niemce szczekajš po œwiecie, że dusza jeszcze w nim pogańska. Przeto okrutnie mu nie przystoi pierwszemu wojnę wypowiadać i krzeœcijańskš krew rozlewać.Dla której przyczyny i Witoldowi w pomoc nie rusza, chociaż go ręce swędzš, bo i to wiem, że nienawidzi on jak tršdu Krzyżaków. Takimi mowami jednał sobie Maćko sławę bystrego człowieka, któren każdš rzecz potrafi jako na stole położyć. W Krzeœni też otaczano go co niedziela po mszy kołem, a potem weszło w zwyczaj, że ten lub ów sšsiad, zasłyszawszy jakš nowinę, zajeżdżał do Bogdańca, aby mu stary rycerz wytłumaczył to, czego zwykła szlachecka głowa nie mogła wyrozumieć. On zaœ przyjmował wszystkich goœcinnie i rozmawiał z każdym ochotnie, a gdy wreszcie goœć, nagawędziwszy się, odjeżdżał, nie zapominał nigdy pożegnać gotakimi słowy: - Dziwujecie się mojemu dowcipowi, ale gdyZbyszko, da Bóg, wróci, to się dopiero będziecie dziwowali! Jemu choćby w radzie królewskiej zasiadać, taka jucha łebska i przemyœlna. I wmawiajšc to goœciom, wmówił na końcusobie, a zarazem i Jagience. Zbyszko wydawał się im obojgu z dala jak królewiczw bajce. Gdy nadeszła wiosna, zaledwie jużmogli usiedzieć w domu. Wróciły jaskółki, wróciły bociany; chruœciele poczęły grać po łškach, przepiórki odzywać się w zielonej runi zbóż; przyleciały przedtem jeszcze klucze żurawi i cyranek - Zbyszko jeden nie wracał. Ale gdy ptactwo cišgnęło z południa, natomiast z północy wicher skrzydlaty przynosił wieœci o wojnie. Mówiono o bitwach i licznych potyczkach, wktórych obrotny Witold to zwyciężał, to bywał pobity; mówiono o wielkich klęskach,które poczyniła między Niemcami zima i choroby. Aż wreszcie rozgrzmiała po całym kraju radosna wieœć, że dzielny Kiejstutowicz wzišł Nowe Kowno, czyli Gotteswerder, zburzył je, kamienia na kamieniu i belki na belce nie zostawił. Maćko, gdy doszła go ta wiadomoœć, siadł na koń i w te pędy poleciał do Zgorzelic. - Ha! - mówił - znane mi to strony, boœmy tam ze Zbyszkiem i ze Skirwoiłłš tęgo Krzyżaków potłukli. Tam wzięt był przez nas i ten poćciwy de Lorche. Oto Bóg dał, że się Niemiaszkom noga powinęła, bo to kasztel był do zdobycia trudny. Jagienka jednak słyszała już była przed przybyciem Maćka o zburzeniu Nowego Kowna, a nawet słyszała i coœ więcej, a mianowicie, że Witold rozpoczšł układy o pokój. Ta ostatnia nowina więcej jš nawet obeszła od poprzedniej, albowiem gdyby pokój stanšł, Zbyszko, jeœli został żyw -musiałby powrócić do domu. Więc zaczęła wypytywać starego rycerza, czy to jest rzecz podobna do wiary, a ów, zastanowiwszy się, tak jej odrzekł; - Z Witoldem wszystko jest do wiary podobne, gdyż to człek całkiem od innych różny i pewnie ze wszystkich panów krzeœcijańskich najchytrzejszy. Gdy mu trzeba ku Rusi swe panowanie rozszerzyć, to pokój z Niemcami czyni, a jak tam dokaże tego, co przed się zamierzył, znów Niemców za łeb! Nie mogš sobie oni dać rady ani z nim, ani z tš nieszczęsnš Żmujdziš. Raz on jš im odbiera, drugi raz oddaje - i nie tylko oddaje, ale sam im jš pomaga pognębić. Sš tacy między nami, ba i na Litwie, którzy mu to za złe majš, że on ze krwiš tego nieszczęsnego plemienia tak igra... I ja bym, szczerze mówišc, za hańbę mu to miał, żeby to nie był Witold... Bo wżdy tak sobie czasem myœlę: a nuże on ode mnie mšdrzejszy i wie, co robi? Jakoż słyszałem od samego Skirwoiłły, że on z tej krainy wrzód wiecznie ciekšcy w krzyżackim ciele uczynił, aby zaœ nigdy do zdrowia nie przyszło... Matki na Żmujdzi zawdy będš rodziły, a krwi nie szkoda, byle nie szła na marne. - Mnie tam jeno o to chodzi, czy Zbyszko wróci. - Jak Bóg pozwoli, ale bogdajeœ to, dziewczyno, w szczęœliwš godzinę powiedziała! Jednakże upłynęło jeszcze kilka miesięcy. Doszły wieœci, że pokój istotnie stanšł; zboża stały się płowe, ciężarne kłosami, poletki zasiane grykš dobrze już zrudziały,a o Zbyszku nie było i słychu. Na koniec po pierwszych sprzętach nie mógł już wytrzymać Maćko i zapowiedział,że wyruszy do Spychowa, wieœci tam, jako w bliższych stronach Litwy, zasięgnšć i zarazem gospodarstwo Czecha obejrzeć. Jagienka naparła się z nim jechać, ale on jej nie chciał brać, więc poczęły się między nimi o to spory, które trwały przezcały tydzień. Aż gdy pewnego wieczoru sprzeczali się tak z sobš w Zgorzelicach, it 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż×Pœc*Řěü _*ŮčNc+€Ú6+Ďc+Ű:z#+Ü>Ř,€wpadł jak wicher na dworski podwórzec chłopak z Bogdańca boso, oklep, bez kapelusza na płowej czuprynie i zakrzyknšłim przed przyłapem, na którym właœnie siedzieli: - Młody pan wrócił! Zbyszko wrócił istotnie, ale jakiœ dziwny: nie tylko wychudły, spalony wichrem polnym, wynędzniały, lecz zarazem obojętny i małomówny. Czech, który przyjechał wraz z żonš z nim razem - gadał za niego i za siebie. Mówił tedy, że wyprawa widocznie się jednak udała młodemu rycerzowi, gdyż w Spychowie złożył na trumnach Danusi i jej matki cały pęk rycerskich pawich i strusich pióropuszów. Wrócił też ze zdobycznymi końmi i zbrojami, z których dwie były nadzwyczaj cenne, choć okrutnie razami miecza i topom pocięte. Maćko płonšł z ciekawoœci, aby się o wszystkim dokładnie z ust bratanka wywiedzieć, ale ów machał tylko rękš i odpowiadał półsłówkami - a trzeciego dnia zachorzał i musiał się położyć. Pokazało się, że miał zbity lewy bok i złamane dwa żebra, które Ÿle złożone "przeszkadzały" mu w chodzeniu i oddychaniu. Odezwały się także i te dolegliwoœci, na które swego czasu cierpiałpo wypadku z turem - a do zupełnego poderwania jego sił przyczyniła się i drogaze Spychowa. Nie było to wszystko samo wsobie groŸne, bo chłop był młody i niepożyty jak dšb - ale na razie ogarnęło go jakieœ niezmierne znużenie, jak gdyby wszystkie trudy, które poniósł, teraz dopiero zaczynały mu chodzić po koœciach. Z poczštku myœlał Maćko, że po dwóch albotrzech dniach odpoczynku w łożu wszystko minie, a tymczasem stało się przeciwnie. Nie pomogły żadne smarowania ni okadzania ziółmi, które owczarz miejscowyzalecił, ni odwary przysyłane przez Jagienkę i księdza z Krzeœni: Zbyszko corazbył słabszy, coraz bardziej znużon i - coraz smutniejszy. - Co ci jest? może byœ czego chciał? - wypytywał go stary rycerz. - Niczego nie chcę - i wszystko mi za jedno- odpowiadał Zbyszko. I w ten sposób upływał dzień za dniem. Jagienka, wpadłszy na myœl, że to może jest coœ więcej niżeli zwyczajna krzypota -iże młodzian ma chyba jakšœ tajemnicę, która go gnębi, poczęła namawiać Maćka, aby raz jeszcze popróbował wypytać, co by to mogło być. Maćko zgodził się bez wahania, jednak pomyœlawszy chwilę, rzekł: - A nużby tobie chętniej powiedział niż mnie? Bo - lubić - to on cię przecie lubi, a to też widziałem, że jak się tam kręcisz poizbie, to za tobš oczyma wodzi. - Widzieliœcie? - zapytała Jagienka. - Kiedy powiedziałem, że wodzi, to wodzi. Ajak cię długo nie ma, to raz po raz na drzwi spoglšda. Pytaj go ty. I na razie na tym stanęło. Jednakże pokazało się, że Jagienka nie umie i nie œmie. Dopiero gdy przyszło co do czego, zrozumiała, że trzeba by jej mówić o Danusi i o miłoœci Zbyszka do nieboszczki - a te rzeczy nie chciały się jej przez usta przecisnšć. - Wyœcie chytrzejsi - rzekła do Maćka - i rozum a doœwiadczenie macie lepsze; wy mówcie, ja nie mogę. Więc Maćko rad nierad zabrał się do rzeczy - i pewnego ranka, gdy Zbyszko zdawał się być nieco rzeżwiejszy niż zwykle, takš rozpoczšł z nim rozmowę: - Powiadał mi Hlawa, żeœ godnš wišzkę czubów pawich w Spychowie w podziemiu położył. A ów, nie odejmujšc oczu od pułapu, na który, leżšc na wznak, patrzał - skinšł tylko głowš na znak potwierdzenia. - No! Pan Jezus ci poszczęœcił, bo przecie ina wojnie łatwiej o ciurów niż o rycerzy... Knechtów możesz nabić, ilu chcesz - ale za rycerzem trzeba się nieraz dobrze oglšdać... Tak-że ci to sami leŸli pod miecz? - Pozywałem różnych kilkakroć na udeptanšziemię, a raz otoczyli mnie w bitwie - odrzekł leniwie młodzian. - I zdobycznego dobra doœć przywiozłeœ... - W częœci kniaŸ Witold obdarzył. - Zawsze taki hojny? Zbyszko skinšł znów głowš, widocznie nie majšc ochoty do dalszej rozmowy. Ale Maćko nie dał za wygranš i postanowił przystšpić do rzeczy. - Powiedz mi tak szczerze - rzekł. - Jakeœ już tam owymi czubami truchełkę nakrył - musiało ci okrutnie ulżyć?... Człek zawsze rad, gdy œlub spełni... Radeœ był? co? Zbyszko oderwał swe smutne oczy od pułapu, zwrócił je na Maćka - i odpowiedział jakby z pewnym zdziwieniem: - Nie. - Nie? Bójże się Boga! Bo ja myœlałem, że jak tam te dusze w niebie ucieszysz, to jużbędzie i koniec. A młodzian zamknšł na chwilę oczy jakby wzamyœleniu i wreszcie odrzekł: - Na nic widać zbawionym duszom krew ludzka. Nastała chwila milczenia. - To po cóżeœ na tę wojnę chodził? - zapytał wreszcie Maćko. - Po co? - odpowiedział z pewnym ożywieniem Zbyszko - ja sam myœlałem, że mi ulży! sam myœlałem, że i Danuœkę, i siebie ucieszę... A potem aże mi się dziwno uczyniło. Wyszedłem z podziemia od tych trucheł i tak samo mi ciężko było jako i przedtem. Tak ci to widać jest, że na nic zbawionym duszom krew ludzka. - Musiał ci to ktoœ powiedzieć, bo sam byœ tego nie wymyœlił. - Samem wymiarkował z tego właœnie, że mi się œwiat nie wydał weselszy potem niż przedtem. Ksišdz Kaleb tylko mi przytwierdził. - Zabić nieprzyjaciela na wojnie nie grzech to żaden, ba ! nawet chwalebna rzecz, a to przecie nieprzyjaciele naszego plemienia. - Ja też za grzech sobie tego nie mam i nie żałuję ich. - Jeno cišgle Danuœki? - Jużci: jako jš sobie wspomnę, to mi żal. Ale wola boska! Lepiej jej na dworcu niebieskim i - już ja do tego przywykł. - To czemu się ze smutków nie otrzšchniesz? Czego ci trzeba? - Bo ja wiem... - Wypocznienia ci nie brak, a krzypota cię rychło popuœci. IdŸ do łaŸni, wykšp się, wypij łagiewkę miodu na poty - i hoc! - No i co? - I wnet wesołoœci nabierzesz. - A skšd jej wezmę? W sobie ci jej nie znajdę, a pożyczyć mi jej - nikt nie pożyczy. - Bo ty coœ skrywasz! Zbyszko ruszył ramionami. - Nie mam wesołoœci, ale nie mam też nic do skrywania. I powiedział to tak szczerze, że Maćko od razu przestał posšdzać go o tajemnicę, a natomiast poczšł się gładzić szerokš dłoniš po siwej czuprynie, jak miał zwyczaj czynić zawsze, gdy się nad czymœ mocno namyœlał, i w końcu rzekł: - To ja ci powiem, czego ci brak: tobie się jedno skończyło, a drugie się jeszcze nie zaczęło - rozumiesz? - Nie bardzo, ale może być! - odpowiedział młodzianek. I przecišgnšł się jak człowiek, którego ogarnia sen. Maćko jednak był pewien, że odgadł prawdziwš przyczynę, i rad był ogromnie, albowiem przestał się zupełnie niepokoić. Nabrał teżjeszcze większej niż przedtem ufnoœci do własnego rozumu i mówił sobie w duchu: "Nie dziwować się ludziom, że się mnie radzš!" A gdy po owej rozmowie wieczorem tego samego dnia przyjechała Jagienka -jeszcze nim zdšżyła zsišœć z konia, powiedział jej,że wie, czego Zbyszkowi brakuje. Więc dziewczyna zsunęła się w jednej chwili z siodła i nuż dopytywać: - No co? czego? mówcie! - Ty właœnie masz dla niego lekarstwo. - Ja? jakie? A on objšł jš wpół i poczšł szeptać jej coœdo ucha, ale niedługo, gdyż po chwili odskoczyła od niego jak oparzona i ukrywszy między czaprakiem a wysokim siodłem spłonionš twarz, zawołała: - IdŸcie sobie! Nie cierpię was! - Jak mi Bóg miły, tak prawdę mówię - rzekł, œmiejšc się, Maćko. ROZDZIAŁ XLIII Stary Maćko odgadł dobrze, ale tylko w połowie. Zbyszkowi istotnie jedna częœć życia skończyła się całkowicie. Za każdym wspomnieniem było mu Danusi żal, ale sam przecie powiadał, że lepiej jej musi być na dworcu niebieskim, niż było na ksišżęcym. Zżył się już z myœlš, że jej na œwiecie nie ma, przywykł do niej i uważał, że wcale nie mogło być inaczej. Swego czasu w Krakowie podziwiał bardzo na szybach koœcielnych wycięte ze szkła i pooprawianew ołów postacie różnych œwiętych panienek- barwne, przeœwiecajšce w słońcu, a teraz wyobrażał sobie tak samo Danusię. Widział jš niebieskš, przeŸroczystš, odwróconš bokiem, ze złożonymi ršczkami,ze wzniesionymi oczyma i grajšcš na luteńce, wœród różnych zbawionych Bożych skrzypaczków, którzy w niebie grywajš Matce Boskiej i Dziecištku. Nic już w niej nie było ziemskiego, a stała mu się duchemtak czystym i bezcielesnym, że gdy czasem wspomniał sobie, jak w leœnym dworcu posługiwała księżnie, œmiała się, rozmawiała, siadała z innymi do stołu - przejmowało go jakby zdziwienie, że to byćmogło. Już w czasie wyprawy, przy Witoldzie, gdy sprawy wojenne i bitwy pochłaniały jego uwagę, przestał tęsknić do swojej nieboszczki, tak jak tęskni mšż do niewiasty, a myœlał tylko tak, jak myœli pobożny człowiek o swej patronce. W ten sposób miłoœć jego, tracšc stopniowo ziemskie pierwiastki, zmieniała się coraz bardziej tylko w słodkie, tak błękitne jak właœnie samo niebo, wspomnienie - i po prostu w czeœć nabożnš. Gdyby był człekiem wštłego ciała i głębszej myœli, byłby został mnichem - i wcichym życiu klasztornym byłby przechował jak œwiętoœć owo niebieskie wspomnienie aż do chwili, w której duch z więzów cielesnych ulata w nieskończone przestworza jak ptak z klatki. Ale jemu ledwie się zaczynał trzeci dziesištek lat - i sok z surowego wióra w pięœci wyciskał, i konia, œcisnšwszy udami, mógł tchu pozbawić. Był taki, jakimi byli wówczas powszechnie szlachta i włodykowie - którzyjeœli nie marli w dzieciństwie lub nie zostawali księżmi - to nie znajšc granic ni miary w zapędach cielesnych i sile, albo puszczali się na zbój, rozpustę i pijactwo - albo też, żenišc się młodo, stawali, gdy wici wyszły na wojnę, z dwudziestu czterema albo i więcej synami do dzików siłš podobnymi. Ale on nie wiedział, że był taki - tym bardziej że z poczštku chorzał. Powoli jednak Ÿle ustawione żebra zrosły mu się, tworzšc nieznacznš zaledwie z boku wyniosłoœć, która nie przeszkadzała mu w niczym i którš nie tylko pancerz, ale i zwykła szata mogła całkowicie pokryć. Znużenie mijało. Bujne, płowe włosy obcięte na znak żałoby po Danusi odrosły mu znów do wpół pleców. Wracała mu dawna nadzwyczajna uroda. Gdy kilka lat temu w Krakowie szedł na œmierć z ręki kata, wyglšdał jak pacholę z wielkiego rodu- a teraz stał się jeszcze piękniejszy, istnykrólewicz, podobien z barków, z piersi, z lędŸwi i ramion do olbrzyma, z twarzy zaœ do dziewicy. Moc i życie kipiało w nim jak war w garnku - a spotężnione czystoœciš i długim wypoczynkiem chodziło mu po koœciach jak płomię. On nie wiedzšc, co to jest, myœlał, że wcišż chorzeje, i wylegiwał się w łożu, rad, że Maćko i Jagienka strzegš go, pilnujš i dogadzajš muwe wszystkim. Chwilami wydawało mu się, że mu jest tak dobrze jak w niebie, chwilami - zwłaszcza gdy nie było przy nimJagienki - że Ÿle, smutno, nieznoœnie. Brałogo wówczas ziewanie, cišgoty, goršczka, i zapowiadał Maćkowi, że wróciwszy do zdrowia, pójdzie znów na koniec œwiata, naNiemców, na Tatarów - albo na innš podobnš dzicz - byle zbyć życia, które mu cięży okrutnie. A Maćko, zamiast sprzeciwiać się, kiwał głowš, przyœwiadczał - ale tymczasem posyłał po Jagienkę, za której przyjazdem topniały zaraz w Zbyszku myœli o nowych wyprawach wojennych, tak jak topniejš œniegi, gdy je wiosenne słońce przygrzeje. Ona zaœ przyjeżdżała skwapliwie i na wezwanie, i z własnej woli - gdyż pokochała Zbyszka ze wszystkich sił duszyiserca. Za czasów swego pobytu na dworze biskupim i ksišżęcym w Płocku widywała rycerzy równie pięknych, równie sławnych z siły i męstwa, którzy nieraz klękali przedniš, œlubujšc jej wiernoœć do zgonu, ale tenbył jej wybrany, tego ukochała w zaraniu lat pierwszš miłoœciš, a nieszczęœcia, przez jakie przeszedł, wzmogły tylko jej kochanie do tego stopnia, że był jej milszym i stokroć droższym nie tylko od wszystkich rycerzy, ale i od wszystkich ksišżšt ziemi. Teraz, gdy przychodzšc do zdrowia, stawał się z dnia na dzień cudniejszy, miłoœć jej zmieniła się niemal w zapamiętanie i przesłoniła jej cały œwiat. Nie przyznawała się jednak do niej nawet sama przed sobš, a przed Zbyszkiem taiła jš jak najstaranniej z obawy, aby niš znowu nie wzgardził. Nawet z Maćkiem, o ile dawniej skora była do zwierzeń, o tyle teraz stała się ostrożna i milczšca. Mogła jš tylko zdradzić troskliwoœć, jakš okazywała w pielęgnowaniu Zbyszka, ale i tej troskliwoœci starała się inne nadać pozory - i w tym celu tak pewnego razu ozwała się przebiegle do Zbyszka: - Bo, że cię tam trochę doglšdam, to jeno zprzychylnoœci dla Maćka, a tyœ zara co pomyœlał? powiadaj! I niby poprawiajšc włosy na czole, przysłoniła twarz dłoniš i poczęła pilnie patrzeć na niego przez palce, on zaœ, zaskoczony niespodzianym pytaniem, zaczerwienił się jak panna i dopiero po niejakim czasie odrzekł: - Nicem nie pomyœlał. Tyœ teraz inna. Nastała znów chwila milczenia. - Inna? - zapytała wreszcie dziewczyna jakimœ cichym i miękkim głosem. - No! pewnie, że inna. Ale żebym cię już tak całkiem miała nie cierpieć, to tego też Boże nie daj! - Bóg ci zapłać i za to - odrzekł Zbyszko. I odtšd bywało im z sobš dobrze, tylko jakoœ niezręcznie i niesporo. Nieraz mogło się zdawać, że oboje o czym innym mówiš, a o czym innym myœlš. Zapadało między nimi częste milczenie. Zbyszko, wylegujšc się wcišż w łożu, wodził wedle słów Maćka za niš oczyma, gdziekolwiek się ruszyła, albowiem, chwilami zwłaszcza, wydawała mu się tak cudna, że się jej napatrzyć nie mógł. Bywało także, że spojrzenia ich spotykały się nagle, a wówczas płoniły im się twarze i wypukła pierœ dziewczyny poruszała się œpiesznym oddechem, i serce jej biło jakby w oczekiwaniu, czy czegoœ nie usłyszy, od czego stopnieje i rozpłynie się w niej dusza. Ale Zbyszko milczał, albowiem stracił do niej dawnš œmiałoœć i bał się jš spłoszyć niebacznym słowem, i wbrew temu, co widziały jego oczy, sam w siebie wmawiał, że ona mu tylko siostrzanš przychylnoœć gwoli Maćkowej przyjaŸni okazuje. I raz poczšł mówić o tym z Maćkiem. Starał się mówić niby spokojnie, a nawet obojętnie, i ani się spostrzegł, jak słowa jego stawały się coraz podobniejsze do skargi przez pół gorzkiej, przez pół smutnej. Maćko zaœ wysłuchał cierpliwie wszystkiego, a w końcu rzekł tylko jedno jedyne słowo: - Głupiœ! I wyszedł z izby. Ale na oborze poczšł zacierać ręce i klepaćsię z wielkiej radoœci po udach. "Ha! - mówił sobie - wtedy, kiedy ci tanio mogła przyjœć, toœ i patrzeć na niš nie chciał, najedzże się teraz strachu, kiedyœ głupi. Ja będę kasztel stawiał, a ty się przez ten czas oblizuj. Nic ci nie rzekę i bielma z oczu nie zdejmę, choćbyœ rżał głoœniej od wszystkich koni w Bogdańcu. Gdzie wióry na zarzewiu leżš, tam i tak prędzej czy póŸniej płomię buchnie, aleja cinie będę na zarzewie dmuchał, bo tak myœlę, że i nie trzeba". I nie tylko nie dmuchał, ale się nawet Zbyszkowi sprzeciwiał i drażnił go jako stary przechera, który rad igra z niedoœwiadczonym młodzieńcem. Więc razu pewnego, gdy Zbyszko znów mu powtórzył,że chyba na jakš dalekš wyprawę pójdzie, aby się nieznoœnego żywota pozbyć, rzekł mu: - Pókiœ goło miał pod nosem, tom tobš rzšdził, ale teraz -twoja wola. Chcesz-li koniecznie swojemu jeno rozumowi dufać i iœć -to idŸ. A Zbyszko aż zerwał się ze zdziwienia i siadł na łożu. - Jak to? To już się nawet i temu nie przeciwicie? - Co mam się przeciwiać? Żal mi tylko okrutnie rodu, który by razem z tobš zaginšł, ale i na to może znajdzie się rada. - Jaka rada? - pytał niespokojnie Zbyszko. - Jaka? No! nie ma co gadać, że roki mi godne sš - ale też i mocy w koœciach nie brak. Jużci, Jagience patrzyłby się młodszy jakowyœ chłop - ale żem to jej nieboszczykowi ojcu był przyjacielem - to kto wie... - Byliœcie jej ojcu przyjacielem - odrzekł Zbyszko - ale dla mnie nigdyœcie nie mieli życzliwoœci - nigdy, nigdy!... I przerwał, bosię mu poczęła broda trzšœć, a Maćko rzekł: - Ba! skoro koniecznie chcesz ginšć - to cóżmam robić? - Dobrze! róbcie, co chcecie -ja jeszcze dziœ w œwiat pojadę! - Głupiœ! - powtórzył Maćko. I znów wyszedł z izby doglšdać chłopów i bogdanieckich, i tych, których pożyczyła zeZgorzelic i z Moczy dołów Jagienka, aby pomagali w kopaniu rowu majšcego otaczać kasztel. Rozdział XLIV Zbyszko nie spełnił wprawdzie swej groŸbyi nie wyjechał, ale za to po upływie jeszcze tygodnia zdrowie wróciło mu zupełnie i nie mógł już dłużej wylegiwać się w łożu. Maćko powiedział, że wypada się tak z sobš w Zgorzelicach, it 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żÝPc,ŢŃp c,ßAˆ,ŕÉńc-€áş+ĺ:-âŸ4Ć F.