.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBAHٟHYHdAD dT,0Q 4 4:9Q 4 4:N8Q 4 4: S 4:8  0S`H`hH`/.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBA 0Uih7 RUD@ 0X@ q`PUUQ HAptbd5Q1QUUQl)`D` P@ @I Hps'6FTQE%In@p`P+5@;7g;#Oh(qF&PRQ oOwww.a$PcWЏ`^&'_ ?dP@*Q?piIp`5SQUEU`ߖ_p`_c~P?@G@FTtU4b_`dHpw6fP0;UhGsPpIwrF@TPAUE@?c@`@wGfaUP ?Ph`tp@ff1UU$b!o{׀(2?ulB_a{%aQbrf>)< ^ 5~C?B{A H7p6 `^Q5UU@IFtrdUQE@??faUR0U?@)A)(wJfZS00%1[1F!wpfU!U UU4AwwGf~_ @DwfaS#P`@A0PU@k_ ! T?2ifa$UEDQ$!?^%^?#I@hwttFbBEqA  wBd@Q@biq_TR0BC?ww??QbTUBU4$??dQC!?ۙA_swwbE3_Ai~$_~`1P0S$I`QiÆqw 6UT'@i `h`GGGf&A%`iݑhHq#FF]E$E~a Iqi!GOETHH#`P1a C@q@81b@r6F0`ffPFR??01?HB*i8btwa79*Q@ _ TPp#```0w%FS ?`0660SS R8 DqF6 Qy@`p?TPU4q? ~@  7 _0\/zz @0H??*kp3$$$$RSSC4FF%RteC4VG%RddC455%BBBBX=RJZ9gs{X=LJZ1gs{gCClC)C] 𵆰KN$kIHRR!B!GOys@-h$U`!!4, W@  7B  ?' xG 7(9"HBa8dI# h@C8!> - @'% x 7 / ' L '` h #@ Hx( GhCXC C2C J'PhR{3:3z;@* 9+ѐpGhC񵂰 )Hh.8PCpR(0 9 B %($EHh( "B"1# .1o0:0z!@4B Hh ))IBIIIBIIAG1hCHIh h`B@@#@Oi#B i1a)ۉ HaaI ` !@CpGhCCC!"R( KR(HQ1B !HpG0  #GK *KK#A#CETS0 \ ,!!1BCR0(۰pG0*A A"I2 "HpG@I" pG@NhH1iCA@@ 0a xA(h (ya` h 7B  ?'! 1@#BHМC` GC "JI# h@#[B EHpEI hO#'<pK $x#Cp"Cp8< $Qx9K!CQph !#B!`4I`4I3IMH`$] h`!!4,*L C8a!Lhi@Hhh (ڠ!I!IXH` 8@H8@$( 2`!4 ,L C I  IMGC2lCC `8` $M/`U/ HC(a/ / ` Ӯh/ѰI/IX` @/(/ H @O8CGC h`` G G Oh 0*2Rh"B"]GCK"hB"%0NGCB828!RGOFFONwith RONOFFSLOWMO5min10min30minOFFIIIIIIIIIIIIIIINormalTurboCrapProtGBAGBPNDS1P2PLink2PLink3PLink4PBlackGreyBlueNoneYellowGreyMulti1Multi2ZeldaMetroidAdvIslandAdvIsland2BaloonKidBatmanBatmanROTJBionicComCV AdvDr.MarioKirbyDK LandDMGMGBSGBCGBAGBAuto Goomba Pogoomba ' I" ;`AHx('@I XhF? @HAIx XiFhFiF" F;O @ 2 2 > GPowered by XGFLASH2.com 2005uChav2.2 on wC`C`B autofire: A autofire: 2`Controller: Display->Other Settings->Link TransferSleepRestartSave State->Load State->Manage SRAM->Exit Q" 6h:H;Ix X:hFiF 8H8Ox8:XhFiF 6L7Ix X6hFiF x4I X4hFiF 4H4h :XhFiF y0:XhFiF /H/x:XhFiF /H/hhFiF G Other Settings(`VSync: _`FPS-Meter: C`Autosleep: `EWRAM speed: 2Swap A-B: Autoload state: (Goomba detection: PaGame Boy:  " HIh XhFIiF 7HIx XhFfOKBa  @&60`.CH p ;pAH[#  >Np00Xp!000pp@;p#C3H&1H1A1HA(1%H&V f>Й(`]0 Z&v  # 06N<,$$ 4D=- Hh. 47?/ JGgCTCC brac#\T3:рpG H!I LhB 8hB <`x`Gg1W!"Cxx;Cx?;Cx?;CY02*ۀpG e") |"* wZ'?рG Write error! Memory full. Delete some games.1K1Oh#[<f'BC#fB7B+) #[B 5 (92>.'C.`h`=- 9*d'C'``` I02 `!Ip02B @I9 GCg^)2:p01ypG "S!H9 !7< 9< !7< }9 79 G00:00:00 - 00/00kKCIh h&1+AL! + + h)89B)) !`  Y'# ` B )"B" 0 1_Bѡh7  &.ѽB  i"2 D/"3 =( ("B" 0." )7 (" H` `GCgPush SELECT to deleteSave state:Load state:Erase SRAM:CKL(#[30 g``Hh`Hh2`HOx(8I Hh1.1"8NGg0CPCuCgCTC LjF ` (ќG  "! h-!h8BH ` 8@jF (H8@C #L!:#k LjF `  @"! h("! h 8@jF H8@GgCd#C% I NBh3B1` *I `GgCIh" J)0% )>hI`GgCH#h@pGlC( Hh/jF!(HhGPCTC(јG ") O#!";HhjF!v( "!6( g Saving.gPC(4! N(-h()!D("#[M0"#K!I H631!"H`!8Gg0!HKJ?"!GgA(< Hx8Hhw! ! -hB "RIH<// "Ah J00""RIH"GdCPCHx"Hh-jF! (hBE"R I HjF!8(zGdCPC  .MiF(`(G @&h%(B(!{%mH5hB#[B I") `%5<- M"!(h)h8BH(` 8@iF ( H8@CpC ROM not found.I(IjF! ("L#[0" IHhqHhHqHIx xCI x CI xICqHxHhO`/"! #[0"Gg0g8\_C(C_dCPC(!jF! (Jy`Ay J`y Jp!@ Jp!@ J#pI@@ pG8\_C(C_&O(C !I%=p70BjF! Z(L#[0"IHJhqHhHqHxqxyCq/`"! #[0"Gg0g8\_CC8O8J9j `%3L.S][D/7>W S BՉ-63CCBiсщ) щIaZ %KB$H!!с!C P CKBH!KBH!KBPh(Е`h(Аh8`HH8bH#CpG!`Q`сQ`gC @0&@  HKhB Hx( H! I CII#CpGC0vC CB0ӄFR) xp@Iу:Ӱɸ:Ұ 2 p Cp p p xpI@R`FpG CCXPpGR\TpG/Y@P@ KRB#BBRB[AB Z@P@Y@pGGGGG G(G0G8G CфF0 LC+@# @pB0`FpG xpI[*pG2x+ x1p2+pG/KRB#BBRB[ABpGFCˀ  xx[IR gFpGFRp@: C C  :ӁTR`FpGxG0`B @ @   !QR B0`BaB/F C ӰL;C+@рҰ xpI@+ R`FpG p@R`FpGxG--N< \/ Divide by zero///4 ,P$PP //38//1e "" \  /\ \$/< }Ϡ0\ }Ϡ@\  @0}ϠP\ // XTS4xVͫ0 FhnzZ~h2 0;.Yk  RT;h;h;h;;;T; T; = = =<<<<<===<<<<<<" =l=H=T; O-<04 +**)HAIB*@/@GPO|xt,`- .{H x@@44P,T(X$\ㄔGO 2 ZB^?O/pD-逡$ b(`4@ 0 PPQ0S$pD/XCP ` w9`9@9,C BB4Cx0@P`x404x40x4L-`ጠ匰Z @O PPQP$T0IE?@  L/xxxx h>P`@: ;;,'t,C2\+phà`àbàcàdàeàhàiàlàmàpàrà`sàtàu` àxàyà|à}ààà`bcdehilmprs`tu` xy|}wxFFFG8GhGGG H(??(@@(AA(B?(M3"o{3"o{3"o{3"o{UUUUUUUUUUUUUUUUUUZJZcUUUތk)ZcZJggU F%)YZJZcޢBk{URZJ!1sJ!!scR)祥{))Bu)ksJ!!scR)祥{))BތZsJ!!kkcB{))BȐPDBRRRRZZk{!BRZ{9RZ{9RZ{9Zk{!Bε!)99JZ9ﭥkZZB猥BRkRRRBZޜkf!BRUURBΌZR>sB3 wx#5 ZM`) UUUѩQH%GGM[jcBs{!%   @h*>` ; 8L 50@  ,$ /P-"P-p???????-???/@-L =@P 1 @@@0S@/0S@/                  @-BJRZbjrz "&.B1.07, T\ 0P@0/P00/$0/  R 0/޼ DP`l  0܀P:O-@PB A  ᠀堐cp@DA`PPP` \ EX P: O 0@-S"I 0  \0 Π0 S( 000 Q@@Ao 0!CexV4-$2X$QP$? @P,,0 R :Q0A 2 --N< \  Divide by zero!"!!"!"!!""!!"!""""!"!!""!!"!""""!!!!!!""""!"!!"!!!!!!!"!!""!!"!!!!!!!"""""!!"!!!!!!!!!!!!!0CFGNINTENDOxG[?xGbxGDxG\?xGZxGxG\xG xGxGxGexGxGqxGxGXTW@XTW@XTWXXTW$ %Ƞ B.瀀XTWX XTW2T12@XTW21TE112@XTWX\ကXTW0@2#D#@XTWČ~ B. B.XTW'1p2#!2XTW%Ƞ +LကXTWXE XTWe\2T12eT@XTWe\21TE112eT@XTWTXကXTW0L2#@#L@XTW$ PI@XTWhXTW$ &Ƞ B.瀀XTWh XTW2d12@XTW21dF112@XTWhlကXTW0E@2#@XTWXTW'1p2#!2XTW&Ƞ +LကXTWhF XTWfl2d12fd@XTWfl21dF112fd@XTWdhကXTW(0d@2E@XTW@HXTWxXTW$ 'Ƞ B.x XTWx XTW2t12@XTW21tG112@XTWx|ကXTWD QDR T"@ 22#1@XTW@T 2231@XTW@HXTW'1p2#!2XTW'Ƞ +xLကXTWxG XTWg|2t12gt@XTWg|21tG112gt@XTWtxကXTWD$ 2@XTW@HXTW|XTW$ 'Ƞ B.xG XTW||倀XTW'Ƞ + 212  B.XTW'Ƞ + 21@112  B.XTW'Ƞ B.XTW12@XTW@HXTW|'1p2#!2XTW'Ƞ +xGLကXTW|@|倀XTW2D12@XTW21DD112@XTWLကXTW22#@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTW'Ƞ +X\ကXTWXP@XTWT%T@XTWT&T\@XTWTP@XTWT'T\@XTWTP@XTW'Ƞ +TXကXTWT$T@XTWh`@XTWhd@XTWhd@XTWh`@XTWhd@XTW'Ƞ +hlကXTWh`@XTWd%dl@XTWd`@XTWd&d@XTWd'dl@XTWd`@XTW'Ƞ +dhကXTWd$d@XTWxp@XTWxt@XTWxp@XTWxt@XTWxt@XTW'Ƞ +x|ကXTWxp@XTWt%t|@XTWtp@XTWt&t|@XTWtp@XTWt't@XTW'Ƞ +txကXTWt$t@XTW% 'Ƞ B.瀀XTW%'Ƞ B.瀀XTW& 'Ƞ B.瀀XTW&'Ƞ B.瀀XTW' 'Ƞ B.瀀XTW'Ƞ  B.瀀XTW PI@XTW@H$ 'Ƞ B.瀀XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTW'Ƞ +LကXTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW'Ƞ +$L02!2XTW$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW'Ƞ + (!$@02!2XTW(!$@02!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW'Ƞ +$LT02 2#!2XTW$@T02 2#!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW'Ƞ + 2##?$@2# 2#D1!2XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW'Ƞ +2L1XTW2@1@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW'Ƞ +0L41XTW@1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW'Ƞ +0L1XTW0@1@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW'Ƞ +$ T02 2#!2XTW$T02 2#!2@XTWg XTW|Ě -,XȌ,Ȍ|ĊTXXTW XTW -XTWa XTW%|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$L02!2XTWI|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWXTW@H|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -XTWXTWXTW I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Qf  -XTW (!$@02!2XTWI XTW|Ě -,hȌ,Ȍ|ĊdhXTWJ XTW XTW&|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$LT02 2#!2XTWIOhXTWXTW}XTW 2##?$@2# 2#D1!2XTWI& $ XTW|Ě -,xȌ,Ȍ|ĊtxXTW%( $ v뀀XTW'|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW2L1XTWI |(!|02 "2XTW' -@XTWČ$  B.XTW0L41XTWI( LXTW|Ě -,Ȍ,HȌ|ĊL0P ;XTW%( oLကXTW@XTW  $|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q8 XTW0L1@XTWI0s|(!x02 "2XTW|t倀XTWČ +LXTW|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -H@H$ T02 2#!2XTWI80O- ģij,F.  !#RO/#>5:5`   h/<<3   4# R $# ,/  /"P" R" B4 4@ FxGQEĊQEĊ x ĊG @ĊQEOĊ$ P P@ $ @: $  vR $ $@ H  P  X ` @ I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWPFPFh>P01// \J" 3--:--. .:::::::.TA`AlAxAA:AAAAAAAAA:B B,B8BDBPB\B:::::::::BBBBBBBBBBBBBBBB@56d6677:477778::::::::::-::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: \(UWQL \UWQLRead from OAM. Wrote to OAM. \J2--:----:::::::-<@H@T@`@l@:x@@@@@@@@@:A AA$A0A  ˌ  ˌLT!L t >  ˌ  +xxxxSNtuuh>Ix^Z!`@@&9_9_9_9_`?DDDD@ D H L P T X T X  PO4OdO::::(;|;;;-<;:: v  (;=L<$<!Q@-U@ nO4rOP$ P$ P$ P$ P$ (;<<: 9: =0=:+ P CSv(;\=;;?(;=<:(;=::C9@-0<<<<8$@DA$HLI -$@DHL$T?99 0Px h8Tx0`|  P 8Lt@`4PhH 4 ` |       8 P l        4 P |        @ X t       $ @ X t       <X p0\(<Pdx @l4p$`(\$THH0Lh ,Hh(Dd0d<l (ldlBDTl$ X h P$     !(!d!!!!!0"X"""""#<#T#### $ $$$$:::::::(::::8 ;;D+bkGG@@>BEoE>B>RG>Uff s nٙgcnܙ3>CLAS SBASN 003m@Copyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. >P Q1b͛ >a>&> > ͜:\ BS ( O>ͧ ͮ Ϳ ͮ G ͮ Q|r>>xE>@A>>@ v(́ Vw cog_ 9W -O G  < >O < >Oͳ S  (((# ("(*( */͘^# = >O| < >O|!>w# !6# 6#6# ! 6#6# 6# B͜ w  O> O͜Oͮ < 8>   G3 8  3 8 #@w    (=> O> >O͜Oͮ 0< O  ͟ w  ͮ y  {   G3  3  O w  ͮ y  > > >>!>A!@}|!* a* OG> > >>>!>A!@}|- = 3  -(>(>ʘ 3  u,#> >(og #F+Nx<(,x ͷ ͮ Q>$(>ͯ ͮ Q> (!В@(=3 y !В@y( 3 y >G ͮ Q O> |y (((( ($((!p(! !!!!~"  ! (q! (j!H (c!p (\! (U! (N! (G! (@! (9!: (2!b (+! &! !! ! !a* Przewi Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlttern: Zeil Seit Kapt AlleDfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Lnea Pgina Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Lnia Plana Cap. Tot G<8-(>> 7 > O O ( u> 7 => G!x(~# * !6# x y!(#!@(!(!(!@y(=]T! P* P* P* P* > >A! y( >"" " N"O">A> >A! y( *GN 6*GO . * >!A 3  > >A!   # A! @6# x !~#(  o&MD)))  0( 8 V#F#' y z_k&)}o ! {(8=xw#wyw#wˇ@@>@>GHI!`>" " !` y(=> W>'('('(y !`Q'('('((,>O!`>" x >" x `>" x >Ow#<  6# !>"< ! "< !@6# ! 6# !>("< !  "< ́> /7G>/Gx>0(>>$ x >$@(D ɇƀhiA * >hiA * >h@iA * ɇƀjkA * >jk@A * ==|================<=MBFONTMonospaced @@@@@@@``@ @ @@@`@@ @@@@@ @ @@@@@ @`@ @@@ࠠ@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ ࠠࠠ@@ࠠࠠ ࠠ @@@@@@@@@@@@ @@@`@@@@@`@@@ ` `@@  ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠࠠࠠࠠ  @`@@@ @@  @ @@@@ @@@@@@@@@ @@`@`@ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ @@`@@@@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@@@@@@@@ࠠࠠ0@@@@@@   @@  @ @@@@ @@@`@@@@@@ @ @@@@ @@@ @` @ @@ @@`@@@ @ @ @@@ @@@@@@@@ࠠ @ࠠ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠࠠ@ࠠࠠ@ @@ @@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@  @ࠠ@ @ࠠ@Pࠠ@@@ @@ @  MBFONTVariable pitch PPPPP x(  @ࠠ@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ بȨࠠࠠࠠ ࠠ @@@@@@@P@@@@ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ࠠ@@ࠠࠠ` ࠀ @P@  @ @@@@ @@ @@P```ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @P@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ@@HHP\T@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@pPpࠠࠠ xx $HH$ xx@ @@@@ @@@`@@@@PPPPP@ H$H(8 8 ( @ @@ࠠ @ࠠ@Pࠠ@ࠠ@@ @  @@@ @@@@@@@@@pHHHHpȨ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠPpp@Ȉ@ @@ @@@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@p` @ࠠ@ࠠ @ࠠ@ࠠPࠠࠠ@@@@ @@ @ ࠠ P<ccc,c; " STARA BA " JZEF IGNACY KRASZEWSKI TOM I ROZDZIA 1 Poranek wiosenny wita nad czarn lasw aw otaczajc widnokrg dokoa. W powietrzu czu byo wo lici i traw modych, zlanych ros, wieo w cigu kilku takich porankw z nabrzmiaych pczkw rozwitych. Nad strumieniami wezbranymi jeszcze resztk wiosennej powodzi zociy si otocie jak bogate szycie na zielonym kobiercu. Wschd socapoprzedzaa uroczysta cisza - tylko ptastwo zaczynao budzi si w gaziach iniespokojnie zrywao si z noclegw... Ju sycha byo wiergot i wisty, i nawoywania drobnej druyny. Wysoko pod chmurami pyn orze siwy, koujc i upatrujc pastwy na ziemi. Zawiesi si czasem w powietrzu i sta nieruchomy, a potem dalej majestatycznie eglowa... W borze co zaszelecio i umilko... Stado dzikich kz wyjrzao z gszczy na polank,popatrzao czarnymi oczyma i pierzchno... Zattniao za nimi - cicho znowu. Z drugiej strony sycha amice si gazie, zaszelecia o rogaty - wyjrza,podnis gow, powietrza pocign chrapami - zaduma si, potar rogami po grzbiecie i z wolna poszed w las nazad... Iznowu sycha byo om gazi i cikie stpanie. Spod gstych z zawiecio oczw dwoje -wilk ciekawie rozglda si po okolicy... tu poza nim, pooywszy uszy, pierzchn przelky zajc, skoczy par razy i przycupn. I milczenie byo, tylko z dala ozwaa si poranna muzyka lasw... Trcio o nie skrzydo wiosennego powiewu i gazie gra zaczy... Kade drzewo grao inaczej, a ucho mieszkaca puszcz rozezna mogo szmer brzozy z listki modymi, drenie osiczyny bojaliwe, skrzypienie dbw suchych, szum sosen i aoliwe jode szelesty. Szed wiater stpajc po wierzchokach puszczy i goniej coraz odpowiaday mu bory, coraz bliej, silniej coraz muzyka graa pieni porann. Ponad lasy pyny zarumienione chmury jak dziewczta, ktre si ze snu zerway zbudzone i uciekay, czujc, e obcy pan nadchodzi. Szare zrazu niebo bkitniao u gry, pozacao si u dou; oboczki biae,jak z rbka obsonki pocieli, rozwiewa wiater po lazurach. Soce strzelio promieniami ku grze... noc uciekaa. Wida byo ostatki cieniw i mrokw roztapiajce si w dnia blasku. Nad strumieniami i kami jak dymy ofiarne zakipiay pary przejrzyste, ulatujc z wolna ku niebu i ginc w powietrzu. Ukone promienie soca ciekawie zaglday w gbiny, ledzc, co si przez noc rozroso, zazieleniao, wykwito. Razem z szumem lasu zawtrowa chr ptakw - wszcz si gwar wielki, oyy wwietle ki, zarola, puszcze i powietrzne szlaki - wracao ycie. W promieniach wiroway, zwijay si, krciy niespokojnie skrzydlate dzieci powietrza... co szczebiocc do siebie, do chmur i do lasw. Kukuki odezway si z dala, dzicioy kowale ju kuy drzewa. By dzie... U skraju lasu, nad rzek leniw, ktra go przerzynaa, wrd gstych drzew, gdzie cie schowa si jeszcze, wida byo kupk gazi niby szaas naprdce sklecony; kilka kokw wbitych w ziemi, a na nich nacite konary jodowe... Obok, tu,byo wygase ognisko, spopielae, i kilka wnim nie dopalonych gowni. Poniej, w zielonych bujnych trawach, na sznurach do kow poprzywizywanych, pasy si dwa mae, grube, gstym i najeonym jeszcze zimowym wosem okryte konie. Szelest jaki w lesie zna je nastraszy, poznay nieprzyjaciela, nastawiy uszy, rozdy chrapy, zaczy niecierpliwie nogami kopa w ziemi; jeden z nich zara, a echo po lesie ponioso ten dziki gos, ktry si rozleg i powtrzy sabiejza k... Z szaasu pokazaa si gowa, caa wosami okryta dugimi - zarosa rudo; dwoje oczw ciemnych skierowao si naprzd ku koniom, potem ku niebu, ruch si da sysze pod gaziami. Wkrtce potem, rozgarniajc je, wydoby si spod nich czowiek susznego wzrostu, krpy i barczysty. Dugim leeniem i snem skostniae wycign czonki, ziewn, strzsn si, popatrza na niebo, potem na konie... te zobaczywszy go z wolna zaczy si zblia ku niemu. Nadstawi uszu bacznie. Nic sycha nie byo prcz szumu lasu, piewu ptastwa, mruku strumienia. Czowiek wyglda dziko, wos bujny, popltany spywa mu kudami na barki i osania niskie czoo, tak e oczy wprost spod nich patrzay. Reszta twarzy take bya zarosa, ledwie cz policzkw, zarumienionych snem i chodem, dobywaa si spod wsw i brody - wrd ktrych ust prawie zna nie byo. Sukienna, weniana, gruba odzie brunatnego koloru okrywaa mu ramiona, pod szyj spita na guz i ptl.Nogi mia te suknem i skr poobkrcane,a stopy obwite ni i opasane sznurami. Spodrkaww sukni krtkich dobyway si rce silne, wosem okryte i opalone. Twarz miaa wyraz przebiegy, na p zwierzcy,p czowieczy, zuchway razem i ostrony... oczy biegay ywo... Ruchy ciaazrczne i silne nie daway wieku odgadn, cho modo ju pozostawi za sob. Postawszy chwil mczyzna wrci ku szaasowi i nog silnie kopn w cian jego, nie mwic sowa. Poruszyo si co ywo za gami i wnet spod nich wypezochopi, wydobyo si zza lici - zerwao rzeko na nogi... Wyrostek mg mie lat z pitnacie, krzepki by i nieco do starego podobny. Twarz mu jeszcze nie porastaa, wosy mia krtko ucite, odzie grub a wyszargan, z sukna i pciennych chust zoon. Na nogi wstawszy, oczy przetar kuakami, ledwie mia czas reszt snu z powiek opdzi, gdy starszego gos chropawy, w mowie dziwnej, obcej, ktrej na tej ziemi nikt oprcz nich dwu nie rozumia, zawoa: - Gerda, do koni! Soce weszo... Usyszawszy ten rozkaz, poparty lekkim potrceniem w plecy, chopiec zbieg ku koniom, odwiza sznury, skoczy na grzbiet z nich jednemu i poprowadzi je o kilka krokw dalej, gdzie troch piaszczystego, suchego brzegu do wody przystp dawao. Na piasku wida te byolady kopyt koni, ktre ju tam wprzdy napoju szukay. Konie zaczy pi chciwie. Chopi siedzce na jednym ziewao, z ukosa pogldajc ku staremu, ktry okoo szaasu si krzta, mruczc co sam do siebie. Byali to poranna modlitwa? Na ostatek konie napojone podniosy gowyijak zadumane suchay lasw szumu. Chopak je sznurem pogna ku szaasowi. Tu ju nagotowane leay suknem i skrk poobwijane juki, ktre starszy pocz na konie zarzuca i przywizywa. Milczcy pomaga mu wyrostek. Na grzbiety koniom zawieszono sukno grube i skry... Gdy wszystko byo w pogotowiu, stary wlaz jeszcze pod szaas i po chwili wyszed z niego uzbrojony. U pasa mia siekierk jak mot grub, krtki n w pochwie skrzanej, na plecach uk, przez drugie rami proc i krtk pak drewnian, krzemieniem nabijan, ktr przed sob uczepi na koniu. Chopak te cign swjor z ziemi, n do pasa i siekierk, ktrdo rki wzi, lekko na grzbiet konia wskakujc... Starszy si jeszcze obejrza na noclegowisko, patrzc, czy czego nie zapomnia na nim, rkami poprbowa sakiew na grzbiecie powizanych i konia swego pod kod poprowadziwszy skoczy na zrcznie. Ju mieli ruszy z miejsca i starszy si rozglda, aby wybra drog, gdy z gstwiny, naprzeciw, rozgartujc ostronie leszczyn i kaliny, niepostrzeona, po cichu wysuna si gowa ludzka. Ciekawie, zrazu z jak obaw, dwoje oczujasnych przypatrywao si podrnym. Zza gazi wida tylko byo wos powy, co je otacza, mod twarz ledwie zarostem pokryt, biae zby w ustach na p podziwieniem otwartych. Podrny tymczasem ku socu poglda i na bieg rzeki. Ponad jej brzegami drogi adnej ladu wida nie byo. Zdawa si chcie upewni, czy ma j przebrn, czy z ni, czy przeciwko niej si puci. Konie rway si ju do pochodu niecierpliwe, obrcone na wschd bami - starszy pomyla troch, oczyma k zmierzy, trzsawiska i br, potem zwrci si na piaszczyste wybrzee, kdy konie pojono. Tu stanwszy, myla pewnie,czy brd znajdzie, bo oczy utopi w wodzie, jakby mierzy jej gbin. Byby teraz i t gow mg dojrze w krzakach,co go szpiegowaa - ale si ostronie schowaa, tylko gazki opady i dray. Powoli konie wchodziy w wod, ktra tu nie bya grzsk ni gbok, zanurzyy si po brzuchy, zdawao si, e popyn, ale tu si znalaza awa piaszczysta i oto ju - brzeg drugi... Oba podrni wyldowali szczliwie, ledwie pomoczywszy nogi. Drugim brzegiem, wyszym nieco i suchszym, wygodniej kroczy byo, cho tu, tu za gstwin co szeleciao dziwnie... - Zwierz sposzony - myla podrny. Naok oprcz noclegowiska ladu czowieka nie dostrzego oko, br, jak go stworzy Bg, ku niebu wyrosy bujno, pnie grube jak supy proste, osche gazie od dou, u gry w zielone wiece ubrane. Gdzieniegdzie zwalona burz koda, na p