€im teraz pojechać do Zgorzelic i podziękować Jagience za starunek, więc pewnego dnia, wyprażywszy się dobrze w łaŸni, postanowił jechać, nie zwłóczšc. W tym celu kazał wydobyć ze skrzyni piękne szaty, aby nimi zastšpić zwykłš odzież, którš miał na sobie - a następnie zajšł się trefieniem włosów. Była to jednak czynnoœć niełatwa i niemała, a to nie tylko z powodu bujnoœci Zbyszkowej czupryny, która z tyłu spadała mu jak grzywa aż za łopatki. Rycerze w życiu codziennym nosili włosy w pštlikach kształtu grzyba, co miało i tę dobrš stronę, że w czasie wypraw hełm daleko mniej ich uwierał, natomiast na rozmaite uroczystoœci, weselalub jadšc w odwiedziny do domów, w których były panny, układali je w pięknie poskręcane zwoje, które często smarowanobiałkiem dla połysku i mocy. Tak to właœniechciał utrefić się Zbyszko. Ale dwie niewiasty wezwane z czeladnej, nieprzywykłe do takiej roboty, nie umiały sobie dać rady. Wyschłe i wzburzone po łaŸni włosy nie chciały się układać i jeżyły się jako Ÿle poszyta strzecha na chałupie. Nie pomogły ani zdobyczne na Fryzach grzebienie ozdobnie z bawolego rogu wyrobione, ani nawet zgrzebło, po które jedna z niewiast poszła do stajni. Zbyszko poczšł się w końcu niecierpliwić i gniewać - gdy wtem do izby wszedł Maćko w towarzystwie Jagienki, która przez ten czas niespodzianie nadjechała. - Pochwalony Jezus Chrystus! - rzekła dziewczyna. - Na wieki wieków! - odpowiedział z rozpromienionš twarzš Zbyszko. - O, to dziwne! Bo myœmy właœnie chcieli do Zgorzelic jechać, a ty œ tu! I oczy rozbłysły mu radoœciš, bo już tak było, iż ilekroć jš zobaczył, tylekroć czyniło mu się w duszy tak jasno, jakby nawschód słońca patrzał. A Jagienka, ujrzawszy zakłopotane baby z grzebieniami w ręku, zgrzebło leżšce na ławie wpodle Zbyszka i jego zwichrzonš czuprynę, poczęła się œmiać. - Ej, wiecha też to, wiecha! - zawołała, ukazujšc spod koralowych ust cudne białe zęby. - W konopiach by cię albo w sadzie wiœniowym na strach ptactwu postawić! On zaœ zasępił się i rzekł: - Chcieliœmy do Zgorzelic jechać, ale w Zgorzelicach nijak by ci było goœciowi uchybiać, a tu możesz sobie ze mnie dworować, ile chcesz, co, wiera, zawsze rada czynisz. - Ja rada to czynię? - zapytała dziewczyna.- Ej, mocny Boże! Toż przyjechałam prosić was na wieczerzę, a œmieję się nie z ciebie, jeno z tych bab, bo żeby tak na mnie, wnet bym tu sobie dała rady. - Nie wskórałabyœ i ty! - A Jaœkowi to niby kto to robi? - Jasiek ci brat - odparł Zbyszko. - Jużci!... Lecz tu stary i doœwiadczony Maćko postanowił im przyjœć z pomocš. - Po domach - rzekł - gdy po postrzyżynachrycerskiemu pacholęciu włosy odrosnš, trefi mu je siostra, a w Ÿrałym wieku żonamężowi; ale obyczaj też jest, że gdy rycerz siostry albo żony nie ma, to mu dziewki szlacheckie służš, nawet i całkiem obce. - Zali istotnie jest taki obyczaj? - pytała, spuszczajšc oczy, Jagienka. - Nie tylko po dworach, lecz i po zamkach, ba! nawet na królewskim dworze - odrzekł Maćko. Po czym zwrócił się do niewiast: - Kiedyœcie do niczego, ruszajcie do czeladnej! - To niech mi też grzanej wody przyniosš - dodała dziewczyna. Maćko wyszedł razem z niewiastami, niby dla pilnowania, aby w posłudze nie było marudztwa - i po chwili wysłał grzanš wodę, którš gdy zostawiono w izbie, młodzizostali sami. Jagienka, zamoczywszy naprzód nałęczkę, poczęła niš zwilżać silnie włosy Zbyszkowe, gdy zaœ przestały się wichrzyć i opadły ciężarem wilgoci, wzięła grzebień i siadła na ławie obok młodzianka, aby zabrać się do dalszej roboty. I tak siedzieli tuż koło siebie, oboje nad miarę œliczni i nad miarę w sobie rozkochani, ale stropieni i milczšcy. Jagienka poczęła wreszcie układać jego złote włosy, a on czuł bliskoœć jej wzniesionych ramion, jej dłoni i drżał od stóp do głowy, hamujšc się całš siłš woli, aby nie porwać jej wpół i nie przycisnšć zewszystkich sił do piersi. W ciszy słychać było przyspieszone ich oddechy. - Możeœ ty chory? - spytała po chwili dziewczyna. - Co ci jest? - Nic! - odpowiedział młody rycerz. - Bo jakoœ tak dychasz. - I ty dychasz... Znów zapadła cisza. Policzki Jagienki zakwitły jak róże, czuła bowiem, że Zbyszko oczu nie odrywa ani na chwilę od jej twarzy, więc chcšc zagadać własne zakłopotanie, znów zapytała: - Czego się tak patrzysz? - Wadzi ci? - Nie wadzi mi, jeno się pytam. - Jagienka? - Co... Zbyszko nabrał w piersi powietrza, westchnšł, poruszył ustami, jakby zabierajšc się do dłuższej rozmowy, ale widać nie starczyło mu jeszcze odwagi, bo tylko powtórzył znów: - Jagienka?... - Co? - Kiedy się boję coœ rzec... - Nie bój się. Prosta ja dziewczyna, nie żaden smok. - Jużci, nie smok! Ale że stryj Maćko powiada, że cię chce brać!... - Bo chce, jeno nie dla siebie. I zamilkła, jakby przestraszona własnymi słowy. - Przemiły Bóg! Jaguœ moja... A ty co na to,Jaguœ? - zawołał Zbyszko. Lecz jej niespodzianie oczy wezbrały łzami, œliczne usta poczęły drgać, a głos stał się tak cichy, że Zbyszko ledwo mógł dosłyszeć, gdy rzekła: - Tatuœ i opat chcieli... a ja - to... ty wiesz!... Na te słowa radoœć buchnęła mu w sercu jak nagły płomień - więc porwał dziewczynę na ręce, podniósł jš w górę jakpiórko i poczšł krzyczeć w zapamiętaniu: - Jaguœ! Jaguœ! złoto ty moje! słonko ty moje - hej! hej!... I krzyczał tak, że stary Maćko, myœlšc, że stało się coœ niezwykłego, wpadł do izby. Dopieroż, ujrzawszy Jagienkę na ręku Zbyszka, zdumiał się, że wszystko poszło tak niespodziewanie prędko, i zawołał: - W imię Ojca i Syna! Miarkuj się, chłopie! AZbyszko przypadł do niego, postawił Jagienkę na ziemi i oboje chcieli przyklęknšć, lecz nim zdołali to uczynić, chwycił ich stary w koœciste ramiona i przycisnšł ze wszystkich sił do piersi. - Pochwalony! - rzekł. - Wiedziałem ci ja, że tak się skończy, ale mi przecie radoœć! Boże wam błogosław! Lżej będzie umierać...Dziewucha jako złoto najszczersze... Ku Bogu i ku ludziom! Prawdziwie! A niech ta już będzie, co chce, kiedym się takiej pociechy doczekał... Bóg doœwiadczył, ale i Bóg pocieszył. Trzeba jechać do Zgorzelic, Jaœkowi oznajmić. Hej, żeby stary Zych żył!... i opat... Aleja wam za obu strzymam, bo żeby tak prawdę rzec, to was tak oboje miłuję, że i wstyd gadać. I chociaż miał w piersi serce hartowne, wzruszył się tak, że aż œcisnęło go coœ w gardle, więc ucałował jeszcze Zbyszka, a potem w oba policzki Jagienkę i wykrztusiwszy na wpół przez łzy: "Miód, nie dziewczyna!" - poszedł do stajen, aby kazać konie kulbaczyć. Wyszedłszy, zatoczył się z radoœci na dziewanny, które rosły przed domem, i poczšł spoglšdać na ich ciemne kręgi otoczone żółtymi liœćmi, zupełnie jak człowiek pijany. - Ano! Kupa was - rzekł - ale da Bóg, Gradów Bogdanieckich będzie więcej. Po czym, idšc ku stajni, jšł znów mruczeć i wyliczać: - Bogdaniec, opatowe majštki, Spychów, Moczydoły... Bóg zawsze wie, do czego prowadzi, a przyjdzie czas na starego Wilka, toby i Brzozowš warto kupić... Łęki godne!... Tymczasem Jagienka i Zbyszko wyszli takżeprzed dom, radoœni, szczęœliwi Jaœniejšcy jak słońce. - Stryjku! - ozwał się z dala Zbyszko. A on zwrócił się ku nim, otworzył ręce i poczšł wołać jak w lesie: - Hop! hop! By-waj-cie!! Rozdział XLV Oni mieszkali w Moczydołach, a stary Maćko wznosił dla nich kasztel w Bogdańcu.Wznosił mozolnie, gdyż chciał, żeby odsadybyły z kamienia na wapno, a czatownia z cegły, o którš trudno było w okolicy. W pierwszym roku wykopał rowy, co przyszło doœć łatwo, albowiem wzgórze, na którym miał stanšć kasztel, było niegdyœ okopane, może za czasów jeszcze pogańskich, należało więc tylko oczyœcić owe wšdoły z drzew i z głogowych gšszczów, którymi zarosły, a następnie umocnić je i pogłębić należycie. Przy pogłębianiu dokopano się też obfitego Ÿródła, które w niedługim czasie napełniłofosę tak, że musiał Maćko obmyœlać ujœcie dla zbytku wody. Potem na wale wzniósł częstokół i poczšł zgromadzać budulec na œciany zameczku, bale dębowe tak grube, że trzech chłopów jednego objšć nie mogło, i modrzewiowe, nie gnijšce ni pod glinianš polepš, ni pod przykryciem z darniny. Do wznoszenia tych œcian zabrał się pomimo stałej pomocy chłopów ze Zgorzelic i Moczydołów dopiero po roku, ale zabrał się tym gorliwiej dlatego, że przedtem jeszcze Ja-gienka powiła bliŸnięta. Niebo otworzyło się wówczas przed starym rycerzem, miał już bowiem dla kogo pracować, zabiegać i wiedział, że ród Gradów nie zaginie, a Tępa Podkowa nieraz jeszcze ubroczy się we krwi nieprzyjacielskiej. BliŸniakom dano imiona: Maćko i Jaœko. "Chłopy - mówił stary - na schwał, tak że w całym Królestwie nie masz podobnych, a przecie jeszcze nie wieczór". I ukochał ichod razu wielkš miłoœciš, a za Jagienkš œwiata nie widział. Kto mu jš w oczy sławił, ten wszystko mógł u niego uzyskać. Zazdroszczono jej jednak Zbyszkowi szczerze i sławiono jš nie tylko dla korzyœci, gdyż istotnie jaœniała ona w okolicy niby kwiat najpiękniejszy ze wszystkich na łšce. Przyniosła mężowi wielkie wiano, ale i więcej niż wiano, bo wielkie kochanie i urodę olœniewajšcš oczy ludzkie, i dwornoœć, i dzielnoœć takš, że niejeden rycerz mógłby się niš pochlubić. Nic to dla niej było w kilka dni po połogu do gospodarstwa wstać, a potem z mężem na łowy jechać albo konno z Moczydołów do Bogdańca rano skoczyć i przed południem do Jaœka i Maćka wrócić. Kochałjš tedy jak Ÿrenicę oka mšż, kochał stary Maćko, kochała czeladŸ, dla której ludzkie miała serce, a w Krzeœni, gdy w niedzielę wchodziła do koœcioła, witał jš szmer podziwu i uwielbienia. Dawniejszy jej zalotnik, groŸny Cztan z Rogowa, żeniaty z córkš kmiecš, który po mszy pijał w karczmie ze starym Wilkiem z Brzozowej, mawiał, podpiwszy, do niego: "Szczerbiliœmy się o niš nieraz z waszym synem i chcieliœmy jš brać, ale to tak właœnie było, jakby po miesišc na niebie sięgać". Inni zaœ głoœno wyznawali, że takiej chybaby na dworze królewskim w Krakowie szukać. Bo obok bogactwa, urody i dwornoœci czczono także niezmiernie jej czerstwoœć i siłę. I był o tym jeden głos, że "to dopiero niewiasta, co niedŸwiedzia oszczepem w boru podeprze, a orzechów nie potrzebuje gryŸć, jeno je na ławie ułoży i z nagła przysiędzie, to ci się wszystkie tak pokruszš, jakobyœ je młyńskim kamieniem przycisnšł". Tak to jšsławiono i w parafialnej Krzeœni, i po sšsiednich wsiach, a nawet w wojewódzkimSieradzu. Jednakże, zazdroszczšc Zbyszkowi z Bogdańca, nie dziwiono się zbytecznie, że jš dostał, albowiem opromieniła i jego taka chwała wojenna, jakiej nikt w okolicy nie miał. Młodzi włodykowie i szlachta prawili sobie wzajem całe opowieœci o Niemcach, których "nałuszczył" w bitwach pod wodzšWitolda i w pojedynkę, na udeptanej ziemi. Mówiono, że żaden mu się nigdy nie odjšł, że w Malborgu dwunastu ich zbił z koni, między nimi brata mistrzowego Ulryka, wreszcie, że nawet z krakowskimi rycerzami mógł się potykać i że sam niezwyciężony Zawisza Czarny był mu życzliwym przyjacielem. Niektórzy nie chcieli tak nadzwyczajnym klechdaniom wierzyć, ale i ci jednak, gdy była mowa o tym, kogo by okolica wybrała,gdyby polskim rycerzom przyszło z obcymi iœć w zawód, mówili: "Jużci, Zbyszka" - a potem dopiero włochatego Cztana z Rogowaiinnych miejscowych osiłków, którym pod względem ćwiczenia rycerskiego daleko było do młodego dziedzica z Bogdańca. Wielka zamożnoœć jednała mu na równi ze sławš szacunek ludzki. Bo że za Jagienkš wzišł Moczy doły i wielkš majętnoœć opatowš, to nie była jego zasługa, ale on już przedtem miał Spy-chów wraz z ogromnymi skarbami zgromadzonymi przez Juranda, a prócz tego szeptali sobie ludzie,że samych łupów zdobytych i wziętych przez rycerzy z Bogdańca w zbrojach, koniach, szatach, klejnotach wstrzymałoby na trzy albo i cztery dobre wsie. Widziano więc w tym jakšœ szczególnš łaskę Bożš nad rodem Gradów herbu Tępa Podkowa, który do niedawna podupadły, także prócz pustego Bogdańca nic nie miał, wyrastał teraz nad wszystkie inne w okolicy. "Przecie w Bogdańcu ostało po pogorzeli jeno garbate domisko - mówili starzy ludzie - i samš majętnoœć z braku ršk roboczych musieli krewnemu zastawić, a teraz kasztel wznoszš". I podziw był wielki, ale że towarzyszyło mu ogólne, instynktowne poczucie, że cały naród idzie także niepowstrzymanym pędem do jakiegoœniezmiernego dorobku i że z woli Bożej taki ma być właœnie porzšdek rzeczy, więc nie było w tym podziwie złej zawiœci. Owszem,chełpiła się okolica i była dumna z tych rycerzy z Bogdańca. Byli oni jakby oczywistym dowodem, do czego może doprowadzić szlachcica krzepkie ramię w połšczeniu z mężnym sercem i rycerskš pożšdliwoœciš przygód. Niejeden też na ich widok uczuwał, że mu za ciasno w domowych pieleszach, w rodzimych granicach, i że o œcianę sš we wrażej mocywielkie bogactwa i obszerne ziemie, które można zdobyć z niezmiernš dla siebie i dla Królestwa korzyœciš. A ów nadmiar sił, który odczuwały rody, rozpierał całš społecznoœć, tak iż była jakby war, który musi z naczynia wykipieć. Mogli mšdrzy panowie krakowscy i miłujšcy pokój król hamować te siły do czasu i odkładać wojnęz odwiecznym wrogiem na długie lata, ale żadna moc ludzka me mogła przytłumić ich całkowicie ani też powstrzymać tego pędu, którym idzie ku wielkoœci dusza powszechna. Rozdział XLVI Dożył Maćko szczęœliwych dni żywota. Nieraz mawiał też sšsiadom, że więcej dostał, niŸli sam się spodziewał. Nawet staroœć ubieliła mu tylko włos na głowie i brodzie, ale nie odjęła mu dotychczas ni sił, ni zdrowia. Serce miał pełne tak wielkiej wesołoœci, jakiej dotychczas nie zaznał. Surowa niegdyœ jego twarz stawałasię coraz więcej dobrodusznš, a oczy œmiały się do ludzi dobrym uœmiechem. W duszy miał przekonanie, że wszystko zło skończyło się na zawsze i że żadna troska,żadna niedola nie zmšci już płynšcych tak spokojnie jak jasny strumień dni życia. Do staroœci wojować, na staroœć gospodarzyć i majętnoœć dla "wnęków" powiększać - to było przecie jego największe pragnienie wewszystkich czasach, a oto właœnie wszystko spełniło mu się doskonale. Gospodarka szła jak z płatka. Bory były znacznie wycięte; wykarczowane i obsiane nowocie zieleniły się co wiosna runiš zbóż rozmaitych; mnożył się dobytek; na łškach było czterdzieœci œwierzop ze Ÿrebięty, które stary szlachcic codziennie oglšdał; stada baranów i bydła pasły się po ugorachi zagaj ach; Bogdaniec zmienił się całkowicie: z opustoszałej osady czynił się wsiš ludnš i zamożnš, a kto się do niego zbliżał, tego oczy olœniewała widna z dala czatownia i nie poczerniałe jeszcze œciany kasztelu, błyszczšce złotem w słońcu, a purpurš zorzy wieczorem. Więc radował się stary Maćko w sercu dobytkiem, gospodarstwem, pomyœlnš dolš -i nie przeczył, gdy ludzie mówili, że ma szczęsnš rękę. W rok po bliŸniętach przyszedł znowu na œwiat chłopak, któregoJagienka, na czeœć i dla pamięci swego rodzica, nazwała Zychem. Maćko przyjšł go z radoœciš i nie zatroszczył się tym bynajmniej, że gdyby tak miało pójœć dalej,majętnoœć z takim trudem i zabiegliwoœciš zebrana musiałaby się rozdrobnić: "Bo co my mieli? - mówił o tym pewnego razu do Zbyszka. - Nic! a przecie Bóg przysporzył. Stary Pakosz z Sulisławic - mówił -ma jednš wieœ, synów zaœ dwudziestu dwóch, aprzecie głodem nie przymierajš. Małoż to jest ziem w Królestwie i na Litwie? Małoż to wsi i zamków w psubrackich rękach Krzyżaków? Hej! nuż-by tak Pan Jezus zdarzył! Byłoby godne pomieszczenie, bo tam zamki całe z cegły czerwonej, z których by kasztelanie nasz miłoœciwy król poczynił". I była to rzecz godna uwagi, że Zakon stał przecie na szczycie potęgi, że bogactwy, siłš, mnogoœciš ćwiczonych wojsk wszystkie zachodnie królestwa przewyższał, a jednak ten stary rycerz myœlał o zamkach krzyżackich jako o przyszłych siedzibach dla swoich wnuków. I wielu zapewne tak samo myœlało w Królestwie Jagiełłowym, nie tylko dlatego, że to były stare polskie ziemie, na których Zakon siedział, ale i w poczuciu tej siły potężnej, która burzšc się w piersiach w Zgorzelicach, it 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żăPc.äf =.ĺy c/€ć &ďc/çř4§#/čŸ9ł&0€narodu, szukała na wszystkie strony ujœcia. W czwartym dopiero roku, liczšc od małżeństwa Zbyszka, stanšł kasztel, a i toz pomocš ršk roboczych nie tylko miejscowych, zgorzelickich, moczydłowskich, lecz i sšsiedzkich, a szczególnie starego Wilka z Brzozowej, który zostawszy sam po œmierci syna na œwiecie, zaprzyjaŸnił się bardzo z Maćkiem, a potem zwrócił serce ku Zbyszkowi i Jagience. Maćko przyozdobił komnaty łupami z wojen, które albo sami ze Zbyszkiem wzięli, albo po Jurandzie ze Spychowa odziedziczyli, przydał do tego dostatki po opacie i to, co Jagienka z domu wywiozła, okna szklane sprowadził z Sieradza - i wspaniałš urzšdził siedzibę. Zbyszko z żonš i dziećmi przeniósł się jednak do kasztelu w pištym dopiero roku, gdy już i inne budowy, jak oto; stajnie, obory, kuchnie i łaŸnie, były ukończone, a z nimi razem i sklepy podziemne, które stawił stary na kamień i wapno, aby zaœ trwałoœć miały niepożytš. Sam się jednak do zamku nie przeniósł; wolał zostać w starym domostwie, a na wszelkie proœby Zbyszka i Jagienki odpowiadał odmownie, wtaki sposób myœl swojš wyłuszczajšc: - Tu już zamrę, gdziem się urodził. Widzicie, za czasów wojny Grzymalitów z Nałęczami spalon był do cna Bogdaniec - wszystkie budynki, wszystkie chałupy - ba! płoty nawet, jeno to domo-sko ostało. Ludzie gadali, że dla zbytku mchów na dachu nie chciało gorzeć - ale ja myœlę, że była w tym i łaska Boża - i wola, abyœmy tu wrócili i stšd znowu wyroœli. Za czasów naszej wojaczki biadałem ja nieraz, że nie mamy do czego wracać, alem nie całkiem słusznie tak mówił, bo, wiera, nie było na czym gospodarzyć i co do gęby włożyć, alebyło się gdzie schronić. Wy młodzi to co innego, aleja tak już myœlę, że skoro nas ów stary dom nie poniechał - to i mnie nie godzi się go poniechać. I został. Lubił jednakże przychodzić do zameczku, aby oglšdać jego wielkoœć i wspaniałoœć w porównaniu z dawnš siedzibš, a zarazem patrzeć na Zbyszka, naJagienkę i na "wnęków". Wszystko, co tam widział, było w znacznej częœci jego dziełem, a jednak przejmowało go ono dumš i podziwem. Przyjeżdżał czasem do niego stary Wilk, aby z nim "ugwarzyć" przy ognisku, albo też on sam odwiedzał gow tymże zamiarze w Brzozowej, więc raz tak mu swoje myœli o tych "nowych porzšdkach" wypowiedział: - Wiecie! Aże mi czasem cudnie. Bo przecie wiadomo, że Zbyszko i w Krakowie na zamku u króla bywał (ba! mało mu tam głowy nie ucięli!), i na Mazowszu, i w Malborgu, i u księcia Janusza, a Jagienka też się w dostatku chowała, ale przecie własnego kasztelu nie mieli... Ale teraz to tak, jakby nigdy inaczej nie żywili... Chodzš,mówię wam, po komnatach, chodzš, chodzš - i służbie rozkazania dajš, a jak się zmęczš, to sobie siednš. Prawy kasztelan i kasztelanowa! Majš ci też komnatę, w której z sołtysami, z karbowymi i czeladzišobiadujš, a w niej ławy, dla niego i dla niejwyższe - inni zaœ poniżej siedzš i czekajš, póki państwo godnie mis nie nałożš. Taki todworski obyczaj, aże człek musi sobie przypominać, że to nie żadne wielkie państwo, jeno bratanek i bratankowa, którzy po ręku starego boćka-jš, na pierwszym miejscu sadzš i dobrodziejem swoim zowiš. -Dlatego im też Pan Jezus błogosławi - zauważył stary Wilk. Za czym, pokiwawszy smutnie głowš, popiłmiodu, poruszył żelaznym pogrzebaczem głownie w ognisku i rzekł: - A mojemu chłopu się sczezło! - Wola boska. - Ano! Starsi, których było pięciu, przedtemdawno polegli. Przecie wiecie. Jużci, wola boska. Ale ten był ze wszystkich najtęższy.Prawy Wilk i gdyby nie był legł, toby dziœ też może na własnym zamku siedział. - Wolej by był Cztan poległ. - Co ta Cztan! Niby to kamienie młyńskie naplecy bierze, a ile to razy mój go poszczerbił! Mój miał ćwiczenie rycerskie,a Cztana teraz żona po pysku pierze, bo choć jest chłop mocarny, ale głupi. - Hej! jako podogonie! - przyœwiadczył Maćko. I przy sposobnoœci wynosił pod niebo nie tylko ćwiczenie rycerskie, ale i rozum Zbyszka, że to w Malborgu z najprzedniejszymi rycerzami gonił na ostre, "a z ksišżęty to ci wam tak będzie gadał, jakoby orzechy gryzł". Chwalił też jego porzšdek w głowie i zabiegliwoœć w gospodarce, bez której prędko by kasztel majętnoœć zjadł. Nie chcšc jednak, by stary Wilk myœlał, że coœ podobnego im może grozić, kończył przyciszonym głosem: - No z łaski Boga jest ta wszelkiego dobra dosyć, więcej niż ludzie wiedzš, ale nie mówcie o tym nikomu. Ludzie jednak domyœlali się, wiedzieli i opowiadali sobie aż do przesady zwłaszcza o bogactwach, które Bogdanieccy mieli wywieŸć ze Spychowa. Mówiono, że pienišdze solówkami wozili z Mazowsza. Wygodził też raz Maćko pożyczkš kilkunastu grzywien możnym dziedzicom na Koniecpolu, co do ostatka utwierdziło okolicę w