przegnia, p z kory opada, pogite od wichru wyrostki i posche od zgrzybiaoci, mchami jak futrem na staro odziane olbrzymy. Jechali. Na wzgrzu... co bielao nie opodal. Pod dbem lea kamie wyobionyjak misa, nad nim drugi sta gruby i niezgrabny... Rka niewprawna wyrzebia na nim niby ludzk twarz straszliw, czapk okryt u gry... Starszy wstrzyma si troch, zobaczywszy znak u drogi, obejrza niespokojnie dokoa i mijajc go, splun na z pogard. W tej chwili wist si da sysze dziwny zkrzakw i drzewce ze strzay utkwio na piersi, w grubej sukmanie starszego. ledwiepoczuwszy pocisk, nie wiedzc jeszcze, czydo broni ma si bra, czy do ucieczki, obraca gow, gdy chopak krzykn. Druga strzaa utkwia mu w nodze. A z lasu da si sysze miech, miech dziki jaki, straszny niby wycie zwierzce, niby okrzyk czowieka... Zachichotao, rozlego si, zamilko... Sroka siedziaa na kamieniu, na czapce, i podnisszy skrzyda krzyczaa, miechowi wtrujc... a miotaa si, jakby i ona grozia. Konie gosami tymi podegnite przypieszyy kroku, ale nieprzyjaciela ju ani wida, ani sycha nie byo... Cisza panowaa nad lasami, drzewa tylko uroczycie szumiay... Starszy mczyzna kusowa, naprzd konia pdzc skoro - chopak, ktry strza wyszarpn z nogi, pieszy za nim, pochylony na szyi swojego... przebiegli tak staj kilkoro, a nie syszc nic, nie widzc pogoni - zwolnili kroku... Starszy sidopiero obejrza na chopca ze zblad twarz, z zacitymi osty, z wytrzeszczonymi oczyma przylgego do konia. Nie mia nawet czasu od strzay tkwicej w piersi si uwolni. Przebia ona sukno i zna uwiza w ciele, bo cho w szybkim biegu ugia si i opada ku doowi, trzymaa si jeszcze. Tu dopiero, na polance, konia cignwszy starszy obejrza si na strza i zrcznie j pocisnwszy, cho sykn z blu - wydoby, obejrza ciekawie i do skrzanego na plecach worka wsun. Strzaa miaa z koci biaej wyrobione ostrze cienkie, na ktrego kocu wida byo krwi kropelk. - Pioruny by w nich biy... i burze! - zawoa warczc rudy. - Gdzie si w krzakach znalazo oko, co podpatrzyo i pomcio za bawana... Ty rqnny w nog, Gerda? Chopak, z oczyma jeszcze obkanymi i trwog, milczc na nog skaleczon wskazywa. Rana jego gbsza bya, bo pachty nie wstrzymay strzay. No, nic to! Jedna strzaa polaska - zamrucza starszy - oni ich nie zatruwaj. Obawiaem si, aby ich tam wicej nie byo. Zna jedenrozbjnik nie straszny. Nie way si zobaczywszy, emy zbrojni... ale moe nawoa innych, narobi wrzawy... uchodzitrzeba... Spojrza na soce. - Trzymaj si konia, a pu go za mn... pieszy trzeba, eby nas w tym nie zaskoczyli lesie, pki nie dojedziemy do znajomych. Z poudnia na miejscu bdziemy.Chopak milcza, starszy co mrucza jeszcze, ku grze patrza, konia sznurem cign i polecieli gstwin, nad brzegiem si cigle trzymajc, bez drogi - rzeka gociniec znaczya. Puszcza wci bya dzika, nie zamieszkaa,milczca. Raz z dala na wodzie postrzegli jakby gow ludzk z ciemnym, przylgym do niej wosem i dwoje rk wiosujcych okoo niej. Lecz gdy si ttent da sysze,znika, wir tylko byo wida nad powierzchni wody. Minli j... i wysza znowu z gbiny... na wosach czarnych dokoa opleciony by wianek z otoci... oczyma strzelaa za nimi... Troch dalej czno malekie jak upinka lizgao si pync z biegiem, ponad nim bia chust wida byo... Gdy ttent da si sysze, znika pachta na dnie i czenko jak w wsuno si midzy trzciny, ozy, wiszary,ktrych tylko wierzchy si chwiay... Kilka kaczek zerwao si przestraszonych, wycigny szyje... sznurem leciay gdzie dalej... plusny i pady. Podrni wci biegli brzegiem, to szybciej,to wolniej - dwa razy konie poili zmczone ijechali dalej bez spoczynku - a soce te podnosio si coraz wyej, grzao coraz mocniej. Cho w lesie wieo byo i chodno, od k i piaskw zalatywa oddechgorcy. Nie zmienia si okolica - br cigle szumia nad rzek. Gdzieniegdzie w piasku midzy pagrkami wiecio jeziorko - szerzej rozleway si wody - to ciskay wrd parowu. Mieniay si tylko drzewa, sosny i jody, potem zielonych lici brzozy ilipy, i osiki, i dby na p jeszcze pice a guche na wiosn. Gdzieniegdzie taw aw lea piasek, tokpiasta trzsawica, ktr okra musieli.Przed nimi z dala pomyka zwierz, z k pierzchay cae stada osi i jeleni dobijajcsi do lasu, na ktrego skraju staway, patrzay jeszcze ciekawie i gnay dalej znikajc im z oczw. Nawczas omot stad sposzonych konie straszy i pdziy ywiej, stuliwszy uszy... pki si stao. Gerda cigle rk chwyta za nog zranion, czu, e mu krew cieka jakby ciepy sznurek wijcy si a do stopy i w skrzanym obuwiu zbieraa si u nogi, czerwonymi kroplami sczc szparami chodaka. Ale skary si nie mia, zawija rany hub z drzew lub limi, co by krew za-tamoway - nie byo czasu. Starszemu te troch krwi pokazao si midzy palcami rki... otar je o kosk grzyw- nie troszczc si o to. Rozpatrywa si wci po okolicy, dawniej zna sobie pamitnej, jakby szukajc miejsca do spoczynku... Lecz nierycho, nierycho zwolnili biegu. Tu rzeka pync nizinami rwnymi szerzej si rozlewaa wrd bot wie zielonoci okrytych. Ze wzgrza nagiego, na ktrym stali, wida byo ki i trzsawiska, wrd nich moczary i jeziorkamnogie, opasane gajami... Kilka strumieni zbiegao si tu z borw ku rzece. Las, wrd ktrego stanli, wypalony by i zeschy na znacznej przestrzeni. Gszcze, co go podszyway, spony do szcztu, daleko wic w gb jego sign byo mona okiem i dojrze nieprzyjaciela. Tu starszy z konia si zsun, rzuci go niepatrzc i leg na ciepym piasku, obu rkami pot kroplisty ocierajc z czoa. Zmczony by - piersi mu si podnosiy, a e krwawymi palcami dotkn twarzy i j te sobie ca okrwawi. Ujrzawszy to chopak ulk si i krzykn. - Co ci to, Gerda? Czy ty mczyzna? Czy si matka twoja omylia, e ci nie wdziaa chust i spdnicy? Kropla krwi, a tyle strachu i wrzasku? Chopak mu dopiero wskaza na wasn twarz jego. - Nie o moj mi strach - rzek - cho skrznie mam jej pene, ale o wasz. Twarz, ojcze, macie we krwi ca. Starszy na rce swe popatrza, rozmia si tylko i nic nie odpowiedzia. Gerda tymczasem na ziemi sidszy nog rann rozzu i pocz czyci obuwie, potem ranociera i okada hub. Stary patrza na toobojtnym okiem. W milczeniu dobyli potem z sakiew suszone miso i placki, ktre starszy na ziemi rozoy. Poszed si wprzd obmy w wodzie i doni jej do ust zaczerpn. Gerda za jego przykadem zwlk si te do wody... siedli je w milczeniu... Konie nachudej trawie leniwie si pasy... Z lasu wyleciaa sroka... uwiesia si na suchej gazi nad gow starego, pochyliaku niemu i krzyczaa... Zdawaa si zagniewana, trzepaa skrzydami, podlatywaa coraz bliej... woaa co, jakby na gwat zbierajc drugie... Nadcigna w pomoc wtra i trzecia... i wrzaskliwie to podlatyway, to przysiadaybbook20\sbasn] j A48jx}jӺA48j4jA4 }x} jiC }x}`XjPc)&aOc g+c @:# Q?'si przy nich... Stary, ktry si chcia zdrzemn, zniecierpliwiony, uk napi i strzeli... Nie rani adnej, zerway si z krzykiem... zawiroway w powietrzu i wrciy kraka nad nimi... Gerda z gow zwieszon, na rkach sparty, nad komi czuwa. Las milcza - niebo byo czyste - owad tylko, wywoany socem do ycia, brzcza gromadami unoszc si w powietrzu. Po krtkim spoczynku na konie siedli znowu... Stary si do chopca zwrci. - O strzaach, o krwi, o niczym ani sowa tam... Najlepiej by nie mwi nic i niemegoudawa... Niemcami oni nas tam zowi, chomy ich jzyk rozumiemy... Suchaj, co gada bd, zda si to zawsze, ale udawaj,e ci ta mowa obca... Tak lepiej - milcze. Spojrza na czekajc, by mu Gerda oczyma odpowiedzia. Jechali dalej a dalej. Soce ju si z wolna spuszcza zaczynao ku zachodowi. Brzeg rzeki wyniosy coraz si znia, wilgotniejsze otaczao ich powietrze - cie zalega boru ciany - gdy w dali, nad zarolami, pokazasi sup dymu siny... Stary zobaczywszy go drgn z radoci czyniepokoju - chopak te we oczy wlepi i zwolnili koniom biegu. Dokoa si las rozlega stary, wysoki, gsty, a ka nad rzek zwaa, pync cienionym korytem. W prawo otwara si ka, dokoa zasiekami drzew zrbanych otoczona... Poza ni z szaasw jakich, chaup z drzewa i chrustu, opasanych tynami wysokimi - dobywa si w sup siny... Zbliajc si ku budom, coraz je lepiej rozezna mona byo. U brzegu, podniesionego troch, rzeki stayw prostokt, szczelnie zewszd zamknite. Od ki odgradzay je kody drzew i typy, pokopane doy i powbijane pale. Na jednym z nich tkwia zawieszona biaa, od deszczw wypukana, od soca zwapniaaczaszka koska. Dachy pokryte byy kawaami dartymi drzewa, wiszarem i gami - ciany w supy z chrustu plecione. W porodku tylko z kd ogromnych w zrb zbudowana wznosia si chaupa-dwr, do ktrej szopy wkoo przytykay, z ni razem obejcie tworzc, w rodku ktrego mae znajdowao si podwrze. Dojedajc, rudy podrny zwolni koniowibiegu - oczyma szukajc, czy kogo nie zobaczy. Nie wida byo ywej duszy. Waha si jeszcze, jak da zna o sobie, gdy u brzegu rzeki, na ogromnym, zbkanym tu od wiekw kamieniu ujrza siedzcego starca, ktry, nie postrzeony, od dawna go ledzi oczyma. Ubrany by cay w bieli, nic nie majc na sobie oprcz odziey z ptna grubego. Nogi mia bose, gow siw nie okryt. Ogromna, duga do pasa broda piersi mu osaniaa. Biay wysoki kij trzyma w rku.Koszul na wierzch woon i do kolan spadajc obejmowa pas czerwony. adnejzreszt nie mia ani ozdoby, ni broni. U ngjego dwa psy leay do wilkw podobne, zaczajone, przypade do ziemi, oczyma krwawymi wiodce za podrnymi... Drgay lec... i czekajc, kiedy si nuc... Twarz starca spokojna bya i powana, ogorzaa, ze skr jakby spkan, tak j fady i marszczki pokryy ca sieci gst. Nad oczyma siwymi dwa krzaki bujnych brwi sterczay najeone. Such szyj, ktr obnaon wida byo spod koszuli, jak twarz pokrajan, brunatn - niby we sine oplatay yy, pod skr nabrzmiae. W chwili gdy podrny starca zobaczy, tenwanie na psy zawoa grono, rk im wskazujc w ty, za siebie, a kij podnoszcdo gry... Podrni stanli... rozgldajc si ciekawie. - Pokon wam, stary Wiszu... - rzek z konia nie zsiadajc podrny, uchyliwszy tylko gow - pokon wam. Kacie waszym psom do zagrody, boby nas porozdzieray, a my starzy znajomi i dobrzy przyjaciele, cho nie swoi - a nie wrogi. Sowa te powoli wyrzek starszy aman mow Serbw nadabaskich, usiujc przybra postaw i twarz uprzejm. Stary patrza nic jeszcze nie odpowiadajc.Na psy naprzd zakrzycza grono, aby szy precz, ukazujc im zagrod, bo warczay i zby szczerzyy patrzc na przybyszw i coraz to si ku nim targay. Nie chciay odchodzi. Gospodarz hukn w do... Na gos ten zza typu ukazaa si ostrzyona gowa parobczaka, ktry rozkaz zrozumiawszy psy nawoa, wpdzi do obejcia i zamkn za nimi wrota... Sycha je byo szczekajce i wyjce w szopie. - Zdrw bywaj, Hengo. Cecie to znowu tak daleko w nasze lasy zawdrowali? - rzek gospodarz. Rudy powoli z konia zlazszy i dawszy go chopcu, ktry na swoim pozosta - zbliasi z wolna do starego. - Ha! po wiecie si tak czek wczy, ciekaw zobaczy, jak tam gdzie ludzie yj - pocz mwi - przy tym te jaka zamiana zrobi si moe. Lepiej w spokoju mienia, czego u jednych zbytek, a drugim brak, nieli napada zbrojno a z yciem razem wydziera. Ja - wy wiecie - czowiek spokojny, zaopatruj, komu czegotrzeba... aby y... Stary si czego zaduma. - Nie bardzo u nas mienia jest na co... Skr i futer dosy pewnie u siebie macie, bursztynu u nas niewiele. Mymy te nie zwykli bardzo do rzeczy, ktre wozicie, swoim si radzi obchodzi... Iga z oci takszyje jak elazna. Popatrzy stary na ziemi i znowu si w sobie zaduma. - Zda si to przecie, co ja wo - mwi powoli Hengo. - A skdbycie wzili wszystko, co si z kruszcu robi, gdybymy wam tego nie dostawili... Do Winedy daleko...- Albo to koci, rogu i kamienia nie dosy? -rzek stary Wisz wzdychajc. - By czas, e si ludzie tym obchodzili i dobrze im z tym byo... Jakecie wy a drudzy wdrowni podwozi zaczli swoje byskotki, niewiastynam popsulicie, chce im si ziarnek wieccych na szyj i iglic gadkich, i guzw, i wszystkich tych zabawek... bez ktrych teraz adna nie stpi. - Nic by to nie byo - cign dalej, patrzc wicej na ziemi ni na przybyegokupca - ale wy... wy drg si do nas uczycie, tajemnice nasze wywozicie std... i tak samo przyj moe napa, jak przyszy wiecida. Hengo po kryjomu byskiem oczw bystrym zmierzy starego Wisza i rozmia si. - Prna to obawa - rzek - nikt o napaciach nie myli... Ja nie jed cudzego podpatrywa, ale swoje mienia. Wy mnie przecie znacie, nie pierwszy raz jestem u starego Wisza... Ja przyjaciel wasz... on miaem z waszej krwi, serbsk crk... a z niej oto tego chopca, ktry cho jzyka waszego nie umie - przecie w nim trocha tamtej krwi zostao. Wisz, ktry na kamieniu siad, a na lecy naprzeciw drugi wskaza Hendze - i pokiwa tylko gow. - on mielicie Serbk znad aby - odezwa si. - Mwilicie mi o tym. Ale jakecie do niej przyli? H? Pewnie nie po jej woli? Rozmia si Hengo. - Starzy jestecie - odpar - wam tego mwi nie trzeba. A gdzie to na wiecie niewiast si o ich wol pytaj? Gdzie si inaczej on bierze jak rk zbrojn? Tak jak u was, u nas i na caym wiecie, bo one woli nie maj. - Nie wszdzie - wtrci stary. - Modym woli nie daj, a stare u nas szanuj. Cho im rozumu odmawiaj, przecie duchy przez nie mwi i wiedz one wicej ni wy... te -wiedmy nasze... Potrzsn gow; milczeli chwil. - Na noc was o gocin prosz - odezwa si Hengo. - Co mam z sob w wzekach, poka... Zechcecie co wzi - dobrze, a niebdzie zgody - nie pogniewamy si o to. - O gocin prosi nie trzeba - zawoa Wisz wstajc. - Kto raz spa pod dachem naszym, zawsze ma pod nim spocz prawo. My wam radzi. Koacz i piwo, misosi znajdzie; baby straw wieczorn ju warz. Chodcie ze mn. Wisz wsta z kamienia i przodem go wiodc, ku wrotom si skierowa. ROZDZIA 2 Gdy stary na kamieniu siedzc rozmawia z przybylcem z tej ziemi, ktr krajem "niemych", jzyka narodu nie znajcych zwano - zza typu i zagrd gw ciekawych zaczo si ukazywa mnstwo. Rzadkoci to byo, aeby w tak lasw gbin i puszcz wntrza docisn si mia obcy czowiek. Wic gdy si ukazali ludzie i konie nieznane, a parobczak pocz psy zamyka - co yo w zagrodzie, cho zdala i przez tynu wierzchoki, przez potw szpary biego si dziwi obcemu. Wida byo biae chusty niewiast zamnych, wosy dziewczt z wiankami zielonymi, gowy mczyzn z dugimi wosyi postrzyone parobkw, i dziecinne oczy przelke spord gstych kudekw, ktrymi si im czoa jeyy. Podnosiy si one nagie i nikny, ukazyway i pierzchay... Stare nawet baby drc wyglday zza pota, a e si obcego lkay, rway traw i ziemi rzucajc je na wiatr i pluy przed si, aby im jakiego nie rzuci czaru. Stara Wiszyna, a imi jej byo Jaga - zobaczywszy, e si wiod ku wrotom z gociem rudym, wystpia, usta zakrywajc fartuchem, naprzeciw mowi, dajc mu gwatowne znaki, aby z ni pomwi na osobnoci. Ju si do wrt zbliali, ktre im otwiera miano, gdy im, zastpia drog. - Po co tu obcego, Niemca wiedziecie? - szepna wylka. - Mona to wiedzie, coon z sob niesie? Jakie on uroki rzuci moe? - Ten ci to sam, Hengo znad aby, co to naszyjniki przywozi i szpilki, i noe... przecie si nam nic nie stao... Nie ma si go co obawia, bo kto za zyskiem goni, temu czary nie w gowie. - le mwicie, stary mj - odpara Wiszowa- gorsi to ludzie od tych, co z noami i maczugami napadaj. Ano wola twoja, nie moja... I szybko ustpia mruczc, nie ogldajc si ju za siebie, a wesza do dworu wewntrz zagrody. A e na inne niewiasty w podwrku po ktach poprzytulane skina, pierzchny wszystkie, chowajc si, gdzie ktra moga. Parobkw tylko kilku i dwu synw gospodarza zostao. Hengo wszed rozgldajc si trwoliwie, cho mstwem nadrabia. Chopak jego z konia nie zac z nim wjecha w podwrze. Ludzie wszyscy stali patrzc na nich ciekawie i szemrzc midzysob. Wisz prowadzi do wietlicy. Chata w zrb na mech budowana, stara - wporodku si wznosia, wyej nad inne szopy - drzwi do niej wiody z progiem wysokim, ale obyczajem starym bez zamka adnego, bo ich nigdy nie zawierano. Z sieniw lewo bya izba wielka. Toki w niej ubity gadko, posypany by zielem wieym, w gbi ognisko z kamieni stao, na ktrym nigdy ogie nie gasn. Dym si dobywa z niego przez nieszczelny dach ku grze.. ciany i belki, i wszystko szklio si od niego czarno. Dokoa przy cianach awy napniach byy przymocowane... W rogu sta duy st, a za nim dziea do mieszania chleba, biaym ptnem okryta... Nad ni wisiay wianki ju posche i wizkirnego ziela. Na stole, rcznikiem szytym zasanym, chleb te nadkrojony lea i n przy nim may. U drzwi na awie sta ceber z wod iczerpakiem. W kcie, w gbi wida byo arna mae i kilka bodni chustami poosanianych. Niewielkie okno, zasuwane wewntrz okiennic, stao teraz otworem, tyle wiata wpuszczajc, ile go do rozpatrzenia si w izbie byo potrzeba. Gdy Wisz i Hengo przestpili prg, stary poda rk gociowi i pokoni mu si mwic, a zarazem wskazujc: - Oto chleb, oto woda, oto ogie i awa - jedzcie, pijcie, ogrzejcie si, spocznijcie i niech dobre duchy bd z wami. Hengo si niezgrabnie pochyli. - Bogosawiestwo temu domowi - odezwa si krztuszc - niech go choroba omija i smutek. To mwic na awie przysiad, a Wisz ukroiwszy chleba kawaek rozama go z nim i do ust podnoszc zjad, co te i obcy uczyni. Trwao to chwil... go ju by uroczycieprzyjty i pozyska prawa pewne. Niewiasty si nie ukazyway, ale e na cudzoziemca przez szpary patrze musiay,zna byo z tego, e szepty i stumione miechy dolatyway do uszu jego. - Teraz - odezwa si Hengo po chwili - kiedycie mnie przyjli w gocin, pki jeszcze dzie jasny, poka wam, co wiozz sob... Niech oczy widz, e zwodnictwa nie ma, a jest popatrze na co! Stary nic nie mwi, ruszy si tedy ku drzwiom; jeden z czeladzi do szopy go po-prowadzi, gdzie ju konie z chopcem stay. Gerda spoczywa na drzewie siadszy, ciekawie si rozgldajc i przysuchujc... Sakwy przy nim na ziemi leay. Hengo ujz nich dwie i z tak si i zrcznoci zarzuci je sobie na ramiona, jakby unika pomocy obcej lub chcia si popisa ze zrcznoci. Przez podwrze te, niosc je, umylnie zdawa si stpa lekko i zwinnie, jakby wcale obarczony nie by. Pochyliwszy si nieco we drzwiach, wszeddo dworu i tu, przy okienku, okoo awy szerokiej sznury rozpltywa pocz. Chopcy domowi ciekawym go otoczyli koem. Z wielk wpraw i zrcznoci Niemiec sakwy otworzy, pomyla chwil iobejrzawszy si ku staremu zaprosi go kusobie. - Ale, c to?... Wy sami tylko - odezwa si- a niewiastom waszym ani nawet oczw nacieszy nie dozwolicie? Jam ju czek niemody, mnie te ani si wstydzi, ani lka nie macie powodu. Wisz zawaha si nieco, potem rk da znak i sam podszed ku drzwiom bocznej komory. Tu stara Jaga na stray staa, drzwi