mniemaniu o jego "skarbach". Z tego powodu rosło znaczenie Bogdanieckich,rósł szacunek ludzki i goœci nigdy nie brakło w kasztelu, na co Maćko, choć oszczędny, nie patrzał niechętnym okiem, gdyż wiedział, że i to sławy rodowi przymnaża. Szczególnie chrzciny bywały sute, a raz narok, po Matce Boskiej Zielnej, wyprawiał Zbyszko wielkš ucztę dla sšsiedztwa, na którš i szlachcianki przyjeżdżały patrzeć na ćwiczenia rycerskie, słuchać gšdków i plšsać z młodymi rycerzami przy smolnych pochodniach aż do rana. Wtedy to pasł oczyi radował się w sercu stary Maćko widokiem Zbyszka i Jagienki, tak wyglšdali dwornie i pańsko. Zbyszko zmężniał, rozrósł się, a choć przy potężnej i wyniosłej postawie twarz jego wydawała się zawsze zbyt młoda, jednakże gdy bujnywłos opišł przepaskš z purpury, przybrał się w œwietnš, naszytš srebrnymi i złotyminićmi szatę, to nie tylko Maćko, ale i niejeden szlachcic mówił sobie w duszy: "Boga mi! iœcie ksišżę jakoweœ na zamku swoim siedzšce". A przed Jagienkš przyklękali nieraz rycerze znajšcy zachodniobyczaj, proszšc, by chciała im być damš ich myœli - taki bił od niej blask zdrowia, młodoœci, siły i urody. Sam stary dziedzic na Koniecpolu, który był wojewodš sieradzkim, zdumiewał się jej widokiem i z zorzš porannš, a nawet i z słonkiem jš porównywał, "które œwiatu jasnoœć daje, anawet i stare koœci żywszš goršcoœciš napełnia". Rozdział XLVII Jednakże w pištym roku, gdy ład był wprowadzeń we wszystkich wsiach nadzwyczajny, gdy nad skończonš czatowniš powiewała już od kilku miesięcy choršgiew z Tępš Podkowš, a Jagienka powiła szczęœliwie czwartego syna, którego nazwano Jurandem - tak rzekł raz stary Maćko do Zbyszka: - Wszystko się darzy i gdyby Pan Jezus jeszcze jedno zdarzył szczęœliwie - tobym już umarł spokojny. A Zbyszko popatrzał nań pytajšcym wzrokiem i po chwili zapytał: - Chyba o wojnie z Krzyżaki mówicie, bo czegóż by wam więcej trzeba? - To ci rzekę, com drzewiej mówił - odpowiedział Maćko -że póki mistrz Konrad żywie, wojny nie będzie. - Albo to mu wiecznie żyć? - Ale i mnie niewiecznie i dlatego o czym innym myœlę. - A zaœ o czym? - Ii! lepiej nie zapowiadać. Tymczasem się do Spychowa wybieram, a może zdarzy się iksišżšt na Płocku i na Czersku odwiedzić. Zbyszka nie zdziwiła zbytnio ta zapowiedŸ, albowiem w cišgu ostatnich lat kilkakrotnie stary Maćko wyjeżdżał do Spychowa, więc tylko zapytał: - Długo zabawicie? - Dłużej niż zwykle, bo się w Płocku zatrzymam. Jakoż w tydzień póŸniej wyjechał Maćko, wzišwszy ze sobš kilka wozów i zbroję dobrš, "na wypadek, jeœli się przyjdzie w szrankach potykać". Na odjezdnym zapowiedział, że może zabawi dłużej niż zwykle, i istotnie zabawił dłużej, gdyż przez pół roku nie było o nim żadnej wieœci. Zbyszko poczšł się niepokoić i w końcu wyprawił umyœlnego do Spychowa, ale ów spotkał Maćka za Sieradzem i wrócił z nim razem. Stary rycerz wrócił jakiœ chmurny, ale wypytawszy dokładnie Zbyszka o wszystko,co się podczas jego niebytnoœci działo - i za-spokojon, że wszystko szło dobrze, rozpogodził się nieco - i pierwszy zaczšł mówić o swej wyprawie. - Wiesz, że byłem w Malborgu - rzekł. - W Malborgu? - A gdzie by indziej? Zbyszko popatrzał na niego przez chwilę zdumionymi oczyma, po czym uderzył się nagle dłoniš po udzie i rzekł: - O prze Bóg! A ja na œmierć zapomniałem. - Wolno było tobie zapomnieć, boœ œlubów dopełnił -odrzekł Maćko - ale nie daj Bóg, abym ja przysiędze i czci własnej umknšł. Nie nasz to obyczaj, aby czegoœ zaniechać - i tak mi dopomóż Œwięty Krzyż, jako póki mi tchu w nozdrzach, póty ja go nie zaniecham. Tu zmierzchła twarz Maćka i stała się tak groŸnš i zawziętš, jako jš Zbyszko widywałtylko za dawnych lat u Witolda i Skirwoiłły,gdy miało przyjœć do bitwy z Krzyżaki. - No i co? - zapytał. - Odjšł się wam? - Nie odejmował się, bo mi nie stanšł. - Czemu zaœ? - Komturem wielkim został. - Kuno Lichtenstein komturem ci wielkim został? - Ba! Może go i wielkim mistrzem obiorš. Kto go wie! Ale on już i teraz z ksišżęty sięrównym być mniema. Mówiš, że wszystkim rzšdzi i że wszystkie sprawy Zakonu na jego głowie, a mistrz nic bez niego nie poczyna. Gdzie ci tam taki stanie na udeptanš ziemię! Na œmiech ludzki jeno zarobisz. - Wyœmieli was? - zapytał Zbyszko, któremu oczy zaiskrzyły się nagle gniewem.- Œmiała się księżna Aleksandra w Płocku: "JedŸże, powiada, i cesarza rzymskiego pozwdj! Jemu, powiada (niby Lichtensteinowi), jako wiemy, przysłali także pozwy i Zawisza Czarny, i Powała, i Paszko z Biskupic, a też nawet takim mężom nie odkazał nic, bo nie może. Przecie nie serca mu brak, jeno że jest zakonnik i że, prawi, urzšd ma tak znacznyigodny, że mu te rzeczy nie w głowie - i że więcej by czci uchybił, przyjmujšc niŸli na pozwy nie zważajšc". Tak ci to pani mówiła. - A wy co na to? - Zafrasowałem się okrutnie, ale rzekłem, że i tak do Malborga muszę jechać, abym mógł powiedzieć Bogu i ludziom: "Co było wmojej mocy - tom uczynił". Prosiłem tedy pani, żeby mi obmyœliła jakoweœ poselstwo i dała pisanie do Malborga, bom wiedział, że inaczej głowy z tego wilczego gniazda nie wywiozę. W duszy zaœ myœlałem tak: "Jużci nie chciał wyznaczyć zroku ni Zawiszy, ni Powale, ni Paszkowi, ale jeœli go wobec samego mistrza, wszystkich komturów i goœci za gębę porwę, a wšsy i brodę mu wyszarpnę - to przecie stanie". - Bogdajże was! - zawołał z zapałem Zbyszko. - Co? - rzekł stary rycerz, - Na wszystko jest rada, byle głowę na karku mieć. Ale tuPan Jezus łaski umknšł, bom go w Malborgu nie zastał. Powiedzieli, że do Witolda w posły pojechał. Nie wiedziałem wtedy, co czynić: czekać czy za nim jechać.Bałem się rozminšć. Ale żem to z mistrzem i wielkim szatnym miał z dawnych czasów znajomoœć - spuœciłem im się z tajemnicy, dlacze-gom przyjechał, oni zaœ zakrzyknęli,że to nie może być. - Czemu? - Skroœ tej samej przyczyny, którš księżnana Płocku wyłuszczyła. I mistrz przy tym rzekł: "Co byœ o mnie myœlał, gdybym ja każdemu rycerzowi z Mazowsza albo z Polski stawał?" No - i praw był, bo dawno by go już na œwiecie nie było. Cudowali się tedy obaj z szatnym - i opowiedzieli to przystole na wieczerzy. To ci mówię. jakobyœ w ul dmuchnšł! A szczególnie między goœćmi podniosła się ich zaraz kupa: "Kuno -krzyczeli - nie może, ale my możem!" Wybrałem sobie tedy trzech, chcšc się z nimi po kolei potykać, ale mistrz po wielkichproœbach pozwolił jeno z jednym, któremu na przezwisko było też Lichtenstein i którybył Kuna krewny. - No i co? - zakrzyknšł Zbyszko. - Ano, jużci przywiozłem jego blachy, ale tak całkiem popękane, że i jednej grzywny nikt za nie nie da. - Bójcie się Boga, toœcie przysięgę spełnili! - Zrazu byłem rad, bom i sam tak mniemał,ale potem pomyœlałem: "Nie! - to nie to samo!" I teraz spokoju nijakiego nie mam, bo nuż to nie to samo! Lecz Zbyszko poczšł go pocieszać. - Mnie też znacie, że w takich rzeczach ni sobie, ni komu nie folguję, ale gdyby mi się tak przygodziło, to miałbym dosyć. I to wam mówię, że najwięksi rycerze w Krakowie mi w tym przyœwiadczš. Sam Zawisza, który na czci rycerskiej najlepiej się zna, pewnie nie co innego powie. - Tak mówisz? - zapytał Maćko. - Pomyœlcie jeno: oni sławni w całym œwiecie - i pozwali go też, a żaden nie sprawił nawet i tyle, ile wyœcie sprawili. Œlubowaliœcie œmierć Lichtensteinowi - i przecie Lichtensteinaœcie zarżnęli. - Może - rzekł stary rycerz. A Zbyszko, który był ciekaw spraw rycerskich, zapytał: - Nuże! mówcie: młody był czy stary? i jakże było: z konia czy piechtš? - Było mu ze trzydzieœci pięć roków i brodęmiał do pasa, a było z konia. Bóg mi pomógł, że go kopiš zmacałem, ale potem przyszło do mieczów. To tak, mówię ci, krew mu z gęby buchała, że cała broda była jakoby jeden sopel. - A narzekaliœcie nieraz, że się starzejecie?- Bo jak na koń siędę alboli się na ziemi rozkraczę, to się trzymam krzepko, ale jużna siodło we zbroi całej nie skoczę. - Ale i Kuno nie byłby się wam odjšł. Stary machnšł pogardliwie rękš na znak, że z Kunonem byłoby mu poszło znacznie łatwiej -po czym poszli oglšdać zdobyczne "blachy", które Maćko zabrał tylko na znakzwycięstwa, bo zresztš były zbyt potrzaskane i dlatego bez wartoœci. Tylko nabiodrza i nagolenniki były nietknięte i roboty bardzo przedniej. - Wolałbym wszelako, żeby to były Kunona - mówił posępnie Maćko. Na co Zbyszko: - Wie Pan Bóg, co lepiej. Kunona, jeœli mistrzem zostanie, to już nie dostaniecie, chybaby w jakowej wielkiej bitwie. - Nastawiałem ci ja ucha, co ludzie mówiš - odrzekł Maćko. -Jedni tedy gadajš, że po Kondracie będzie Kuno, a drudzy, że brat Kondratowy, Ulryk. - Wolałbym, żeby był Ulryk - rzekł Zbyszko. - I ja, a wiesz dlaczego? Kuno rozum ma większy i chytrzejszy, a Ulryk zapalczywszy. Prawy to jest rycerz, którenczci dochowuje, ale do wojny z nami aż drży. Powiadajš też, że byle mistrzem ostał, to przyjdzie wnet taka nawałnica, jakiej na œwiecie nie bywało. A na Kondrataomdlałoœci pono już często przychodzš. Razgo zamroczyło i przy mnie. Hej! może doczekamy. - Daj to Bóg! A sš jakie nowe niezgody z Królestwem? - Sš stare i nowe. Krzyżak zawsze Krzyżakiem. Chociaż wie, żeœ mocniejszy i że z tobš Ÿle zadrzeć, będzie ci na twoje dybał, bo inaczej nie może. - Przecie oni myœlš, że Zakon od wszystkichkrólestw mocniejszy. - Nie wszyscy, ale wielu, a między nimi i Ulryk. Bo w rzeczy, potęga to jest okrutna. - A pamiętacie, co mówił Zyndram z Maszkowic? - Pamiętam i tam z każdym rokiem gorzej. Brat brata tak nie przyjmie jako mnie tam przyjmowali, gdy żaden Krzyżak nie poglšdał. Majš ich tam wszyscy dosyć. - To i niedługo czekać! - Niedługo albo i długo - rzekł Maćko. I pochwili zastanowienia dodał: - A tymczasem trza harować - i majętnoœci przysparzać, aby godnie w pole wystšpić. Rozdział XLVIII Mistrz Konrad zmarł jednak dopiero w rok póŸniej. Jaœko ze Zgorzelic, brat Jagienki, który pierwszy usłyszał w Sieradzu nowinęi o jego œmierci, i o obiorze Ulryka von Jungingen, pierwszy też przywiózł jš do Bogdańca, w którym zarówno jak i we wszystkich szlacheckich siedzibach wstrzšsnęła ona do głębi dusze i serca. "Nastajš czasy, jakich dotychczas nie było" -rzekł uroczyœcie stary Maćko, a Jagienka przyprowadziła w pierwszej chwili wszystkie dzieci przed Zbyszka i sama poczęła się z nim żegnać, jakby już nazajutrz miał wyruszyć. Maćko i Zbyszko wiedzieli wprawdzie, że wojna nie rozpala się tak od razu jak ogień w kominie, niemniej jednak wierzyli, że do niej przyjdzie -i poczęli się gotować. Wybierali konie, zbroje, ćwiczyli w wojennym rzemioœle giermków, czeladŸ, sołtysów ze wsi, siedzšcych na niemieckim prawie, którzy obowišzani byli konno stawać na wyprawę - i uboższš szlachtę - włodyków -ci bowiem radzi garnęli się do możniejszych. A to samo czyniono i po wszystkich innych dworach, wszędy biły młoty w kuŸniach, wszędy czyszczono stare pancerze, nacierano stopionym w sałhanach sadłem łuki i rzemienie, kowanowozy, czyniono zapasy spyży w krupach i wędzonym mięsiwie. Przy koœciołach w niedziele i œwięta wypytywano o nowiny i smucono się, gdy przychodziły pokojowe, albowiem każdy nosił w duszy głębokie poczucie, że raz trzeba skończyć z tym strasznym wrogiem całego plemienia i że c się w piersiach w Zgorzelicach, it 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żéPic0ęšjc0ë#Ęc0ěí,c0í ;G0îP?0nie zakwitnie w potędze, w spokoju i pracy Królestwo, póki wedle słów œwiętej Brygidy, nie będš wyłamane Krzyżakom zęby i nie będzie odcięta im prawa ręka. W Krzeœni zaœ szczególnie otaczano Maćka iZbyszka, jako ludzi znajšcych Zakon i œwiadomych wojny z Niemcami. Wypytywanosię ich nie tylko o nowiny, ale i sposoby na Niemców: jak najlepiej w nich bić, jak majšzwyczaj się potykać, w czym od Polaków wyżsi, a w czym niżsi i czy po skruszeniu kopii łatwiej na nich zbroje łamać toporemczyli też mieczem. Oni zaœ byli istotnie tych rzeczy œwiadomi, więc słuchano ich z wielkš uwagš, tym bardziej że było przekonanie powszechne, że wojna to nie będzie łatwa, że przyjdzie się mierzyć z najprzedniejszym rycerstwem wszelkich krajów i nie poprzestawać na tym, że tu i owdzie pokołacze się nieprzyjaciela, jeno uczynić to rzetelnie do "cna" albo też zginšć z kretesem. Mówili tedy między sobšwłodykowie: "Skoro trzeba, to trzeba - ich œmierć albo nasza". I pokoleniu, które w duszach nosiłopoczucie przyszłej wielkoœci, nie odbierałoto ochoty, owszem! rosła ona z każdš godzinš i dniem, ale przystępowano do dzieła bez próżnej chwalby i chełpliwoœci, a raczej z pewnym zawziętym skupieniem i z gotowš na œmierć powagš. - Nam alibo imœmierć pisana. Ale tymczasem czas upływał i dłużył się, a wojny nie było. Mówiono wprawdzie o niezgodach między królem Władysławem a Zakonem - i jeszcze o ziemi dobrzyńskiej, choć była już przed laty wykupiona, i o sporach nadgranicznych, o jakowymœ Drezdenku, o którym wielu po raz pierwszyw życiu słyszało, a o które spierały się jakoby obie strony, ale wojny nie było. Niektórzy poczęli nawet już wštpić, czy będzie, bo przecie spory bywały zawsze, ale kończyło się zwykle na zjazdach, układach i wysyłaniu poselstw. Owóż rozeszła się wieœć, że i teraz przyjechali jacyœ posłowie krzyżaccy do Krakowa, a polscy udali się do Malborga. Poczęto mówićo poœrednictwie królów czeskiego i węgierskiego, a nawet samego papieża. Z dala od Krakowa nie wiedziano niczego dokładnie, więc rozmaite, a często dziwaczne i niepodobne chodziły między ludŸmi słuchy, ale wojny nie było. W końcu i sam Maćko, za którego pamięci niemało przeszło gróŸb wojennych i układów - nie wiedział, co o wszystkim myœleć, i wybrał się do Krakowa, aby jakiejœ pewniejszej wieœci zasięgnšć. Zabawił tam niedługo, bo szóstego tygodniabył już z powrotem - i wrócił z twarzš wielce wyjaœnionš. Gdy zaœ w Krzeœni otoczyła go jak zwykle ciekawa nowin szlachta, na liczne pytania odpowiedział im pytaniem: - A groty u kopij i topory macie wyostrzone? - Albo co? Nuże! Na rany boskie! Jakie nowiny? Kogoœcie widzieli? - wołano ze wszystkich stron. - Kogo widziałem? Zyndrama z Maszkowic! A jakie nowiny? Takie, że pono wraz konie siodłać przyjdzie. - Prze Bóg! Jakże to? Powiadajcie! - A słyszeliœcie o Drezdenku? - Jużci, żeœmy słyszeli. Ale zameczek to, jakich wiele, i ziemi bogdaj tam nie więcej niŸli u was w Bogdańcu. - Mama to wojny przyczyna, co? - Pewnie, że mama; bywały i większe, a przecie nic potem nie nastšpiło. - A wiecie, jakš mi przypowieœć Zyndram z Maszkowic z przyczyny Drezdenka powiedział? - Prędzej mówcie, bo nam czapki na łbach zgorzejš! - Powiedział mi tedy tak: "Szedł œlepy goœcińcem i przewalił się przez kamień. Przewalił się, bo był œlepy, ale przecie kamień przyczynš". Otóż Drezdenko to taki kamień. - Jakże to? co? Jeszcze ci Zakon stoi. - Nie rozumiecie? Tedy wam inaczej tak powiem: gdy naczynie zbyt pełne, to jedna kropla je przeleje. Więc zapał ogarniał rycerstwo tak wielki, iż Maćko musiał go hamować, bo chcieli zaraz na koń siadać i do Sieradza cišgnšć. - BšdŸcie gotowi - mówił im - ale czekajcie cierpliwie. Już też i o nas nie zapomnš Więc trwali w gotowoœci, ale czekali długo,tak nawet długo, że niektórzy poczęli znówwštpić. Lecz Maćko nie wštpił, bo jako z przylotu ptactwa poznaje się nadejœcie wiosny, tak on, jako człek doœwiadczony, umiał z rozmaitych oznak wywnioskować, że zbliża się wojna - i to wielka. Więc naprzód nakazano łowy we wszystkichborach i puszczach królewskich, tak ogromne, jakich najstarsi ludzie nie pamiętali. Zbierano tedy tysišcami osaczników na obławy, na których padały całe stada żubrów, turów, jeleni, dzików i różnej pomniejszej zwierzyny. Lasy dymiły przez całe tygodnie i miesišce, w dymach zaœ wędzono solone mięsiwo, a następnie odsyłano je do miast wojewódzkich, a stamtšd na skład do Płocka. Oczywistym było, że szło o zapasy dla wielkich wojsk. Maćko wiedział dobrze, co o tym myœleć, bo takie same łowy nakazywał przed każdšwiększš wyprawš na Litwie Witold. Lecz były i inne oznaki. Oto chłopi poczęli całymigromadami uciekać "spod Niemca" do Królestwa i na Mazowsze. W okolicę Bogdańca przybywali głównie poddani niemieckich rycerzy ze Œlšska, ale wiedziano, że wszędzie dzieje się to samo, a zwłaszcza na Mazowszu. Czech gospodarzšcy w Spychowie na Mazowszu przysłał stamtšd kilkunastu Mazurów, którzy schronili się do niego z Prus. Ludzie ci prosili, by im pozwolono wzišć udział w wojnie "na piechtę" - albowiem chcieli pomœcić się swych krzywd na Krzyżakach, których nienawidzili duszš całš. Powiadali też, że niektóre nadgraniczne wsie w Prusiech prawie zupełnie opustoszały, albowiem kmiecie przenieœli się z żonami i dziećmi do księstw mazowieckich. Krzyżacy wieszali wprawdzie schwytanych zbiegów, ale nieszczęsnego ludu nic już nie mogło powstrzymać i niejeden wolał œmierć od życia pod straszliwym jarzmem niemieckim.Następnie poczęli się roić w całym kraju "dziadowie" z Prus. Cišgnęli oni wszyscy doKrakowa. Napływali z Gdańska, z Malborga,z Torunia, z dalekiego nawet Królewca, ze wszystkich pruskich miast i ze wszystkich komandorii. Byli między nimi nie tylko dziady, ale klechowie, organiœci, różni słudzy klasztorni, a nawet klerycy i księża.Domyœlano się, że znoszš wiadomoœci o wszystkim, co się dzieje w Prusiech: o przygotowaniach wojennych, o utwierdzaniuzamków, o załogach, o wojskach najemnych i goœciach. Jakoż szeptano sobie,że wojewodowie po miastach wojewódzkich,a w Krakowie rajcy królewscy zamykali się z nimi całymi godzinami, słuchajšc ich i spisujšc ich wiadomoœci. Niektórzy wracali chyłkiem do Prus, a potem znowu zjawiali się w Królestwie. Dochodziły wieœci z Krakowa, że król i panowie rada wiedzš przez nich o każdym kroku Krzyżaków. Przeciwnie działo się w Malborgu. Pewien duchowny, zbiegły z tej stolicy, zatrzymał się u dziedziców Koniecpola i opowiadał im, że mistrz Ulryk i inni Krzyżacy nie troszczšsię o wieœci z Polski i że pewni sš, iż jednym zamachem zawojujš i obalš na wiekiwieków całe Królestwo, "tak, aby œlad po nim nie został". Powtarzał przy tym słowamistrza wypowiedziane na uczcie w Malborgu: "Im ich więcej będzie, tym bardziej kożuchy w Prusiech potaniejš". Gotowali się więc do wojny w radoœci i upojeniu, durni we własnš siłę i pomoc, którš im wszystkie najdalsze nawet królestwa nadeœlš. Lecz mimo tych wszystkich wojennych oznak, przygotowań i zabiegów, wojna nie przychodziła tak prędko, jak sobie ludzie życzyli. Młodemu dziedzicowi z Bogdańca "cniło się" już także w domu. Wszystko było od dawna gotowe, dusza rwała się w nim do sławy i do boju, przeto ciężki mu był każdy dzień zwłoki - i często czynił o to wymówki stryjcowi, tak jakby wojna lub pokój od niego zależały. - Boœcie obiecywali na pewno, że będzie - mówił - a tu nic i nic! Na to zaœ Maćko: - Mšdryœ, ale nie bardzo! A to nie widzisz, co się dzieje? - A jak się król w ostatniej godzinie zgodzi?Mówiš, że nie chce wojny. - Bo nie chce, ale któż jak nie on zakrzyknšł: "Chybabym nie był królem, gdybym Drezdenko zabrać pozwolił", a Drezdenko Niemce jak wzięli, tak i dotychczas dzierżš. Ba! król nie chce rozlewu krwi chrzeœcijańskiej, ale panowierada, którzy rozum majš bystry, czujšc większš moc polskš, przypierajš Niemców do œciany - i to ci jeno rzekę, że gdyby nie było Drezdenka, toby się znalazło co innego. - Bo jako słyszałem, to jeszcze mistrz Kondrat zabrał Drezdenko, a on się przeciekróla bał. - Bał się, gdyż lepiej od innych przeznał potęgę polskš, ale chciwoœci zakonnej i on nie umiał pohamować. W Krakowie mówili mitak: stary von Ost, dziedzic Drezdenka, w czasie gdy Krzyżaki zabierały Nowš Marchię, pokłonił się jako hołdownik królowi, gdyż to ziemia była od wieków polska, więc chciał do Królestwa należeć. Ale zaprosili ci go Krzyżacy do Malborga, spoili winem i uzyskali od niego zapis. Wtedyto zbrakło już do ostatka królowi cierpliwoœci. - Wiera, że mogło mu zbraknšć - zawołał Zbyszko. Lecz Maćko rzekł: - Ale to tak jest, jako Zyndram z Maszkowic powiadał: Drezdenko to jeno kamień, przez który się œlepy przewalił. - Gdyby zaœ Niemce oddali Drezdenko, to cobędzie? - To znajdzie się inny kamień. Ale nie odda ci Krzyżak tego, co raz połknšł, chyba mu brzuch rozpłatasz, co daj Bóg, abyœmy prędko uczynili. - Nie! - zawołał pokrzepiony na duchu Zbyszko. - Kondrat może by oddał, Ulryk nieodda. Prawy to rycerz, na którym skazy nijakiej nie masz, ale okrutnie zapalczywy. Tak to oni ze sobš rozmawiali, a tymczasemzdarzenia staczały się, jakby kamienie potršcone na stromych œcieżkach górskich nogš przechodnia, z coraz większym pędemku przepaœci. Nagle rozgrzmiała po całym kraju wiadomoœć, że Krzyżacy napadli i zagrabili staropolski, zastawiony johannitom Santok. Nowy mistrz Uiryk, który gdy posłowie polscy przybyli, aby mu złożyć życzenia z powodu jego wyboru, wyjechał umyœlnie z Malborga i który od pierwszej chwili swychrzšdów nakazał, by w stosunkach z królemiPolskš miasto łaciny używać języka niemieckiego - pokazał wreszcie, kim jest. Krakowscy panowie, którzy po cichu pchali do wojny, zrozumieli, że on do niej pcha głoœno i nie tylko głoœno, ale na oœlep i z takim zuchwalstwem, jakiego względem polskiego narodu nie dopuszczali się nigdy mistrzowie nawet wówczas, gdy ich potęga była w istocie większš, a Królestwa mniejszš niż ninie. Jednakże mniej zapalczywi a przebieglejsi od Ulryka dostojnicy Zakonu, którzy znali Witolda, starali się go sobie zjednać daramiipochlebstwy tak przechodzšcymi wszelkš miarę, iż podobnych trzeba było chyba szukać w tych czasach, gdy cezarom rzymskim wznoszono za życia œwištynie i ołtarze. "Dwóch jest dobrodziejów Zakonu -mówili posłowie krzyżaccy, bijšc czołem temu namiestnikowi Jagiełły - pierwszy Bóg, a drugi Witold; przeto jest œwięte każde życzenie i każde słowo Witolda dla Krzyżaków". I błagali go o rozjemstwo w sprawie o Drezdenko w tejmyœli, że gdy jako podległy królowi podejmie się sšdzić swego zwierzchnika, tym samym go obrazi - i dobre ich stosunki przerwš się, jeœli nie na zawsze, to przynajmniej na czas dłuższy. Lecz że panowie rada wiedzieli o wszystkim, co się w Malborgu dzieje i zamierza, przeto król wybrał także Witolda na rozjemcę. I pożałował Zakon wyboru. Dostojnicy krzyżaccy, którym zdawało się, że znajš wielkiego księcia, znali go nie doœć jeszcze,albowiem Witold nie tylko przysšdził Drezdenko Polakom, lecz wiedzšc zarazem iodgadujšc, na czym się sprawa skończyć musi - podniósł znów ŻmujdŸ i coraz groŸniejsze ukazujšc Zakonowi oblicze, jšł wspomagać ludŸmi, orężem i zbożem z żyznych ziem polskich nadsyłanym. Co gdy się stało, wszyscy po wszystkich ziemiach olbrzymiego państwa zrozumieli, że wybiła stanowcza godzina. Jakoż wybiła.Raz w Bogdańcu, gdy stary Maćko, ZbyszkoiJagienka siedzieli przed bramš kasztelu, zażywajšc cudnej pogody i ciepła -zjawił się nagle na spienionym koniu nieznany człowiek, osadził go przed bramš, cisnšł coœ na kształt wieńca splecionego z łozy i wierzbiny pod nogi rycerzy - i krzyknšwszy: "Wici! wici!" -pomknšł dalej. A oni zerwali się na równe nogi w wielkim wzruszeniu. Twarz Maćka stała się groŸna i uroczysta. Zbyszko skoczył, aby pchnšć giermka z wiciš dalej, po czym wrócił z ogniem w Ÿrenicach i zawołał: - Wojna! Wreszcie Bóg dał! Wojna! - I taka jakiejœmy przedtem nie widzieli! - dorzucił poważnie Maćko. Następnie krzyknšł na czeladŸ, która w mig zebrała się wokół państwa: - Dšć w rogi z czatowni na cztery strony œwiata! a inni niech skoczš na wsie po sołtysów. Konie ze stajen wywieœć i wozy zaprzęgać! Duchem! I głos jego jeszcze nie przegrzmiał, gdy czeladŸ kopnęła się w różne strony, aby spełnić rozkazy, które nie były trudne, gdyż wszystko z dawna było gotowe: ludzie, wozy, konie, broń, zbroje, zapasy -tylko siadać i jechać! Lecz przedtem Zbyszko jeszcze zapytał Maćka: - A wy nie ostaniecie w domu? - Ja? Co ci w głowie? - Bo wedle prawa możecie, że to człowiek z was w leciech podeszły, a byłaby jakowaœ opieka nad Jagienkš i dziećmi. - No, to słuchaj: ja do białego włosa czekał na tę godzinę. I dosyć było spojrzeć na jego zimne, zawzięte oblicze, aby poznać, że na nic wszelka namowa. Zresztš, mimo siódmego krzyżyka, chłop był jeszcze czerstwy jak dšb i ręce łatwo chodziły mu w stawach, atopór w nich aż warczał. Nie mógł już wprawdzie skoczyć w pełnej zbroi bez strzemion na konia, ale i wielu młodych, zwłaszcza między zachodnimi rycerzami, tego uczynić nie mogło. Natomiast ćwiczenie rycerskie posiadał ogromne i bardziej doœwiadczonego wojownika nie było w całej okolicy. Jagienka też widocznie nie obawiała się sama zostać, gdyż usłyszawszy słowa męża, wstała i ucałowawszy go w rękę, rzekła: - Nie frasuj się ty o mnie, miły Zbyszku, bo kasztel jest godny, a i to wiesz, że ja tam niezbyt płochliwa, i że ni kusza, ni sulica mi nie nowina. Nie czas o nas myœleć, gdy trza Królestwo ratować, a nad nami tu Bóg będzie opiekunem. I nagle oczy jej wezbrały łzami, które stoczyły się w wielkich kroplach po cudnej liliowej twarzy. Więc ukazawszy gromadkę dzieci, tak dalej mówiła wzruszonym, drgajšcym głosem: - Hej! żeby nie one pędraki, poty by ja ci u nóg leżała, póki byœ mnie nie wzišł na tę wojnę! - Jaguœ! - zawołał Zbyszko, chwytajšc jš w ramiona. A ona objęła mu też szyję i jęła powtarzać, tulšc się do niego z całej siły: -Jeno mi ty wróć, mój złoty, mój jedyny, mój najmilejszy! - A zaœ co dzień dziękuj Bogu, że ci dał takš niewiastę! - dodał grubym głosem Maćko. I w godzinę póŸniej œcišgnięto z czatowni choršgiew na znak nieobecnoœci panów. Zbyszko i Maćko zezwolili, aby Jagienka razem z dziećmi odprowadziła ich do Sieradza, więc po obfitym posiłku ruszyli wszyscy razem z ludŸmi i całym taborem wozów. Dzień był jasny, bez wiatru. Bory stały w ciszy nieruchome. Stada na polach i ugorachzażywały także południowego spoczynku, przeżuwajšc paszę powolnie i jakby w zamyœleniu. Jeno z powodu suchoœci powietrza wznosiły się tu i ówdzie po drogach kłęby złotego kurzu, a nad owymi kłębami płonęły jakby ogniki niezmiernie wsłońcu błyszczšce. Zbyszko ukazywał je żonie i dzieciom, mówišc: - Wiecie, co to się tam tak łyska nad kurzawš? To groty ko-pij i sulic. Wszędy już widać wici doszły i zewszšd cišgnie naród na Niemca. Jakoż tak było. Niedaleko za granicš Bogdańca spotkali brata Jagienki, młodego Jaœka ze Zgorzelic, który jako dziedzic doœć możny szedł w trzy kopie, a luda prowadził z sobš dwudziestu. Wkrótce potem na rozstaju wychyliło się kunim z tumanów zarosłe oblicze Cztana z Rogowa, który nie był wprawdzie przyjacielem Bogdanieckich, ale teraz krzyknšł z dala: "Bywaj na psubraty!" - i skłoniwszy się im życzliwie, pocwałował wsiwym obłoku dalej. Spotkali także i staregoWilka z Brzozowej. Głowa już mu się trzęsła nieco ze staroœci, ale cišgnšł i on, by pomœcić œmierć syna, którego mu na Œlšsku Niemcy zabili. I w miarę jak zbliżali się do Sieradza, coraz częstsze były po drogach obłoki kurzawy, a gdy z dala ukazały się już wieże miejskie, cały goœciniec roił się od rycerstwa, od sołtysów i od zbrojnych miejskich pachołków, którzy wszyscy cišgnęli na miejsce zbioru. Widzšc tedy ów lud rojny a czerstwy i tęgi, w boju upo-my,a na niewygody, słoty, chłody i wszelkie trudy nad wszystkie inne wytrzymały, krzepił się w sercu stary Maćko i pewne wróżył sobie zwycięstwo. c się w piersiach w Zgorzelicach, it 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żďPc1€đPc1ńgc1ňo,”c1ó;j1Rozdział XLIX I wojna wybuchła wreszcie, nieobfita z poczštku w bitwy, ale w pierwszych chwilach niezbyt dla Polaków pomyœlna. Nimnadcišgnęły siły polskie, zdobyli Krzyżacy Bobrowniki, zrównali z ziemiš Złotoryję - i znów zajęli nieszczęsnš, a z takim trudem niedawno odzyskanš ziemię dobrzyńskš. Lecz poœrednictwo czeskie i węgierskie przygasiło na czas burzę wojennš. Nastšpił rozejm, w czasie którego Wacław, król czeski, miał sšdzić spory między Polskš a Zakonem. Nie przestano jednak gromadzić wojsk i posuwać ich ku sobie w czasie zimowych i wiosennych miesięcy, gdy zaœ przekupiony król czeski wydał wyrok na korzyœć Zakonu, wojna musiała wybuchnšć na nowo.A tymczasem nadeszło lato, a z nim razem nadcišgnęły "narody" pod Witoldem. Po przeprawie pod Czerwieńskiem połšczyły się oba wojska i choršgwie ksišżšt mazowieckich. Z drugiej strony w obozie pod Œwieciem stanęło sto tysięcy zakutych w żelazo Niemców. Chciał król przeprawić się przez Drwęcę i pójœć krótkš drogš ku Malborgowi, lecz gdy przeprawa okazała się niepodobnš, zawrócił od Kurzętnika ku Działdowu i po skruszeniu zamku krzyżackiego Dšbrowna, czyli Gilgenburga, położył się tamże obozem. Zarówno on, jak i dostojnicy polscy i litewscy wiedzieli, że walna rozprawa musi wkrótce nastšpić, nikt jednak nie sšdził, żeby miało przyjœć do niej prędzej niż za kilka dni. Przypuszczano, że mistrz, zabieżawszy drogę królowi, zechce dać wypoczynek swym zastępom, aby do œmiertelnej walki stanęły nieutrudzone i œwieże. Tymczasem wojska królewskie zatrzymały się na noc w Dšbrownie. Wzięcie tej fortecy, lubo bez rozkazów, a nawet wbrew woli rady wojennej, napełniło otuchš serce króla i Witolda, zamek to bowiem był potężny, oblany jeziorem, o grubych murach i licznej załodze. A jednak rycerstwo polskie wzięłogo niemal w mgnieniu oka, z zapałem tak niepohamowanym, że nim cały obóz nadcišgnšł, już z miasta i zamku pozostałytylko gruzy i zgliszcza, wœród których dzicy wojownicy Witolda i Tatarzy pod Saladynem wycinali ostatki bronišcych się z rozpaczš niemieckich knechtów. Pożar jednakże nie trwał długo, gdyż zgasiła go krótko wprawdzie trwajšca, ale ogromna ulewa. Cała noc z czternastego napiętnasty lipca była dziwnie zmienna i nawałnista. Wicher przypędzał burzę za burzš. Chwilami niebo zdało się całe płonšćod błyskawic i grzmoty roztaczały się ze straszliwym łoskotem między wschodem a zachodem. Częste gromy napełniały zapachem siarki powietrze, to znów szum dżdżu zagłuszał wszystkie inne odgłosy. A potem wiatr rozpędzał chmury i wpoœród ich strzępów widać było gwiazdy i jasny, wielki miesišc. Po północy dopiero uciszyło się nieco, tak że można było przynajmniej ognie rozpalić. Jakoż w tej chwili zabłysły ich tysišce i tysišce w niezmiernym polsko-litewskim obozie. Wojownicy suszyli przy nich przemokłe szaty i œpiewali pieœni bojowe. Król czuwał również, albowiem w domu położonym na samym skraju obozów, do którego schronił się przed burzš, zasiadała rada wojskowa, przed którš zdawano sprawę ze zdobycia Gilgenburga. Ponieważ w szturmie brała udział choršgiew sieradzka, więc przywódca jej. Jakub z Koniecpola, wezwany był wraz z innymi do usprawiedliwienia się. dlaczego bez rozkazów dobywali miasta i nie zaniechali szturmu, chociaż król wysłał dlapowstrzymania ich swego podwojskiego i kilku podręcznych pachołków. Z tej przyczyny wojewoda, nie będšc pewien, czy nie spotka go nagana albo nawet i kara, zabrał z sobš kilkunastu przedniej -szych rycerzy, a między nimi starego Maćka i Zbyszka, jako œwiadków, że podwojski dotarł do nich dopiero wówczas, gdy byli już na murach zamku i wchwili najzawziętszej bitwy z załogš. A co do tego, że uderzył na zamek: "Trudno, mówił, pytać o wszystko, gdy wojska na kilka mil się rozcišgajš". Wysłany będšc w przodku, rozumiał, iż ma powinnoœć kruszyć przeszkody przed wojskiem i bić nieprzyjaciela, gdzie go napotka. Więc wysłuchawszy tych słów, król, ksišżę Witold i panowie, którzy w duszy radzi byli temu, co się stało, nie tylko nie przyganili wojewodzie i Sieradzanom ich postępku, alesławili jeszcze ich męstwo, że "tak wartkopożyli zamek i mężnš załogę". Mogli wówczas Maćko i Zbyszko napatrzyć się największym głowom w Królestwie, bo prócz króla i ksišżšt mazowieckich znajdowali się tam dwaj przywódcy wszystkich zastępów: Witold, który Litwinom, Żmujdzi, Rusinom, Besarabom, Wołochom i Tatarom przywodził - i Zyndram z Maszkowic, herbu "tego samego co słońce", miecznik krakowski, główny sprawca wojsk polskich, przewyższajšcy wszystkich znajomoœciš spraw wojennych. Oprócz nich byli w tej radzie wielcy wojownicy i statyœci: kasztelan krakowski Krystyn z Ostrowa i wojewoda krakowski Jaœko z Tamowa, i poznański Sędziwój z Ostroroga, i sędomier-ski Mikołaj z Michałowie, i proboszcz od Œw. Floriana, a zarazem podkanclerzy Mikołaj Tršba, i marszałek Królestwa Zbigniew z Brzezia, i Piotr Szafraniec, podkomorzy krakowski, i wreszcie Ziemowit, syn Ziemowita, księcia na Płocku, jeden między nimi młody, ale dziwnie "do wojny przemyœlny", którego zdanie wysoce sobie sam wielki król cenił. A w przyległej obszernej izbie czekali, aby być pod rękš i w razie zapytania radš się przysłużyć, najwięksi rycerze, których sława grzmiała szeroko w Polsce i za granicš: więc ujrzeli tam Maćko i Zbyszko Zawiszę Czarnego Sulimczyka i jego brata Farureja, i Skarbka Abdanka z Gór, i Dobka z Oleœnicy, który swego czasu dwunastu niemieckich rycerzy w Toruniu na turnieju zsiodła wysadził, i olbrzymiego Paszka Złodzieja z Biskupic, i Powałę z Taczewa, który życzliwym im był przyjacielem, i Krzona z Kozichgłów, i Marcina z Wrocimowic, który wielkš choršgiew całegoKrólestwa nosił, i Floriana Jelitczyka z Korytnicy, i strasznego w ręcznym spotkaniu Lisa z Targowiska, i Staszka z Charbimowic, który w pełnej zbroi przez dwa rosłe konie mógł przeskoczyć. Było i wielu innych słynnych rycerzy przedchoršgiewnych z rozmaitych ziem z Mazowsza, których przedchoršgiewnymi zwano dlatego, że w pierwszym szeregu stawali do bitwy. Lecz znajomkowie, a szczególnie Powała, radzi witali Maćka i Zbyszka i zaraz poczęli z nimi o dawnych czasach i przygodach rozmawiać. - Hej! - mówił do Zbyszka pan z Taczewa. - Jużci ciężkie ty masz z Krzyżaki rachunki, ale tak tuszę, że im teraz za wszystkie czasy zapłacisz. - Zapłacę choćby krwiš, jako i wszyscy zapłacim! odrzekł Zbyszko. - A wiesz, że twój Kuno Lichtenstein jest ninie wielkim kom-turem? - ozwał się Paszko Złodziej z Biskupic. - Wiem i stryj wiedzš też. - Daj mi go Bóg spotkać - przerwał Maćko -bo ja osobnš mam z nim sprawę. - Ba! Przecie pozywaliœmy go i my - odpowiedział Powała -ale odrzekł, że urzšd nie pozwala mu się potykać. No, teraz chyba pozwoli. Na to zaœ Zawisza, który zawsze mówił z powagš wielkš, rzekł: - Tego on będzie, komu go Bóg przeznaczy. Lecz Zbyszko z samej ciekawoœci wytoczył zaraz przed sšd Zawiszy sprawę stryjka i zapytał, czy nie zadoœć się stało œlubowaniu przez to, że Maćko potykał się z krewnym Lichtensteina, który się ofiarował w zastępstwo, i takowego zabił. I wszyscy zakrzyknęli, że zadoœć. Sam tylko zawzięty Maćko, chociaż ucieszył się z wyroku, rzekł: - Ba, przecież pewniejszy byłbym zbawienia, gdybym samego Kunona spotkał! I następnie poczęli mówić o wzięciu Gilgenburga i o przyszłej wielkiej bitwie, której spodziewali się wkrótce, bo przecie nie miał mistrz nic innego do zrobienia, jeno królowi drogę zabiec. Ale gdy właœnie łamali głowy nad tym, za ile dni spotkanie może nastšpić, zbliżył się ku nim chudy i długi rycerz, przybrany w czerwone sukno, z takšż myckš na głowie irozłożywszy ręce, rzekł miękkim, prawie niewieœcim głosem: - Pozdrowienie ci, rycerzu Zbyszku z Bogdańca! - De Lorche! - zakrzyknšł Zbyszko - tyœ tu?I chwycił go w objęcia, gdyż wdzięczne pozostało mu o nim wspomnienie, a gdy ucałowali się jakby najbliżsi przyjaciele, poczšł wypytywać z radoœciš: - Tyœ tu? po naszej stronie? -Wielu może geldryjskich rycerzy znajduje się po tamtej stronie - odrzekł de Lorche -ale jam panu memu, księciu Januszowi, służby z Długolasu powinien. - Toœ ty dziedzicem po starym Mikołaju na Długolesie? - Tak. Bo po œmierci Mikołaja i syna jego, któren pod Bo-brownikami zabit, Długolas przypadł na cudnš Jagienkę, a od lat pięciu mojš niewiastę i paniš. - Dla Boga! - zawołał Zbyszko - powiadaj, jako ci to przyszło? Lecz de Lorche, powitawszy starego Maćka, rzekł: - Dawny wasz giermek, Głowacz, powiedział mi, że was tu znajdę, a teraz czeka u mnie w namiocie i nad wieczerzš czuwa. Dalekoć to wprawdzie, bo na drugimkońcu obozu, ale końmi prędko się przejedzie - więc jedŸcie ze mnš. Po czym, zwróciwszy się do Powały, którego poznał w dawniejszych czasach w Płocku, dodał: - I wy, szlachetny panie. Będzie to dla mnieszczęœcie i honor. - Dobrze - odparł Powała. - Miło ze znajomymi ugwarzyć, a po drodze jeszcze się obozowi przypatrzym. Więc wyszli, by sišœć na koń i jechać. Przedtem jednak sługa de Lorchego ponarzucał im na ramiona opończe, które widocznie przywiózł umyœlnie. Ów, zbliżywszy się do Zbyszka, pocałował go wrękę i rzekł: - Pokłon i czeœć wam, panie. Jam dawny sługa wasz, ale w ciemnoœci nie możecie mnie rozeznać. Czy pamiętacie Sanderusa? - Prze Bóg! - zawołał Zbyszko. I na chwilę odżyły w nim wspomnienia przeżytych smutków, bólów i dawnej niedoli, tak samo jak parę tygodni temu, gdy po połšczeniu się wojsk królewskich z choršgwiami ksišżšt mazowieckich spotkał po długim niewidzeniu dawnego swego giermka Hlawę. Więc rzekł: - Sanderus! Hej! Pamiętam i te dawne czasy,i ciebie! Cóżeœ od onej pory porabiał i gdzieœ się obracał? Zali już nie nosisz relikwij? - Nie, panie. Aż do ostatniej wiosny byłem klechš przy koœciele w Długolesie, ale że nieboszczyk ojciec mój wojennym rzemiosłem się zajmował, przeto gdy wojna wybuchła, zaraz mi zbrzydła miedŸ na koœcielnych dzwonach, a zbudziła się chętka do żelaza i stali. - Co słyszę! - zawołał Zbyszko, który jakoœ nie mógł wyobrazić sobie Sanderusa stawajšcego z mieczem, rohatynš albo toporem do boju. Ów zaœ rzekł, podajšc mu strzemię: - Rok temu z rozkazu biskupa płockiego chodziłem do pruskich krajów, przez co znacznš posługę oddałem, ale to póŸniej opowiem, a teraz siadajcie, wasza wielkoœć, na koń, gdyż ów grabia czeski, którego wołacie Hlawa, czeka na was z wieczerzš w namiotach pana mego. Więc Zbyszko siadł na koń i zbliżywszy się do pana de Lorche, jechał w pobok, aby swobodnie z nim rozmawiać, albowiem ciekawy był jego dziejów. - Okrutniem rad - rzekł - iżeœ po naszej stronie, ale mi to dziwne, boœ przecie u Krzyżaków służył. - Służš ci, którzy żołd biorš - odparł de Lorche - a jam go nie brał. Nie. Jam między Krzyżaków przyjechał w tym jeno celu, aby przygód szukać i pas rycerski pozyskać, który, jak ci wiadomo, z ršk polskiego księcia pozyskałem. I bawišc długie lata w tych krajach, poznałem, po czyjej stronie słusznoœć, a gdym się przy tym tu ożenił i osiedlił, jakże mi było przeciw wam stawać? Jam już tutejszy i patrz, jakom się mowy waszej wyuczył. Ba!swojej już nieco zapomniałem. - A twoja majętnoœć w Geldrii? Bo jakom słyszał, toœ tamtejszemu władcy pokrewny i dziedzic wielu zamków i włoœci.- Dziedzictwo moje krewnemu, Fulkonowi deLorche, ustšpiłem, który mi je spłacił. Pięć roków temu byłem w Geldrii i dostatki wielkie stamtšd przywiozłem, za którem się na Mazowszu okupił. - A jakże się to stało, żeœ się z Jagienkš z Długolasu ożenił? - Ach! - odpowiedział de Lorche - kto zdołaodgadnšć niewiastę? Dworowała ci ona ze mnie zawsze, aż gdym, majšc tego dosyć, oœwiadczył jej, że do Azji na wojnę z żalu pojadę i już nigdy nie wrócę, rozpłakała się niespodzianie i rzekła: "To ja mniszkš ostanę". Padłem jej do nóg za te słowa, a we dwie niedziele póŸniej biskup płocki pobłogosławił nam w koœciele. - Dzieci zaœ macie? - zapytał Zbyszko. - Po wojnie Jagienka wybiera się do grobu waszej królowej Jadwigi, aby jš o błogosławieństwo uprosić - odrzekł, wzdychajšc, de Lorche. - Dobrze. Powiadajš, że to pewny sposób i że w tych rzeczach nie masz lepszej nad naszš œwiętš królowš orędowniczki. Walne spotkanie nastšpi za kilka dni, a potem będzie spokój. -Tak. - Ale Krzyżacy pewnie cię za zdrajcę poczytujš. - Nie! - rzekł de Lorche. - Wiesz, jako czcirycerskiej przestrzegam. JeŸdził Sanderus ze zleceniami biskupa płockiego do Malborga, więc posłałem przez niego pismodo mistrza Ulryka, w którym wypowiedziałem mu służbę i wyłuszczyłemmu przyczyny, dla których po waszej stronie staję. - Ha! Sanderus! - zawołał Zbyszko. - Mówiłmi, że mu spiż na dzwonach zbrzydł i że dożelaza zbudziła się w nim chętka, co mi i dziwne, bo zajęcze zawsze miał on serce. A pan de Lorche poczšł się œmiać: - Sanderus tyle ma ze stalš albo z żelazem do czynienia, że mnie i moich giermków goli.- Tak to? - zapytał rozweselony Zbyszko. Czas jakiœ jechali w milczeniu, po czym de Lorche podniósł oczy ku niebu i rzekł: - Prosiłem was na wieczerzę, ale nim zajedziem, to chyba będzie œniadanie. - Miesišc jeszcze œwieci - odparł Zbyszko. - JedŸmy. Więc zrównawszy się z Maćkiem iPowałš, jechali dalej razem we czwórkę szerokš obozowš ulicš, którš wytykano zawsze z rozkazu dowódców między namiotami i ogniskami, aby przejazd był wolny. Chcšc dostać się do stojšcych na drugim końcu obozu choršgwi mazowieckich, musieli go cały wzdłuż przejechać. - Jak Polska Polskš - ozwał się Maćko -jeszcze takich wojsk nie widziała, bo spłynęły narody ze wszystkich krain ziemi.