sob zapierajc, ale nie pomogy groby jej i obawy; gdy stary gospodarz da swobod, niewiastki i dziewczta tumnie wpady do izby. Pdzia je ciekawo, a strach hamowa, i zaledwie wpary si do wietlicy wskimi drzwiami, poczy nazad ucieka. Pierwsza, co rudegoNiemca oczy spotkaa, krzykna i cofnasi; za ni jak pierzchliwe stado pobiegy inne. miechy, szepty i ajania Jagi razem zmieszane sysze si day. Hengo tymczasem, klczc przy awie, dobywa z sakiew coraz co nowego, ukradkiem ku drzwiom spogldajc. Oczy jego tam i sam ciekawie biegay, cho udawa, e tylko towarem swym jest zajty. Lkajc si i pragnc, walczc ze strachem i ciekawoci, dziewczta, jak woda na jeziorze, to si ode drzwi na izb posuway, to cofay nagle, jakby do komory nazad ucieka chciay. Niemiec, ktrego bystre oczy najwicej siay trwogi, coraz mniej na pozr zwaa, co si tam za nim dziao, niby nie widzia, niby si nie zajmowa niczym, tylko towarem, ktry na awie rozkada. A byo go pod dostatek, wieci i porywa oczy. Leay naprzd igy dugie do spinania chust, misternie si zamykajce, aposplatane tak z kruszcu jasnego, jak gdyby plecione byy ze lnu lub weny. Niektre z nich miay guzy byszczce, inne popltane byy jak odygi kwiatw, gdyzwidn. Do wyboru byo dosy. Leay dalej naszyjniki bogate, obwieszane blaszkami, kkami i dzwoneczkami. Hengo je sobie do szyi przykada nic nie mwic, a pokazujc, jak si na suknie bogato i piknie wydaway. Jedne naszyjniki plecione byy jak dziewczt kosy, inne gadkie, z mocnego kruszcu, szyi od pocisku i strzay broni mogy. Na dugim sznurze caa kopa moe kolcw kruszcowych wisiaa nanizanych jak obwarzanki, ktre na rkach noszono. Byy wiksze i mniejsze, i takie, co wem rk niewieci a do okcia opasa mogy. Drugie, dla mczyzn przeznaczone, mocniejsze byy i grubsze. Piercieni te mia Hengo do wyboru bogactwo wielkie, kowanych i plecionych, wyrzynanych mdrze i ozdobnie. Dla mczyzn powabniejsze byy siekierki, dugie noe z pochwami, duta i kliny, na ramiona kadzione krgi, ktrych ani miecz,ani strzaa przebi nie mogy. Te gdy na aw wykada pocz, rzucili si chciwie parobcy, a oczy im do nich zawieciy i rce zadray. Stary Wisznawet przystpi bliej, a temu, z pochwy skrzanej wydobywszy go, poda Hengo mieczyk byszczcy, wykrojony jak li kosaca, u pici pikn rkojeci opatrzony. Gospodarz, w praw go rk ujwszy, umiechn si rad, przypatrujc si ostrzu, ktre od soca wiecio. - Lepsze to - zawoa miejc si Hengo - od waszych starych koci i kamieni; wicej wytrzyma, lepiej broni i wnukom suy bdzie. Czy czowieka, czy zwierz dzikie, byle prawica silna - zmoe; a doma te tymwiele zrobi potrafi, kto umie. Gdy to mwi, a mski sprzt w ukazywaparobkom, niewiasty si powoli, jedna drug naciskajc, zbliyy tak, i prawie gowami nad aw zawisy, poerajc oczyma spinki, piercienie, naszyjniki i kolce. Hengo ostronie zwrci na nie oczy. Wszystkie odziane byy w bieli; przecie wrd czeladzi i suby rozezna byo atwo midzy nimi dwie hoe niewiastki gospodarza i dwie crki jego, w zielonych wiankach, z kosami dugimi. Grubszym ptnem okryta czelad z tyu si trzymaa. Z dwojga dziewczt jedna, ta, ktra najbliej staa, pikn bya tak, e i midzy najcudniejszymi moga otrzyma A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA PGc cUc+ So83pierwszestwo. Lice te miaa bielsze i mniej opalone, znamoe wicej siedzc za tkackimi krosnami ni po polu biegajc... Biaa i rumiana, z usty rowymi, wielkie oczy szafirowe wlepiaa z kolei w piercienie, to w cudzoziemca, to nimi wodzia po sio-strach i braciach. Lecz wzork si jej nie pali do tych byskotek. Rce trzymaa na piersiach zoone, a mielej rozgldaa si ni towarzyszki. Na biaej koszuli jej spywa sznur nieforemnych obamw bursztynu, doktrych niebieskie i czerwone ziarna si mieszay. Na gowie ruciany wianuszek wiey zielenia wesoo. Twarze innych miay si dziecinnie, jej lice smutno i powanie patrzao. Midzy wszystkimi zda-waa si pani. Hengo par razy spojrza ku niej; dziewczzarumienione cofno si nieco; lecz wnet odzyskawszy miao na pierwsze miejscewrcio. Niemiec wzi nieznacznie z awy jeden z piercieni i na palcu go potrzymawszy przeciw oknu, wycign ku dziewczynie. - Niech to bdzie mj gociniec za gocin -rzek podajc go piknej crce Wisza, ktra zmieszana, dumnie spogldajc cofna si i potrzsa gow. - Przyjmijcie go, on wam szczcie przyniesie - rzek Niemiec. Nie mwic nic, nie posuwajc rki dziewczyna cofna si powoli. Ojciec na ni spojrza, potrzsa gow i skrya si za inne. Hengo wic poda go drugiej siostrze, ktra zaponwszy mocno rk wycigna fartuszkiem okryt i podarek z radoci przyja. Wnet bratowe i czelad skupiy si okoo niej, aby to cudo oglda. Szybko pobiegy znim do komory... do matki... Sycha byo szeptanie dugie, jakby gniewne... a po chwili wysza obdarowana, w kocu fartuszka niosc zawinity kawaek bursztynu ciemnego, spojrzaa na ojca, ktry gow skin, i nic nie mwic na awie go przed Niemcem pooya. - We to! - rzek Wisz - nam si za gocinpodarkw bra nie godzi. Z umiechem Hengo zabra bursztyn, obejrza go i wpuci do worka, ktry miapod sukni. Nim to jednak uczyni, splun na nieznacznie, aby czary odpdzi. Wisz zamylony sta, na kiju si oparszy, n obejrzany pooy i milcza pospnie... Chopaki szeptay midzy sob; to biorc ostronie z awy siekierki i noe, to je z alem nazad skadajc. W oczach ich atwoczyta byo, e si im tych skarbw chciao, ale gospodarz jeszcze si by nie odezwa, a bez niego nic si tu nie dziao. By gow domu i panem. Woli swej nikt tu nie mia, jeli on mu jej nie poda... Hengo, co mia pod rk rozoywszy, - patrza zwycisko po otaczajcych. Niewiasty wrciy, parobczaki stay... milczenie panowao w izbie; wtem oczy starego pady na co lecego wrd innych ozdb na awie, czego zna nie widzia w yciu. By to wieccy krzy z uszkiem do noszenia na szyi. Byszcza tak jako, e oczy wszystkich zwrci na siebie... - A to co jest? - zapyta stary wskazujc...Hengo zdaje si, e dopiero teraz spostrzeg, i go wydoby, i pochwyci skwapliwie. - A! to - zawoa zmieszany - to jest znak...dla ludzi innej wiary ni wasza... ktry im szczcie przynosi... - Name on by nie przynis szczcia? - zapyta Wisz. Hengo zamilk i schowa go do worka... Nastpia znowu chwila milczenia. To schowane tak szybko godo tajemnicze obudzio ciekawo, lecz Niemiec ju si z nim ukry. - Trudno si to oprze - odezwa si gospodarz - kiedy samo co pod dach przychodzi, a do ycia pomc moe. Za dawnych czasw ledwie u ksidzw i upanw co podobnego widzie byo mona, teraz i my kmiecie way si na to musimy. Nie wyjdzie z domu dziewka, eby jej do wiana nie da kolcw i szpilek. Skin na starszego syna, poszepta mu na ucho... wyszo ich zaraz dwu z izby. Wisz na awie siad i po jednemu odkada pocz, co dla siebie i swoich chcia za-trzyma - wybra pikny miecz liciasty,siekierek kilka, motw, noyce, kilka piercieni, dwa naszyjniki z wisiadami... myla i liczy, czy tego bdzie dosy. Wtem Hengo zdj z awy dwa chrzszczce naramienniki i podnis je do gry. - Staremu Wiszowi by si to zdao - zawoa - i przystao. - Po co? - rzek gospodarz - chyba, aby mi synowie woyli do mogiy... Na wojn i ju nie myl, na to s chopcy dorose, a doma - co mi po tym? - Rzeklicie: do mogiy - odezwa si Hengo - niech was bogowie dugo chowaj - ano i do grobu to wzi nie szkodzi... wszak ci u was zwyczajem, e na stos si ubiera i zbroi, jak takiemu bogatemu kmieciowi przystao. Stary rk zamachn w powietrzu. - Co mi tam! - rzek - chcie i bra atwo, ale co da za to? Nie bardzomy zapani. - Juci cho bursztyn i skry macie, bo wam tu do morza bliej, a i w ziemi go tu kopiecie... Wisz patrza na drzwi, skd si powrotu synw spodziewa. Ukazali si te wkrtce oba, jeden dwigajc wr duy, drugi na plecach niosc pk spory skr rnych, powizanych pyskami. Rozoono je na ziemi, Niemiec chciwie w worku grzeba si zacz, a mu oczy byszczay. Wydobywa po jednemu bryy muem i ziemi okryte, gdzieniegdzie jasnymi obamy poyskujce... W tych zdawa si wieci jakby zamknity pyn jaki, ktry sta i zmarz na kamie. Skry te zwierza zabitego zim wosem wieciy lnicym, a gdy Niemiec palcami ich prbowa zacz, nic mu w nich sierci niepozostawao. Dopiero si targ rozpocz, milczcy, bez sowa... Hengo odkada, co mie pragn, stary gow trzs i odrzuca... Razy kilka tak liczono skry i to, co na stole leao, waono w rkach kaway bursztynu, ujmowano i dodawano. Wisz, to Niemiec trzli gow. Jeden, to drugi co ustpowa, jeden narzuca, to drugi... Szo to powoli, niekiedy przestankami dzielone dugimi, w cigu ktrych umowa zerwan si zdawaa; Hengo niby swj towar chcia pakowa, chopcy skry bra zaczynali. Ocigano si z tym jednak, a nareszcie Hengo rk wycign i stary w ni uderzy doni. Zgoda zawart zostaa. Wisz zagarn liczc swj nabytek i natychmiast rozdziela go pocz wrd powszechnych oznak radoci. ciskano go za kolana. Dwr cay odzywa si wykrzykami... Niemiec wiza skry i pakowa bursztyny. Pot mu ciek z czoa, napi si wody i usiad na awie. - Patrzcie no - odezwa si gospodarz - ilemy to wam da musieli, a wiele od was bierzemy. We dwie garcie si to zmieci. Czaru wasze ma by tak drogie, a nasze tak tanie? Hengo umiecha si pocz. - Naprzd - rzek - tom ci ja niemal stawiywe wiozc wam tu towar do dworu. Niezdrowo to przedziera si lasami. A to, co ja wo, tego ziemia nie rodzi ani ludzie robi, ale duchy po pieczarach mieszkajce,ktre maych czowieczkw maj posta... Oni a do wntrznoci ziemi za tym kruszcem wdziera si musz. Taki czowiek, jak ja, wiele wiata przejecha musi, zanim si do nich dostanie i cokolwiekwyprosi. Ani dzie, ani dwa, ale miesice i lata wdrowa trzeba, nim si czowiek do nich dobije. ycie si stawi co dzie i od dzikiego zwierza, i od obcych ludzi, ktrzy radzi zupi podrnego. Cho si rzeki i gry, i parowy zna, czsto si zbdzi, godem przymrze, nie dopi... a rad, kto wyjdzie zeskr ca. Co za dziw, e duo wzi potrzeba. Wam w las pj za zwierzem, ktrego u was peno, to zabawka, bursztynsamo wyrzuca morze albo ziemia rodzi... Wisz milcza suchajc. Parobcy i synowie rozstpili si ku ognisku i w gb wietlicy, kady chwalc tym, co otrzyma.Niewiasty szepczc kryy si w komorze. Jedna tylko crka gospodarza, pikna Dziwa, w przymknitych drzwiach wygldaa ciekawie. Rozmawiali powoli, suchano ich pilnie. - A jeli wam tak ciko i niebezpieczno - mwi stary - po co wdrujecie? Macie swoj chat i pole? Hengo brwi namarszczy. - Dlaczego wy na owy idziecie, cho zwierz bywa dziki? Czowiek si rodzi do swojego ycia i odmieni go nie moe. Nie tyle za bogactwami goni, co za dol swoj, ktra go w wiat pdzi. Narody cae pyny nieraz kdy ze wschodu... ze starych siedzib na nowe, albo to im tam ziemi brako? Tak i mnie duch mj wczysi kae. - A duocie ju wiata zjedzili? - zapyta Wisz. Hengo si umiechn. - Tak duo, e nie zapamitam, z ilu rzek piem wod, przez wiele gr wierzchoki-msi przedziera, widziaem dwa morza... a jzykw, ktrem sysza, nie zlicz... a ludzi rnych... Przecie ze wszystkich narodw naszych pono najwicej - odezwa si stary. - My Polanie rozmwi si moemy i z tymi,co tu u Odry i co nad ab siedz, i z Pomorcami, i z Ranami na Ostrowiu, i z Serby, i z Chrobaty, i Morawiany, i a do Dunaju... i dalej. A kt policzy... jest nas jako gwiazd na niebie. - Hm! - mrukn Hengo - i nas te niemao...- A ziemi te dla wszystkich dosy - dokoczy Wisz. - Kady u siebie doma ma, czego mu trzeba - ziemi matk pod nogami, sonko nad gow, wod w strumieniu, chleb w rkach. Hengo sucha milczcy. - Tak ci jest - rzek - przecie jedni drugichnachodz - i z godu, i z chciwoci, i dla niewolnika, gdy go zabraknie. - Dzieje si tak u was - przerwa stary - my wojny nie pragniemy ani w niej smakujem. Nasi bogowie pokj miuj jako my. Niemiec si skrzywi. - Kto wam tu co zrobi? - mrucza - kraj szeroki, pustynie - atwo by wej, ale wynij trudno. - Mymy te - rzek Wisz - od was si nauczyli broni i wojowa, bomy tego dawniej nie znali. Prawda, e tam u zachoduwasze duchy lepszy or kuj, ale i nasz kamie stary, i paka niczego. - Mymy ju o kamieniu zapomnieli - odezwa si Hengo - pogrzebalimy stare moty po mogiach i ju ich prawie nie wida. Nie zda si ju teraz kamie, gdy okruszce atwo, a ludkowie nasi po pieczarach coraz wicej go znosz. - My te mamy go od morza i od ldu, z rnych stron przywoonego - cign Wisz- przecie dzieci uczymy kamie szanowa, bo go pierwsi bogowie pokazali, jak obrabia, praojcom naszym. I kademu do grobu wkadamy mot - siekier bo, kamienn, aby si u swoich bogw ni wywiadczy, kim jest i skd idzie. Inaczej by go nie poznali. A bdzie takna wiek wiekw i u wnukw naszych. Hengo sucha ciekawie. Wtem stary podnis si z awy i sign rk na pk, ponad dzie chlebn, gdzie rzdem leay moty i siekiery kamienne pooprawiane w drzewo i powizane mocno. Uj ich kilka w rk pokazujc Niemcowi. - Po dziadach, pradziadach mymy je odziedziczyli - mwi - biy one ofiary bogom i by wrogom, i zwierzom rogi. Gdyby nie kamie, nie byoby czowieka i ycia. Z kamienia powsta czowiek i kamieniem y. Z niego wyszed ogie pierwszy, yto kamie star na mk - i bogosawiony jest. Wasz kruszec zjada woda i ziemia, i powietrze, a kamienia niemiertelnego nic nie pore. To mwic moty swe z poszanowaniem na pce pooy. W cigu rozmowy niewiasty suebne koo ogniska si krciy rozpalajc je. Przez drzwi od komory otwarte dozorowaa je Jaga. Pracoway z nimi niewiastki i crki, tylko Dziwa w wianku, z zaoonymi rkamiz dala si temu zachodowi przypatrywaa. Najmodsz bya w domu, najpikniejsz i najukochasz, a pieni najliczniejsze piewaa. Matka j najciekawszych bani uczya, ojciec najstarszymi podaniami karmi. Wiedzieli wszyscy, e j duchy nawiedzay, e we snach szeptay jej o tym, o czym nikt: ani ojciec, ani matka, ani siostry nic nie wiedziay. Kto chcia wiedzie przyszo, jej pyta - pomylaa, popatrzaa, powiedziaa. A pieni si u niej rodziy tak jak na wiosn nad strumieniem kwiaty. Gdy na rozstajach iu witych zdrojw ofiary skadano, nikt tam nie przodowa, tylko ona jedna i szanowali j wszyscy, a z modziey nikt nawet spojrze na ni nie mia zuchwale. Wszyscy wiedzieli, e j sobie duchy wybray za oblubienic. Dlatego, gdy drugie siostry i bratowe same w las si i lkay, tam gdzie duchy latajunoszc si nad strumieniami, nad jeziory, nad grami i wwozy - Dziwa sza miao, wiedzc, e si jej nic zego nie stanie, e niewidzialna rka zwierza i wilkoaka odegna, smoka i wa nie dopuci. U ogniska warzya si i pieka wieczerza, ae go by w chacie, dostatniejsza ni powszednio. wier kozowa obracaa si uognia, w wielkim garncu warzyo misiwo zkrupami. Jaga te zawczasu w cebrzyk drewniany utoczy kazaa piwa, jeden z chopcw przynis miodu, ktry tylko dla goci dawano. Zna byo dostatek w domu, bo i nabiau nie brako, zwierzyny, koacza i chleba. Wszystko to na st zniesiono, a Wisz skinieniem gocia zaprosi, sam siadszy wrogu, gdzie jego miejsce byo. Niej na awach synowie siedli, a niej jeszcze parobcy... Dziewki i niewiasty nie miejc usi z mczyznami, suyy. W milczeniu zabranosi do misa palcami je odrywajc, tylko Hengo noa na skrzanym pasku dobywszy, dla siebie kraja je zacz. Na ten obcy zwyczaj dziwnie patrzano, bo krom chleba duego wszystko si palcami brao i jado. Postawiono garnuszki i czerpaczki przed siedzcymi, z wod, piwem i miodem. Wisz zla troch na ziemi... Godny podrny raczy si i popija do syta, a nierycho mu na myl przyszo, i dziecko godne w szopie przy koniach zostawi. Szepn wicco staremu Wiszowi, ktry gow pokiwa.- Jedzcie spokojnie - rzek - nie zapomn onim - u nas obyczaj nie tylko o panu pamita, ale i o sugach, a gdybycie psy mieli z sob i te by godu nie zaznay. Zwierzta te, ktrym bogowie mow odjy, kto wie, co w sobie nosz? Przecie nasz mow rozumiej, w yciu nas strzeg, a po mierci auj. Mwi to wanie patrzc na psy swoje, ktre dobywszy si z zamknicia, gdy zwietrzyy wieczerz, wcisny si do chaty i pod st, koci gryzc, ktre im rzucano. Soce si miao ku zachodowi, gdy najadszy si i napiwszy Wisz wsta, tu za nim wszyscy z aw ruszyli. Podnissi i Hengo; miejsce oprniajc dla niewiast wyszli na podwrko z chaty. Stary, na kiju si opierajc, Niemca z sobpowid ku rzece, dawszy mu wprzd sakwy zrzuci w szopie, bo si nazajutrz do dnia w drog wybiera. Siedli znowu oba na tych samych kamieniachnad wod. W ozach pieway sowiki, nad botami zwijay si czajki krzykliwe i niespokojne, w lesie kukuka co liczya pojednemu, a na moczarach bk kiedy niekiedyjak str na czatach - huka z daleka. O kilkanacie krokw od nich dwa bociany, ktrych gniazda na szopie wida byo, wieczorn odbyway przechadzk dzibic abki przestraszone... ROZDZIA 3 Pomilczawszy chwil Wisz spojrza na Niemca. - Dostalicie si tu szczliwie - a dalej? Dokd mylicie? - Dokd? - z wolna powtrzy, jakby nie chcc si z tym zdradzi, co zamierza, Hengo. - Dokd? Ot, sam dobrze nie wiem. Wy tu na znacznej przestrzeni sami ze swoimi siedzicie i panami jestecie... Ja, em tu ju raz si kiedy zabka, przywlokem si i teraz. Dalej puszcza, i choby na rzek, obka si atwo, a na zych ludzi trafi gromad - ktrzy z yciem nie puszcz. Po lada jakich chaupach w lesie tuc si nie myl, poytku z tego mao... ale... to te gdzie, nie opodal kne wasz siedzi... Gdyby do jegogrodu nad jeziorami nie byo daleko, pucibym si... Wisz brwiami siwymi ruszy. a rk w prawo, nie mwic nic, pokaza. - Jeste ci kne... na grodzie nad jeziorem, a do niego w dzie niespena stan atwo.Kne, kne! - powtrzy z przeksem. - Tenkne ju sobie prawa do wszystkiej naszej ziemi roci, po wszech kniejach poluje, a ze swymi zbrojnymi ludmi czyni, co chce...To srogi czek - jemu si w paszcz dosta, jak wilkowi godnemu... Ano, i na wilki ludzie sposoby maj. Niemiec zmilcza. - Wasz ci to kne, nie obcy - rzek po chwili - trzeba przecie, eby nard mia gow i wodza - a co by pocz, gdyby go wrg naszed? - Niech nas od tego bogi broni - mwi stary. - My to wiemy, pty naszej woli, dopki pokoju. Przyjdzie wojna, z ni i musi niewola. A kto z wojny skorzysta? Niemy, ino kne nasz i jego sudzy. Nam wrgchaty popali, bydo zajmie; oni niewolnika nabior dla siebie i upu. Tyle z tego, e nam dzieci pogin; a kto pad w wojnie, temu i mogiy nie usypi, krucy ciaa roznios. I westchn. - Pan to jest mocny, ten, co na grodzie siedzi? - spyta Hengo. moga otrzyma A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPckcRc`, c0:1#- Bogi mocniejsze od niego -- mrucza Wisz - a i gromada siln bywa... Ja nie wiem wicej, da mu daj, jak kae - i zna go nie chc: ni jego, ani caego ich Leszkw