- Żaden też inny król takich nie postawi - odpowiedział de Lorche - bo żaden tak potężnym państwem nie władnie. A stary rycerz zwrócił się do Powały z Taczewa: - Ile, mówicie, panie, przyszło choršgwi z kniaziem Witoldem? - Czterdzieœcie - odrzekł Powała. - Naszych polskich wraz z Mazurami jest pięćdziesišt, ale nie tak okryte jak Witoldowe, bo u niego czasem i kilka tysięcyludzi pod jednym znakiem służy. Ha! Słyszeliœmy, iż mistrz rzekł, iż to hołota lepsza do łyżek niż do miecza, ale bogdajżew złš godzinę to wymówił, bo tak myœlę, że litewskie sulice okrutnie się od krzyżackiej juchy zaczerwieniš. - A ci, wedle których teraz przejeżdżamy, którzy sš? -zapytał de Lorche. - To Tatary; przywiódł ich Witoldowy hołdownik, Saladyn. - Dobrzyż do bitwy? - Litwa umie z nimi wojować i znacznš ich częœć podbiła, z której przyczyny musieli na tę wojnę przycišgnšć. Ale zachodniemu rycerstwu ciężko z nimi, gdyż oni w ucieczce straszniejsi niż w spotkaniu. - Przypatrzmy się im bliżej - rzekł de Lorche. I pojechali ku ogniskom, które otaczali ludzie z nagimi całkiem ramionami, odziani mimo pory letniej w owcze tułuby, wełnš do góry. Większa częœć ich spała wprost nagołej ziemi albo na mokrej i parujšcej od żaru słomie, lecz wielu siedziało w kuczki przy płonšcych stosach; niektórzy skracali sobie godziny nocne, podœpiewujšc przez nos dzikie pieœni i uderzajšc do wtóru jednym piszczelem końskim o drugi, co czyniło dziwny i nieprzyjemny łoskot; inni mieli małe bębenki lub brzdškali na nacišgniętych cięciwach łuków. Inni żarli œwieżo wyjęte z ognia, dymišce, a zarazemkrwawe kawały mięsiwa, na które dmuchaliwzdętymi, sinymi wargami. W ogóle wyglšdali tak dziko i złowrogo, że łatwiej ich było wzišć za jakieœ okropne stwory leœne niż za ludzi. Dymy ognisk były gryzšce od końskiego i baraniego tłuszczu,który w nich topniał, a prócz tego rozchodził się naokół nieznoœny swšd przypalonej sierœci, przygrzanych tułubów i ckliwa woń œwieżo zdartych skór i krwi. Zdrugiej ciemnej strony ulicy, gdzie stały konie, zawiewało ich potem. Szkapy owe, których kilkaset trzymano dla rozjazdów w pobliżu, wygryzłszy trawę spod nóg, gryzły się między sobš, kwiczšc przeraŸliwie i chrapišc. Koniu-chowie uœmierzali walkę głosem i batami z surowca. Niebezpiecznie było zapuszczać się w pojedynkę między nich, gdyż dzicz to była niesłychanie drapieżna. Tuż za nimi stały niewiele mniej dzikie watahy Besarabów, z rogami na głowach, długowłosych elicach, it 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żôPc1őkň X1ö]c2€÷e*É R2ř.73<3€Wołochów, noszšcych miast pancerzy drewniane, malowane deski na piersiach i plecach, z niezgrabnymi wizerunkami upiorów, koœciotrupów lub zwierzšt; dalej Ser-by, których uœpiony teraz obóz rozbrzmiewał we dnie w czasie postojów jakby jedna wielka lutnia, tyle w nim było fletni, bała-bajek, multanków i różnych innych narzędzi muzycznych. Œwieciły ognie, a z nieba wœród chmur, które mocny wiatr rozwiewał, œwiecił jasny wielki miesišc i przy owych blaskach przypatrywali się nasi rycerze obozom. Za Serbami stała nieszczęsna ŻmujdŸ. Niemcy wytoczyli z niej potoki krwi, a jednak na każde wezwanie Witolda zrywała się do nowych bojów. I teraz jakby w przeczuciu,że niedola jej skończy się wkrótce raz na zawsze, przycišgnęła tu przejęta duchem tegoż Skirwoiłły, którego samo imię przejmowało Niemców wœciekłoœciš i trwogš. Ogniska żmujdzkie stykały się wprost z litewskimi, gdyż ten sam był to naród, ten sam obyczaj i mowa. Lecz przy wjeŸdzie do litewskich obozów posępny obraz uderzył oczy rycerzy. Oto na zbitej z okršglaków szubienicy zwieszały się dwa trupy ludzkie, które wiatr kołysał, huœtał, okręcał i podrzucałz takš siłš, że aż bale szubienicy skrzypiały żałoœnie. Chrapnęły na widok trupów i przysiadły nieco na zadach konie, więc rycerze poczęli się żegnać pobożnie, agdy przejechali, Powała rzekł: - KniaŸ Witold był razem z królem, a ja byłem przy królu, gdy przywiedziono tych winowajców. Już poprzednio skarżyli się nasi biskupi i panowie, że Litwa zbyt okrutnie wojuje i koœciołów nawet nie oszczędza. Więc gdy ich przywiedziono (a byli to znaczni ludzie, ale Najœwiętszy Sakrament nieszczęœnicy pono znieważyli), napęczniał kniaŸ tak gniewem, że strach było nań spojrzeć - i powiesić im się kazał. To niebożęta sami szubienicę utwierdzić musieli i sami ci się powiesili, a jeszcze jeden drugiego naganiał: "Nuże, prędzej, bo kniaŸ się gorzej rozgniewa!" I strach padł na wszystkich Tatarów i Litwinów, bo oni nie œmierci, ale ksišżęcegogniewu się bojš. - Ba, pomnę - rzekł Zbyszko - że gdy onegoczasu w Krakowie król rozgniewał się na mnie o Lichtensteina, to młody kniaŸ Jamont, który był rękodajnym królewskim, też zaraz radził mi się powiesić. I z dobrego serca dawał tę radę, chociaż byłbym go za niš pozwał na udeptanš ziemię, gdyby nie to, że i tak mieli mi, jako wiecie, szyję ucišć. - KniaŸ Jamont nauczył się już rycerskich obyczajów -odrzekł Powała. Tak rozmawiajšc, minęli wielki obóz litewskii trzy œwietne pułki ruskie, z których najliczniejszy był smoleński, a wjechali do polskiego obozu. Stało tam pięćdziesišt choršgwi - jšdro i zarazem czoło wszystkich wojsk. Zbroje tu były lepsze, konie ogromniejsze, rycerstwo bardziej ćwiczone, w niczym zachodniemu nie ustępujšce. Siłš członków ciała, wytrwałoœciš na głód, zimno i trudy przewyższali nawet ci dziedzice z Wielko- i Małopolski bardziej dbałych o wygody wojowników z Zachodu. Obyczaj ich był prostszy, pancerze grubiej kowane, ale hart większy, a ich pogardę œmierci i niezmiernš w boju uporczywoœć podziwiali już swego czasu nieraz przybyli z daleka francuscy i angielscy rycerze. De Lorche, który znał polskie rycerstwo oddawna, tak też mówił: - Tu cała siła i cała nadzieja. Pamiętam, jako w Malborgu nieraz narzekano, że w bitwie z wami każdš piędŸ ziemi trzeba rzekš krwi okupić. - Rzekš też i teraz krew popłynie - odpowiedział Maćko. -Bo i Zakon nigdy dotychczas takiej potęgi nie zebrał. Na to zaœ Powała: - Powiadał rycerz Korzbóg, który od króla do mistrza z listami jeŸdził, iż Krzyżacy mówiš, że ni cesarz rzymski, ni żaden król nie ma takiej potęgi i że Zakon mógłby wszystkie królestwa zawojować. - Ba, przecie nas więcej! - rzekł Zbyszko. - Tak, ale oni lekko sobie Witoldowe wojsko ważš, że to lud byle jako zbrojny i że się od pierwszego uderzenia skruszy jako gliniany garnek pod młotem. A prawda-li to czy też nieprawda, nie wiem. - I prawda, i nieprawda! - ozwał się roztropny Maćko. - My ze Zbyszkiem znamyich, boœmy razem z nimi wojowali. Jużci, zbroja u nich gorsza i chmyzowate konie, przeto, często bywa, że się pod naporem rycerstwa ugnš, ale serca majš tak chrobre albo i mężniejsze niż Niemce. - Niezadługo się to pokaże - rzekł Powała.- Królowi cišgle œluzy do oczu płynš na myœl, że tyle się krwie chrzeœcijańskiej rozleje, i do ostatniej chwili rad by sprawiedliwy pokój zawrzeć, ale pycha krzyżacka do tego nie dopuœci. - Jako żywo! Znam ja Krzyżaków i wszyscy ich znamy -przytwierdził Maćko. - Bóg już tam wagi przyładował, na których położy krew naszš i nieprzyjaciół naszego plemienia. Już byli niedaleko choršgwi mazowieckich, między którymi tkwiły namioty pana de Lorche, gdy wtem na œrodku "ulicy" spostrzegli sporš gromadę ludzi zbitych w kupę i patrzšcych na niebo. - Stójcie tam! stójcie! - zawołał jakiœ głos na œrodku gromady. - A kto mówi i co tu robicie? - zapytał Powała. - Proboszcz kłobucki. A wy kto? - Powała z Taczewa, rycerze z Bogdańca i de Lorche. - Ach, to wy, panie - rzekł tajemniczym głosem ksišdz proboszcz, zbliżajšc się do konia Powały. - Spojrzyjcie jeno na miesišcipatrzcie, co się na nim wyrabia. Wróżebna to i cudowna noc! Więc rycerze podnieœli głowy i poczęli patrzeć na księżyc, który już zbladł i bliskibył zachodu. - Nie mogę nic rozeznać! - rzekł Powała. - A wy co widzicie? - Mnich w kapturze potyka się z królem w koronie! Patrzcie! o tam! W imię Ojca i Syna,i Ducha! O, jakże się okrutnie zmagajš... Boże, bšdŸ miłoœciw nam grzesznym! Naokół zapadła cisza, bo wszyscy wstrzymali oddech w piersiach. - Patrzcie, patrzcie! - wołał ksišdz. - Prawda! coœ ci takiego jest! - rzekł Maćko. - Prawda! prawda! - potwierdzili inni. - Ha! król obalił mnicha - zakrzyknšł nagle proboszcz kłobucki - nogę na nim postawił!Pochwalony Jezus Chrystus. - Na wieki wieków! W tej chwili duża, czarna chmura przykryła księżyc - i noc stała się ciemna - tylko blask ognisk drgał krwawymi pasmami w poprzek drogi. Rycerze ruszyli dalej, a gdy już odjechali od gromady, Powała spytał: - Widzieliœcie co? - Z poczštku nic - odpowiedział Maćko - alepotem widziałem wyraŸnie i króla, i mnicha.- I ja. - I ja. - Znak Boży - ozwał się Powała. - Ha! to już mimo łez naszego króla nic widać z pokoju nie będzie. - A bitwa będzie taka, jakiej œwiat nie pamięta - rzekł Maćko. I jechali dalej w milczeniu, majšc serca wezbrane i uroczyste. Lecz gdy już byli niedaleko namiotu pana de Lorche, zerwał się znów wicher z takš siłš, że w mgnieniuoka porozrzucał ogniska Mazurów. Powietrze zaroiło się tysišcami głowni, płonšcych szczypek, skier, a zarazem przesłoniło się kłębami dymu. - Hej, dmie okrutnie! - mówił Zbyszko, ocišgajšc opończę, którš mu wiatr na głowę zarzucił. - A w wichurze jakoby jęki i płacz ludzki słychać. - Œwit już niezadługo, ale nikt nie wie, co mu dzień przyniesie - dodał de Lorche. Rozdział L Nad ranem wichura nie tylko nie ustała, alewzmogła się do tego stopnia, że niepodobnabyło rozpišć namiotu, w którym król zwykłbył od poczštku wyprawy słuchać codziennie trzech mszy œwiętych. Przybiegłwreszcie Witold z proœbami i błaganiem, aby nabożeństwo do stosowniejszej pory wzaciszach leœnych odłożyć i nie wstrzymywać pochodu. Jakoż stało się zadoœć jego życzeniu, bo i nie mogło być inaczej. O wschodzie słońca ruszyły wojska ławš, a za nimi nieprzejrzany tabor wozów. Po godzinie pochodu wiatr uciszył się nieco, tak że można było rozwinšć choršgwie. I wówczas pola, jak okiem sięgnšć, pokryły się niby kwieciem stubarwnym. Żadne oko nie mogło objšć zastępów i tego lasu rozmaitych znaków, pod którymi pułki posuwały się naprzód. Szła więc ziemia krakowska pod czerwonš choršgwiš z białym orłem w koronie, była zaœ to choršgiew naczelna całego Królestwa, wielki znak dla wszystkich wojsk. Niósł jš Marcin z Wrocimowic, herbu Pół-kozy, rycerz potężny i w œwiecie sławny. Za nim szły hufce nadworne, jeden majšc nad sobš podwójny krzyż litewski, drugi pod Pogoniš. Zaœ pod znakiem œwiętego Jerzego cišgnšł potężny zastęp najemników i ochotników zagranicznych, przeważnie z Czechów i Morawców złożony. Tych wielu stanęło na tę wojnę, bo i cała czterdziestadziewišta choršgiew była wyłšcznie z nich złożona. Lud to był zwłaszcza w piechocie,która cišgnęła za kopijnikami, dziki, niesforny, ale do bitwy tak zaprawny, a w spotkaniu tak zaciekły, iż wszelkie inne piechoty, gdy się o nich otarły, odskakiwały co prędzej jako pies od jeża. Berdysze, kosy, topory, a szczególnie żelazne cepy stanowiły ich broń, którš władali wprost strasznie. Najmowali się onikażdemu, kto ich płacił, albowiem żywiołem ich jedynym była wojna, grabież i rzeŸ. W pobok Morawców i Czechów szło pod swymi znakami szesnaœcie choršgwi ziem polskich, w tym jedna przemyska, jedna lwowska i jedna halicka, i trzy podolskie, a za nimi piechoty tychże ziem, przeważnie zbrojne w rohatyny i w kosy. Ksišżęta mazowieccy Janusz i Ziemowit wiedli choršgwie dwudziestš pierwszš, drugš i trzeciš. Tuż szły biskupie, a potem pańskiew liczbie dwudziestu dwóch. Więc Jaœka z Tamowa, Jędrka z Tęczyna, Spytka Leliwy i Krzona z Ostrowa, i Mikołaja z Michałowa,iZbigniewa z Brzezia, i Krzona z Kozichgłów,i Kuby na Koniecpolu, i Jaœka Ligęzy, i Kmity, i Zakliki, a oprócz nich rodowa Gryfitów, i Bobowskich, i KoŸlich Rogów, i różnych innych, którzy w bitwach zbierali się pod wspólnym herbowym godłem i wspólne wykrzykiwali "zawołanie". I tak rozkwitła pod nimi ziemia, jak rozkwitajš łški na wiosnę. Szła fala koni, fala ludzi, nad nimi las kopij i z barwnymi "płachetkami" na kształt drobniejszych kwiatów, a z tyłu, w obłokach kurzawy, miejskie i kmiece piechoty. Wiedzieli, że ku bitwie straszliwej idš, ale wiedzieli, że "trzeba", więc szli z ochotnym sercem. Na prawym zaœ skrzydle płynęły Witoldowewatahy, pod choršgwiami różnej barwy, alez jednakim wyobrażeniem litewskiej Pogoni. Żaden wzrok nie mógł objšć wszystkich zastępów, cišgnęły się one bowiem wœród pól i lasów na szerokoœć przeszło mili niemieckiej. Przed południem przyszedłszy wojska w pobliże wsi Logdau i Tannenberga, zatrzymały się na krawędzi lasu. Miejsce zdało się dobre na spoczynek i zabezpieczone od wszelkiej niespodzianej napaœci, gdyż z lewej strony oblewała je łacha Jeziora Dšbrowskiego, z prawej zaœ jezioro Lubeń, przed wojskami zaœ otwierała się szeroka na milę przestrzeń polna. W œrodku owej przestrzeni, wznoszšcej się ku zachodowi łagodnie w górę, zieleniły się łęgi Grunwaldu, a nieco w dali szarzały słomiane dachy i puste, smutne ugory Tannenberga. Nieprzyjaciela, który by spuszczał się ku lasom z wyniosłoœci, łatwo było dostrzec, ale nie spodziewano się, aby mógł prędzej niż nazajutrz nastšpić. Zatrzymały się też tu wojska tylko na postój, że jednak biegły w rzeczach wojny Zyndram z Maszkowic nawet w pochodzie przestrzegał bojowego porzšdku, więc stanęły tak, aby w każdej chwili mogły być do sprawy gotowe. Z rozkazu wodza wysłano wnet na lekkich a œci-głych koniach gońców hen, przed się, wstronę Grunwaldu i Tannenberga, i dalej, aby zbadali okolicę, a tymczasem dla łaknšcego nabożeństwa króla ustawiono na wysokim brzegu jeziora Lubeń namiot kapliczny, aby mógł zwykłych mszy wysłuchać. Jagiełło, Witold, ksišżęta mazowieccy i rada wojenna udali się do namiotu. Przed nim zaœ zgromadziło się przedniejsze rycerstwo, już to dlatego, aby polecić się Bogu przed dniem stanowczym, już, aby na króla popatrzeć. I widziano go, jak szedł wszarej obozowej szacie, z twarzš poważnš,na której osiadła wyraŸnie ciężka troska. Lata mało zmieniły jego postać i nie pokryły mu zmarszczkami oblicza ani nie ubieliły mu włosów, które i teraz zakładałtak samo prędkim ruchem za uszy, jak wówczas gdy Zbyszko widział go po raz pierwszy w Krakowie. Ale szedł jakby pochylony pod brzemieniem strasznej odpowiedzialnoœci, która cišżyła na jego ramionach, jak gdyby pogršżon w wielkim smutku. W wojsku mówiono sobie, że król płacze ustawicznie nad tš krwiš chrzeœcijańskš, która ma być przelana, i tak było istotnie. Jagiełło wzdrygał się przed wojnš, zwłaszcza z ludŸmi, którzy na płaszczach i choršgwiach krzyż nosili, i z całej duszy pragnšł pokoju. Próżno mu panowie polscy, a nawet poœrednicy węgierscy, Œcibor i Gara, wystawiali pychę i dufnoœć krzyżackš, którš przepełnion mistrz Ulryk gotów był cały œwiat wyzwać do boju; próżno mu jego własny wysłannik Piotr Korzbóg przysięgał na Krzyż Pański i na swoje ryby herbowe, że Zakon ani chce słyszeć o pokoju i że jedynego komtura gniewskiego, hrabiego von Wende, który do pokoju nakłaniał, inni obrzucili szyderstwy i obelgami - on jeszcze miał nadzieję, że nieprzyjaciel uzna słusznoœć jego żšdań, pożałuje krwi ludzkiej i sprawiedliwym układem straszliwš waœń zakończy. Więc i teraz poszedł się modlić o to do kaplicy, gdyż prostš a dobrotliwš duszę jego dręczył ogromny niepokój. Nawiedzał już ongi Jagiełło ogniem i żelazem ziemie krzyżackie, ale czynił to jako pogański ksišżę litewski, lecz teraz, gdy jako król polski i chrzeœcijanin ujrzał płonšce sioła,zgliszcza, krew i łzy, ogarnęła go bojaŸń gniewu Bożego, zwłaszcza że to był dopiero poczštek wojny. Gdyby choć na tym poprzestać! Ale oto dziœ, jutro zetrš się narody i ziemia rozmięknie od krwi. Jużci, nieprawy jest ten nieprzyjaciel, ale jednak krzyże na płaszczach nosi i broniš go tak wielkie i œwięte relikwie, że myœl cofa się przed nimi przerażona. W całym wojsku myœlano przecież o nich z obawš i nie grotów, nie mieczów, nie toporów, ale tychœwiętych szczštków obawiali się głównie Polacy. "Jakoże nam będzie na mistrza ramię podnosić - mówili nie znajšcy trwogi rycerze -gdy na pancerzu u niego relikwiarz, a w nim i koœci œwięte, i drzewo Krzyża Zbawiciela!" Witold gorzał wprawdzie wojnš, pchał do niej i spieszył się do bitwy, lecz pobożne serce króla truchlało po prostu na wspomnienie tych mocy niebieskich, którymi Zakon osłaniał swš nieprawoœć. Rozdział LI Już właœnie ksišdz Bartosz z Kłobucka skończył jednš mszę, a Jarosz, proboszcz kaliski, miał wkrótce wyjœć z drugš i król wyszedł przed namiot, aby rozprostować nieco zmęczone klęczeniem kolana, gdy na spienionym koniu wpadł jak burza szlachcicHanko Ostojczyk i nim z siodła zeskoczył, zakrzyknšł: - Niemce, miłoœciwy panie, idš! Porwali się na te słowa rycerze, król zmienił się na twarzy, zamilkł przez mgnienie oka, po czym zawołał: - Pochwalony Jezus Chrystus! Gdzieœ ich widział i ile choršgwi? - Widziałem jednš choršgiew przy Grunwaldzie - odpowiedział zdyszanym głosem Hanko - ale zza wzgórza kurzawa szła, jakby ich więcej cišgnęło! - Pochwalony Jezus Chrystus! - powtórzył król. A wtem Witold, któremu za pierwszymsłowem Hanki krew uderzyła do twarzy i oczy poczęły się żarzyć jak węgle - zwrócił się do dworzan i zawołał: - Odwołać drugš mszę i konia mi! Król zaœ położył mu rękę na ramieniu i rzekł: - JedŸ ty, bracie, a ja ostanę i drugiej mszy wysłucham. Więc Witold i Zyndram z Maszkowic wskoczyli na konie, lecz właœniew chwili gdy zawrócili ku obozom, przyleciał drugi goniec, szlachcic Piotr Oksza z Włostowa, i z dala już poczšł krzyczeć: - Niemce! Niemce! Widziałem dwie choršgwie! - Na koń!! - ozwały się głosy między dworzany i rycerstwem. A jeszcze Piotr mówić nie przestał, gdy znów rozległ się tętent i przypadł trzeci goniec, a za nim czwarty, pišty i szósty: wszyscy widzieli choršgwie niemieckie, nadcišgajšce w coraz większej liczbie. Nie było już wcale wštpliwoœci, że cała armia krzyżacka zastępuje drogę wojskom królewskim. Rycerze porozjeżdżali się w mgnieniu oka do swoich choršgwi. Z królem przy namiociekaplicznym pozostała tylko garstka dworzan, księży i pachołków. Ale w tej chwili rozległ się dzwonek na znak, że proboszcz kaliski wychodzi z drugš mszš, więc Jagiełło wycišgnšł ramiona, złożył pobożnie dłonie i wzniósłszy oczy ku niebu,wolnym krokiem udał się do namiotu. * Lecz gdy po skończonej mszy wyszedł znowu przed namiot, mógł już własnymi oczyma przekonać się, że prawdę mówili ugowłosych elicach, it 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żůPmc3ú˝ c3űĘXc3ü",ď c3ý:]%3gońce, gdyż na krańcach wznoszšcej się coraz bardziej ku górze, rozległej równinyzaczerniało coœ, jak gdyby bór wyrósł nagle na pustych polach, a nad tym borem grała i mieniła się w słońcu tęcza choršgwiana. Jeszcze dalej, hen! za Grunwaldem i Tannenbergiem, wznosił się ku niebu olbrzymi obłok kurzawy. Król objšł wzrokiem cały ten groŸny widnokršg,po czym zwróciwszy się do księdza podkanclerzego Mikołaja, zapytał: - Jakiego dziœ patrona? - Dzień Rozesłania Apostołów - odrzekł ksišdz podkanclerzy. A król westchnšł: - Więc dzień Apostołów będzie ostatnim życia dla wielu chrzeœcijan, którzy się dziœ na tym polu zetrš. I wskazał rękš na szerokš, pustš równinę,na której w poœrodku tylko, w połowie drogi do Tannenberga, wznosiło się kilka odwiecznych dębów. Tymczasem jednak przyprowadzono mu konia, a w oddali ukazało się szeœćdziesišt kopii, które Zyndram z Maszkowic przysłałjako straż osoby królewskiej. * Straży królewskiej przywodził Aleksander, młodszy syn księcia na Płocku, a brat tegoZiemowita. który, szczególnš "przemyœlnoœciš" do wojny obdarzon, zasiadał w radzie wojskowej. Drugie po nimmiejsce trzymał litewski synowiec monarchy Zygmunt Korybut, młodzian wielkich nadziei i wielkich przeznaczeń, ale niespokojnego ducha. Między rycerstwem najsłynniejsi byli: Jaœko Mšżyk z Dšbrowy, prawdziwy olbrzym, postawš niemal Paszkowi z Biskupic równy, a siłš niewiele samemu Zawiszy Czarnemu ustępujšcy, Żóława, baron czeski, drobny i chudy, ale sprawnoœci niezmiernej, słynny na dworze czeskim i węgierskim z pojedynków, w których kilkunastu rycerzy rakuskich rozcišgnšł, i drugi Czech, Sokół, łucznik nad łuczniki, i Wielkopolanin Bieniasz Wierusz, i Piotr Mediolański, i bojarzyn litewski Sieńko z Pohosta, którego ojciec Piotr, jednej choršgwi smoleńskiej przywodził, i krewny króla, kniaŸ Fieduszko, i kniaŸ Jamont, a zresztš sami polscy rycerze, "wybrani z tysięców", którzy wszyscy zaprzysięgli do ostatniej krwi króla bronić i od wszelkiej wojennej przygody go osłaniać. Zaœ bezpoœrednio przy osobie królewskiej znajdował się ksišdz podkanclerzy Mikołaj i sekretarz Zbyszko z Oleœnicy, młodzieńczyk uczony, biegły w sztuce czytania i w piœmie, ale zarazem siłš do dzika podobny. Nad zbrojš pana czuwali trzej giermkowie: Czajka z Nowego Dworu, Mikołaj z Morawicy i Daniłko Rusin, który dzierżył