plemienia. - Wycie u siebie panem - dorzuci pochlebiajc Hengo. - A pewnie - rzek Wisz. - Gdybym nim tu nie mia by, to s jeszcze ziemie puste, poszedbym, jak ojcowie chadzali, z moimi gdzie indziej, gdzie wojna nie dochodzi i niewola. Zaorabym now granic woami czarnymi i siad. Jaki pumieszek szyderski Niemcowi sipo ustach przesun i doda: - Hej no - gdybycie mi rozpowiedzieli a ukazali drog do Gopa, a do stoba kneziowego - kto wie? powlkbym si jeszcze... zobaczy i tego wiata troch. Gospodarz pomyla nieco. - Czemu nie! Prbujcie szczcia - rzek. - Z waszych tam ju niejeden bywa, niejednego te moe znajdziecie. Kne ma on z niemieckiego kraju, po niemiecku radrzdziby nami. Wsta stary z kamienia. - Soce nie zaszo jeszcze, macie dobre nogi? - zapyta. - Pjdziemy za las, na gr, skd wiata wida niemao... Stamtd wam drog uka atwo... Chcecie za mn? Niemiec, ktry uk i proc zostawi we dworze, prawie bdc rozbrojony zawaha si nieco. - Tak? z rkami goymi? - spyta. - Jam tu na mojej ziemi - odpar stary obojtnie - mnie tu zwierz nawet szanuje. Innej broni nie potrzebuj - doda, rg wyjmujc z zanadrza - nad t jedn. Gdy si gos rozejdzie po lesie, zrozumiej. Szli wic razem. Od strumienia lekko si podnoszc ku grze zielona ka wioda ichku lasom. Stary wrd zasiekw znalaz przeaz i ciek. Wprdce byli ju wrd ciemnej gstwiny - a tu Wisz jak w domu, cho nigdzie ladu drogi adnej nie byo, kierowa si nie patrzc prawie. Hengo drapa si za nim - milczeli idc oba... Wzgrze, niezbyt wyniose, z wolna, nieznacznie wspinao si, lasem okryte. W zarolach ptastwa mnstwo zlatywao z gazi, na ktrych si ju noclegowa zabierao. Zdaway si gniewne na starego gospodarza, e ich spokj zakci. Migny sine skrzyda kraski, sroczka w biaej spdniczce podniosa si gderzc, podlatujc, przysiadajc i zrywajc si przed nimi, aby ich aja, przeprowadzajcdalej. Spod drzewa, u ktrego czatowa, mign lis tym ogonem, zawin si i znik wsunwszy do jamy. Na gaziach pomykay wiewirki, ledwie dojrzane, tak zwinnie skakay z jednego wierzchoka na drugi. Stary po drodze podnosi gow ku barciom, bo ich tu peno byo na drzewach,reszta pszcz spnionych wracaa z k niosc plon, cisnc si do nich przed ros, aby im skrzyda nie ociay. Szli tak coraz gbiej, a Niemcowi, nienawykemu do pieszej wdrwki, za starym trudno byo nady. Wtem las si rozstpi, polanka, traw bujn zarosa, wierzch wzgrza okrywaa. Wrd wielkiej,paskiej przestrzeni wznosia si sypana mogia, z ktrej widok rozlega si na okolic, jak oko sign mogo. Wspaniay by i wielki... Wisz stanszy tu i ogldajc si po swej ziemi, mg si czu panem. Hengo, spojrzawszy na niezmiern przestrze u ng swoich rozoon, stanzdumiony i widocznie rozradowany. Dolina, ktr mieli u stp swoich, bya w wikszej czci lasami okryt. Zachodzce soce jaskrawym blaskiem j oblewao, promienieczepiay si wierzchokw drzew gdzieniegdzie w zotych odbijajcych jeziorach i przegldajcych midzy drzewy i kami rzek wstgach. Patrzc na z gry, rzekby, e cay krajten, cay wiat zarastaa puszcza jedna, szeroka jak morze i jak morskie rwniny siniejca w oddaleniu. Jak fale te koysaysi bliszych drzew wierzchoki. Wrd tej ciemnej zieleni jodu i sosen, gdzieniegdzie modych zocistych lip i brzz, i majowych k zielono si przebijaa. Dalej cinitedrzewa ju oku nic widzie nie dopuszczaynad wierzchoki, nad ktre mao starszychsamotnie strzelao ku grze. Guchy szum zaledwie chwytao ucho... W dwch tylko miejscach sinego dymu supy wznosiy si ku grze, nie zgite adnym wiatru powiewem... Na widnokrgu pasami dugimi rozcielay si do snu mgy wieczorne. Wisz wskaza Niemcowi w praw stron. - Tam... w kocu dnia z komi waszymi dostaniecie si atwo. Trzymajcie si ciglerzeki, a minwszy do niej wpadajce strumienie, szukajcie brodu i przejedcie na drug stron. Chcia mwi dalej, gdy ucho jego, do chwytania i rozumienia najmniejszego szelestu nawyke - co z dala uderzyo. Zatrzyma si, gow spuci i sucha. I Hengo te w dolinie pochwyci jaki oddalony ttent guchy, ktry si zdawa przyblia. Wiszowi twarz si zachmurzya,rk pokaza na kierunek i spyta: - Rozumiecie? A teraz - doda - chodmy; boj si, czymy wilka nie wywoali z lasu. Ttent sysz... Jeeli jedzie kto, to chyba kneziowscy sudzy, utrapiona zgraja, ktranigdy z prnymi nie odchodzi rkami. Smerdowie jego i posacy... Po co? Wiedzchyba oni sami. Dokd? Nigdzie, jak do Wisza, u ktrego mid stary stoi... Stary poruszy si z ywoci prawie modziecz i nie patrzc ju prawie na Niemca posun si t sam drog w d, ktr na gr wchodzili. Lecz teraz pdzi ywiej i przesunwszy si przez las - spoza ostatnich drzew ujrzeli rycho zielon k, a na niej brzegiem rzeki posuwajcych si piciu konnych, na ktrych Hengo ciekawe zwrci oczy. Przodem jecha dowdca, parami za nim czterej inni... atwo w pierwszym pozna byo starszego, ko pod nim rolejszy i pokaniejszy ubir odznacza kneziowego sug. By to barczysty chop, z wosami dugimi, ktre mu gruby kark okryway. Nagowie mia czapk ze sterczcym przy niej pirem biaym. Odzie na nim z sukna jasnego obszycie miaa czerwone, u boku miecz stercza w pochwie, na plecach uk nad gow si podnosi i ubiany wr na strzay. Jadcy za nim w rkach trzymali toporki, zbrojni te w uki i proce, obwieszeni sakwami... Wisz, zobaczywszy jedcw, jak noc si zachmurzy - porwa rg zza koszuli i trzy razy prdko raz po razu zatrbi, do chaty zna oznajmujc o nadjedajcych. Gdy gos ten da si sysze, jezdni na koniach poruszyli si ywiej i pierwszy z nich obejrza dookoa, szukajc sprawcy... mg ju z brzegu rzeki, nad ktr jecha,zobaczy Wisza, a ten te niezwocznie popieszy na przeaj ku niemiym gociom.- Ej! gadziny przeklte! - mrukn idc. - Smoki nienasycone... Smerda paski! Bodaj ich razem obu pioruny ze skry dary! - Odwrci si do Niemca. - Wam to na rk, bo was pewnie i wasze sakwy ze sob chtnie zabior, ale mnie... Hengo nie okazywa twarz wcale, czy by rad lub nie spotkaniu. - Juci - rzek - gdyby co zego grozio, prawa gocinoci broni mnie ka. - Jeeli ja sam siebie od nich obroni - mrukn Wisz. - Piciu ich, nie tak to straszna rzecz, moi chopcy powizaliby ich na skinienie, ale u stoba znajdzie si ich dziesi razy tyle, gdyby si mci chcieli. Szli co prdzej ku zagrodzie. Smerda kneziowski, jadcy przodem, konia zatrzyma, starego poznawszy lub si domylajc gospodarza. On i jego towarzysze mniej si mu jednak ni Niemcowi przypatrywali. Czuli w nim obcego, a obcy dla nich zawsze by dobrymobowem... Gdy podeszli, starzec si smerdzie pokoni, chocia ten mu nie myla odda powitania. Skoni si i Hengo, ale mu twarzpoblada, czu, e chciwe oczy wszystkich na niego si skieroway. - Kog to z sob prowadzicie, stary? - woa smerda. - Obcy? Skd? Czterej jezdniwnet go obstpili dokoa. - Znad aby jestem, przekupie, czek spokojny, nieobcy... - rzek, nabierajc miaoci troch, Hengo - nieobcy, bom tu nieraz bywa z towarem... wszdy mnie swobodnie przepuszczano... - Znamy my tych ludzi spokojnych! - krzykn miejc si smerda - znamy... Kto wie, na co wypatrujecie drogi po kraju, szukacie brodw po rzekach, zaciosujecie znaki po drzewach... aby potem poprowadzi... - Spokojny czek - odezwa si Wisz powoli- dajcie mu pokj, chleb z nim amaem. - A mnie co do tego? - zawoa smerda gniewnie. - Kne surowo zakazuje, aby si tu obcy po kraju nie wasali. Pjdzie z nami. - Pojad z wami po dobrej woli, miociwy panie - rzek szybko Hengo - a gdy na twarz padn przed kneziem, ask u niego zyszcz, bo pan jest sprawiedliwy... Jam samowtr z chopiciem... i - c ja zego zrobi mog? - Zwiza mu rce - krzykn smerda - ano, zobaczymy... Gdy to mwi, dwch pachokw skoczyo zkoni, aby rozkaz jego wykona. Smerda skierowa si ku zagrodzie. Stali tu ju parobcy i synowie, staa we drzwiach stara Jaga z rwnie star sug -adnej z modszych niewiast wida nie byo. Na znak dany przez ojca wszystkie si ukryy po ktach i zbiegy do lasu, aby si z obcymi ludmi zuchwaymi nie spotyka. Wyjania si te twarz Wisza, gdy w podwrku ani crek, ani synowej adnej niezobaczy. Smerda zlaz z konia u wrt, ludzie jego take, dwu z nich poprowadzio Henga z sob, wydrwiwajc si z niego, popychajc i bijc. Rce ju mia w ty zwizane sznurem, ktrego koniec trzyma jeden z pachokw. Konie poszy do szopy, ludzie wprost kroczyli do dworu. Tu Jaga pokonami ich witajc zapraszaa. Wisz stary szed zamylony i chmurny. Zaszumiao wnet w izbie, gdy obcy si do niej wcisnli. Smerda pad na aw, pierwsze, gospodarskie zajmujc miejsce. Woali ju piwa i miodu, ktre zaraz niesiono, aby sobie garda zalali. Gospodarz, nic nie mwic, z dala zaj miejsce na awie. - No, stary gospodarzu - ozwa si smerda- wy to ju wiedzie powinnicie, z czym my jedziemy... Naley kneziowi da... - A dawnocie j brali? - mrukn stary. Mylicie si rachowa z nami? Kmie z kneziem? - rozmia si smerda. - Kne z kneziem, bo ja tu na tej ziemi kneziem jestem - mwi Wisz. - Ze skry nas drzecie pod pozorem obrony. Smerda chcia si mia, ale popatrzywszy na starego rycho mu ochota odesza spowolnia jako. - Pijcie i niech wam tak bdzie na zdrowie, jako ycz - doda stary - a potem o sprawie. Kneziowski suga, pomylawszy, sta si agodniejszy, czerpakiem piwa z cebra nabrawszy, pocz je chciwie opa. Towarzysze te jego garnuszkami czerpa jli, aby ugasi pragnienie. Hengo zwizany sta u progu. Chwil trwao przerywane chlipaniem milczenie. Smerda wsy otar i zwrci si do Niemca. - Gdzie twoje konie i sakwy? - Znajd si jutro razem ze mn przed kneziem - rzek Hengo - prosz was, w pokoju mnie zostawcie. - Zrobi z tob, co chc! - krzykn smerda. Wisz chcia broni obcego, gdy Hengo z rkami zwizanymi, za sob sznur wlokc, szybko podszed do siedzcego na awie smerdy, przysun mu si do ucha, zasoni doni i ywo, dugo mu co szepta zacz. Z twarzy nie wida mu byo przestrachu... Gdy mwi, z wolna licekneziowskiego sugi mienio si, marszczyo, rozjaniao. Popatrza z ukosa na Niemca, gow potrzsn i rzekdo swoich ludzi: - Rozwiza mu rce - pojedzie jutro z nami, na grodzie si z nim rozprawim. Uwolniony tak cudownie od sznurw, ktre mu rce krpoway, Hengo ze spuszczon gow usiad w kcie. Smerda, ju co innego majc na myli, zwrci si do starej Jagi. - Matko stara - zawoa - a gdzie to niewiastki i crki wasze? Radzi bymy na nie popatrzali, gadkie maj liczka. - I dlatego wam ich nie poka - wtrci gospodarz. - Co wam do nich? A Jaga dodaa: - Nie ma ich od rana. Poszy w las wszystkie za grzybami, za rydzami, chyba ina noc nie powrc. - W las! - zamia si smerda, ktremu zawtroway miechy jego towarzyszw, piwem rozochoconych. - Oj! szkoda to, szkoda, emy ich po drodze nie spotkali. Byoby si z kim zabawi, choby i do jutra. Wisz spojrza z ukosa na mwicego, ktremu miech zamar na ustach. - Przy takiej zabawie - rzek Wisz - jakby was ojciec i bracia zastali, moglibycie i nawieki w lesie pozosta, a nigdy z niego nie wrci. Wilcy z krukami tylko by o was wiedzieli. Cicho, ponuro wymwi te sowa. Smerda je usysza i zachmurzy si. Drudzy znowu okoo kadzi z piwem chodzie i on te, milczc, do niej powrci. Tymczasem na dany znak synowie Wisza podeszli do rozmowy, podsuna si i Jaga, a Wisz z wolna poszed naprzd ku ognisku, potem od niego ku drzwiom, gdzie si z wiadra wody napi. Tu nie opodal rozwizany siedzia Hengo, gospodarz da mu znak i wy-szli razem do sieni. Nic nie mwic stary rk ukaza Niemcowi na drzwi i wrota - dajc do zrozumienia, by uchodzi, lecz Niemiec - obejrzawszy si szepn mu do ucha: - Ja si ich nie boj, nic mi nie zrobi - dostan si z nimi do knezia. Towaru tylko nie wezm z sob wszystkiego - by darmo si nie wozi z ciarem. Wisz popatrza na zdziwiony. - Dlaczeg uchodzi nie chcesz? Spod mojego dachu na co ma ci spotka nieszczcie? Hengo umiechn si chytrze, gow potrzsajc. - Nie boj si - nic mi nie zrobi... wykupi si im, bdcie spokojni, tylko wam jedn sakw zostawi. Milczeniem gospodarz zgodzi si na to, a Niemiec wysun zaraz ku szopie, skd parobek wynis po chwili sakw, ktr w komorze ukryto. Hengo, podzikowawszy gospodarzowi, wrci do izby i siad znowuw swoim kcie, nim postrzeono, e go nie stao. W izbie gwar by i miechy. Smerda orzewia te po piwie, ze star bab arty strojc, a towarzysze mu rozgonym miechem wtrowali. Trwao toa do nocy, wniesiono uczywo suche, ktrego drzazgi midzy kamienie wetknite zapalono, aby izb owiecay. Zobaczywszy wiato smerda si dopiero obejrza za gospodarzem dokoa. - Gdzie gospodarz? - zawoa. Wisz sta u progu chaty - trcia go Jaga, niechtnie si zawlk do rodka. Ludzie muwidocznie nie w smak byli. Zobaczywszy starca smerda wsta, idc kuniemu, skin i na podwrze z sob prowadzi. - Od knezia jad do was i do drugich kmieci i upanw - rzek - kne was pozdrawia uprzejmie. Stary skoni gow i po siwych wosach powid zafrasowany pomarszczon doni.- Pozdrowienie askawe - rzek - ano, na tym nie koniec. Kiedy zdrowia yczy, pewnieczego da, inaczej by o kmieciu nie wspomnia. Smerda brwiami ruszy. - Ludzi nam bardzo, bardzo brak - rzek - jednego ze swoich da musicie do kneziowskiej druyny. Wszak ci to ona was i ziemi broni. - C to? Na wojn mylicie? - rzek Wisz. - My jej nie wydamy nikomu, ale na grodzieludzie musz by w pogotowiu, do obrony - mwi smerda. - Dwch nam zmaro z zarazy, jednego zwierz rozdar w lesie, a kne te ubi jednego, trzeba nam ludzi... U nas si le nie dzieje... Godu nie maj, jedz razem ze psy kneziowskimi, a po caych dniach na brzuchach si wylegaj. I piwa si im nie skpi. Przyjdzie wyprawa, zupu si co dostanie. - Albo si pjdzie w niewol - doda Wisz. - Jeeli nie dwu, jednego musicie da - zakoczy smerda. - A jak adnego? - zapyta Wisz. Smerda si zamyli. -- To was na sznurze powlok do grodu - rzek smerda. - Chociem kmie wolny? - spyta gospodarz spokojnie. - Mnie co do tego! Kne przykaza. - Tak, tak! - zawoa Wisz zadumany patrzc w ziemi. - Wzi si obyczaj taki. Patrzcie tylko, eby was kiedy kmiecie na postronkach nie cignli, jak si im naprzykrzy. Zmilcza posaniec. - Nie przeciwcie si - szepn po cichu. - Kne tymi dniami zy bardzo... przez sen, gdy w podsieni zadrzemie, zgrzyta zbami ijak wilk czapie. Na kmieciw si odgraa bardzo. Zamiast dwu dajcie mi jednego czowieka - i skr na kouch, bo mi si mj dobry podar na usugach. Zamylony sta gospodarz dugo w podwrzu, skin potem na smerd, by z nim szed; wrcili do chaty. Na awie siadstary, kij midzy nogi wziwszy, spar rce na nim i po chopcach swoich poglda, jakby szuka ofiary. - Hej, Sambor - odezwa si do stojcego ztyu za gromadk, miejcego si z dworakami chopaka. - Sambor, chod tu! Przywoany tym imieniem parobczak wyprostowa si i podszed. - Tobie w polu nie bardzo si chce robi, a koo domu te nie lepiej - rzek do niego - wicej leysz i piewasz, ni pracujesz. Ty by si zda do lekkiego chleba, przypasawszy mieczyk drugich gania i pirko za czapk wetknwszy popisywa siurod. Ty na kneziowski dwr pjdziesz z ngo. moga otrzyma A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP?ct Xc)c28:2ochot? Nagle zagadnity parobczak, cho mu si niedawno twarz miaa, posmutnia, nagle. Oczyma niespokojnymi potoczy dokoa - zobaczy, jak mu si smerda przypatrywaciekawie, ogarna go trwoga i pad przed starym na kolana. - Ej! ojcze panie, po c mnie w niewol dajecie? - krzykn. - Co za niewola - przerwa smerda - bdziesz wojakiem. U knezia lepiej ni tu, a jak si spodobasz panu, kto wie, co bdzie z ciebie. WIsz po schylonej jego gowie rk pogadzi. - Musi jeden i za wszystkich - rzek - naciebie kolej, Sambor. Stara Jaga opodal stojca rce zaamaa, bo cho parobczak synem jej nie by, ale si w chacie wychowa i jak dziecko wasne go kochano. Drudzy parobcy, tym oznajmieniem strwoeni, cofnli si w gb - opucia ichwesoo. A tu i smerda do szerok na ramieniu Samborowi pooy, jakby go braw posiadanie. - Pjdziesz z nami - rzek. Podnisszy oczy parobczak spotka wejrzenie Wisza, skierowane ku niemu - ktre do co mwio, co, co oni tylko dwaj rozumieli. Sambor si uspokoi i wsta, smutny jeszcze, ale milczcy, nie narzekajc ju na losy swoje. Kto by si wsucha by w gosy, ktre wewntrz chaty si ozway, gdy Jaga wysza zaamawszy rce, domyliby si, e tam niewiasty za Samborem zawodzi musiay. Nikt jednak nie mia ozwa si goniej, aby obcy nie posyszeli gosw niewiecich i nie domylili, e si od nich pochoway. Dano je przybyemu smerdziei ludziom jego, a piwo z cebrw dokoczywszy wszyscy poszli do spoczynku. Wisz ich zaprowadzi do obszernej szopy, na siano. Obok niej stay konie niemieckie. Niemca te puszczono, niebardzo si troszczc o niego - i szed przynich nocowa. Gospodarz z Samborem sami pozostali w podwrku. Chopak chcia zacz rozmow,gdy stary da mu znak, aby z nim za wrotaszed, i wywid go nad rzek. Ksiyc wschodzi nad lasami. Siad stary milczc dugo. Sowiki tylko krzyczay... - Nie pacz ty i nie narzekaj - pocz po cichu Wisz - nikt nie wie, gdzie go jaka dolaczeka. Chcieli wzi jednego z was, a ja bym i sam im da... bo mi tak byo potrzeba. I nie tylko mnie, ale i drugim. - Za c ja id? - niemiao spyta Sambor.