łuk i sajdak królewski. Dopełniało orszaku kilkunastu dworskich, którzy na œcigłych biegunach mieli z rozkazami do wojska latać. Giermkowie przybrali pana w œwietnš błyszczšcš zbroję, po czym przywiedli mu również "wybranego z tysięców" cisawego rumaka, który parskał nozdrzami na dobrš wróżbę spod stalowego naczółka i napełniajšc rżeniem powietrze, przysiadał nieco jak ptak, który się chce zerwać do lotu. Król, gdy uczuł pod sobš konia, a w ręku kopię, zmienił się nagle. Smutek znikł mu z oblicza, małe czarne oczy poczęły błyskać, a na twarzy zjawiły się rumieńce; lecz była to chwila tylko, bo gdyksišdz podkanclerzy poczšł go żegnać krzyżem, spoważniał znów i pochylił z pokorš przybranš w srebrzysty hełm głowę. * Tymczasem armia niemiecka, zstępujšc z wolna z wyniosłej równiny, minęła Grunwald, minęła Tannenberg i zatrzymała się w zupełnym bojowym szyku w połowie pola. Z dołu, z polskiego obozu, widać było doskonale groŸnš ławę olbrzymich, zakutych w żelazne zbroje koni i rycerzy. Bystrzejsze oczy odróżniały nawet dokładnie, o ile wiatr targajšcy choršgwie na to pozwalał, rozmaite znaki na nich wyszyte, jako: krzyże, orły, gryfy, miecze, hełmy, baranki, głowy żubrów i niedŸwiedzi. Stary Maćko i Zbyszko, którzy wojujšc poprzednio z Krzyżakami, znali ich wojska iherby, pokazywali swoim Sieradzanom dwie choršgwie mistrza, w których służył sam kwiat i dobór rycerstwa, i walnš choršgiewcałego Zakonu, której przewodził Fryderykvon Wallenrod, i potężnš œwiętego Jerzego, z krzyżem czerwonym w polu białym, i wiele innych zakonnych. Nie znane im były jeno znaki różnych goœci zagranicznych, których tysišce nadcišgały ze wszystkich stron œwiata: z Rakuz, z Bawarii, ze Szwabii, ze Szwajcarii, ze słynnej z rycerstwa Burgundii, z bogatej Flandrii, ze słonecznej Francji, o której rycerzach opowiadał ongi Maćko, że nawet leżšc już na ziemi, jeszcze waleczne słowa mówiš, zzamorskiej Anglii, ojczyzny celnych łuczników, i nawet z dalekiej Hiszpanii, gdzie wœród ustawicznych walk z Saracena-mi rozkwitło nad wszystkie inne kraje męstwo i honor. A zaœ onej twardej szlachcie spod Sieradza,z Koniecpola, z Krzeœni, z Bogdańca, z Rogowa i Brzozowej jak również z innych ziem polskich poczęła burzyć się krew w żyłach na myœl, że za chwilę przyjdzie im się zwišzać z Niemcami i całym tym œwietnym rycerstwem. Twarze starszych stały się poważne i surowe, ci bowiem wiedzieli, jak ciężka i okrutna będzie to praca. Atoli serca młodych poczęły skowytać tak właœnie, jak skowyczš trzymane na uwięzi psy myœliwe, gdy z daleka dzikiego zwierza ujrzš. Więc niektórzy, œciskajšc silniej w garœciach kopie, rękojeœcie mieczów i toporzyska, osadzali na zadach konie jakby do skoku, inni płonili się na twarzach, inni poczęli oddychać szybko, jakby stało im się nagle za ciasno w pancerzach. Doœwiadczeńsi jednak wojownicy uspokajali ich, mówišc: "Nie minie was, a starczy dla każdego, daj Bóg, by nie było nadto". Lecz Krzyżacy, spoglšdajšc z góry na lesistš nizinę, widzieli na krawędzi boru tylko kilkanaœcie polskich choršgwi i wcale nie byli pewni, czy to jest cała armia królewska. Wprawdzie na lewo, koło jeziora, widać było także szare gromady wojowników, a w kuszczach błyszczało coœ na kształt grotów sulic, to jest lekkichdzid, których używali Litwini. Mógł to być jednak tylko znaczny podjazd polski. Dopierozbiegowie ze zburzonego Gilgenburga, których kilkunastu sprowadzono przed mistrza, zaœwiadczyli, iż naprzeciw nich stojš wszystkie wojska polsko-litewskie. Lecz próżno mówili o ich potędze. Mistrz Ulryk nie chciał im wierzyć, gdyż od poczštku tej wojny wierzył tylko w to, co było mu na rękę i wróżyło niechybne zwycięstwo. Zwiadów i gońców nie rozsyłał, rozumiejšc, że i bez tego wszystkiego musi przyjœć do walnej bitwy, a bitwa owa nie może zakończyć się inaczej, jeno straszliwš klęskš nieprzyjaciela. Dumy w siłę, jakiej żaden z mistrzów nie wyprowadził dotšd w pole, lekceważył też przeciwnika, a gdy komtur gniewski, który na swojš rękę czynił wywiady, przedstawił mu, że jednak wojska Jagiełły sš liczniejsze - odpowiadał: - Jakie tam wojska! Jeno z Polaki przyjdzie się nieco wysilić, a reszta, choćby ich byłoinajwięcej, poœledni to lud, lepszy do łyżki niż do oręża. I dšżšc wszelkimi siłami do bitwy, zapłonšł teraz wielkš radoœciš, gdy nagle znalazł się przed nieprzyjacielem i gdy widok walnej choršgwi całego Królestwa, ktorej czerwień spostrzeżono na ciemnym tle boru, nie pozwalał już dłużej wštpić, że tkwi przed nim główna armia. Ale na stojšcych pod lasem i w lesie Polaków nijak było Niemcom uderzać, gdyż rycerstwo straszne tylko było w czystym polu, nie lubiło zaœ i nie umiało walczyć w gęstwinie drzewnej. Zebrano się więc na krótkš naradę przy boku mistrza, jakim sposobem wywabić z zaroœli nieprzyjaciela. - Na œwiętego Jerzego! - zawołał mistrz. -Dwie mile ujechaliœmy, nie spoczywajšc, i upał doskwiera, a ciała oblewajš się nam potem pod zbrojš. Nie będziemże tu czekali,póki nieprzyjacielowi nie spodoba się wystšpić w pole. A na to hrabia Wende, mšż poważny wiekiem i rozumem, rzekł: - Zaiste, już wyœmiewano tutaj moje słowa- i wyœmiewali je tacy, którzy bogdaj że umknš z tego pola, na którym ja polegnę (i tu spojrzał na Wernera von Tettingen) - alewżdy powiem, co mi sumienie i miłoœć do Zakonu nakazuje. Nie serca brak Polakom, jeno, jako wiem, król do ostatka spodziewasię wysłanników pokoju. Werner von Tettingen nie odrzekł nic, tylkoparsknšł wzgardliwym œmiechem, ale i mistrzowi niemiłe były słowa Wendego, więc ozwał się: - Zali czas myœleć teraz o pokoju! Nad innš sprawš mamy radzić. - Czas zawsze na dzieło Boże - odrzekł vonWende. Lecz okrutny komtur człuchowski Henryk, który zaprzysišgł, że każe nosić przed sobš dwa nagie miecze, dopóki ich w polskiej krwi nie ubroczy - zwrócił do mistrza swe tłuste, spotniałe oblicze i zakrzyknšł z gniewem okrutnym: - Milsza mi œmierć od hańby! i choćby sam jeden, tymi mieczami na całe wojsko polskie uderzę! Ulryk zmarszczył nieco brwi. - Przeciw posłuszeństwu mówisz - rzekł. Apotem do komturów: - RadŸcie jeno o tym, jak nieprzyjaciela z boru wycišgnšć. Więc różni różnie radzili, aż wreszcie podobało się i komtu-rom, i przedniejszym goœciom rycerskim zdanie Gersdorfa, aby wysłał dwóch heroldów do króla z oznajmieniem, że mistrz przysyła mu dwa miecze i wyzywa Polaków na bój œmiertelny, jeœli zaœ mało im pola, to ustšpi nieco z wojskiem, aby im go przyczynić. * Król zjechał właœnie z nadbrzeża jeziora i udał się na lewe skrzydło do polskich choršgwi, gdzie miał pasować całš gromadę rycerzy, gdy nagle dano mu znać, iż dwóch heroldów zjeżdża od krzyżackiegowojska. Serce Władysława zabiło nadziejš. - Nuże ze sprawiedliwym pokojem jadš! - Daj Bóg! - odrzekli duchowni. Król posłał po Witolda, ale ów zajęty już szykowaniem swych wojsk nie mógł przybyć, a tymczasem heroldowie, nie spieszšc się, zbliżali się do obozu. W jasnym œwietle słońca widziano ich doskonale, podjeżdżajšcych na ogromnych, pokrytych kropierzami koniach bojowych; jeden miał na tarczy cesarskiego czarnego orła na złotym polu, drugi, który był heroldem księcia szczecińskiego, gryfa na białym polu. Szeregi rozstšpiły się przed nimi, oni zaœ, zsiadłszy z koni, stanęli po chwili przed wielkim królem i skłoniwszy nieco głowy dla okazania mu czci, tak odprawili swoje poselstwo: - Mistrz Ulryk - rzekł pierwszy herold - wzywa twój majestat, panie, i księcia Witolda na bitwę œmiertelnš i aby męstwo wasze, którego wam widać brakuje, podniecić, œle wam te dwa nagie miecze. To rzekłszy, złożył miecze u stóp królewskich. Jaœko Mšżyk z Dšbrowy wytłumaczył jego słowa królowi, ale ledwie skończył, wysunšł się drugi herold z gryfem na tarczy i tak przemówił: - Mistrz Ulryk kazał wam też oznajmić, panie, iż jeœli skšpo wam pola do bitwy, to się z wojskami wam ustšpi, abyœcie nie gnuœnieli w zaroœlach. Jaœko Mšżyk znów przełożył jego słowa i nastała cisza, tylko w orszaku królewskim rycerze poczęli zgrzytać z cicha zębami na takie zuchwalstwo i zniewagę. Ostatnie nadzieje Jagiełły rozwiały się jak dym. Spodziewał się poselstwa zgody i pokoju, a tymczasem było to poselstwo pychy i wojny. Więc wzniósłszy załzawione oczy do góry, tak odrzekł: - Mieczów ci u nas dostatek, ale i te przyjmuję jako wróżbę zwycięstwa, którš mi sam Bóg przez wasze ręce zsyła. A polebitwy On także wyznaczy. Do którego sprawiedliwoœci ninie się odwołuję, skargę na mojš krzywdę i waszš nieprawoœć a pychę zanoszšc - amen. I dwie wielkie łzy spłynęły mu po ogorzałych policzkach. Tymczasem głosy rycerskie w orszaku poczęły wołać: - Cofajš się Niemce. Dajš pole! Heroldowie odeszli i po chwili widziano ich znowu jadšcych pod górę na swych ogromnych koniach i błyszczšcych w œwietle słonecznym od jedwabiów, które powierzchu zbroi nosili. Wojska polskie wysunęły się z lasu i zaroœliw składnym szyku bojowym. W przodku stał hufiec tak zwany "czelny", złożony z najstarszych rycerzy, za nim walny - a za walnym piechoty i lud najemny. Utworzyły się przez to między hufcami dwie długie ulice, po których przelatywał Zyndram z Maszkowic i Witold. Ten ostatni bez hełmu na głowie, w œwietnej zbroi, podobny do złowrogiej gwiazdy lub do gnanego wichrempłomienia. Rycerze nabierali tchu w piersi i osadzali się mocniej w siodłach. Bitwa miała tuż, tuż nastšpić. * Mistrz spoglšdał tymczasem na wojska królewskie, które wysuwały się z boru. Patrzał długo na ich ogrom, na rozpostartejakby u olbrzymiego ptaka skrzydła, na poruszanš wiatrem tęczę choršgwi i nagle serce mu się œcisnęło jakimœ nieznanym, strasznym uczuciem. Może ujrzał oczyma duszy stosy trupów i rzeki krwi. Nie lękajšc się ludzi, może zlškł się Boga trzymajšcego już tam na wysokoœciach niebios szale zwycięstwa... Po raz pierwszy przyszło mu na myœl, jaki to okropny nastał dzień, i po raz pierwszy uczuł, jakš niezmiernš odpowiedzialnoœć wzišł na swoje ramiona. Więc twarz mu pobladła, wargi poczęły drżeć, a z oczu puœciły się obfite łzy. Komturowie ze zdziwieniem spoglšdali na swego wodza. - Co wam jest, panie? - zapytał hrabia Wende. - Zaiste stosowna to do łez pora! - ozwał się okrutny Henryk, komtur człuchowski. A wielki komtur Kuno Lichtenstein wydšł wargi i rzekł: - Otwarcie naganiam ci to, mistrzu, bo ci teraz podnosić serca rycerzy, nie zaœ osłabiać przystoi. Zaprawdę, nie takiegoœmy cię przedtem widywali. Lecz mistrzowi wbrew wszelkim wysiłkom spływały tak cišgle łzy na czarnš brodę, jakby w nim płakał kto inny. Wreszcie pohamował się nieco i zwróciwszy surowe oczy na komturów, zawołał: - Do choršgwi! Więc skoczyli każdy do swojej, bo bardzo potężnie przemówił, a on wycišgnšł rękę do giermka i rzekł: - Daj mi hełm. * Już serca w obu wojskach biły jak młoty, ale tršby nie dawały jeszcze znaku do boju.Nastała cięższa może od samej bitwy chwila oczekiwania. Na polu między Niemcami a armiš królewskš wznosiło się od strony Tannenberga kilka odwiecznych dębów, na które powłazili chłopi miejscowi, aby patrzeć na zapasy tych wojsk tak olbrzymich, jakich od niepamiętnych czasów œwiat nie widział. Lecz prócz tej jednej kępy całe to pole było puste, szare, przeraŸliwe, do obumarłego stepu podobne. Chodził tylko ponim wiatr, a nad nim unosiła się cicho œmierć. Oczy rycerzy zwracały się mimo woli na tę złowrogš, milczšcš równinę. Przelatujšce po niebie chmury przesłaniałyod czasu do czasu słońce, a wówczas padał na niš mrok œmiertelny. Wtem wstał wicher. Zaszumiał w lesie, oberwał tysišce liœci, wpadł na pole, chwycił suche ŸdŸbła traw, wzbił tumany kurzawy i poniósł je w oczy wojsk krzyżackich. W tej również chwili wstrzšsnšł powietrzem przeraŸliwy głos rogów, krzywuł, piszczałek, i całe skrzydło litewskie zerwało się na kształt niezmiernego stada ptactwa do lotu. Poszli od razu wedle zwyczaju w skok. Konie, wycišgnšwszy szyje i potuliwszy uszy, rwały ze wszystkich sił przed siebie; jeŸdŸcy, wymachujšc mieczami i sulicami, lecieli z krzykiem okropnym przeciw lewemu skrzydłu Krzyżaków. Mistrz właœnie znajdował się przy nim. Wzruszenie jego już przeszło, a z oczu szły mu, zamiast łez, skry. Ujrzawszy więc rozpędzonš ćmę litewskš, zwrócił się do Frydrycha Wallenroda, który na tej stronie dowodził, i rzekł: - Witold pierwszy wystšpił. Poczynajcieże i wy w imię Boże! I skinieniem prawicy ruszył czternaœcie choršgwi żelaznego rycerstwa. - Gott mit uns! - zakrzyknšł Wallenrod. Choršgwie, zniżywszy kopie, poczęły z poczštku iœć krokiem. Lecz równie jak skała stoczona z góry, spadajšc, coraz większego pędu nabiera, tak i one: z kroku przeszły w rysiš, potem w cwał, i szły straszne, niepohamowane, jako lawina, która musi zetrzeć i zdruzgotać wszystko przed sobš. Ziemia jęczała i gięła się pod nimi. * Bitwa miała lada chwila rozcišgnšć się i rozpalić na całej linii, więc polskie choršgwie poczęły œpiewać starš bojowš pieœń œwiętego Wojciecha. Sto tysięcy pokrytych żelazem głów i sto tysięcy par oczu podniosło się ku niebu, a ze stu tysięcy piersi wyszedł jeden olbrzymi głos do grzmotu niebieskiego podobny: Bogurodzica, dziewica, Bogiem sławiona Maryja! Twego syna gospodzina, Matko zwolena, Maryja, Zyszczy nam, spuœci nam... Kiryjelejzon!... I wraz moc zstšpiła w ich koœci, a serca stały się na œmierć gotowe. Była zaœ taka niezmierna zwycięska siła w tych głosach iw tej pieœni, jakby naprawdę grzmoty poczęły się roztaczać po niebie. Zadrżały kopie w rękach rycerzy, zadrżały choršgwie i choršgiewki, zadrżało powietrze, zakolebały się gałęzie w boru, a zbudzone echa leœne jęły odzywać się w głębinach i wołać, i jakby powtarzać licach, it 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żţP|c3˙Ěâc3Žťc3i,čc3Q;3jeziorom i łęgom, i całej ziemi jak długa i szeroka: Zyszczy nam, spuœci nam. Kiryjelejzon!... A oni œpiewali dalej: Twego dzielš krzciciela, bożycze, Usłysz głosy, napełń myœli człowiecze, Słysz modlitwę, jšż nosimy, A dać raczy, jegoż prosimy, A na œwiecie zbożny pobyt, Po żywocie rajski przebyt. Kiryjelejzon! Echo powtórzyło w odpowiedzi: "Kiryjelejzooon!" -a tymczasem na prawym skrzydle wrzała już bitwa zacięta i zbliżała się ku œrodkowi coraz bardziej. Łoskot, kwik koni, krzyki okropne mężów mieszały się z pieœniš. Ale chwilami krzyki cichły, jakby tym tam ludziom zbrakło tchu, i w jednej z takich przerw raz jeszcze można było dosłyszeć grzmišce głosy: Adamie, ty Boży kmieciu, Ty siedzisz u Bogaw wiecu, Domieœciż twe dzieci, Gdzie królujš anieli! Tam radoœć, Tam miłoœć, Tam widzenie Twórca, anielskie, bez końca... Kiryjelejzon! I znów runęło echo po boru: "Kiryjelejzooon!" Krzyki na prawym skrzydle wzmogły się jeszcze, lecz nikt niemógł ni widzieć, ni rozeznać, co się tam dzieje, albowiem mistrz Ulryk, który patrzył z góry na bitwę, stoczył w tej chwili pod wodzš Lichtensteina dwadzieœcia choršgwi na Polaków. A zaœ do polskiego hufca "czelnego", w którym stali najprzedniejsi rycerze, przypadł jak grom Zyndram z Maszkowic i ukazawszy ostrzem zbliżajšcš się chmurę Niemców, zakrzyknšł tak donoœnie, że aż konie poprzysiadały w pierwszym szeregu na zadach: - W nich! Bij! Więc rycerze, pochyliwszy się na karki końskie i wycišgnšwszy przed się włócznie, ruszyli. * Lecz Litwa ugięła się pod straszliwš nawałš Niemców. Pierwsze szeregi, najlepiej zbrojne, złożone z możniejszych bojarów, padły mostem na ziemię. Następne zwarły się z wœciekłoœciš z krzyżactwem, lecz żadne męstwo, żadna wytrwałoœć, żadna moc ludzka nie mogła ich od zguby i klęski uchronić. I jakże mogło być inaczej, gdy z jednej strony walczyło rycerstwo całkiem zakute w stalowe zbroje i na koniach stalš osłonionych, z drugiej lud, rosły wprawdzie i silny, ale na drobnych konikachi skórami jeno okryty?... Próżno też szukał uporny Litwin, jak do skóry niemieckiej się dobrać. Sulice, szable, ostrza oszczepów, pałki nasadzane krzemieniem lub gwoŸdziami odbijały się tak o żelazne blachy jak o skałę lub jak o mury zamkowe.Ciężar ludzi i koni gniótł nieszczęsne Witoldowe zastępy, cięły ich miecze i topory, bodły i kruszyły koœci berdysze, tratowały kopyta końskie. KniaŸ Witold daremnie ciskał w tę paszczę œmierci coraz nowe watahy, daremny był upór, na nic zaciekłoœć, na nic pogarda œmierci i na nic rzeki krwi! Pierzchło naprzód tatarstwo, Besaraby, Wołochy, a wkrótce pękła œciana litewska i dziki popłoch ogarnšł wszystkich wojowników. Większa częœć wojsk pierzchła w stronę jeziora Lubeń i za niš pognały główne siły niemieckie, czynišc koœbę tak strasznš, że całe pobrzeże pokryło się trupami. Druga atoli częœć wojsk Witoldowych, mniejsza, w której było trzy pułki smoleńskie, cofała się ku skrzydłu polskiemu, parta przez szeœć choršgwi Niemców, a następnie i przez te, które wracały z pogoni. Lecz lepiej zbrojni Smoleńszczanie skuteczniejszy stawili też opór. Bitwa zmieniła się tu w rzeŸ. Potoki krwi okupowały każdy krok, każdš niemal piędŸ ziemi. Jeden z pułków smoleńskich wycięto niemal co do nogi. Dwa inne broniłysię z rozpaczš i wœciekłoœciš. Lecz zwycięskich Niemców nic już nie mogło powstrzymać. Niektóre ich choršgwie ogarnšł jakby szał bojowy. Pojedynczy rycerze, bodšc ostrogami i wspinajšc rumaki, rzucali się na oœlep ze wzniesionymtoporem lub mieczem w największš gęstwinę nieprzyjaciół. Cięcia ich mieczów iberdyszów stały się niemal nadludzkie, cała zaœ ława, pršc i miażdżšc konie i rycerzy smoleńskich, przyszła na koniec wbok czelnemu i walnemu hufcowi polskiemu,albowiem oba od godziny już przeszło zmagały się z Niemcami, którym Kuno Lichtenstein przywodził. * Nie poszło tu tak łatwo Kunonowi, gdyż większa była równoœć broni i koni, a jednakie ćwiczenia rycerskie. Wsparły nawet Niemców "drzewa" polskie i odrzuciły ich w tył, zwłaszcza że pierwsze uderzyły w nich trzy straszne choršgwie: krakowska, gończa pod Jędrkiem z Brochocic i nadworna, której Powała z Taczewa przewodził. Jednakże bitwa rozgorzała najprzeraŸliwsza dopiero wówczas, gdy po strzaskaniu kopij chwycono za miecze i topory. Tarcza uderzała wówczas o tarczę, mšż zwierał się z mężem, padały konie, przewracały się znaki, pękały pod uderzeniem brzeszczotów i obuchów hełmy, naramienniki, pancerze, oblewało się krwišżelazo, walili się z siodeł na kształt podciętych sosen witezie. Ci z rycerzy krzyżackich, którzy już pod Wilnem zaznali bitew z Polakami, wiedzieli Jaki to "nieużyty" i "natarczywy" jest ten lud, lecznowaków i goœci zagranicznych ogarnęło zrazu podobne do strachu zdumienie. Niejeden też wstrzymywał mimo woli koma, spoglšdał przed się niepewnie i nim się namyœlił, co czynić, ginšł pod ciosem polskiej prawicy. I równie jak grad sypie się niemiłosiernie z miedzianej chmury na łan żyta, tak gęsto sypały się ciosy okrutne i biły miecze, biły oksze, biły topory, biły bez tchu i miłosierdzia, dŸwięczały jak w kuŸniach żelazne blachy, œmierć gasiła niby wicher żywoty, jęki rwały się z piersi, gasły oczy, a zbielałe młodzieńcze głowy pogršżały się w noc wiekuistš. Leciały w górę skry skrzesane żelazem, złamki drzewców, proporce, pióra strusie ipawie. Kopyta rumaków obsuwały się po krwawych leżšcych na ziemi pancerzach i trupach końskich. Kto padł ranny, tego miażdżyły podkowy. Lecz żaden jeszcze nie padł z przedniej szych rycerzy polskich i szli przed się w zgiełku i ciasnocie, wykrzykujšc imiona swych patronów lub zawołania rodowe, jakidzie ogień po suchym stepie, który pożera krze i trawy. Pierwszy tam Lis z Targowiska porwał mężnego komtura z Osterody, Gamrata, któren straciwszy tarczę, zwinšł w kłšb swój biały płaszcz koło ramienia i płaszczem się od ciosów zasłaniał. Ostrzem miecza przecišł Lis płaszcz i naramiennik, odwalił od pachy ramię, drugim zaœ pchnięciem przebił brzuch, aż ostrze w koœć pacierzowš zgrzytnęło. Krzyknęli z trwogi na widok œmierci wodza ludzie z Osterody, lecz Lis rzucił się między nich jak orzeł między żurawie, a gdy Staszko z Charbimowic i Domarat z Kobylan skoczyli mu na pomoc, poczęli ich we trzech łuskać okropnie, tak jak niedŸwiedzie łuszczš strški, gdy się na polezasiane młodym grochem dostanš. Tamże Paszko Złodziej z Biskupic zabił sławnego brata Kun-ca Adelsbacha. Kunc, gdy ujrzał przed sobš wielkoluda z krwawym toporem w dłoni, na którym wraz z krwiš przylepły kudły ludzkie, zlškł się w sercu i chciał się oddać w niewolę. Ale Paszko, nie dosłyszawszy go wœród wrzawy, podniósł się w strzemionach i rozcišł mu głowę wraz ze stalowym hełmem, jakby ktoœ rozcišł jabłko na dwoje. Wraz potem zgasił Locha z Meklemburgii i Klingensteina, i Szwaba Helmsdorfa z możnego hrabiowskiego rodu, i Limpacha spod Moguncji, i Nachterwitza też z Moguncji, aż wreszcie poczęli się cofać przed nim przerażeni Niemcy, w lewo i w prawo, on zaœ bił w nich jak w walšcš się œcianę i co chwila widziano go, jak wznosił się do cięcia na siodle, po czymwidziano błysk topora i hełm niemiecki zapadajšcy się w dół między konie. Tamże potężny Jędrzej z Brochocic, złamawszy miecz na głowie rycerza, którymiał sowę na tarczy i przyłbicę w kształt sowiej głowy wykutš, chwycił go za ramię,skruszył je i wydarłszy mu brzeszczot, zaraz go nim życia pozbawił. On również młodego rycerza Dynheima wzišł w niewolę, którego widzšc bez hełmu, pożałował zabijać, gdyż ów prawie był dzieckiem jeszcze i dziecinnymi nań spoglšdał oczyma. Rzucił go tedy Andrzej giermkom swoim, nie odgadujšc, że zięcia sobie bierze, albowiem rycerzyk ten córkę jego wzišł póŸniej za żonę i na zawsze w Polsce pozostał. Natarli atoli teraz ze wœciekłoœciš Niemcy,chcšc odbić młodego Dynheima, który z możnego rodu grafów nadreńskich pochodził, lecz przedchoršgiewni rycerze: Sumik z Nadbroża i dwaj bracia z Płomykowa, i Dobko z Ochwia, i Zych Pikna,osadzili ich na miejscu, jak lew osadza byka, i odepchnęli ku choršgwi œwiętego Jerzego, szerzšc wœród nich zgubę i zniszczenie. Zaœ z rycerskimi goœćmi starła się choršgiew królewska nadworna, której Ciołek z Żelechowa przywodził. Tam Powała z Taczewa siłš nadludzkš majšcy obalał ludzi i konie, kruszył żelazne hełmy jak skorupy jaj, bił sam jeden w całe gromady, a obok niego szli Leszko z Goraja,drugi Powała z Wyhucza i Mœci sław ze Skrzynna, i dwóch Czechów: Sokół i Zbysławek. Długo toczyła się tu walka, gdyż na tę jednš choršgiew uderzyły trzy niemieckie, lecz gdy dwudziesta siódma Jaœka z Tarnowa przyszła w pomoc, siły zrównały się mniej więcej i odrzucono Niemców prawie na pół strzelania z kuszy od miejsca, w którym nastšpiło pierwsze spotkanie. Lecz jeszcze dalej odrzuciła ich wielka krakowska choršgiew, której sam Zyndram przywodził, a na czele między przedchoršgiewnymi szedł najstraszniejszyze wszystkich Polaków Zawisza Czarny herbu Sulima. W pobok walczyli: brat jego Farurej i Florian Jelitczyk z Korytnicy, i Skarbek z Gór, i właœnie ów sławny Lis z Targowiska, i Paszko Złodziej, i Jan Nałęcz, i Stach z Charbimowic. Pod okropnšrękš Zawiszy ginęli bitni mężowie, jakby w tej czarnej zbroi sama œmierć szła im naprzeciw, on zaœ walczył z namarszczonšbrwiš i œciœniętymi nozdrzami, spokojny, uważny, jakby zwykłš odbywał robotę; czasem równo poruszał tarczš, odbijał cios, lecz każdemu błyskowi jego miecza odpowiadał krzyk straszny porażonego męża, a on nie oglšdał się nawet i szedł, pracujšc, naprzód jak czarna chmura, z której co chwila piorun wypada. Poznańska choršgiew, majšca w znaku orłabez korony, walczyła też na œmierć i życie,a arcybiskupia i trzy mazowieckie szły z niš w zawody. Ale i wszystkie inne przesadzały się wzajem w zawziętoœci i natarczywym męstwie. W sieradzkiej młodyZbyszko z Bogdańca rzucał się jak dzik w najgęstsze tłumy, zaœ przy boku jego szedł stary, straszny Maćko, walczšc rozważnie, jak walczy wilk, który inaczej niż na œmierć nie ukšsi. Szukał on wszędy oczyma Kunona Lichtensteina, ale nie mogšc go w tłoku dostrzec, upatrywał tymczasem innych, takich, którzy œwietniejsze mieli na sobie stroje, i nieszczęsny był każdy rycerz, któremu się z nim potkać przyszło. Niedaleko od obu rycerzy bogdanieckich ciskał się nieznoœnie złowrogi Cztan z Rogowa. Po pierwszym spotkaniu rozbito muhełm, więc walczył teraz z gołš głowš, straszšc swš zakrwawionš włochatš twarzš Niemców, którym się zdało, że nie człowieka, ale jakšœ poczwarę leœnš majš przed sobš. Jednakże setki, a potem tysišce rycerzy zaległy z obu stron ziemię, aż wreszcie pod razami zaciekłych Polaków poczęła się chwiać niemiecka nawała, gdy wtem zaszłocoœ takiego, co losy całej bitwy mogło w jednej chwili przeważyć. Oto wracajšc z pogoni za Litwš, rozgorzałei upojone zwycięstwem choršgwie niemieckie uderzyły w bok polskiego skrzydła. Sšdzšc, że wszystkie wojska królewskie już rozbite i bitwa stanowczo wygrana, wracały one w wielkich, bezładnych gromadach z krzykiem i œpiewaniem, gdy nagle ujrzały przed sobš srogš rzeŸ i Polaków prawie już zwycięskich, ogarniajšcych zastępy niemieckie. Więc Krzyżacy, zniżajšc głowy, spoglšdali ze zdumieniem przez kraty przyłbic na to, co się dzieje, a potem, jak który stał, wbijał koniowi ostrogi w boki i puszczał się w zamęt bojowy. I tak gromada uderzała po gromadzie, aż wkrótce tysišce ich zwaliły się na znużone walkš choršgwie polskie. Krzyknęli Niemcy radoœnie, widzšc przybywajšcš pomoc, i z nowym zapałem poczęli bić Polaków. Okropna bitwa zawrzała na całej linii, ziemia spłynęła potokami krwi, zachmurzyło się niebo i odezwały się głuche grzmoty, jakby sam Bóg chciał mieszać się między walczšcych. Lecz zwycięstwo poczęło chylić się ku Niemcom... Już, już zaczynała się zamieszka w ławie polskiej, już rozszalałew boju zastępy krzyżackie poczęły jednym głosem œpiewać pieœń tryumfu: Christ ist erstanden!... ...........................................................................-.-.-.-......................... A wtem stało się coœ jeszcze okropniejszego. Oto jeden leżšcy na ziemi Krzyżak rozpruł nożem brzuch konia, na którym siedział Marcin z Wrocimowic trzymajšcy wielkš, œwiętš dla wszystkich wojsk choršgiew krakowskš z orłem w koronie. Rumak i jeŸdziec zwalili się nagle, a wraz z nimi zachwiała się i padła choršgiew. W jednej chwili setki żelaznych ramion wycišgnęło się po niš, a ze wszystkich piersi niemieckich wyrwał się ryk radoœci. Zdało im się, że to koniec, że strach i popłoch ogarnš teraz Polaków, że przychodzi czas klęski, mordu i rzezi, że już uciekajšcych tylko przyjdzie im œcigać iwycinać. Ale oto właœnie czekał ich straszny i krwawy zawód. Krzyknęły wprawdzie z rozpaczš jak jeden mšż wojska polskie na widok upadajšcej choršgwi, lecz w tym krzyku i w tej rozpaczy był nie strach, alewœciekłoœć. Rzekłbyœ, żywy ogień spadł napancerze. Rzucili się jak lwy rozżarte ku miejscu najstraszniejsi mężowie z obu armii i rzekłbyœ, burza rozpętała się koło choršgwi. Ludzie i konie zbili się w jeden wir potworny, a w tym wirze œmigały ramiona, szczękały miecze, warczały topory, zgrzytała stal o żelazo, łomot, jęki, dziki wrzask wyrzynanych mężów zlały się w jeden przeokropny głos, taki, jakby potępieńcy odezwali się nagle z głębi piekła. Wstała kurzawa, a z niej wypadły tylko oœlepłe z przerażenia konie bez jeŸdŸców, z krwawymi oczyma i rozwianš dziko grzywš. Lecz trwało to krótko. Ni jeden Niemiec nie wyszedł żywy z tej burzy i po chwili powiała znów nad polskimi zastępami odbitachoršgiew. Wiatr poruszył jš, rozwinšł i rozkwitła wspaniale jak olbrzymi kwiat, jako znak nadziei i jako znak gniewu Bożegodla Niemców, a zwycięstwa dla polskich rycerzy. Całe wojsko powitało jš okrzykiem tryumfu i uderzyło z takš zapamiętałoœciš w Niemców, jakby każdej choršgwi przybyło w dwójnasób sił i żołnierzy. A Niemcy, bici bez miłosierdzia, bez wytchnienia, bez takiej nawet przerwy, jakiej piersiom trzeba dla złapania oddechu, parci ze wszystkich stron, naciskani, rażeni nieubłaganie ciosami mieczów, siekier, toporów, maczug, poczęliznów chwiać się i ustępować. Tu i owdzie ozwały się głosy o litoœć. Tu i owdzie wypadał ze skrzętu jakiœ zagraniczny rycerz z twarzš zbielałš ze strachu i zdumienia i uciekał w zapamiętaniu, gdzie go niósł niemniej przerażony rumak. Większoœć białych płaszczów, które na zbrojach nosili bracia zakonni, leżała już na ziemi. Więc ciężki niepokój ogarnšł serca przywódców krzyżackich, gdyż zrozumieli, że cały ich ratunek tylko w mistrzu, który dotychczas w pogotowiu stał na czele szesnastu odwodowych choršgwi. On zaœ, patrzšc z góry na bitwę, zrozumiałtakże, że chwila nadeszła, i ruszył swe żelazne hufce, tak jak wicher porusza ciężkš, niosšcš klęskę chmurę gradowš. Lecz wczeœniej jeszcze, przed trzeciš liniš polskš, która dotšd nie brała udziału w boju, zjawił się na rozhukanym rumaku, czuwajšcy nad wszystkim i baczny na przebieg bitwy, Zyndram z Maszkowic. Stało tam wœród polskiej piechoty kilka rot zaciężnych Czechów. Jedna z nich zachwiała się jeszcze przed spotkaniem, ale zawstydzona w porę, została na miejscu i rzuciwszy swego dowódcę, płonęła teraz żšdzš bitwy, aby wynagrodzić męstwem chwilowš słaboœć. Lecz główne siły składały pułki polskie, złożone z konnych, ale nie pancernych, ubogich włodyków, z piechot miejskich i najliczniejszych kmiecych, zbrojnych w rohatyny, w ciężkie oszczepy i w kosy, osadzone sztorcem na dršgach. - Gotuj się! gotuj! - wołał ogromnym głosem Zyndram z Maszkowic, przelatujšc jak błyskawica wzdłuż szeregów. - Gotuj się! - powtórzyli mniejsi przywódcy.Więc kmiecie, zrozumiawszy, że przychodzina nich czas, po-opierali dršgi od dzid, cepów i kos o ziemię i przeżegnawszy się krzyżem œwiętym, poczęli popluwać w pracowite, ogromne dłonie. I dało się słyszeć przez całš linię to złowrogie popluwanie, po czym chwycił każdy broń i nabrał tchu. W tej chwili by powtarzać licach, it 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷żPä c34c35ďc3$,(c3L:#3S?$3przyleciał do Zyndrama pachołek z rozkazem od króla i szepnšł mu coœ zdyszanym głosem do ucha, a on, zwróciwszy się do piechurów, machnšł mieczem i zakrzyknšł: - Naprzód! - Naprzód! ławš! równo! -rozległy się wołania przywódców. - Bywaj! Na psubraty! W nich! Ruszyli. By zaœ iœć krokiem równym i nie łamać szeregów, poczęli wszyscy razem powtarzać: - Zdro - waœ - Ma - ry -ja - Łas - kiœ - peł - na - Pan -z To - bš!... I szli jak powódŸ. Szły pułki najemne i pachołkowie miejscy, kmiecie z Małopolski i Wielkopolski i Œlšzacy, którzy przed wojnšschronili się do Królestwa, i Mazury spod Ełku, którzy od Krzyżaków uciekli. Zajaœniało i rozbłysło od grotów na oszczepach i od kos całe pole. Aż doszli. - Bij! - zakrzyknęli dowódcy - Uch! I stęknšł każdy jako krzepki drwal, gdy siępierwszy raz toporem zamachnie, a potem jšł walić, ile mu sił i pary w piersiach starczyło. Wrzask i krzyki wzbiły się aż ku niebiosom.* Król, który z wyniosłego miejsca zawiadował całš bitwš, rozsyłał pachołków i aż ochrypł od dawania rozkazów, gdy ujrzał wreszcie, że już wszystkie wojska pracujš, poczšł i sam rwać się do boju. Nie puszczali go dworzanie, bojšc się o œwiętš osobę pańskš. Żóława chwycił za cugle konia i choć król uderzył go włócznišpo ręku, nie puœcił. Inni zastšpili też drogę, proszšc, błagajšc i przedstawiajšc,że i tak losów bitwy nie przeważš. A tyczasem największe niebezpieczeństwo zawisło nagle nad królem i nad całym jego orszakiem. Oto mistrz, idšc za przykładem tych, którzy wrócili po rozgromie Litwy, i chcšc także zajechać z boku Polakom, zatoczył koło, skutkiem czego jego szesnaœcie wyborowych choršgwi musiało przechodzić właœnie nie opodal wzgórza, na którym stał Władysław Jagiełło. Spostrzeżono wraz niebezpieczeństwo, ale nie było czasu się cofać. Zwinięto tylko znak królewski, a jednoczeœnie pisarz królewski Zbigniew z Oleœnicy skoczył co siły w koniu do najbliższej choršgwi, któragotowała się właœnie na przyjęcie nieprzyjaciela, a której rycerz Mikołaj Kiełbasa przywodził. - Król w obierzy. Na pomoc! - zawołał Zbigniew. Lecz Kiełbasa, straciwszy poprzednio hełm, zerwał całš mokrš od potu i pokrwawionš myckę z głowy i pokazujšc jš gońcowi, zakrzyknšł z gniewem okrutnym: - Patrz, jeœli tu próżnujem! Szalony! Zali niewidzisz, że na nas idzie ta chmura i że właœnie naprowadzilibyœmy jš na króla; za czym ruszaj precz, bo cię tu mieczem przebodę. I niepomny, z kim mówi, zziajany, uniesion gniewem, zmierzył się istotnie na gońca, ów zaœ, widzšc z kim sprawa, a co większa, że stary wojownik ma słusznoœć, skoczył na powrót do króla i powtórzył mu, co usłyszał. Więc straż królewska murem wysunęła się naprzód, aby pana piersiami zasłonić. Tym razem jednak król nie dał się powstrzymaćistanšł w pierwszym szeregu. Lecz ledwie się ustawili, choršgwie niemieckie były już tak blisko, że herby na tarczach można było doskonale odróżnić. Widok ich dreszczem mógł przejšć najodważniejsze serca, był to bowiem sam kwiat i wybór rycerstwa. Przybrani w œwietne zbroje, na ogromnych jak tury koniach, nie uznojeni wboju, w którym dotychczas nie brali udziału, wypoczęci, szli jak huragan z tętentem, z hukiem, z szumem choršgwi i choršgiewek, a sam wielki mistrz leciał przed nimi w białym szerokim płaszczu, który rozpuszczony na wiatr wyglšdał jak olbrzymie skrzydła orła. Mistrz minšł już orszak królewski i biegł ku głównej bitwie, bo co mu tam znaczyła jakaœ garstka rycerzy stojšcych na uboczu,między którš nie domyœlał się i nie rozpoznał króla! Ale spod jednej choršgwi oderwał się olbrzymi Niemiec i czy to poznawszy Jagiełłę, czy też znęcony srebrzystš zbrojš królewskš, czy wreszciechcšc popisać się odwagš rycerskš, schyliłgłowę, wycišgnšł kopię i skoczył wprost na króla. Król zaœ spišł ostrogami konia i nim go zdołano zatrzymać, skoczył także ku niemu. I byliby się niechybnie starli œmiertelnie, gdyby nie ten sam Zbigniew z Oleœnicy, młody sekretarz królewski, zarówno biegły w łacinie, jak i w rycerskim rzemioœle. Ten, majšc ziomek kopii w ręku, zajechał Niemca z boku i grzmotnšwszy go w łeb, skruszył mu hełmi zwalił na ziemię. "W tej chwili sam król uderzył go ostrzem w odkryte czoło i własnš rękš zabić go raczył". Tak zginšł sławny rycerz niemiecki, DypoldKikieritz von Dieber. Konia jego pochwycił kniaŸ Jamont, a on sam leżał œmiertelnie porażon, w swej białej jace na stalowej zbroi i w pozłocistym pasie. Oczy zaszły mu bielmem, lecz nogi kopały jeszcze czas jakiœ ziemię, póki największa ludzka uspokoicielka, œmierć, nie pokryła mu nocš głowy i nie uspokoiła go na zawsze. Skoczyli rycerze spod chełmińskiej choršgwi, chcšc pomœcić œmierć towarzysza, lecz sam mistrz zabiegł im drogę i krzyczšc: Herum! herum! - zaganiał ich tam, gdzie miały rozstrzygnšć się losy tego krwawegodnia, to jest do głównej bitwy. I znów zdarzyła się rzecz dziwna. Oto najbliżej od pola stojšcy Mikołaj Kiełbasa poznał wprawdzie nieprzyjaciół, ale w kurzawie nie poznały ich inne polskie choršgwie i myœlšc, że to Litwa wraca do boju, nie poœpieszyły na ich przyjęcie. Dopiero wyskoczył Dobko z Oleœnicy naprzeciw pędzšcego w przedzie wielkiego mistrza i poznał go po płaszczu, po tarczyipo złotym wielkim relikwiarzu, który on nosił na piersiach, na pancerzu. Ale nie œmiał uderzyć kopiš polski rycerz w relikwiarz, choć niezmiernie siłš mistrza przewyższał, więc ów podbił mu ostrze dogóry, zranił nieco konia, po czym, minšwszy się, zatoczyli koło i rozbiegli się,każdy ku swoim. -Niemce! Sam mistrz! - zakrzyknšł Dobko. Usłyszawszy to, kopnęłysię z miejsca największym pędem ku wrogom choršgwie polskie. Pierwszy uderzył ze swymi Mikołaj Kiełbasa i znów rozgorzała bitwa. Lecz czy to, że rycerstwo ziemi chełmińskiej, między którymi wielu było ludzi polskiej krwi, nie uderzyło szczerze, czy też, że zaciekłoœci Polaków nic już nie mogło powstrzymać, doœć że ten nowy napad nie wywarł takiego skutku, jakiego się mistrz spodziewał. Zdawało mu się bowiem, że to będzie ostatni cios zadany potędze królewskiej, a tymczasem spostrzegł wkrótce, że to Polacy prš, idš naprzód, bijš, rażš, biorš jakoby w żelaznecęgi te hufce, a jego rycerstwo raczej się broni, niż naciera. Próżno zachęcał głosem, próżno zapędzał mieczem w bój. Bronili się wprawdzie i bronili mocno, ale nie było w nich ni tego rozmachu, ni tego zapału, który porywa wojska zwycięskie i którym rozgorzały serca polskie. W zbrojach potłuczonych, wekrwi, w ranach, z poszczerbionš broniš, bez głosu w piersi, rwali się jednak w zapamiętaniu polscy rycerze ku najgęstszym kupom Niemców, a ci poczęli to zdzierać konie, to oglšdać się za siebie, jakby chcšc wiedzieć, czy nie zamknęły sięjeszcze te żelazne cęgi, które obejmowały ich coraz okropniej, i ustępowali z wolna, ale cišgle, jakby pragnšc wydostać się nieznacznie z morderczego skrętu. A wtem od strony lasu zagrzmiały naraz nowe okrzyki. To właœnie Zyndram wprowadził i puœcił kmieciów do boju. Zazgrzytały wnet po żelazie kosy, zagrzmiały pod cepami pancerze, trup jšł padać coraz gęstszy, krew lała się strumieniem na zdeptanš ziemię i bitwa stała się jak jeden płomień niezmierny, gdyż Niemcy, poznawszy, że tylko w mieczu ratunek, poczęli się bronić rozpaczliwie. * I zmagali się tak jeszcze w niepewnoœci zwycięstwa, dopóki olbrzymie kłęby kurzawy nie wzbiły się niespodzianie po prawej stronie bitwy. - Litwa wraca! - huknęły radoœnie głosy polskie. I odgadli. Litwa, którš łatwiej byłorozbić niż zwyciężyć, wracała teraz i z wrzawš nieludzkš pędziła jak wicher na swych œcigłych koniach do boju. Wówczas kilku komturów, a na ich czele Wemer von Tettingen, przyskoczyło do mistrza. - Ratuj się, panie! - wołał pobladłymi usty komtur Elblšga. -Ratuj siebie i Zakon, póki się koło nie zawrze. Ale rycerski Ulryk spojrzał na niego ponuroi wzniósłszy rękę ku niebu, zawołał: - Nie daj Bóg, abym ja opuœcił to pole, na którym tylu mężnych poległo! Nie daj Bóg! I krzyknšwszy na ludzi, aby szli za nim, rzucił się w war bitwy. Nadbiegła tymczasem Litwa i stał się taki zamęt, takiwir i kotłowanie, że oko ludzkie nic już w nich rozróżnić nie mogło. Mistrz, uderzon ostrzem litewskiej sulicy wusta i dwukrotnie raniony w twarz, odbijał przez jakiœ czas mdlejšcš prawicš ciosy; wreszcie, pchnięty rohatynš w szyję, zwalił się jak dšb na ziemię. Mrowie przybranych w skóry wojowników pokryło go zupełnie. * Wemer Tettingen z kilku choršgwiami pierzchł, lecz naokół wszystkich pozostałych choršgwi zamknęło się żelaznekoło wojsk królewskich. Bitwa zmieniła się w rzeŸ i w klęskę krzyżackš tak niesłychanš, że w całych dziejach ludzkich mało zdarzyło się podobnych. Nigdy też w czasach chrzeœcijańskich, od walki Rzymiani Gotów z Attylš i Karła Młota z Arabami, nie walczyły z sobš wojska tak potężne. Aleteraz jedno z nich leżało już po większej częœci jak zżęty łan zboża. Poddały się te choršgwie, które ostatnie wprowadził do boju mistrz. Chełmińczycy pozatykali w ziemię proporce. Inni niemieccy rycerze pozeskakiwali z koni na znak, że chcš iœć wniewolę, i poklękali na obluzganej krwiš ziemi. Cała choršgiew œwiętego Jerzego, pod którš służyli goœcie zagraniczni, uczyniła razem ze swym dowódcš to samo. * Lecz bitwa trwała jeszcze, albowiem wiele choršgwi krzyżackich wolało umierać niż błagać o litoœć i o niewolę. Zbili się teraz Niemcy wedle swego wojennego zwyczaju w ogromne kolisko i bronili się tak, jak broni się stado dzików, gdy je gromady wilków otoczš. Pierœcień polsko-litewski opasał owo kolisko, jak wšż opasuje ciało byka, i zacieœniał się coraz bardziej. I znów œmigały ramiona, grzmiały cepy, zgrzytały kosy, cięły miecze, bodły oszczepy, chlastały topory i oksze. Wycinano Niemców jak bór, a oni marli w milczeniu, posępni, ogromni, nieustraszeni. Niektórzy, popodnosiwszy przyłbice, żegnali się z sobš, dajšc sobie ostatni przed œmierciš pocałunek; niektórzy rzucalisię na oœlep w ukrop bojowy jakby zdjęci szaleństwem, inni walczyli jak przez sen, inni na koniec mordowali się sami, wbijajšc sobie w gardło mizerykordię lub porzuciwszy naszyjniki, zwracali się do towarzyszów z proœbš: "Pchnij!" Zaciekłoœć polska rozbiła wkrótce wielkie kolisko na kilkanaœcie mniejszych kup i wtedy znów łatwiej było wymykać się pojedynczym rycerzom. Ale w ogóle i te rozbite gromady biły się ze wœciekłoœciš i rozpaczš. Mało kto klękał, proszšc o litoœć, a gdy straszny zapęd Polaków rozpłoszył wreszcie i mniejsze kupy, nawet pojedynczy rycerze nie chcieli oddawać się żywcem w ręce zwycięzców. Dzień był dla Zakonu i dla wszystkiego zachodniego rycerstwa największej klęski, ale i chwały największej. Pod olbrzymim Arnoldem von Baden otoczonym przez piechotę kmiecš utworzył się wał polskich trupów, on zaœ, potężny i niezwalczony, stał nad nim, jak stoi słup graniczny wkopany na wzgórzu, i kto zbliżył się do niego na długoœć miecza, marł jakby piorunem rażony. Najechał go wreszcie sam Zawisza Czarny Sulimczyk, lecz widzšc rycerza bez konia i nie chcšc przeciw rycerskiemu prawu z tyłu nań uderzać, zeskoczył także z rumaka i poczšł nań wołać z daleka: - Zwróć, Niemcze, głowę i poddaj się alibo spotkaj ze mnš! A Arnold zwrócił się i poznawszy Zawiszę po czarnej zbroi i po Sulimie na tarczy, rzekł sobie w duszy: "Œmierć idzie i moja godzina wybiła, albowiem jemu nikt nie odejmie się żywy. Gdybym jednakże go zwyciężył, zyskałbym chwałę nieœmiertelnš, a może i życie ocalił". To rzekłszy, skoczył ku niemu i starli się jak