- Bo ty rozumniejszy od drugich - mwi stary - bo masz oczy i jzyk, bo wicej naskochasz ni drudzy, bo ja tobie ufam i miuj ci. Jeste obcy, a mam ci za syna.Posabym syna... oni oba ziemianie i rolniki, i myliwce, i bartniki... a ty piewalubisz, ale myle umiesz. Zatrzyma si troch, wsuchujc si w wieczorn cisz - a potem mwi dalej, gos zniajc: - Suchaj, Sambor - ja ciebie nie na zgub l, ale z potrzeby. Wielkie si u nas rzeczygotuj, kneziowie nas za by chc wzi, postrzyc w niewolnika i Niemcw z nas porobi. Z Niemcami si znosz... Nam dojado to... My nic nie wiemy, co oni tam robi, a nam na szyj wizy spadn. Ty id, patrzaj, suchaj, nastaw uszy. Musimywiedzie, co si u nich dzieje. Po to ja tam ciebie l... Usta zamknij, oczy otwrz, posuszny bd... kaniaj si nisko... a o nasnie zapominaj. Czasem tam kto z bliniakami przyjdzie, z pokonem... powiecie mu, co posyszycie. Przyszed czas... przyszed czas... albo Leszka nas sptaj, albo my ich wyeniem iwydusim. Ano - st! st! Stary palce pooy na ustach. Sambor przystpi do i obj za kolana. - A! - rzek - i midzy obcych, porzuci was, cika to dola. Mylaem - z wami poczo si ycie i przy was skoczy. Wisz przerwa mu. - Nie na wieczno tam idziesz - rzek cicho - jak bdzie pora, skiniemy na ci - powrcisz... Nauczysz si tam wiele, napatrzysz, dowiesz, bo ci si strzec nie bd... Na Kupa, na Kolad do mnie ci pozwol... a od stoba do nas nie kraj wiata! I pogaska go po gowie... Ale Samborowi mimo tych obietnic ciko na sercu byo. - Mj ojcze - szepta tskno - co ty kaesz, ja musz. Alem ja tu tak jak wolny by, tam id na pta i pod groz. U was my wszyscy dziemi, tam wszyscy niewolnikami. Gorzki to chleb, co go w ptach je potrzeba. Wisz, jakby skarg tych sucha nie chcia, nie odpowiedzia na nie. - Patrz a ucz si - powtarza - zapamitaj wszystko. Nam si stamtd wszystkim niewola gotuje, jeli o sobie nie pomylimy. A kto z nas wie, co si w tym wilczym dole pray i smay? aden z kmieciw nie ma tam swojego. Ja tam twoje oczy posyam za moje. Kne - sroga bestia, ale pokony lubi, bij mu je, zyszczesz aski, nie bd si tai przed tob. Pij, a po pijanemu wygaduj, co u trzewego na myli. Stary szepta coraz ciszej, kiedy niekiedy chopaka bijc po ramieniu... ten sta z gow zwieszon, zachmurzony; ksiyc ju si by podnis w gr i wieci w rzece odbity, gdy po dugiej rozmowie si rozeszli. Sambor jak wkuty na podwrku pozosta, oparty o wrota. Psy przyszy musi asi do rki, pogaska je. Sucha piewu sowikw i klekotania ab, i hukaniabka na botach, jakby chcia sobie w pami wrazi t muzyk nocn puszczy, ktr nierycho znowu usysze si spodziewa. Sen go nie bra - siad na kodzie i przesiedzia noc ca do dnia. Ju si we dworze niewiasty rusza zaczy, gdy parobczak poszed obchodzc zagrod ku tylnym wrotom, jakby si tam kogo spotka spodziewa. Jaga wysza naprzd i popieszya ku niemu. - Samborze, mj miy, nie trw si i nie tsknij - powrcisz. - Ale sama z fartuchem otara. Wtem przez drzwi wpotwarte pokazaa si Dziwa, ktra w rkach trzymajc kosy, zadumana, plota je powoli. Spojrzaa na chopaka i smutnie mu si umiechna. - Co ty tak stoisz ponury? - rzeka powoli gosem jakim spokojnym, a jak piew przecigym. - Co tobie? Nie wstyde ci mie strach w sercu, a zy w oczach? Nie kademu dano siedzie w chacie i spoczywa, rne losy, rne dole. Dobrej myli bd! Czasem ja widz, widz, daleko,widz jasno, czasem ja jutro odgadn... Niesmu si, Sambor Zego ci si nic nie stanie. - Szkoda mi was porzuci - rzek chopak -a tskno bdzie. - I nam za wami! - rzeka Jaga. - Nam za wami! - powtrzya Dziwa. - Ano, wy do nas wrcicie. - Kiedy? - zapyta Sambor. Dziwa pucia z rk wosy, oczy utopia w ziemi, caa jej posta przybraa uroczysty wyraz, i pocza mwi z wolna,nie patrzc na chopca: - Wrcicie, wrcicie, gdy nad Gopem una stanie, trupy spyn po jeziorze... Kne stary z lasu wyjedzie, nowe przyjdzie panowanie, gdy popioy wiatr rozwieje, kiedy krucy si nasyc, kiedy bartnik zbierze pszczoy, kiedy zrb nowy postawi nad Lednic u jeziora. Powrcicie zdrowi, cali... z jasnym mieczem, z jasnym czoem. Coraz ciszej mwic zamilka, podniosa oczy na stojcego przed sob Sambora i rkami obiema lc mu poegnanie, z umiechem, jakby oprzytomniaa nagle, chwycia rozpuszczone kosy, wbiega do chaty i drzwi zatrzasna za sob. ROZDZIA 4 Wszystko si ju budzio po szopach i oborach... parobcy szli wypdza stada... dziewczta czerpay wod u studni. Smerdaze swoimi wstawa, napdzajc do drogi, Hengo chopca sa do wodopoju, na ognisku stare sugi rozpalay ogie. Wisz, ktry sen mia lekki, z siermig na plecy zarzucon wyszed o kiju obejrze naprzd, jaki si dzie obiecywa. Niebo nad rankiem szare chmury okryy, od strony tylko wschodu rumieniay one, a cho wiatru czu nie byo na ziemi. gr oboki pdziy ywo, wyprzedzajc si i kbic. Nad botami stay gste opary, poruszay si to blednc to szarzejc. Rosakroplista, biaa okrywaa trawy i szklia si na zielonych liciach modych. W szopie sycha byo beczce owce, na pastwiskach rce konie, u brzegu mruczc rzek i jeszcze zawodzcego nieznuonego sowika. Dwa kruki z zachodu z wolna cignc zatrzymay si nad chaup i poleciay dalej leniwo... Stary obejrza si za nimi i pokiwa gow. Sugi z szopy niosy wieo udojone mleko kobyle. W izbie sta ju znw ceber piwa i placki dla goci, aby o godzie ze dworu niewyjechali. Na awie Wisz zawczasu pooyniedwiedzi skr, ktrej mu byo al, alesmerdzie j trzeba byo da, aby zej woli nie mia i nie skary przed panem. Sambor, posuszny, ju wzeek swj na drog wiza, skrznie ozuwa i mocno okoo ng sznurowa. Proc i uk naoy na siebie, toporek u pasa uwiesza. Smutno mu byo. A przecie, mody, pociesza si troch, e na biaym wiecie duo zobaczy... wicej za jeden dzie ni wzagrodzie za ycie cae. I al mu byo wszystkich, bo ku chacie spoglda, ale oprcz starej Jagi, ktra mukoacz do torby przyniosa, nie zobaczy ju nikogo. Parobcy tylko na szyi mu si wieszali. Smerdowi towarzysze, on sam i Hengo, i gospodarz stary zebrali si koo ogniska. Wszyscy jecha spieszyli, bo im si zdao, e deszcz lunie prdko, tak gronie cigny chmury, tylko Wisz spokojnie rczy, i si niebo rozpogodzi. Niemiec nie zdawa si frasowa wcale, ego zabierano do kneziowskiego grodu, szedjakby po dobrej woli, cho oczy towarzyszw chciwie si na jego sakwy zwracay. Milczcy Gerda wicej nade bystrwoony i z tego nikt si sowa nie dopyta. mieli si z niego wszyscy, palcami wytykajc: Niemy!!! Po dobrej chwili, najadszy i napiwszy si, ruszyli wszyscy do koni. Sambor staremu do ng pad, ale ten skinwszy tylko, odprawi go sucho. Konia mu z domu nie dawano - musia wic pieszo zda za drugimi. Smerda ruszy przodem, za nim czterej jego towarzysze, okoo ktrych szed nowozaciny z gow spuszczon, dalej Hengo z chopakiem. Tak wycignli za wrota i brzegiem rzeki si kierujc, wkrtce znikli w zarolach z oczw staremu Wiszowi. Sambor, obejrzawszy si,nie dojrza ju nic, tylko sup dymu nad zagrod wzbijajcy si ku grze. Jak przepowiedzia stary, tak si stao - may tylko, jak rosa, deszczyk przekropi,zapachniay po nim brzozy, niebo si jasne zza szarych zaczo ukazywa obokw. Caa chmur nawaa zbia si na zachodzie, nad gowami podrnych wyjanio si i blade soce wyjrzao zza przejrzystych rbkw, jak oblubienica, gdy si z pocieli podnosi. Podrni jechali w milczeniu. Konie ich same prawie toroway sobie drog, cho znaku jej adnego nie byo. Smerda jadc drzema - spali te na koniach, cho cigle si budzc, jego towarzysze, Hengo tylko i Sambor czuwali. Jadc to samym rzeki brzegiem, to si spinajc nieco ku grze - kami na przemiany i gszczami, ktre konie amay,licie w pyski chwytajc - posuwali si dalej coraz milczcy... Tu na prawo stay lasy ciemne, podszyte, szeroko zwieszajc gazie. Gdzieniegdzie z tych gbi puszczy gniy strumie, traw i mchami obrosty, dobywa si szemrzc i ciek do rzeki wskim korytem. wier dnia tak ju upyno, gdy na pagrku ujrzeli kamie wielki, a dokoa niego pomniejsze, ustawione jakby na stray. Niektre z nich ju byy w ziemi za-pady, na innych mech siwy porasta... Stary, zgarbiony czek, z kijem biaym, okoo kamienia si przechadza. Byo to prastare uroczysko, gdzie niegdy skadanoofiary... Stary okoo kamienia stanwszy rce wycign, co mrucza i ziele jakie na rzuca. Lecz wprdce go z oczw stracili. Dalej sypana mogia wysoka staa u brzegu, caa darni porosa, u dou zarzucona zielonymi gami. Tu kady uamawszy wi po drodze, rzuci j wymijajc. Hengo tylko, cho patrza ciekawie, wstrzyma si od tej ofiary. - Co to za mogia? - zapyta Sambora. - Leszkow si zowie - odpar chopak. - Tu kne stary bronic wrogowi przejcia rzeki, strza raony zgin. Wojsko si rzucio, najezdnika rozbio, a panu swemu,po garci rzucajc ziemi, mogi usypao... Pod mogi skarby wielkie by maj, ktrych duchy pilnuj. Raz w rok, na Kupa, otwiera si mogia i moe wnij po skarby, kto chce, a bra, ile mu si podoba; ale musi spieszy z powrotem, bo gdy kury zapiej, zamyka si mogia i niejeden ju w niej pozosta. Samborowi ze smutku na ba si zebrao, mwi wic, jak jeden chciwy skarbw parobek podkrad si noc Kupaow pod mogi, jak w ni wszed, znalaz gmachy wielkie, cudne izby pene zota, i jak corazidc dalej, nie opatrzy si, a kury zapiay... I rok go cay nie byo... Dopiero gdy si znowu otwara, wyszed z niej yw, ale niemy, gdy duchy mu usta zamkny, aby ich tajemnic nie zdradzi. Dalej kraj byo wida ludniejszy nieco, w prawo i lewo po gajach dymio si w chiynach, nad rzek spotykali gsto wygase ogniska i koskich kopyt lady... Tui owdzie leaa ko biaa... Okoo poudnia stanli w dbinie zielonej, gdzie i pasza dla koni bya obfita, i woda blisko - dla wypoczynku. Tu zsiadszy, wszyscy pokadli si w cieniu, a kto co mia, spoywa. Sambor doby biaego koacza Jagi, popatrza na i schowa - godnym by wola, ni go straci... by to koacz domowy! Soce jak wczoraj dopiekao, najmniejszyprawie powiew wiatru nie ochadza skwaru. Naok znowu nic wicej wida niebyo, jeno lasy i gstwiny, ki i moczary. Gdzieniegdzie w kotlinie leao jezioro jasne, lnice jak oko, zdajc si przyglda krajowi, nad nim jak rzsy sterczay trzciny i jak brwi pasy lasw stay. W p dnia wszystkie nawet ptastwo ucicho, brzczay tylko koniki i polatywaybki, milczenie wielkie do snu koysao. Smerda drzema, Hengo brwi cignwszy co rachowa si zdawa, gdy Sambor w dali gos ludzki posysza. Nie wida byo nikogo, uszu jednak dolatywao piewanie powolne, ktre si coraz zbliao. Cichy to by i stumiony piew, drcym nucony gosem samemu sobie, brzk jakby poruszanych strun mu towarzyszy. Sw jeszcze nie mogo pochwyci ucho, ale nuta bya aosna, grobowa, smtna. Wszyscy ciekawie oczy zwrcili ku brzegowi rzeki, skd si gos zdobywa zdawa. Doem, wybrzeem piaszczystym szed starzec lepy, may go chopak prowadzi. Wlk si z wolna, w rku trzyma gl, po strunach jej przebiegajc rk drc. Smerda, ktry si przebudzi, ujrzawszy go z gry, zawoa: - Bywaj tu, stary! lepiec si zatrzyma, z wolna gow podnis i oczy biae, krwawymi obwiedzione powiekami. - Bywaj tu, stary, chod, spocznij - powtrzy smerda - placka przeamiemy z tob i posuchamy pieni. piewak struny przebiega zacz palcami, ale pie si przerwaa. Stan, myla, potem chopcu da znak kijem i ku wzgrzui zaczli. - Dokd idziesz, stary? - spyta smerda. - Albo wiem? - po wiecie... - rzek olepy - z pieniami id od chaty do chaty. To mwic miejsce, na ktrym sta, poczkijem obmacywa i ostronie osun si na ziemi. Gl zoywszy na kolanach, duma. Pomilczawszy nieco, jakby ycie jego pieni by musiao, jakby mu ona nie wylewajc si z piersi nabrzmiewaa w nich, jakby mu bya tchnieniem... bez ktrego osta si nie mg, niezrozumiale, cicho, sam sobie nuci zacz. Milczeli wszyscy. Jeden z pachokw doby z torby placek i pooy go na rkach starego, ktry, powoli do ust zanisszy, gry pocz. Chopak, ktry go wodzi, poszed do rzeki garnuszkiem zaczerpn wody. Sambor siad przy nim. - Stary Sowanie - rzek - na noc... zajdcie do Wiszowego dworu... tam was ugoszcz radzi. - Na noc? do Wiszowego dworu? nie moimi nogami - rzek lepiec - nogi stare i starte.Dybi nimi powoli... jak limak si wlok... A co ujd kawa drogi, si i spocz ka nogi. A do Wisza, do starego, daleko... daleko... - Przecie wy tam zajdziecie - mwi Sambor - a gdy u wrt staniecie, pozdrwcie ich tam od tego, co dzi ich poegna. - Wy z Wiszowej zagrody? - spyta stary - a kt z wami, a wielu... czuj ludzi dokoa... Chocia oczy nie widz... Wtem smerda wtrci: - Kneziowscy ludzie... hej! do grodu jedziemy, do stoba. I ten z nami. A wy bylicie na grodzie? - Dawniej... dawniej! - rzek stary - teraz tam nie ma po co... Tam mieczyki piewaj ielazo gra... Pieni sucha nie ma czasu. Westchn. - A po co kneziowi pie? - zawoa smerda. - To babska rzecz. - A wojna... wojna - jakby sam do siebie mwi lepy Sowan - wojna, dzikich zwierzt sprawa. Pki obcy duch nie zawiana Polany, orali ojcowie i piewali, i bogw chwalili w pokoju, ora nie potrzebowali, a otrzyma A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPcCc0cH.I.Jc <chyba na zwierza... Smerda si rozmia. - Eh-e - rzek - nie te to czasy! - Nie te wite czasy, co byway - cign piewak lepy - nie te czasy, gdy u nas gli bywao wicej ni elaza, a piewu ni paczu. Dzi lepy glarz lasom pieje, a sucha go nie ma komu. Niech si ucz lasy, jak yli ci, co pi po mogiach, po kamiennych. A jak pomr starzy, pie z nimi pjdzie do ziemi, synowie o sprawach ojcw wiedzie nie bd - zamilkn mogiy. Stary wiat padnie w ciemnoci... Mwi tak z wolna, a sowo w pie przechodzio nieznacznie, i nie postrzeg si, jak nuci zacz. Rce, chleb porzuciwszy, same po strunach biega zaczy, a struny skary si i paka. - Jam moe piewak ostatni - rzuci Sowan - mnie oczy wybrano w modoci, aby dusza w drugi wiat patrzaa. Jam wszystkie ziemie zwdrowa, a nie widzial adnej. Od Dunaju huczcego do Biaego Morza, od Chorbatych Gr wierzchw a dolasw u aby. Niosy mnie nogi, nie oczy - bez drogi; gdzie dola wioda, gdzie si ludzizebraa gromada. Siadaem na ziemi, stawali kotem nade mn, niewiasty plaskayw donie, starzy po ojcach pakali. Szedem od uroczyska do uroczyska, od mogiy do mogiy, od zdroju do zdroju... hen, hen, a gdzie si koczy ludzka mowa.Zamilk. Smerda p sucha, p drzema.Gdy usta, odezwa si: - piewaj, piewaku, dalej! - O czym wam piewa? - mrucza jakby sam do siebie lepiec. - Wam pieni innej potrzeba, wy starej nie rozumiecie. O czympiewa? O praojcach znad Dunaju, o praojcach ze wschodu, o braci znad aby i Dniepru? Wy ich nie znacie. O biaych i czarnych bogach, o Wisznu i Samowile? Gos mu si znia, gowa trzsa... - Dawniej bywao inaczej! piewaka witay gromady, wioda starszyzna pod wity db, nad wity zdrj, na horodyszcze wiecowe, na alniki mogilne. Starzy i modzistawali koem, suchali... mid i piwo przedlepym stao - wianki mu kadli na skronie. Na grodzie kne dawa mu aw okryt, miejsce poczesne; dzi my pastuchom piewamy na wygonie... o godzie i wodzie. - piewaj no, stary... piewaj! - rzek smerda. - piewaj nam! - powtrzyli za nim drudzy. Sowan w struny uderzy. - Hej! hej! - posuchajcie... starej pieni znad Dunaju. Cicho si stao dokoa - on nuci sabym gosem: - Zza rzek siedmiu, zza gr siedmiu, znad Dunaju pie ta leci. Krl dunajski w wielkiej trwodze; z wielkim ludem Czytaj idzie. Zabrako mu ziemi doma, sioom roli,bydu paszy i do boga Wisznu wota: Lud umiera, daj mu ziemi! Bg si ulitowa, rzecze: Tam za Dunaj id z gromad, na pustynie, na szerokie. A ty, krlu na Dunaju, nie wa mu si sta oporem. Rce amie krl w rozpaczy Czytaj zawojuje ziemi, Czytaj pastwo mi podbije! Czy pokojem i, czy wojn? Czy mu opr stawi zbrojno? Dziewki woa: Rad, dziewczyno... Karciana mu radzi: Krlu - wojsko postaw nad Dunajem. Nie zwojuje ludu twego. Czytaj idzie, tum za nim; kdy przyjdzie, lud zabiera, i mu kae. Dziewkipacz, on im rzecze: zy otrzyjcie, wiod was w zielone kraje, kdy dzicy ludzie yj, roli ora nie umiej... Bdziem uczy ,i panowa... Dziewkom oschy zy i id... Id, id, Dunaj biay... sta na drodze... z wzdt wod... Lody na nim roztajay... KrlDunaju strzee brzega. Wojsko wielkie - jakprzej wody? Jak pokona wojska si? Myli Czytaj, myli, woa: Na kolana, do modlitwy. Bogu mdlcie si Koladzie, Samowile, co wiatr trzyma. Niech rozpuci wiatrom wodze, niechaj Dunaj lodem stanie.Przejdziemy go such nog. Padli na twarz przed Kolad, modl si do Samowiy. Wiatry przyszy, Dunaj ciy, wojska id such nog. Krl dunajski sucha rady. Wojsko zebra, stoi w polu, u Dunaju leg obozem... Samowia wiatrem smaga i na Dunaj wieje mrozem, a gorcem wojsko pali. Przeszli Dunaj... a gdzie stao wojsko, komi pobielao. Karciana patrzy i pacze. Czytaj wnet zajmie ziemie, pugi id w yzne pola, bydo ryczy, domy staj, ludzieucz si sia ziarna. O Kamiano, rada marna! przeciw bogom nic nie nada. I Karciana leci blada, w biay Dunaj gow pada. Pie si o tym ludziom pieje. Bg wam zdrowia niechaj daje, a pie przy mnie niech zostaje... Skoczy piewak, panowao milczenie. - Inn jeszcze - zawoa smerda - nie auj nam, stary! lepiec znowu uderzy w struny. - Dusza to pie, od Chorbackich Gr - rzek - modsza pie, moe si wam spodoba lepiej. I nut wzi te inn, raniejsz a ognistsz, i sowa mu ywiej biec zaczy,a biae oczy poyskiway straszno. - Wiso biaa, matko biaa, czemu mtne wody twoje? Jake mtne by nie maj, kiedy do nich zy padaj? Lud u brzega rce amie, rce amie i ratunku, woa, a ratunku nie ma... Smok w pieczarze siad pod gr, co zobaczy, to pochonie, co pochwyci, to poera. Kiedy z godu ryczy wcieky, caa gra dry od ryku. Kiedy syty dyszy w jamie, oddech powietrze zaraa... Noc i dzie spoczynku nie ma - pola puste, lud ucieka, zwierz do lasu goni z trwog... Trzody wypleni i ludzi, dawi niewiasty i dzieci, a nigdy pastwy niesyty, cigle ryczy, cigle dyszy. - Czyme zgadzi mij, smoka? Miecz mu skry nieprzebije, paka czaszki nie roztrzaska, garda mu nie zdusz donie i piorun go niezabije, i woda go nie pochonie, i ziemia go nie przykryje. Krak na grodzie smutny siedzi, myli, duma, brod zwija, podpar si i patrzy w ziemi. Jak mam poy tego smoka, jak potwor t umorzy? Myli miesic, myli drugi, smok re ludzi, myli trzeci, a smok ryczy... Rady! rady! Pacze, rce zaamuje. - Jak mam poy tego smoka, jak potwor t umorzy? Siedem razy miesic ronie, siedem razy si roztapia, a Krak Skub woa kae. Skubo, czecze, rb, co rzek: zabij wou, owc zabij, wntrznoci wyrzu do wody, a smoy wemij gorcej, a siarki nabierz palcej, a wgli nabierz czerwonych. Wypchaj cierwo siark, smo, podrzu je pod smocz jam, kiedy mij zaryczy z godu. Smok niech ogie tenpochonie, niech mu wntrznoci przepali. Niech pknie dzika potwora. Poszed Skuba i tak czyni, jako mdry krl rozkaza. Zabiwou, owc zabi, nadzia siark, wglem, smo, do pieczary je przywleka. Gdy smok wyje z godu wcieky i godn paszcz otwiera: - Naci straw, miju-smocze. - Potyka straszna paszczka, ryknie, a dry gra caa i grd z stobami si chwieje. W smoku pal si wntrznoci, trzewa ogie mu wyera. I z jamy gow wywleka, leci do Wisy i opie. opie, a si nad cayi ryczc rozpuk i zdycha. Wtem Krak z mieczem idzie z grodu, eb mii strasznej ucina, na erd go wtyka wysoko. Patrzaj, narodzie mj miy, e si twe mki skoczyy. Ptacy nios wie weso, wiatry polami z ni bieg, niech rolnik wychodzi z pugiem, niech pastuch bydo wyenie, niech dzieci id na ki - niema ju smoka na ziemi. Nad smocz jam na grze grd si kamienny podnosi, tam Krak krluje spokojny, na cztery strony spoziera, cztery zwojowa narody. A broda ronie musiwa i ju mu piersi zakrywa, ju i do kolanmu siga A kiedy dotknie si ziemi, krl wie; e umrze mu pora. Ni si weseli, ni smuci, e swe krlestwo porzuci, dwu synw ma ju u boku i crk Wand ma jedn. Broda dorosa ju ziemi. -Przysza ju na mnie godzina; wecie krlestwo na dwoje. Siostrze da krlewskie wiano i yjcie w braterskiej zgodzie. Pacz po swym ojcu, narodzie! Nard zapaka i ciao niesie na gr Lassot, na stosie go posadzili, tryzn z obiat sprawili, popioy