dwie burze na ziemi trupami zasłanej. Lecz Zawisza tak okrutnie siłš nad wszystkimi górował, że nieszczęœni to byli rodzice, których dzieciom wypadło się z nim spotkać w boju. Jakoż pod cięciem jegomiecza pękła kuta w Malborgu tarcza, pękłjak gliniany garnek stalowy hełm i mężny Arnold padł z rozciętš na dwoje głowš... * Henryk, komtur człuchowski, ten sam najzawziętszy wróg polskiego plemienia, który zaprzysišgł, że póty dwa miecze każe przed sobš nosić, póki obu w krwi polskiej nie ubroczy, wymykał się teraz chyłkiem z pola, jako lis wymyka się z otoczonego przez myœliwców ostępu, gdy wtem zajechał mu drogę Zbyszko z Bogdańca. Krzyknšł komtur, widzšc nad sobš wzniesiony brzeszczot: Erbarme dich meiner! (oszczędŸ mnie) - i złożył z przestrachu ręce, co usłyszawszy, młody rycerz nie zdołał już wprawdzie wstrzymać ręki i rozmachu, ale zdołał jeszcze przekręcić miecz i płazem tylko w spasły, spotniały pysk komtura uderzył. I rzucił go potem swemu giermkowi, który założywszy mu powróz na szyję, powlókł go jak wołu tam, dokšd spędzano wszystkich jeńców krzyżackich. A stary Maćko szukał wcišż na krwawym pobojowisku Kunona Lichtensteina - i szczęsny we wszystkim dnia tego los dla Polaków wydał go wreszcie w jego ręce w zaroœlach, w których przytaiła się garœć uchodzšcych ze strasznego pogromu rycerzy. Blask słońca, który odbił się w zbrojach, zdradził ich obecnoœć przed poœcigiem. Padli wraz wszyscy na kolana i poddali się natychmiast, lecz Maćko, dowiedziawszy się, iż wielki komtur Zakonu znajduje się między jeńcami, kazał go stawić przed sobš i zdjšwszy hełm z głowy, zapytał: - Kunonie Lichtensteinie, zali poznajesz mnie? A on zmarszczył brwi i utkwiwszy oczy w oblicze Maćka, rzekł po chwili: - Widziałem cię na dworze w Płocku. - Nie - odpowiedział Maćko - widziałeœ mnie przedtem. Widziałeœ mnie w Krakowie,gdym cię błagał o życie mego bratanka, który za nierozważny napad na ciebie na utratę gardła był skazan. Wówczas to œlubowałem Bogu i zaprzysišgłem na rycerskš czeœć, iż cię odnajdę i spotkam się z tobš œmiertelnie. - Wiem - odparł Lichtenstein i wydšł dumnie usta, chociaż zarazem pobladł mocno - ale jeńcem twoim teraz jestem i zhańbiłbyœ się, gdybyœ miecz na mnie podniósł. Na to twarz Maćka œcišgnęła się złowrogoistała się zupełnie do paszczy wilczej podobna. - Kunonie Lichtenstein - rzekł - miecza na bezbronnego nie wzniosę, ale to ci powiadam, że jeœli mi walki odmówisz, tedycię każę jak psa na powrozie powiesić. - Nie mam wyboru, stawaj! - zawołał wielki komtur. - Na œmierć, nie na niewolę - zastrzegł razjeszcze Maćko. - Na œmierć. I po chwili starli się z sobš wobec niemieckich i polskich rycerzy. Młodszy i zręczniejszy był Kunon, lecz Maćko tak dalece siłš ršk i nóg przeciwnika przewyższał, że w mgnieniu oka obalił go na ziemię i kolanem brzuch mu przycisnšł. Oczy komtura wyszły z przerażenia na wierzch. - Daruj! -jęknšł, wyrzucajšc œlinę i pianę ustami. - Nie! - odpowiedział nieubłagany Maćko. I przyłożywszy mizerykordię do szyi przeciwnika, pchnšł dwukrotnie, a tamten zacharczał okropnie; fala krwi buchnęła mu ustami, drgawki œmiertelne wstrzšsnęłyjego ciałem, po czym wyprężył się i wielkauspokoicielka rycerzy uspokoiła go na zawsze. * Bitwa zmieniła się w rzeŸ i poœcig. Kto nie chciał się poddać, zginšł. Wiele bywało w owych czasach na œwiecie bitew i spotkań, ale nikt z żywych ludzi nie pamiętał tak straszliwego pogromu. Padł pod stopami wielkiego króla nie tylko Zakon krzyżacki, ale i całe Niemcy, które najœwietniejszym rycerstwem wspomagały onš "przedniš straż" teutońskš, wżerajšcš się coraz głębiej w ciało słowiańskie. Z siedmiuset "białych płaszczów" przodujšcych, jako wodzowie tej germańskiej powodzi, zostało ledwie piętnastu. Czterdzieœci przeszło tysięcy ciał leżało w wiekuistym œnie na onym krwawym boisku. Rozliczne choršgwie, które w południe jeszcze powiewały nad niezmiernym wojskiem krzyżackim, wpadły wszystkie w krwawe i zwycięskie ręce Polaków. Nie ostała, nie ocaliła się ani jedna i oto rzucali je teraz polscy i litewscy rycerze pod nogi Jagiełły, który wznoszšc pobożnieoczy ku niebu, powtarzał wzruszonym głosem: "Bóg tak chciał!" Stawiano też przed majestatem pana przedniej szych jeńców. Abdank Skarbek z Gór przywiódł szczecińskiego księcia Kazimierza, Trocnowski, rycerz czeski, księcia na Oleœnicy Konrada, a Przedpełko Kopidłowski, herbu Dryja, mdlejšcego z ranJerzego Gersdorfa, który pod choršgwiš œwiętego Jerzego wszystkim goœciom it 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż @™c3 Ůů3 ŇŞ4€˙˙rycerskim przywodził. Dwadzieœcia dwa narody uczestniczyły w tej walce Zakonu przeciw Polakom, a teraz pisarze królewscy spisywali jeńców, którzyklękajšc przed majestatem, błagali o miłosierdzie i o powrót za okupem do domu.Cała armia krzyżacka przestała istnieć. Pogoń polska zdobyła też ogromny obóz krzyżacki, a w nim, prócz niedobitków, nieprzeliczonš iloœć wozów wyładowanych pętami na Polaków i winem przygotowanym na wielkš ucztę po zwycięstwie. * Słońce chyliło się ku zachodowi. Spadł krótki, obfity deszcz i potłumił kurzawę. Król, Witold i Zyndram z Maszkowic gotowali się właœnie zjechać na pobojowisko, gdy poczęto zwozić przed nichciała poległych wodzów. Litwini przynieœli skłute sulicami, pokryte kurzem i posokš ciało wielkiego mistrza Ulryka von Jungingen i położyli je przed królem, a ów westchnšł żałoœnie i spoglšdajšc na ogromne zwłoki leżšce na wznak na ziemi, rzekł: - Oto jest ten, który jeszcze dziœ rano mniemał się być wyższym nad wszystkie mocarze œwiata. Za czym łzy poczęły mu spływać jak perłypo policzkach i po chwili ozwał się znowu: - Ale że œmierciš walecznych poległ, przetosławić będziem jego męstwo i godnym chrzeœcijańskim uczcimy go pogrzebem. Jakoż zaraz wydał rozkaz, by ciało obmytostarannie w jeziorze, by przybrano je w piękne szaty i przysłoniono, nim trumna będzie gotowa, zakonnym płaszczem. Tymczasem przynoszono coraz nowe zwłoki, które rozpoznawali jeńcy. Przyniesiono wielkiego komtura Kunona Lichtensteina, z gardłem okropnie mizerykordiš rozciętym, i marszałka Zakonu Fryderyka Wallenroda, i wielkiego szatnego, grafa Alberta Szwarc-berga, i wielkiego skarbnika Tomasza Mercheima, i grafa Wendego, który legł z ręki Powały z Taczewa, i przeszło szeœćset ciał znakomitych komturów i braci. CzeladŸ kładła ich jednego przy drugim, a oni leżelina kształt zršbanych pni, ze zwróconymi ku niebu i białymi jak ich płaszcze twarzami, z otwartymi szklanymi oczyma, w których zastygł gniew, duma, wœciekłoœć bojowa i przerażenie. Nad ich głowami pozatykano zdobyte choršgwie - wszystkie!! Wieczorny powiew to zwijał, to rozwijał barwne płótna, one zaœ szumiały jakby do snu poległym. Z dalapod zorzš widać było oddziały litewskie cišgnšce zdobyte armaty, których po raz pierwszy użyli Krzyżacy w bitwie polnej, ale które nie przyczyniły żadnej szkody zwycięzcom. Na wzgórzu koło króla skupili się najwięksirycerze i dyszšc utrudzonymi piersiami, spoglšdali na te choršgwie i na te trupy leżšce u ich stóp, jak spoglšdajš uznojeni żeńcy na zżęte i powišzane snopy. Ciężki był dzień i straszny plon tego żniwa, ale oto nadchodził wielki, Boży, radosny wieczór. Więc niezmierne szczęœcie rozjaœniło twarze zwycięzców, bo rozumieli wszyscy, że to był wieczór kładšcy koniec nędzy i trudom nie tylko dnia tego, ale całych stuleci. A król, chociaż zdawał sobie sprawę z ogromu klęski, jednakże patrzył jakby w zdumieniu przed siebie i w końcu spytał: - Zali cały Zakon tu leży? Na to podkanclerzy Mikołaj, który znał przepowiednie œwiętej Brygidy, rzekł: - Nadszedł czas, iż wyłamane sš ich zęby iodcięta jest ich ręka prawa!!... Po czym podniósł dłoń i poczšł żegnać nie tylko tych, którzy leżeli najbliżej, ale i całepole między Grunwaldem a Tannenbergiem. W jaskrawym od blasku zorzy i oczyszczonym przez deszcz powietrzu widać było doskonale olbrzymie, dymišce, krwawe pobojowisko, zjeżone ułamkami włóczni, rohatyn, kos, stosami trupów końskich i ludzkich. Wœród których sterczały do góry martwe ręce, nogi, kopyta - i cišgnęło się owo żałosne pole œmierci z dziesištkami tysięcy ciał dalej, niż wzrok mógł sięgnšć. CzeladŸ uwijała się na tym niezmiernym cmentarzu, zbierajšc broń i zdejmujšc zbroje z poległych. A w górze, na rumianym niebie, wichrzyły się już i zataczały koła stada wron, kruków i orłów, kraczšc i radujšc się rozgłoœnie na widok żeru. I nie tylko przeniewierczy Zakon krzyżacki leżał oto pokotem u stóp króla, ale cała potęga niemiecka zalewajšca dotychczas jakfala nieszczęsne krainy słowiańskie rozbiła się w tym dniu odkupienia o piersi polskie. * Więc tobie, wielka, œwięta przeszłoœci, i tobie, krwi ofiarna, niech będzie chwała i czeœć po wszystkie czasy! Rozdział LII Maćko i Zbyszko wrócili do Bogdańca. Staryrycerz żył jeszcze długo, a Zbyszko doczekał się w zdrowiu i sile tej szczęsnejchwili, w której jednš bramš wyjeżdżał z Malborga ze łzami w oczach mistrz krzyżacki, drugš wjeżdżał na czele wojsk polski wojewoda, aby w imieniu króla i Królestwa objšć w posiadanie miasto i całš krainę aż po siwe fale Bałtyku. KONIEC ---------------Konwersja: rpg6@go2.pl spod chełmińskiej choršgwi, chcšc pomœcić œmierć towarzysza, lecz sam mistrz zabiegł im drogę i krzyczšc: Herum! herum! - zaganiał ich tam, gdzie miały rozstrzygnšć się losy tego krwawegodnia, to jest do głównej bitwy. I znów zdarzyła się rzecz dziwna. Oto najbliżej od pola stojšcy Mikołaj Kiełbasa poznał wprawdzie nieprzyjaciół, ale w kurzawie nie poznały ich inne polskie choršgwie i myœlšc, że to Litwa wraca do boju, nie poœpieszyły na ich przyjęcie. Dopiero wyskoczył Dobko z Oleœnicy naprzeciw pędzšcego w przedzie wielkiego mistrza i poznał go po płaszczu, po tarczyipo złotym wielkim relikwiarzu, który on nosił na piersiach, na pancerzu. Ale nie œmiał uderzyć kopiš polski rycerz w relikwiarz, choć niezmiernie siłš mistrza przewyższał, więc ów podbił mu ostrze dogóry, zranił nieco konia, po czym, minšwszy się, zatoczyli koło i rozbiegli się,każdy ku swoim. -Niemce! Sam mistrz! - zakrzyknšł Dobko. Usłyszawszy to, kopnęłysię z miejsca największym pędem ku wrogom choršgwie polskie. Pierwszy uderzył ze swymi Mikołaj Kiełbasa i znów rozgorzała bitwa. Lecz czy to, że rycerstwo ziemi chełmińskiej, między którymi wielu było ludzi polskiej krwi, nie uderzyło szczerze, czy też, że zaciekłoœci Polaków nic już nie mogło powstrzymać, doœć że ten nowy napad nie wywarł takiego skutku, jakiego się mistrz spodziewał. Zdawało mu się bowiem, że to będzie ostatni cios zadany potędze królewskiej, a tymczasem spostrzegł wkrótce, że to Polacy prš, idš naprzód, bijš, rażš, biorš jakoby w żelaznecęgi te hufce, a jego rycerstwo raczej się broni, niż naciera. Próżno zachęcał głosem, próżno zapędzał mieczem w bój. Bronili się wprawdzie i bronili mocno, ale nie było w nich ni tego rozmachu, ni tego zapału, który porywa wojska zwycięskie i którym rozgorzały serca polskie. W zbrojach potłuczonych, wekrwi, w ranach, z poszczerbionš broniš, bez głosu w piersi, rwali się jednak w zapamiętaniu polscy rycerze ku najgęstszym kupom Niemców, a ci poczęli to zdzierać konie, to oglšdać się za siebie, jakby chcšc wiedzieć, czy nie zamknęły sięjeszcze te żelazne cęgi, które obejmowały ich coraz okropniej, i ustępowali z wolna, ale cišgle, jakby pragnšc wydostać się nieznacznie z morderczego skrętu. A wtem od strony lasu zagrzmiały naraz nowe okrzyki. To właœnie Zyndram wprowadził i puœcił kmieciów do boju. Zazgrzytały wnet po żelazie kosy, zagrzmiały pod cepami pancerze, trup jšł padać coraz gęstszy, krew lała się strumieniem na zdeptanš ziemię i bitwa stała się jak jeden płomień niezmierny, gdyż Niemcy, poznawszy, że tylko w mieczu ratunek, poczęli się bronić rozpaczliwie. * I zmagali się tak jeszcze w niepewnoœci zwycięstwa, dopóki olbrzymie kłęby kurzawy nie wzbiły się niespodzianie po prawej stronie bitwy. - Litwa wraca! - huknęły radoœnie głosy polskie. I odgadli. Litwa, którš łatwiej byłorozbić niż zwyciężyć, wracała teraz i z wrzawš nieludzkš pędziła jak wicher na swych œcigłych koniach do boju. Wówczas kilku komturów, a na ich czele Wemer von Tettingen, przyskoczyło do mistrza. - Ratuj się, panie! - wołał pobladłymi usty komtur Elblšga. -Ratuj siebie i Zakon, póki się koło nie zawrze. Ale rycerski Ulryk spojrzał na niego ponuroi wzniósłszy rękę ku niebu, zawołał: - Nie daj Bóg, abym ja opuœcił to pole, na którym tylu mężnych poległo! Nie daj Bóg! I krzyknšwszy na ludzi, aby szli za nim, rzucił się w war bitwy. Nadbiegła tymczasem Litwa i stał się taki zamęt, takiwir i kotłowanie, że oko ludzkie nic już w nich rozróżnić nie mogło. Mistrz, uderzon ostrzem litewskiej sulicy wusta i dwukrotnie raniony w twarz, odbijał przez jakiœ czas mdlejšcš prawicš ciosy; wreszcie, pchnięty rohatynš w szyję, zwalił się jak dšb na ziemię. Mrowie przybranych w skóry wojowników pokryło go zupełnie. * Wemer Tettingen z kilku choršgwiami pierzchł, lecz naokół wszystkich pozostałych choršgwi zamknęło się żelaznekoło wojsk królewskich. Bitwa zmieniła się w rzeŸ i w klęskę krzyżackš tak niesłychanš, że w całych dziejach ludzkich mało zdarzyło się podobnych. Nigdy też w czasach chrzeœcijańskich, od walki Rzymiani Gotów z Attylš i Karła Młota z Arabami, nie walczyły z sobš wojska tak potężne. Aleteraz jedno z nich leżało już po większej częœci jak zżęty łan zboża. Poddały się te choršgwie, które ostatnie wprowadził do boju mistrz. Chełmińczycy pozatykali w ziemię proporce. Inni niemieccy rycerze pozeskakiwali z koni na znak, że chcš iœć wniewolę, i poklękali na obluzganej krwiš ziemi. Cała choršgiew œwiętego Jerzego, pod którš służyli goœcie zagraniczni, uczyniła razem ze swym dowódcš to samo. * Lecz bitwa trwała jeszcze, albowiem wiele choršgwi krzyżackich wolało umierać niż błagać o litoœć i o niewolę. Zbili się teraz Niemcy wedle swego wojennego zwyczaju w ogromne kolisko i bronili się tak, jak broni się stado dzików, gdy je gromady wilków otoczš. Pierœcień polsko-litewski opasał owo kolisko, jak wšż opasuje ciało byka, i zacieœniał się coraz bardziej. I znów œmigały ramiona, grzmiały cepy, zgrzytały kosy, cięły miecze, bodły oszczepy, chlastały topory i oksze. Wycinano Niemców jak bór, a oni marli w milczeniu, posępni, ogromni, nieustraszeni. Niektórzy, popodnosiwszy przyłbice, żegnali się z sobš, dajšc sobie ostatni przed œmierciš pocałunek; niektórzy rzucalisię na oœlep w ukrop bojowy jakby zdjęci szaleństwem, inni walczyli jak przez sen, inni na koniec mordowali się sami, wbijajšc sobie w gardło mizerykordię lub porzuciwszy naszyjniki, zwracali się do towarzyszów z proœbš: "Pchnij!" Zaciekłoœć polska rozbiła wkrótce wielkie kolisko na kilkanaœcie mniejszych kup i wtedy znów łatwiej było wymykać się pojedynczym rycerzom. Ale w ogóle i te rozbite gromady biły się ze wœciekłoœciš i rozpaczš. Mało kto klękał, proszšc o litoœć, a gdy straszny zapęd Polaków rozpłoszył wreszcie i mniejsze kupy, nawet pojedynczy rycerze nie chcieli oddawać się żywcem w ręce zwycięzców. Dzień był dla Zakonu i dla wszystkiego zachodniego rycerstwa największej klęski, ale i chwały największej. Pod olbrzymim Arnoldem von Baden otoczonym przez piechotę kmiecš utworzył się wał polskich trupów, on zaœ, potężny i niezwalczony, stał nad nim, jak stoi słup graniczny wkopany na wzgórzu, i kto zbliżył się do niego na długoœć miecza, marł jakby piorunem rażony. Najechał go wreszcie sam Zawisza Czarny Sulimczyk, lecz widzšc rycerza bez konia i nie chcšc przeciw rycerskiemu prawu z tyłu nań uderzać, zeskoczył także z rumaka i poczšł nań wołać z daleka: - Zwróć, Niemcze, głowę i poddaj się alibo spotkaj ze mnš! A Arnold zwrócił się i poznawszy Zawiszę po czarnej zbroi i po Sulimie na tarczy, rzekł sobie w duszy: "Œmierć idzie i moja godzina wybiła, albowiem jemu nikt nie odejmie się żywy. Gdybym jednakże go zwyciężył, zyskałbym chwałę nieœmiertelnš, a może i życie ocalił". To rzekłszy, skoczył ku niemu i starli się jak dwie burze na ziemi trupami zasłanej. Lecz Zawisza tak okrutnie siłš nad wszystkimi górował, że nieszczęœni to byli rodzice, których dzieciom wypadło się z nim spotkać w boju. Jakoż pod cięciem jegomiecza pękła kuta w Malborgu tarcza, pękłjak gliniany garnek stalowy hełm i mężny Arnold padł z rozciętš na dwoje głowš... * Henryk, komtur człuchowski, ten sam najzawziętszy wróg polskiego plemienia, który zaprzysišgł, że póty dwa miecze każe przed sobš nosić, póki obu w krwi polskiej nie ubroczy, wymykał się teraz chyłkiem z pola, jako lis wymyka się z otoczonego przez myœliwców ostępu, gdy wtem zajechał mu drogę Zbyszko z Bogdańca. Krzyknšł komtur, widzšc nad sobš wzniesiony brzeszczot: Erbarme dich meiner! (oszczędŸ mnie) - i złożył z przestrachu ręce, co usłyszawszy, młody rycerz nie zdołał już wprawdzie wstrzymać ręki i rozmachu, ale zdołał jeszcze przekręcić miecz i płazem tylko w spasły, spotniały pysk komtura uderzył. I rzucił go potem swemu giermkowi, który założywszy mu powróz na szyję, powlókł go jak wołu tam, dokšd spędzano wszystkich jeńców krzyżackich. A stary Maćko szukał wcišż na krwawym pobojowisku Kunona Lichtensteina - i szczęsny we wszystkim dnia tego los dla Polaków wydał go wreszcie w jego ręce w zaroœlach, w których przytaiła się garœć uchodzšcych ze strasznego pogromu rycerzy. Blask słońca, który odbił się w zbrojach, zdradził ich obecnoœć przed poœcigiem. Padli wraz wszyscy na kolana i poddali się natychmiast, lecz Maćko, dowiedziawszy się, iż wielki komtur Zakonu znajduje się między jeńcami, kazał go stawić przed sobš i zdjšwszy hełm z głowy, zapytał: - Kunonie Lichtensteinie, zali poznajesz mnie? A on zmarszczył brwi i utkwiwszy oczy w oblicze Maćka, rzekł po chwili: - Widziałem cię na dworze w Płocku. - Nie - odpowiedział Maćko - widziałeœ mnie przedtem. Widziałeœ mnie w Krakowie,gdym cię błagał o życie mego bratanka, który za nierozważny napad na ciebie na utratę gardła był skazan. Wówczas to œlubowałem Bogu i zaprzysišgłem na rycerskš czeœć, iż cię odnajdę i spotkam się z tobš œmiertelnie. - Wiem - odparł Lichtenstein i wydšł dumnie usta, chociaż zarazem pobladł mocno - ale jeńcem twoim teraz jestem i zhańbiłbyœ się, gdybyœ miecz na mnie podniósł. Na to twarz Maćka œcišgnęła się złowrogoistała się zupełnie do paszczy wilczej podobna. - Kunonie Lichtenstein - rzekł - miecza na bezbronnego nie wzniosę, ale to ci powiadam, że jeœli mi walki odmówisz, tedycię każę jak psa na powrozie powiesić. - Nie mam wyboru, stawaj! - zawołał wielki komtur. - Na œmierć, nie na niewolę - zastrzegł razjeszcze Maćko. - Na œmierć. I po chwili starli się z sobš wobec niemieckich i polskich rycerzy. Młodszy i zręczniejszy był Kunon, lecz Maćko tak dalece siłš ršk i nóg przeciwnika przewyższał, że w mgnieniu oka obalił go na ziemię i kolanem brzuch mu przycisnšł. Oczy komtura wyszły z przerażenia na wierzch. - Daruj! -jęknšł, wyrzucajšc œlinę i pianę ustami. - Nie! - odpowiedział nieubłagany Maćko. I przyłożywszy mizerykordię do szyi przeciwnika, pchnšł dwukrotnie, a tamten zacharczał okropnie; fala krwi buchnęła mu ustami, drgawki œmiertelne wstrzšsnęłyjego ciałem, po czym wyprężył się i wielkauspokoicielka rycerzy uspokoiła go na zawsze. * Bitwa zmieniła się w rzeŸ i poœcig. Kto nie chciał się poddać, zginšł. Wiele bywało w owych czasach na œwiecie bitew i spotkań, ale nikt z żywych ludzi nie pamiętał tak straszliwego pogromu. Padł pod stopami wielkiego króla nie tylko Zakon krzyżacki, ale i całe Niemcy, które najœwietniejszym rycerstwem wspomagały onš "przedniš straż" teutońskš, wżerajšcš się coraz głębiej w ciało słowiańskie. Z siedmiuset "białych płaszczów" przodujšcych, jako wodzowie tej germańskiej powodzi, zostało ledwie piętnastu. Czterdzieœci przeszło tysięcy ciał leżało w wiekuistym œnie na onym krwawym boisku. Rozliczne choršgwie, które w południe jeszcze powiewały nad niezmiernym wojskiem krzyżackim, wpadły wszystkie w krwawe i zwycięskie ręce Polaków. Nie ostała, nie ocaliła się ani jedna i oto rzucali je teraz polscy i litewscy rycerze pod nogi Jagiełły, który wznoszšc pobożnieoczy ku niebu, powtarzał wzruszonym głosem: "Bóg tak chciał!" Stawiano też przed majestatem pana przedniej szych jeńców. Abdank Skarbek z Gór przywiódł szczecińskiego księcia Kazimierza, Trocnowski, rycerz czeski, księcia na Oleœnicy Konrada, a Przedpełko Kopidłowski, herbu Dryja, mdlejšcego z ranJerzego Gersdorfa, który pod choršgwiš œwiętego Jerzego wszystkim goœciom it 48Şjx}¤ŠjÓşA48Şj4ŞjŚŠA4ř }x} đj¤ ¨ @”ŞjüŠj{ˇ÷ż÷A÷ż”üż–ˇ÷ż÷A÷ż”üżN¸÷ż@