Kraka zebrali, kady wzi po garci ziemi,szli i sypali, dopki mogia w gr nie wzrosa. Kraj na p bracia dzielili, poczn panowa Krak z Lechem. I Krak ma ziemi poow, i Lech poow ma ziemi. Lech patrzy na brata z trwog, starszy mi kark zgniecie nog. Jedmy do lasu na owy, bracie, na zwierza dzikiego, jedmy razem w puszcz ciemn... bdziem goni jelenie, bdziem zabija niediwiedzie. Siedli na ko, siostra zwiey prosi: nie jedcie na owy - krucy dzi krakali rano i sen miaam w nocy krwawy. Wecie czelad, wecie z sob, zwierz jest dziki, las jest czarny. A Krak mieje si i rzecze: Zwierz i las niestraszny dla nas. A w puszcz ciemn wjechali - wtem modszy staje i rzecze: Tutaj ci, bracie, umiera, ja cae pastwo zagarn. Rzek i motem w skro mu ciska,a krew szkaratna wytryska i Krak na ziemi upada. Co tu czyni z ciaem brata? Z ziemi wilcy je wygrzebi, po trupie poznaj ludzie. Mieczem go rbie na wierci, tnie go na drobne kaway i na rozstajach je grzebie. Piaskiem biaym przysypuje, nogami ubija ziemi. Ksiyc i gwiazdy patrzay, puszcza ich widziaa ciemna; ksiyc, gwiazdy nie wyday, puszczy nikt nie sucha gosu. Jedzie na grd Lech i pacze, sukni rozdar, rce amie. Biada mi - oto zwierz srogi brata zagryz w ciemnym lesie. Krew widzicie na mej szacie, bom go broni nadaremno. Lech wzi po nim ziemi ca i sam panowa na grodzie. Na rozstajach, kdy ciao biaym piaskiem przysypane, jasne lilije wyrosy, kwitn i z wiatrem bujaj, wiatrom jczc powiadaj: Tutaj jest Krakamogia, rka brata go zabia. Ludzie id noc drog, dziwne gosy sysz z trwog,wiatr odwiewa Kraka ciao. Na zamek niosje ludzie, starszyzna na grd si zbiera. Niechaj ten, co zabi brata, idzie z ziemi na kraj wiata, kdy oczy go ponios. Wanda zostaa jedyna, ktra bogom lubowaa. Ona bdzie nam krlow. - Jak mam by krlow wasz, kiedym bogom lubowaa, e ma nie bd miaa?... Wanda morza, Wanda ziemi, Wanda powietrza krlowa, nard piewa i wykrzyka: - Crka Kraka niech panuje! Na granicy, na rubiey Niemiec siedzi jak lis w jamie, wie do niego szybka biey: dziewka siedzi na stolicy, wianek ma miastokorony, kdziel miasto miecza trzyma, ma nie chce, pana nie ma! Rytgar kupy zbiera zbrojne, na bezbronny kraj, na wojn. I stanli na granicy, i le posy do dziewicy: - Mem twoim chc byWando, lub twe ziemie ogniem, mieczem przejdziem, spalim i wysieczem. - Ju pola wojsko zalewa i las oszczepw si jey, wiec tarcze, chrzszcz bronie. Przyszyposy, Wanda staje. - lubowaam bogom wiar, ma nigdy mie nie bd. Chcecie wojny? Wojsko sprawi, niech rozstrzyga bitwa krwawa. Posy poszy, wojska pyn, pola, gry wnet obsiady. Wanda z mieczem, skronie w wianku, przodem jedzie, twarz wieci. Patrzaj, Niemcze, licz swe siy. Pojrza Rytgar, kdy byy - ani ladu, ani sychu, pierzcho wojsko w lasy, gry. Sam si zosta Rytgar srogi. Losy swoje klnie i bogi, miecza doby, pierprzeszywa - krluje, Wando szczliwa. Zwyciska wraca krlowa.,. i na grd swj nard woa, Wysza z wianuszkiem u czoa, w sukni biaej, z kwiatkiem w doni.- Pozdrawiam was, cni ojcowie. Przysza na mnie ma godzina, yciem bogom lubowaa, na raz oddam im je cale, ni o rk bi si maj ci, co ziemi podaj. Wiedcie mnie do Wisty brzega, nad gbin, nad wir wielki. - Rzeka i w Wis si rzuca. Nard pacze swej krlowej, cay si zbiega do ciaa i sypie pani mogi, i pie o niej wieczn piewa. Bg wam zdrowie niechaj daje - a pie przy mnie niech zostaje... Nie opodal siedzcy Hengo, gdy o Rytgarze zapiewa stary, j dysze i sapa tak, ego lepiec poczu. Wnet te ledwie dokoczywszy pocz si, kijem o ziemi opierajc, podnosi. Pomogli mu Sambor i pachocy. - C ci to, stary? - zapyta smerda. -- Obcegom poczu - rzek trzscym gosem Sowan - przed obcym piewaem...jakbym mid la w kau! I wnet mruczc niespokojny, z naspionymibrwiami wyrywa si zacz do pochodu, chopca przed sob kijem gnajc. Nie miano go wstrzymywa. Par razy gniewnyodwrci gow i oddali si szybko, doniucisnwszy struny, aby dwiku wyda nie miay, usta zacisnwszy, aby si z nich gos nie doby. ROZDZIA 5 Caa te gromada do koni zraz ruszya, bo czas byo w dalsz drog. Tu i rzek w brd przebywa byo potrzeba, a Gerda na swojego konia wzi Sambora... Na przeciwnym brzegu widniao plko zasiane iobrzucone zasiekiem, ale niedwiedzie go noc spldroway. Las by tu przerzedzony, pnie w nim sterczay poopalane. Dalej paso si koni stado i zbrojny czek go pilnowa, z rogiem u pasa, a pak nasiekiwan w rku.Znowu przejechali gaj i tu dopiero szersza pola przestrze przed nim si odkrya. Nie opodal ju wida byo jezioro wielkie, w ktrym si soce zachodzce przegldao.Nad wodami jego ptastwo unosio si stadami, czna stay u brzegw, inne przesuway w dali. Hengo i Sambor, podnisszy oczy, ujrzeli w odlegoci wysok, szar wie, wynios: stob grodowy, ktry okolicy panowa. Sta nad brzegiem samym, pospny jaki i straszny, a dokoa pod nim cisny ci zrby budowli, szopy i chaty. - To kneziw grd! - z dum zawoa smerda, zwracajc si ku Niemcowi i wskazujc stob w oddaleniu. - Przybdziemy na czas, nim si do snu zabior. Towarzyszom oczy zawieciy. Sambor ponuro spojrza przed siebie, konie zacztoywiej popdza, tak e parobczak biegiem je dogania musia. Niemiec spode ba rozpatrywa si bacznie. W miar jak si zbliali, grd coraz wyraniejszym si stawa. Wiea z szarymikamieni w oczach im rosa, u podna jej rozeznawali: dwr malowany, chaty, zabudowania, szopy w czci waami osonione. Do muru stoba przypieray obszerne, z drzewa wzniesione domostwa, z dachami ze szczap drewnianych, przez ktre teraz miejscami dym si dobywa. Okoo grodu ludzi i koni wida byo gromady i stada. U brzegu poili bydo parobcy. Na waach chodzili zbrojni ludzie, w elaznych czkach na gowie, z dzidami w rku... Wa i rw gboki oddziela od ldu grodzisko, przeze most zamykany prowadzi warowny i ha na jeziorze... Jechali dugo, nim nareszcie pod wrota ciasne przybyli, poznano smerd i otworzono je zaraz; a za nim jadcego ujrzawszy Heng, ciekawi cisn si zaczlii dopytywa. Niemiec i teraz nie okazywa po sobie trwogi, z konia zlaz, cugle wzi w rk i postpowa spokojnie za swym przewodnikiem. Minwszy ha i mosty weszli w obszerne podwrze, na ktrego kocu jednym staa wiea nie majca wnijcia od dou, bo do niej dostawano si tylko po drabinach. Tu do niej przypieray kneziowskie izby i komory, a przed nimi cigno si podsienie dugie, na drewnianych supach oparte. W porodku dworu, ktrego ciany i supy biao, to i czerwono okraszone byy, wznosio si szersze wnijcie, na grubszych oparte podporach, misternie rzebionych. Tu wokstay awy szerokie, a z tego siedzenia podwrze cae, wszystkie budowy, way, jeziora i bram wida byo. Gdy smerda z ludmi swymi zajeda na podwrze, w ktrym si do krcio czeladzi, u wnijcia sta wanie w kopaku z futrem i pirem biaym, redniego wzrostu, przysadzistej postawy mczyzna z twarz czerwon, czarnym wosem dugim, rzadk brod, dzikim a ostrym wejrzeniem. Zdawa si std dozorowa, co si na zamku dziao. Sam strj jego oznajmywa pana, oblicze wicejjeszcze. Sukni mia tym prawie krojem, cowszyscy, z szerokimi rkawami, ujt pasem nasadzanym mosinymi i srebrnymi ozdobami, szyj obnaon, na nogach skrznie sznurami wenianymi, czerwonymipoopasywane. Lecz suknia bya z cienkiej tkani, lamowana bogato, za pasem tkwi miecz w wietnej oprawie, a na acuszku taki n wisia. Stojcy rce obie zaoone mia za pas, czapk na oczy nasunit, brwi zmarszczone i postaw gron. Zaledwie goz dala ujrzawszy spokornia smerda, z konia zeskoczy, gow obnay i pochylonyposzed ku niemu. Zbliajc si przygi niej jeszcze, rk do stp paskich przykadajc. - A kogoe to pojma na drodze? - zawoa gos gruby i schrypy. - To nie swj? - Znad aby, Niemiec, przekupie - pocz smerda stumionym gosem. -On si tu pononie pierwszy raz po kraju wasa... Znalazem go w gocinie u kmiecia Wisza, kto wie, w jakich naradach? Dlatego kazaem mu jecha za sob. Ale mi si nie opiera wcale, owszem, urczy mi, e bydo mioci waszej wysany i pragnl jej czoem uderzy... Milczc popatrza kne na mwicego i na Heng, ktry sta z dala jakby w oczekiwaniu. Nie da zrazu odpowiedzi wali, a otrzyma A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA!P6c"c#&Cc$i+% /sc&}= adnej i po dugim namyle zby smerd obojtnie. Niech tam na waszych rkach zostanie... u mnie dzi gocie, czasu nie ma... nie da muzay godu, nakarmi i napoi... jutro ranoprzyprowadzicie go do mnie... Smerda powtrnie do stp si pokoni. Od kmiecia Wisza wziem parobka, zdrw isilny, bdzie oszczep i dzid nosi. Ludzi mamy mao, miociwy panie... Syka stary w, ale musia go da... - Sykaj oni wszyscy - mrukn kne - a ja im pyski pozatulam i milcze a sucha naucz... Znam ja ich, stara, wilcza swoboda wije si im po gowach... lepe dziady, pieni o niej piewajc, ludzi buntuj... Dzicz t w pta wzi trzeba... Smerda si nie way odpowiada, sta z pochylon gow i zwieszonymi rkami. Wisz! Wisz!... - cign dalej, przechadzajcsi po wystawie, kne - znam ja go, on si tam na puszczy sdzi kneziem i panem, a mnie zna nie chce... - Ibogaty - szepn smerda - jaki tam wszystkiego dostatek! Ludzi, stada, dobytku, piwa i miodu... Kto go wie, moe nawet kruszcu, srebra i zota! Ze wszystkimi kmieciami tak, miociwy panie... - Do czasu... - zawarcza kne i usiad na awie. Smerda poszed speni rozkazy. Hengo teczeka na nie, nie oddalajc si od sakwy swojej, na ktr wiele chciwych oczw skierowanych byo. - Miociwy pan a jutro dopiero do siebie was przypuci - rzek mu smerda po cichu - macie czas spocz i jzyk nagotowa. Przykaza mi, abym was godem nie morzy, a u nas te nikt z niego nie umar,chyba w lochu pod wie... - doda z umiechem. - Dzi - szepn na ucho Niemcowi - dzi jego mio ma chmurne czoo i oczy krwawe... lepiej, e was na jutro odoy... - Zbliy si jeszcze bardziej do ucha Hendze. - Nie dziw, e troch gniewny, wczoraj mu, sysz, synowca przyprowadzili, ktry by zbieg i z kmieciami si wcha... Trzeba mu byo, sadzc do ciemnicy, oczy wyupi, aby szkodliwym nie by, zawsze to swoja krew... i Leszek... Smerda potrzs ramionami. - A i ludzi jego dwu musiano powiesi... Szkoda, zdaliby si na wojakw, zdrowi byli, ano niebezpieczne wilki... Smerdzie czy si gada chciao, czy sobie Niemca zaskarbia, cign dalej uwagi swoje: - Nieatwe tu panowanie, lud niedobry... Z kmieciami nieustanne spory, ale ich po trosze kne wytrzebi, karmi, poi... za jzykcignie... a w kocu... Rozmia si dziko i spojrza ku domostwu. Hengo mia te czas rozpatrywa si po dworze, a e wiele wiata i grodw widywa, dlatego moe tu nic go nie dziwioi strachem nie ogarniao, cho twarzami dzikimi by otoczony i ludzie zdawali si tylko czeka skinienia, aby si rzuci na niego. Obchodzili go, przypatrywali si i sysza, jak dokoa powtarzano: - Niemy! Niemy! Wtem, gdy tak sta, jak gdyby na co oczekujc, ujrza schludnie odziane pachol, z dugimi wosami na ramionach, ktre mu kiwnwszy gow, dao znak, abyszed za nim. Gerdzie poleciwszy konie Hengo, posuszny,w trop uda si za przewodnikiem. Przez szerok bram w cianie dworu weszli z nim na drugi grodu dziedziniec. Tu inaczej jako i nie tak po wojennemu wygldao. Podsienia malowane byy jasno i ku socu obrcone, na sznurach w nich wisiay schnce bielizny i odziee niewiecie. Kilka starych drzew roso w porodku. W gbi wida byo przesuwajce si biaogowy i bawice w piasku dzieci. Pachol, palec na usta pooywszy, z wolnaprowadzio Heng ku drzwiom w bocznym dworze, a gdy si te otwarty, znalaz si w piknej izbie, ktrej okiennica szeroko otwart bya na jezioro. Brzask wieczora wchodzi tdy do rodka. Zna byo mieszkanie niewieci przystrojone rk. Przepeniaa je wo jakich zi jakby wieo powidych. Na drewnianym stoku przykrytym poduszk, naprzeciw komina, na ktrym ogie si pali, siedziaa niewiasta w sukni wenianej fadzistej, w zasonach biaych, otaczajcych twarz i gow, na ktrej licu resztki wielkiej niegdy piknoci zna byo. Z niej teraz tylko para oczw czarnych, paajcych zostaa. Obok na maej awce drobne garnuszki, miseczki i kubki stay i zioa leay pkami nagromadzone. Z ciekawoci patrzaa na wchodzcego, gdy ten pokornie kania si jej do samej ziemi - umiechna si i odezwaa do w jzyku lasw Turyngii, mow, ktra serce Henki rozradowaa. - Skd jeste? - Miociwa pani - rzek Niemiec ogldajc si po izbie, w ktrej ciekawe krciy si niewiasty - jestem zza aby, ale nawykem wczy si po wiecie, a do domu rzadko zagldam... Troch tutejszego jzyka umiem, wic wo im towar z zachodu i mieniam go z nimi. - Mieniasz? Na c? - spytaa niewiasta. - A c z tej dziczy i ndzy wynie mona? Zota ni srebra, ni adnego kruszcu nie maj, jak zwierzta po lasach yj... Miast u nich nie ma ani wsi nawet... a Ludzie... Westchna. Hengo ciekawie wpatrywa si w siedzc, sign nieznacznie do kieszeni, doby z niej piercie z kamieniem i z dala go ukaza. Ujrzawszy gozerwaa si z siedzenia niewiasta, daa znak ciekawym, aby odeszy precz, odprawia pachol za drzwi i ywo przybliya si do Niemca. Ten przyklk najedno kolano. - Ty mi przynosisz posanie od mojego ojca? - zawoaa. - I od synw waszych, miociwa pani - doda powstajc Niemiec. Od synw - powtrzya rce zaamujc radonie i podnoszc je nad gow. - Mw, mw mi o nich dugo, wiele... Siada znw w krzele opierajc si na doni, to spogldajc na Heng, to na ogie,przy ktrym zioa si jakie smayy, a wo ich ostra izb napeniaa. - Ojciec stary - mwi posaniec - mio wasz pozdrawia. On mi na znak da ten piercie, aby wiara dana mi bya. Zbliy si na krok i zniy gos nieco: - Dochodziy tam wieci rne... ojciec mioci waszej by niespokojny... Gotw jest przyby na pomoc z ludmi, gdyby jakie grozio niebezpieczestwo... Z tym mnie posya. Niewiasta zmarszczya brwi, biaa jej rka podniosa si z oznak lekcewaenia. - Kne wam powie sam, czy mu tego potrzeba - rzeka - lecz damy rady i bez pomocy przeciw stryjom, synowcom i kmieciom... S rne sposoby... To mwic jakby mimowolnie popatrzaa na ogie i zioa. - Kmiecie od dawna si burz, ale ju ich wielu nie stao. Ubywa co dzie... Nie boim si ani ich, ani nikogo, grad mocny, ludzi duo... a mj pan miociwy umie ich poy.Mw mi o dzieciach... Widziae ich obu? - Na me wasne oczy - rzek Niemiec - pikniejszych modzianw nie ma na wiecieani lepiej robicych broni i koniem... Wszyscy si im dziwuj... Niewiecie rozjanio si lice. - Mogliby ju do domu powraca - doda Hengo - aby stan u boku miociwego pana. - Nie! nie! - przerwaa siedzca - na to nie czas jest jeszcze. Nie chc, aby patrzali, co tu si dzia musi, nie chc, aby zawczasu z wasn krwi do walki wystpowali... Przyjdzie spokj wkrtce, nawczas ich zawoamy... A! ja ich nie widziaam tak dawno - dodaa - odebrano mi ich dla wojennego rzemiosa, by si go udziada i u naszych uczyli... Tyle lat! Tyle lat... Widziae ich obu? - powtrzya. - Niejeden raz - mwi Hengo. - Cho par lat starszy, kne Lech jak rwienik obok brata wyglda. Oba silni i zdrowi... Ciskaj wczniami jak nikt... strzelaj z ukw do ptaszt... najdziksze dosiadaj konie. Oczy matki byszczay. - Pikni s? - Nie mog by pikniejsi nad nich! - odpowiedzia Hengo - wzrost wyniosy, twarze jasne, modre oczy, jasne wosy... Umiech poigra po ustach suchajcej, ale zarazem dwie zy perliste zbiegy po twarzy bladej. Cichsza zacza si duga rozmowa, gsto posypay pytania... Mrok ju pada i tylko wiato ognia owiecao izb, a Niemiec sta jeszcze i nie mg nasyci ciekawoci macierzyskiej; w ostatku go odprawia skinieniem: - Do jutra. Sambora puszczono swobodnie w podwrcach, mg si te w nich rozglda.Na wstpie schwyci go Kos, pachoek dawniej mu znany, i poprowadzi do komory, w ktrej si druyna miecia. Niebyo jej teraz, gdy jedni na waach, drudzy na usudze na dworze, inni na haci stali, a gromad ca zasadzi by kne w bocznej izbie uzbrojon, nie bez celu. Mia kmieci w gocinie... Kos tak nienawidzi knezia, ktremu suyby zmuszony, jak wiksza cz dworni jego z lasw gwatem pobranej. Z Samborem zrozumieli si od sowa... - A i ciebie tu do tej wilczej jamy wcignli - szepn pachoek. - Si, moc - odpar Sambor. - A wiesz ty, jakie tu ycie? - spyta Kos. -Czuj - rzek Sambor. - Niewola! Niewola!... - pocz wzdycha parobek. - Robi nami jak woami, zncaj si jak nad psami. Psom kneziowskim ci te lepiej. Jli tedy wzdycha oba, a e parno byo w komorze, wyszli razem na wa pod wie. Kos wskaza ma dziur w murze, ktra nad ziemi wychodzia. - Synowca tam spucili wczora - szepn - oczy mu wyupiwszy... Samem patrza, jak go ludzie trzymali, a stary Zrzega noem mu renice wyjmowa... Krew jak zy cieka... nie krzycza nawet... a litoci te nie prosi, bo wiedzia, e jej tu nie znajdzie. Potem go wp ujwszy powrozem, spucili do ciemnicy i tam mu wod i chleb daj, pki nie zdechnie... Na dworze si odgraaj, e tak bdzie i innym... - Jeeli si to synowcowi dostao, a c bdzie kmieciom naszym? - ozwa si Sambor. Kos ramiona cisn. - Bdzie to samo albo i gorzej - rzek - jeli w czas rozumu nie dostan. Ze dworu sycha byo stumion wrzaw... miechy iwykrzyki. - Tam si to kne weseli - mwi pachoek - bo tak si zawsze u niego zaczyna, pki do zwady i do now nie przyjdzie przy biesiedzie... I dzi trudno, by si skoczyoinaczej... Wprzdy tylko da sobie im podchmieli, bo po pijanemu atwiejsza sprawa... Kmieci tak po kilkunastu cigaj na grd, askawie przyjmuj, a mao kto wyjdzie cay... Po trochu ich wytrzebi, reszta cicho siedzie musi. Popatrza ciekawie na Sambora. - C wasi na to? - zapyta. - Ja nie wiem - rzek ostronie przybylec -pewno by radzi co robi, a nie mog albo moe czekaj... - Baby oni s! - zawoa Kos. - Grd mocny - odezwa si przybyy. - Mocny - rzek Kos - ale i kamienie si wal... Jak postoi, mocniejszy bdzie, bo muludzkie czaszki za podwaliny stan... - Druyna liczna... Pachoek si umiechn.- Gromady liczniejsze od niej po mirach - rzek cicho - gdyby rozum miay... u nas tupo niemiecku wszystko... Kneziowa, miociwa pani, Niemkini rodem, Niemiec si te plcze niejeden. Modsze ony i naonice take zza aby... I obyczaj zaabiaski, bo kne swobody mirw i gromad zna nie chce... ani o wiecach sysze... Dziewki niemieckie prawi, e go syszay mwicego, jak sam sobie nie da rady, to Niemcw sprowadzi. Pooy si Kos na ziemi, a e blisko okna byli od lochu, gdy ucichli, posyszeli jk; ktry nim wychodzi. Guche stkanie czowieka szo jakby spod ziemi. - Co on zawini? - zapyta Sambor. - Najwicej tym, e to krew ta sama, a on swojej krwi mie tu nie chce, bo si jej boi... Kt wie? Zadano mu, e z kmetami si zmawia obiecujc im dawn przywrciswobod... Oba zamilkli. Poza nimi na podwrzach buchay niekiedy wrzawliwe miechy stumione, a po nich nastpowaa cisza, to niby piewy nucone pgosem. Na drugim cyplu zamkowym psy jako aonie wyy chwilami i kady goniejszy miech wywoywa to skomlenie dziwne. Nad jeziorem ksiyc czerwony wznosi si jakby krwi umyty... Chmura siwa jak chusta na p mu zwizywaa czoo. Jaki smutek i groza byy w powietrzu... Parobczak, ktry wczoraj sucha nad rzek sowika, dzi tu karmi si psw wyciem i krakaniemkrukw. Czarna ich gromada podlatywaa nad wie. Sambor popatrza ku grze. - E! to nasi gocie codzienni - odezwa si Kos ze miechem - albo te towarzysze, bo z wiey nigdy nie zlatuj. Zawsze tu s pogotowiu na trupa, a rzadki dzie, eby gonie mieli. Ku wieczorowi zwijaj si niespokojnie, bo czas, aby im rzucono straw... Zobaczycie, e i dzi darmo nie bd krakay... ROZDZIA 6 Hengo, wyszedszy od kneziowej pani, powrci na pierwsze podwrze. Znalaz tuoczekujcego na siebie smerd, ktry go zaprowadzi do ciemnej izby, gdzie czeladzije dawano. Okno jej, jak wszystkie zamykane ze rodka drewnian zasuw, wychodzio w dziedziniec, a e naprzeciw byy komory kneziowskie, mogli sysze i po trosze widzie, jak tam biesiadowano. Wieczr by ciepy, w izbach duszno, wszystkie wic okna stay otworem, w jasnych izbach, owieconych uczywem u komina, liczna si cisna i gwarna druyna. Kne zna lubi myl weso i mid stary, bo biesiada, szmerem gonym poczta, wkrtce zahuczaa piewami i wykrzykami. Wesoo te przechodzia chwilami jakby w ktliw walk i spory, gosy si podnosiy warczce, guszyy je drugie, potem nastawaa cisza, a po niej wybuchy coraz swarliwsze. Chocia adnego wyrazu pochwyci std nie byo mona, sam ton zwiastowa, i z wesooci zrodzia si zajado dzika... Ludzie jednak, oswojeni zapewne ze zwykym biegiem uczt na grodzie, spokojnie suchali tego wrzenia i huku. Hengo tylko oglda si trwoliwie, a smerda spostrzegszy to, rzek do z umiechem: - Wszystko to kmiecie, upany, starszyzna. Kne ich poi, to im si po miodzie wyrywa czasem co zuchwalszego, on te, miociwypan nasz, niecierpliw bywa... Jak si czasem zetn... co ma by? Zadawi ktregopochwyciwszy... mniej jednym bdzie... Bywa, e si z sob zajedz, a na pici pjd i jeden drugiego zabije... a nam co do tego? piew z izb dobywajcy si oknami do ryku by czasem podobny, a miech wycia, a gniew do warczenia psw, ktre si gry maj... ale wnet ucichao i woano tylko na gos radonie, zwycisko, pki znowu od sowa do sowa nie zawrzaa i zagotowaasi wa, wrd ktrej ju i szczk mieczw dawa si sysze. Hendze si zdawao, jakoby gos knezia rozeznawa, ktry grzmia jak piorun wrd szumu burzy. Po nim znw nastawao milczenie. Pno by zaczynao, ksiyc si wznosi nad jeziorem. Na dworze cisza tym lepiej dozwalaa sucha wrzawy uczty. Hendze po podry na sen si zbierao, ale smerdago trzyma na awie i ciekawo te przykuwaa do niej. W wietlicach kneziowskich po tych wybuchach nastpio troch spokoju. Z daleka wida byo rce podnoszone z czaszami, ktrymi mid pito... gosy chrypy... Po dugim milczeniu i guchym szmerze ozwa si kne, mwi co miejc si i szydzc... ledwie dokoczy, podnosi si znowu zacza jakby zaegniona przeze wrzawa. Ju jej nawet ten gos nakazujcy, cigle miechem przerywany, pohamowa nie mg. Kne mia si, a nawet rycza ze miechu,gdy inni miotali na si obelgami. Sycha byo jakby tuczone naczynia, potem runy awy z oskotem wielkim i stoy, wiato zasaniay cienie jakie, miotajc si wciekle, z rkami w gr podniesionymi, krzyk okropny rozleg si wsieniach i w dziedzicu. Czelad zerwaa si wystraszona. W izbachkneziowskich burza jaka szalaa... stuk, omot, amanie, jki, woanie ratunku, ktre nagle jakby naciskiem silnej doni ustawao... wszystko to razem pomieszane we wrzaw dzik, a ponad tym miech cigy. Nagle Hengo, wychyliwszy si, ujrza we drzwiach u podsienia owiecon ksiycem mas czarn. Bya to kupa ludzi, zwizana rkami, nogami spltana, zbami si trzymajca, mordujca, duszca, ktra jakwa jaki wytoczya si w podsienie, a z niego po kilku stopniach runa w podwrzec, na ziemi. Tu spadszy ta cibacaa spltana z sob dusi si zacza tarzajc w piasku, gniotc i mordujc. Wida byo byszczce miecze, ktre garde szukay, i rce duszce lecych... Kne sam jeden sta na podsieniu wziwszysi w boki - i mia si. Ruchoma ta masa cia ludzkich pezaa po podwrzu nie mogc si rozsypa, gdzieniegdzie tylko zosta trup nieruchomy,rozkrzyowany i spaszczony... Na ziemi w czerwonych krwi kauach przeglda si ksiyc blady. Niedobitki peznc pod wschody jczeli, kilku usiowao wsta i pado nazad, od ran i upojenia straciwszy siy. W gardach umierajcych sycha byo zowrogie rzenie. Mao kto powsta z tego pobojowiska, a po chwili tylko konwulsyjne ali, a otrzyma A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA'PPc(c)5c*(,c+ ;Ncia drganie zdradzao, e jeszcze w nich bya resztka ycia... Gdy ucicho wreszcie, kne plasn w szerokie donie. Na ten znak smerda skinwszy na czelad rzuci si z ni razem w podwrze. - Do jeziora z tym cierwem - krzykn kne - oczyci podwrze!... precz z tym plugastwem, precz z tym gnojem! Mwic to dopija miodu z kubka, ktry postawi na awie, i siad na niej sam, ociay. Chocia ksiyc wieci jasno, zapalono smolne uczywa i pan miociwy mg z podniesienia przypatrzy si towarzyszom swej biesiady, dogorywajcym od mordu i miodu. Kilku na p ywych stao opartych o supykrwi broczc ziemi, dyszc jeszcze zajadoci, z jak walczyli z sob, nogamidepcc trupy. Na ziemi we krwi dogorywali rzucajc si inni. U stp wschodw lea starzec z wosem biaym, krwi oblanym, kona i przeklina: - Bodaje sczez marnie, ty Chwocie przeklty, ty... i krew twoja, i potomstwo, ird, i imi... Bodaje zgin i przepad skro ziemi!... Kne mia si i temu kltwami wyzywajcemu duchy. Przez wrota od drugiego podwrza wida byo wygldajce ciekawie gowy niewiecie, przestraszonymi oczyma wpatrujce si w rze straszn. Czelad tymczasem ze smerd na czele zawijaa si okoo oczyszczenia podwrza z trupw, odzierali ich prdko z sukni, obrywali miecze i now pochwy, obnaali zobuwia... potem odarte ciaa nieli na way i z nich rzucali w jezioro nie patrzc, cho w nich byy ycia reszty. Sycha je byo spadajce w wod z pluskiem i miechy towarzyszce za kad raz temu pogrzebowi... bo czelad bawia si tym ciskaniem do jeziora... Kruki z wiey zerwawszy si poleciay nad wod i zaczy kry nad ni podnisszy krzyk iwrzaw. Hengo siedzia na awie osupiay, ruszy si nie miejc, odrtwia patrzc... trwogaogarna go te moe o samego siebie... Nieumia sobie wytumaczy, co si stao, co to byli za ludzie i dlaczego kne zamiast alu lub gniewu tylko miech mia na ustach. Niepokj, ktry go ogarnia, nie da mu duej pozosta w izbie ciemnej, wysun si w podwrze owiecone ksiycem i dogorywajcymi na ziemi uczywami. Stanw dali, lecz wanie kne z awy si ruszy i pocz chwiejc si przechadza po podsieniu, nuci co wesoego. Bystre jego oko dostrzego Niemca w cieniu. - Chod tu! ty! - zawoa - tu! I pokaza mu jak psu na nogi swoje. Hengo trwoliwie naprzd postpi. Po chodzie, mowie, ruchach atwo mg pozna, e miociwy pan by pijany. - Ot dobra wieczerza! - zwoa do niego - widziae, Niemcze, jak si zabawili wesoo... Gorco im co byo, poszli si kpa do jeziora! Psubraty... Wszystko si to samo za gardo wzio i wyrzno.... Sami, sami... moich tam ludzi nie byo... Od czego mid i rozum, od czego? Ej! wy Sasy i Franki przeklte... mdrzy wy jestecie, ha? A kto by z was tak si tego owadu pozby potrafi? Kne mia si i bra w boki. - Zostanie si po nich do dla ludzi odziey, a dla mnie ziemi i koni... Dobra wieczerza i miodu na ni nie al! mia si znowu. - Napije si i ty miodu, mordo ruda! - wrzasn nagle. Hengo si nisko kania dzikujc, ale nie pomogo nic... pachol mu ogromny kubek przynioso, a gdy si od niego wzdraga, kne gwatem mu do garda la kaza. Chwycio go dwu i miejc si chopiec nala w otwart palcami gb. Podzikowawszy za to poczstowanie ju chcia odchodzi, bo si lka o wasn gow, gdy kne na awie usiadszy pozwa go ku sobie. Musia i pod stopnie i stan przy nich... - Co widzia, powiedz staremu grafowi... -pocz psenny - jakem zagai, tak dokocz... nie ujd mi te harde gowy... a dla synw zostawi spokj w domu... Nadto kmiecie bujali... trzeba ich okiezna byo... Powiedz, e si ich nie boj, e si bez pomocy obejd, em mij tych i padalcw wydusi ju dosy i do reszty ich wymorduj... Jakby co sobie przypomnia, rk skin, aby si Hengo zbliy do jeszcze. Zwiesi gow z awy porcza ku niemu. - Widziae moich chopcw? Poroli?... - pocz, nie dajc mu czasu na odpowied - musz by ju spore?... a silne? Czy si w matk urod udali, czy w ojca? Nie zgnuniej tam oni? Czy chodzili ju na wypraw? Hengo szepta odpowied zastosowan do da miociwego pana, ktrego si lka,ale kne drzema, oczy mu si zamykay... Mwi jakby do siebie: - Ja wam ad zrobi... ja wam zaprowadz ado... za brody wiesza ka nad drog... Jam tu jeden pan i kne... moja wola, nie wasza!... Precz z tym padem... precz!... Oczy mu si otwary, postrzeg stojcego Henga, przypomnia go sobie i umiechn si. - Widziae polowanie? - powtrzy. - Dobreowy... zwierzyna tusta... kruki moje bd miay co je... Nuci co pocz i zdrzemn si jeszcze. - Bratanek bez oczw... jeszcze dwu zostao, a i tych mi przyprowadz... sprzysigli si ju na mnie... yciam mu nie wzi... niech gnije w ciemnicy... Liczy pocz na palcach: - Wojtas... yru... Giezo... Kurda... Mciwj... pi zagrd. Baby jutro spdzi ka... i stada... mia si, mrucza i drzema tak. Hengo nie mia si ruszy bez dozwolenia. Sambor te, wysunwszy si zza stoba, bogo sen nie bra, podkrad si, by widzie miociwego pana... sysza mruczenie i miech, a moe sowo jakie do uszu mu doleciao, popatrza na niepostrzeony grono, gow potrzsn i cofn si do komory. Kne tymczasem, zwiesiwszy na porczy gow, usn snem twardym, chrapanie sycha byo cikie, a gosem tym wywoana ukazaa si ze drzwi biaogowaw namitce i dwoje pacholt. Napiego ujli mimo oporu pod pachy i zacignli raczej, ni poprowadzili do onicy... Zatrzasny si za nim drzwi. Hengo, czujc ju mid w gowie, powlk si przelky, trzymajc ciany, do swoich koni i tam leg na somie pywy. W dziedzicu pogasy wiata, ksiyc tylko owieca czarne krwi kaue i jczcych jeszcze u podsienia rannych kilku, z ktrych krew te pyna, ale miodem upojeni nie czuli, jak im ycie uciekao. Czelad i dwornia miejc si pokazywaa ich palcami. - Tak im wszystkim bdzie... kmieciom i upanom, i wadykom... co si kneziowi opieraj. Dano im kona powoli. Smerda obchodzi wszystkie kty podwrza, reszta dworni dosnu opnionego si wloka. Cisza po wrzawie biesiadnej zapanowaa na grodzie,tylko psy wyy, poczuwszy krew i trupy, a krucy krakajc to leciay na jezioro, to wracay na wie, gdzie miay gniazda swoje. Rano, gdy si Hengo zbudzi, dzie ju by biay, sta nad nim Gerda i za sukni go cign gwatownie, bo Niemca do knezia woano. Gdy obmywszy si popieszy do, zasta go samego, siedzcego w izbie na dole; przed nim na misie pieczone miso, w kubkach piwo i mid na stole. Twarz mia chmurn, oczy krwi nacieke, dugo patrza na Niemca, nim usta otworzy. - Wiem, z czym ci tu posano - odezwa si dumnie - powiedz im od mnie, e dzikuj... Pomocy ich ja potrzebowa nie bd, a gdyby do tego przyszo, zawoam...Wol si obej bez nich, bo darmo nie pjd i gb im zatka nieatwo... Ja ich znam... Wracaj rycho, oddaj pokon... niechchopcw wojowa ucz, niech rosn... wrc, gdy naka, teraz nie pora... Ja tu jeszcze czyci musz, a nierycho robactwa si zbd... Stary graf niech bdzie spokojny - doda - cho lud dziki, doswobody nawyky, ja mu j ukrci potrafi. Napi si z kubka i zaduma podparty, potem wzgardliwie niemal da Niemcowi odpraw. Zaledwie wyszed std, gdy go to samo, co wczoraj, pachol do kneziowej pani pozwao z towarem. Zabrawszy wic wzeswj powlk si na drugie podwrze, gdziejak wczora czekaa na blada pani, dokoa otoczona dworem niewiecim. Twarze to byy smutne i cho niedawno krasne moe, dzi ju powide i blade jak ona. Hengo wiedzia, co ma gdzie na jaw wydoby. W chacie Wisza nie pokazywa innego kruszcu,tylko lichszy ty i czerwony, tu doby piercienie srebrne, a nawet zote listki i kwiaty, z cienkich blaszek wyrabiane, ktrymi zwyczaj by suknie naszywa. Niewiastom troch si lica zarumieniy na widok wiecide, poczy do nich przyklka, bra je w rce i przykada naciemnych sukniach, jak by si te na nich wydaway. Ani si opatrzy Hengo, gdy mu niemal wszystek jego towar rozebrany rozszed si po rkach. Sta nic mwi nie miejc, gdy drzwi otwaro pachol i wszed miociwy pan z czapk na czoo nasunit. Z progu popatrzy na niewiasty, modszym twarzom przygldajc si oczyma paajcymi i umiechajc si do nich. Rzuci okiem i na towar, ale ze wzgard, a gdy kneziowa pani odezwaa si, e dla jej dziewek zdaoby si to wszystko, miejc si nakaza Niemcowi, aeby zostawi, co przynis. Przekupie nie mia nawet wspomnie o zamianie lub wynagrodzeniu, a kne te o niej nie zdawa si myle. Wreszcie, gdy kupiec chcc resztki ocali sznurowa pocz sakw, rzek mu porywczo: - Grafowi powiedzcie, e my to od niego za podarek dla Brunhildy przyjmujemy... niech on wam za to paci... Nie macie tu czego sta dugo... Wraca wam zdrowiej i nie oglda si za siebie... Nie czekajc ju, aby mu t rad powtrzono, ruszy Niemiec spospniawszyi by ju za drzwiami, gdy kneziowa pani, zna ulitowawszy si nad nim, wysaa jedn z dziewek powiedzie mu, by si nie frasowa, e mu sama za towar nabrany wynagrodzi. Wstrzyma si wic w sieni, czekajc na star bab, ktra wysza milczca i powioda go za sob do bliskiej komory. Tu skr wisiay pki i rnego dostatku sia nagromadzonego kupami. Danomu sobie wybiera i Hengo cieszc si, e nie bdzie zupenie odarty, acuszkiem srebrnym jeszcze obdarzywszy podskarbin, skr na plecy nabrawszy, ile chcia, do koni co rychlej powrci. Niepokj jaki na grodzie, wrzaski i woania u wrt ostrzegay go, aeby, nie czekajc tu duej, z yciem i mieniem uchodzi. W pierwszym podwrzu dobitniej jeszcze sycha byo poza waami odzywajce si gosy tumne. Wrota stay zaparte, od mostu i haci dwornia paska wchodu bronia. Wyszedszy ujrza Hengo, e gromady pieszych, konnych, a midzy nimi i niewiasty wnijcia si na grd dopominay. Smerda i jego pachokowie nie dopuszczajc, biczami i dzidami odpierali naciskajcych si. Pacz, narzekania, przeklestwa, groby rozlegay si dokoa... Byy to rodziny kmieci i wadykw, wczorajszych goci na grodzie, ktre ju wie dosza o morderczej biesiadzie. Wyprze si jej nie mona byo, trupy odarte tu okoo haci pyway, niektre z nich fala powynosia na brzegi. Niewiasty we zach wycigay do nich rce, klczc na piasku i wosy sobie rwc z gowy. Trupy - byli to ich ojcowie i mowie... Bracia i synowie stali tu na koniach, zbami zgrzytajc, miotajc na Chwostka przeklestwa. Wrzawa rosnca musiaa doj uszu knezia, ktry na podsieniu u wnijcia si ukaza, stan, wzi w boki i patrza ponuro na czelad sw ujadajc si z tumem na haci u mostu. Tum narasta co chwila. cinite pici wycigano ku kneziowi, ale si mia z tej bezsilnej zoci. Trwao to dosy dugo, a dwu czy trzech wybranychsmerda puci pieszo w dziedziniec. Szli z gowy obnaonymi, paczc, sami co mwic do siebie, pogreni w smutku, a stanwszy u wnijcia, gdzie na podwyszeniu czeka kne, chcieli si do niego odezwa, ale ich uprzedzi: - Za co mnie wyklinacie? - zawoa - psie syny, nieposuszne! Co ja wam winien?... Jam ich rk nie tkn, jam adnego zabija nie kaza, cho mogem i warci byli, aby im gowy pospaday... Po co si sami powanili i zajedli? Zakrwawili mi izb,zwalali podwrze, zamcili spokj... Jak psysi sami gryli i pozagryzali... Podnis pici. - Dobrze im tak! Stara sowiaska wola po gowach wam chodzi! Bdzie tak wszystkim,co si jej dopominaj. Trupy sobie na jeziorze powcie, nie broni... a do domw, pki gowy cae... Jam nie winien ich mierci... Jeszcze mwi to, gdy spod tynu, gdzie gsto rosy opiany, pokrzywy i ozy, ruszyo si co, podnioso... wsta jakby trup blady chwiejc si na poamanych nogach. Twarz mia obmazan krwi zasch, oko jedno wybite, z ktrego spieka toczya si ropa. Wsta i rk podnis, i jak omackiem na gos idc, gdzie stay dzieci kmiece, pocz krzycze chropawym gosem: - On nie winien!... Czaru i duru da nam w miodzie... szczu brata na brata, jtrzy i nawoywa, a nam oczy krwi naszy i pami odbiega... On nie winieni on! On!... - powtarza wlokc si coraz bliej pokaleczony biesiadnik, ktry noc ca pod tynem w chwacie przejcza. - On... on! psisyn... sam, nie my... bodaj zgin mamie! Schyli si pod nogami zobaczywszy lecy kamie, na ktrym jeszcze wczorajszej krwi przyschej wida byo lady, i porwawszy go z ca si cisn na stojcego. Pomimo osabienia taka bya mocgniewu, co nim miota, e kamie, oknem wpadszy do izby, sprzt jaki zdruzgota. W teje chwili czelad kneziowa leciaa naju, sznur z ptl na gow zarzucia staremu, ktry si zachwia, pad, z garda mu si doby gos chrapliwy... i trupa ju cignli po ziemi oprawcy ku waom. Z gronym mruczeniem stojcy kmiecie cofnli si, zobaczywszy to ciao u ng swoich, i poszli nazad nie zaczepiani ku mostowi, gdzie na nich konie i ludzie czekali, a wkrtce pniej caa ich gromada, krzyczc, nazad odcigaa. Niewiast tylko kilka zostao u mostu, aby ciaa pomordowanych pozabiera. Z grodu teraz czelad si na ha wysypaa,nie eby im dopomc, lecz by modsze wypatrzy. Z tych dwie czy trzy, mimo wrzasku, na grd wcignito, a kne, przypatrujc si dokazujcej druynie, umiecha si tylko. Wkrtce ucicho wszystko... Wida byo tylko poniej, jak starsze niewiasty odnosiy ciaa, ktre jezioro na brzego rzucio, jak drugie cznami pyny ku trupom, ktre widniay z dala. Hengo popiesznie przywizywa do koni resztki swego towaru i mienia, aby co prdzej z grodu wyruszy. On i Gerda, wicej jeszcze od ojca wystraszony, pieszyli, by przed poudniem znale si za waami. Tu si z nimi zetkn czekajcy na nich Sambor. Smutny i zakopotany do Niemca si zbliy. Obejrza si naprzd, czy ich kto z czeladzi nie podsuchuje. - Czowiecze dobry - rzek - bo mi si zda,e zym nie jeste... czy wracasz koo Wiszowego dworu? Nie miejc czy nie chcc mwi Hengo skinieniem gowy potwierdzi ten domys. - Zaniecie tam pokon ode mnie - doda. - Tskno mi za nimi, cho tu nam zabawy nie braknie i dobrze na zamku u knezia... czego chcie... miechu dosy! Powiedzcie im jeno,cocie widzieli i jak my tu ucztujemy!... Bd si radowali, e mnie tu oddali. Uciekbym moe nazad i ani mur, ani woda, ani koda by mnie nie wstrzymaa, gdyby nie to, e tu tak wesoo... Powiedzcie - powtrzy - cocie widzieli. Hengo to na niego spoziera, to na zamek i wie, to na swoje konie, ktrym sakwy poprawia, pilno mu si wyrwa byo, a gosu si wasnego obawia, kiwn wic tylko gow w milczeniu. - Powiedzcie tam - doda Sambor - e wczoraj duo kmieci ubyo... i jak im piknypogrzeb sprawili... Obiecuj nam, e tak ochoczo bdzie co dnia... W lochu pod wie,nie liczc bratanka z wyupionymi oczyma, jest te kmieci kilkoro... na innych powoli kolej przyjdzie... Hengo, cigle potrzsajc gow i ogldajcsi coraz niespokojniej dokoa, wreszcie da znak chopcu, aby ustpi. Nie byo czasu do stracenia; Niemiec i syn jego siedli na konie. Kne patrza ze drzwi, jak ruszali, ale nie rzek ju nic. Za wrotami i haci dopiero Hendze si jako lej zrobio... Wola ju puszcz ni tak gocin... wawo wic pognali konie t sam drog, co wczora, rwnie pust, jak wprzd bya.Dopki wie szar i kruki nad ni latajce wida byo, Niemiec si oglda bojaliwie,jakby si lka jeszcze, by go nie zawrcono. Gerda, trzsc si ze strachu, sowa do ojca nie mia przemwi. Wkrtce te znaleli si w lesie i tu dopierobezpiecznymi si uczuli. Droga, ktr ze smerd razem przebyli, nawykemu do wczgi pamitn bya. Lka si jej wszake Niemiec, aby nie konwulsyjne ali, a otrzyma A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA,Pc-c.66/%c04 Gspotka groniejszych towarzyszw ni lepi glarze; popiesza rozgldajc si dokoa, obmylajc zawczasu, gdzie na nocleg stanie, bo dniem jednym do zagrody dobi si ju nie spodziewa. mielej teraz dyli do brodu ju znanego, aby si przebra na drugi brzeg rzeki. Nie spotykali nikogo. Z dala tylko kozy pierzchay i ptastwo wodne zrywao si z rzeki z krzykiem, unoszc si na dalsze bota. Wieczr ju nadchodzi, gdy Hengo postrzeg kamie na grze, obwiedziony wiecem z gazw, o ktrym zachowa pami od wczora. Tu, ustpiwszy nieco od rzeki w gb lasu, wyszuka k zielon, na ktrej by si konie pa mogy, i ognia naniecili, aby nim odegna zwierza. Sklecili potem szaas z gazi i do snu si ukadli. Majowa noc przesza prdko, a nade dniemnadcigajca burza z piorunami i ulew z noclegu ich spdzia. Hengo te pieszy niespokojny, lecz nim na konie siedli, chwyci Gerd za rami. - Patrzae i suchae - rzek - co si na grodzie dziao... kazaem ci milcze i z jzykiem matki si nie wydawa! Milcze i teraz... bd niemy... Pogrozi mu stary, chopak na patrza osowiaymi oczyma, dosiedli koni i pucili si pieszc do Wiszowego dworu. Deszcz la jeszcze, lizgay si konie, zwolni wic biegu wkrtce musieli, a poudnie ju byo, gdy dym ujrzeli i zasieki, i na ce pasce si klacze ze rebitami, ktre niewiasty doiy. Wisz sta na wyniosym brzegu i patrza, psy siedziay przy nim na stray. Niemiec pozdrowi go z dala, a stary wnet ku niemuschodzi zacz. Stre ju biegy rzuci si na obcego, gdy je odwoano, i Wisz, groc, do milczenia zmusi. Szy wic za nim posuszne. W oczach starego wida byo ciekawo, zdawa si dziwi, e Niemiec z grodu doby si cao... patrza na niego, na sakwy i konie. - O! prdkocie jako z grodu wrcili - rzek z umiechem - jake si tam powiodo? - E! nie byo co robi dugo na tym grodzie - odezwa si Hengo - mnie te pieszno doby si z tego nieznanego kraju. To mwic i zapewniwszy si, e go psy niezjedz, Hengo konie odda chopcu, a sam pocz i z gospodarzem. Gdy zostali sami,kmie popatrza na, jakby mu z oczw chcia czyta. - Co sycha na grodzie? - spyta. Hengo zmilcza. - Nie patrzaem ja wiele, nie suchaem te duo - rzek po namyle. - Wasz parobek tylko pozdrowi was kaza... dobrze mu tam... - Modemu dobrze wszdzie - odezwa si gospodarz i westchn. Z odpowiedzi wida byo, e Niemiec do mwienia ochoty wielkiej nie mia. Wisz rzuci par pyta ostronych i, zbyty odpowiedziami krtkimi, umilk. Modego chopca we wrotach parobcy powitali jak znajomego i z komi go do szopy poprowadzili. Gerda, jakby zimnicy dosta, dra jeszcze cay od wczorajszego strachu i dzisiejszego deszczu zimnego. Ulitowano si nad nim. Jeden z parobkw, nie wiedzc, e jzyk rozumie, wzi go za rk i prawie gwatem wprowadzi do chaty, gdzie ogie jasny pali si od rana. Niewiasty chleb wanie miesiy, mk siay, a sugi piewajc arna obracay. Mao byo robt na polu i w domu, przy ktrych by wczesnym obyczajem wszystkich Sowian nie piewano. piew bytowarzyszem wszelkiej pracy, zwaszcza niewieciej. Jak ptaki nuciy dziewczta, ca modo przepiewujc... pieni uczono si z mow razem. piewano, rzod pdzc na pastwisko, pieni do Honiy, nucono pasc j i wracajc z pola, piewano u kdzieli, u aren, u dziey-matki, u krosien, ze smutku i z radoci, ze zami i kaniem, u wesela i pogrzebu. Byy pieni prastare, ktrych sicrki od matek uczyy, aby je odda swym dzieciom, powicone wiekami, z ktrych si - jak mwio przysowie - sowa wyrzuci nie godzio: ale byy inne, co wprost z serca pyny, a ten, co je wypiewa pierwszy, sam nie wiedzia, skd i jak mu przyszy i jak si zoyy. Podsucha je drugi, co do nich przyczyni, zmieni trzeci, i tak rodziy siz ojcw nieznanych wiela, szy jak grosz do skarbnicy niewidzialn rk rzucony, mnoc dobro oglne. Gdy may Gerda wszed zziby i siny, a odprogu posysza te pieni, ktre nigdy w smutku na obczynie matka jego rodzona nucia po cichu - poruszyo mu si serce, w piersi zakipiao i zy z oczw pocieky. Zapomnia, e si nie powinien by wyda ze sw mow, e mu kazano by niemym i guchym, i z ust mu si wyrwao mimowolnie: - Macierz moja! W progu staa Dziwa patrzc, suchajc, piewajc; jednej jej uszu doszed ten wyraz chopca, ktry wnet si zarumieni, spojrza wzrokiem wylkym i skry si w kt ciemny. Dziwa postpia ku niemu, rk pooya na ramieniu - poczua, jak dra cay. - Nie bj si - rzeka - ja ci nie zdradz. Posza zaczerpn garnuszkiem piwa, postawia je na chwil przy ogniu, potem przez fartuch ujwszy przyniosa Gerdzie, ktry chciwie je pochwyci podnoszc ku niej zawe oczy. Wejrzeniem tym dziecinnym, ktre zagodzio wspomnienie matki, przemwi do niej. Wzia go za rk i wwioda do sieni, bo w izbie wci si piewy rozlegay. Gerda uj jej rk jak niegdy matki, pocaowa. Na rku za przylgna. - Mnie mwi zakazano! - szepn. - Ojciec ubiby, gdyby si dowiedzia. A! nie wydajcie mnie. Ja nie jestem niemy, matka miaa wasz mow i z waszej krwi bya. Dziwa pogaskaa go po mokrych wosach. - Mw bez obawy - rzeka cicho - co na grodzie widziae. - A! straszne, a! okropne rzeczy, od ktrych wosy wstaj na gowie i dreszcz po kociach biey. A! krew widziaem... krwikaue, jki syszaem noc ca i miech, jakby puchacza gos. Zamilk ogldajc si z obaw. - Mw, chopcze - rzeka - jakby ci rodzona kazaa. agodny gos jej do serca mu trafi. - Sowo twoje nam potrzebne - dodaa gadzc chopi po twarzy. I pochylia mu si do ucha, a on z paczemopowiada jej zacz, co wczoraj na grodzie si dziao, jak wrzaa biesiada krwawa, jak w podwrzu zajadali si kmiecie pijani, jak nagie ich trupy do jeziora rzucano, kne mia si, a krucy krakali i psy wyy z radoci czy z trwogi. Mwi, jak godna psiarnia paska biega potem krew ciep chepta w kauach, jak z rana zawodziy i pakay niewiasty, jak znoszono trupy i miotano grobami. Mwi - a Dziwa blada, spokojna jej dziewicza posta mienia si w rycersk, oczy zdaway si spod powiek ogniem strzela, a rce si biae ciskay, jakby miecz w nich trzymaa... i czoo podnosio si coraz wyej, to krwi okrywajc, to bladoci. Koczy Gerda opowiadanie, gdy Wisz i Hengo nadeszli, chopiec strwoony, aby sijego wielomwno nie wykrya, ledwie mia czas przelizn si pod chrucianymi cianami szop do koni i tu przypad, tulc si pod kawaem sukna, ktry nacign nasiebie. Dziwa staa dugo w miejscu jak przykuta, a gdy Wisz przechodzc spojrzana ni, mg z twarzy wyczyta, e w jej dusz pado jakie zarzewie, od ktrego zakipiaa. Daa tylko znak ojcu powiekami, aby szed i nie pyta. Gdy Hengo wstpi na prg izby, nagle wszystkie niewiecie zamilky gosy, miech tylko przelecia jak wiatr po liciach i sycha byo arna, jak zgrzytay, jak sycza ogie, wrzaa woda i reszty deszczu ze strzech spyway na kamienie u przyzby. Gocia przyjto uprzejmie. Niemiec chmurny siad za st, usta mu si otworzy nie chciay, na czole mia jakby kamie, co mu nawet oczu otworzy nie dawa ani spojrze jasno. Na prno Wisz zagadywa, prno stara Jaga mis przynisszy ze straw pytaa o Sambora -on nic nie wiedzia. Po burzy niebo si rozpogodzio. Czarna chmura, co j przyniosa, staa jeszcze z dala nad lasami, po ciemnej jej szacie latay piorunywami, ale nad dworem miao si niebo lazurowe i wiecio soce. Ptaki otrzsayskrzyda zmoczone i wiergocc zwijay si okoo chaty. Jaskki nosiy ju mu nagniazda, a wrble kciy si zapalczywie oznajdywane ziarna. Bocian na gniedzie wybiera si w drog i na dugich stojc nogach strzepywa skrzyda, a dzib zadarszy do gry, klekota. Zaledwie troch zjadszy Niemiec wsta, by poegna gospodarza, jakby go palio z powrotem. Odebra swoje sakwy, objuczy konie i dosiadszy je, wprdce znik z oczw gospodarza w las wjechawszy. Wisz patrza za nim stojc we wrotach, gdy nadesza Dziwa. Obrci si do niej stary i umiechn agodnie. Ile razy spojrza na ni, na t kras i wesele domu,na twarz mu jasny wystpowa promie. Umiech jej mu odpowiada zwykle, lecz teraz staa zamylona i smutna. Skina na ojca i powioda go z sob ku rzece. - Nic wam nie mwi Niemiec? - spytaa. - Milcza jak grb - rzek stary. - A mnie szczliwa dola daa z niemego chopicia dosta jzyka - pocza Dziwa. -Syn Henga straszne mi opowiada rzeczy. Trzeba, aby o nich wiedzia, ojcze, coraz groniejsze od grodu na nas wiatry wiej... posuchaj! Chopiec nie kama, dra jeszcze cay ze trwogi, mwic, i paka. Dziwa zacza po cichu opowiadanie. Wisz, sparty na kiju, sucha ze spuszczon gow. Nie da po sobie pozna nic, na pozr zimny jak kamie, crce mwi dozwoli nie wtrcajc sowa. Zamilka ju, gdy on jeszcze si sucha zdawa. A nierycho gow podnis i tchn ciko piersiami starymi. - Pora - rzek - co ma by, to si stanie... Wiec zwoa potrzeba, dawno go nie byo i ludzie si rozbili chodzc samopas. Czas size swoimi naradzi, posa wici, zebra braci. Niech gow star wezm, jeeli chc - co dla gromady i miru naszego potrzeba - to zrobi - a ty, Dziwo - milcz! Crka zbliya si i ujwszy rk pocaowaa. - Kolada pomoe! - szepna. ROZDZIA 7 Godzina nie upyna, gdy stary Wisz ukaza si znowu w progu dworu, ale tak zmieniony, i pozna go byo trudno. W domu chodzi bosy i w ptnie, teraz si odzia jak do podry i posta przybra inn. Okryty by brunatn siermig now, sinymi pasy obszywan, na nogach mia skrznie nowe, ktrych sznury krasno byyfarbowane, na gowie kopak futrzany i piro przy nim. U pasa wisia miecz byszczcy i proca, na plecach uk i strzay. Stpa te jak wojak stary, wyprostowany, z podniesion gow - i lat mu w tym stroju ubyo. U wrt trzy konie gotowe, okryte suknem czekay, dwch parobczakw czysto odzianych i zbrojnych trzymali je, gotowi z gospodarzem do drogi. Co yo w chacie, wyszo egna ojca i cisno si do rki. Sza Jaga te niespokojna, fartuchem zy ocierajc, bo czua, e co w tym gronego by musiao, gdy Wisz, co od dawna ju nie rusza si ze dworu, chyba po barciach i lesie - sam, tak nagle, nie mwic nikomu dokd i po co, jecha musia. Ona i Dziwa poszy za nim a do konia siwego, ktry spokojny sta nog grzebic,gow obrci ku panu, zara i czeka, ana sidzie. Chcia jeden z parobczakw pomc staremu, lecz Wisz, jakby mu nagle siy przybyo, skoczy rano na grzbiet siwego, gow swoich pozdrowi, rk wskaza na drog w las - i ruszyli w milczeniu. Dugi kawa jechali nad rzek. W jednym miejscu kilka ndznych chaup staonad wod, na kokach sieci wisiay, par czen wywrconych odpoczywao na piasku. Chaupy, jak bobrowe domki, ubogo wyglday, na p w ziemi, p nad ni, a biedniej jeszcze ludzie, ktrych dwu, na p nagich, gos Wisza wywoa. Bya to osada z bdnych ludzi zoona, zowica si Rybaki, ktra na ziemi kmiecia niedawnowyrosa. Kilkoro dzieci nagich, od dymu okopcona niewiasta, zgita i stara - pierzchnli na widok pana, tylko dwaj rybacy jak odpowied na pytania wymruczeli przez zby. Spojrzenia ich rzucane na Wisza kose byy, nieufne i strwoone. Nieco dalej znowu chatek kilka w lesie, druga osada podobna, Bodniarze, staa jakby pusta... U drzwi tylko klepki i wiry, porozsypywane naczynia wiadczyy o zajciu mieszkacw. Na ten raz nie byo ywej duszy, niewiasty z dziemi wyszy do lasu na grzyby, mczyni musieli drzewa szuka na klepki. Drzwi jednak wszystkich chaup stay nie pozamykane, bo taki by zwyczaj po caej ziemi, a adenpodrny nie naduy nigdy tej gocinnoci poczciwej. W kadej chaupie lea chleb, n i staa woda. Stay otworem loszek, spiarnia, wszystko. Jeden z parobczakw Wisza poszed si napi i wrci natychmiast do konia. Std ju nawrcili w lewo na lasy i gstwin jechali - bez drogi, lecz tak si kierujc bezpiecznie i pewno, jakby mieli przed sobszeroki gociniec. Myliwym znane byo kade uroczysko... zwalona koda, dolina w lesie i strumie. Jechali tak w milczeniu do nocy ciemnej, gwiazdy ju wieciy na niebie poprzedzajc ksiyc, gdy noclegowa stanli. Chopcy w mgnieniu oka szaas dla starego sklecili - jeden na stray zosta przy koniach puszczonych na pasz, drugi przy Wiszu. Noc przesza spokojnie, o brzasku wszyscy gotowi byli do drogi, stary wsta od nich wczeniej - na konie siedli i Wisz sam wskazywa dalej, kdy jecha mieli, bonaok w swoim mirze i opolach nie byo grudki ziemi, ktra by mu znan nie bya. Myle i namyla si nie potrzebowa, instynkt myliwskich plemion gra w nim jeszcze z ca si, on las czu i w obcym nawet wiedziaby, jak si obrci. Chwyta niekiedy silniej powietrza, a ono mu oznajmywao, czy w pobliu dbrowa bya, ka, moczary czy pola. Mwia do niego trawa, co rosa pod stopami, pochylenie gazi, mech, ktry na drzewachrosn krzewy, co las podszyway. Lot ptakw uczy go, nawet i zwierz, ktrego poszyli, i kierunek, w jakim on od nich ucieka. Ku poudniowi ju wjechali na k szerok, ktrej rodkiem pyn strumie. W dali, na podniosym nieco brzegu, wida byo dwr obszerny z zagrod i dym nad nim. Ujrzawszy domostwo stary doby rogu i zatrbi raz, drugi i trzeci. Jechali tymczasem coraz si zbliajc ku zagrodzie, okoo ktrej mnstwo roio si ludzi. Jeden z nich konia bez uzdy z ki porwawszy skoczy na i rkami go poganiajc z obu stron szyi, a trzymajc si grzywy, wybieg naprzeciw starego - popatrza na Wisza i szybko nazad popdzi. Zna, e i tu mao kto w gocinie bywa, bo czelad u wrt cisna si ciekawa, a zza tynu wida byo bielejce niewiast namitki. Jeszcze nie dojechali do zagrody, gdy we wrotach ukaza si suszny mczyzna odziany po domowemu, koszula na wierzchu, w lekkim przyodziewku na ramiona narzuconym. Gsty, jasny wos spywa mu na ramiona, moda brdka zarastaa rzadko rumiane lice, ktre si miao duymi niebieskimi oczyma. Rkami zdala ju wita przybywajcego, weselc sigociem, stary mu te sa pozdrowienie, anie dojedajc do wrt konia strzyma i zsiad z niego. - Bywajcie mi w dobr godzin, gospodynie miy - woa mody gospodarz. - Takiego gocia, jak stary Wisz, nigdy si moja chata nie spodziewaa. To mwic, z poszanowaniem, jak do ojca, zbliy si do starego i rk mu chcia caowa. - Rad wam jestem jako socu! - mwi dalej wesoo - ale si i smuc te, bo zamiast stare koci trz do modego Domana, mj ojcze, nakazaby do niego, toby si u drzwi twych stawi. - Zachciao si te i staremu wiata zobaczy a popatrze, czy si co tam na nim nie zmienio - odezwa si Wisz. Uciskali si i pod rk go ujwszy, wid Doman do wietlicy. I tu dwr sta w obejciu, dokoa zabudowany w prostokt, z szopami razem i chlewami. Zna tylko byo modego gospodarza, ktry pragnie, aby mu si w oczach domostwo miao, bo ciany byy wybielone i podsienie ostawionestopkami misternymi. Na nich gdzieniegdzie wizki ziela wonnego wisiay: macierzanka, dziewanny i czbry. Niewiast cale wida niebyo, bo si te przed obcym kryy... Izba te, do ktrej weszli, czysta bya i schludna, a zna w niej niewiasty nie gospodarzyy, bo ognisko, w porodku z kamieni uoone, byo wygase. W kcie skr wilcz zasane wida byo oe, po cianach uki, miecze, proce, rogi zwierzti skry z nich wieo zdarte. Na stole leachleb biay, ktrym si rozamali, i Doman starca naprzd posadzi, sam stojc przed nim. Ledwie go skoni, by usiad przy nim podle. W oczach wesoego gospodarza ywamalowaa si ciekawo, ale z pytaniem niepieszy. Wisz te zrazu o gospodarstwie konwulsyjne ali, a otrzyma A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA1Pc2Bc30c4 ,c5(:.!mwi i lesie. Wtem mid poda chopak, gospodarz przepi do gocia. Sami jedni w izbie byli. - Juecie to zgadli - odezwa si stary - em przyby tu nie darmo - a ja wam powiem, e z wieci niedobr. le a coraz nam gorzej si dzieje. - To rbmy tak, aby lepiej byo - odpar Doman. - Wkrtce mirw, wiecw i nas kmieci, i starego obyczaju nie stanie - mwi Wisz z wolna - pjdziemy w pta wszyscy. Mwi tak ludzie, i w starych gowach lgnie si narzekanie jak kwas w starych statkach - ale osdzicie sami, czy si to bez jaja wylgo. Kne i Leszki wszystkie za wolnych ju nas ludzie nie maj. Kmiecie i wadyki, co si natej ziemi urodzili, z czerni id na rwni z niewolnikami. Rabw z nas czyni chc. Odgraaj si, tpi jak pszczoy, gdy ul dodna chc wyprztn, i gnilca w nas szukaj. Chwostek nad Gopem dokazuje. Dwa dni temu sprosi kmieci na uczt do siebie, dali im jakiego duru w napoju, Niemka go tam syci na nasz zgub. Wrd uczty jli si gry i bi midzy sob, niemal wszyscy si wymordowali. Trupy Chwostek do jeziora kaza powrzuca jak pado. U Samona dziewk ho zabrano gwatem, a kneziowa pani daa j mowi na zabaw. Po zagrodach tuk si smerdy jego i gwaty czyni, zabieraj ludzi, niewiastom nie daj pokoju. Nikt nie pewienani chaty, ani pola, ani komory, ani dzieci. Mamy my to tak cierpie i po niewieciemujak baby z paczu zawodzi, rce ama. Mw, Domanie! Domanowi lice pono, wargi si trzsy, hamowa si, milcza, a gdy stary dokoczy, rzek: - Hej, hej! dawno bo naleao na to gniazdo osie i i nogami je stratowa. - Sowo si prdko rzecze, Domanie - zawoa stary - a rkom to nie tak atwo. Twardo siedzi to gniazdo, do stoba przylepe. - A stob te pono nie duchy stawiy z kamienia, ale ludzie, tote go rce ludzkie wywrci mog - rzek Doman. - Nie mw tak - odezwa si Wisz - o stoba pocztku nikt nie wie. Sta ju za praszczurw naszych. To pewna, e lud, cogo stawi, nie nasz by i znik z tej ziemi. Doman zmilcza. - Nam we dwu - doda stary - nie rozsdza o tym, ale poczyna co trzeba gromad, a dzieci ratowa. - Spojrza na modego gospodarza, ktry te oczw jego szuka. - Trzeba rozesa wici po kmieciach i wadykach, a zwoa starszyzny wiec walny. Niech si miry nasze i opola zbior, zaczniemy my, pjd za tym drudzy. - Wasze sowo za rozkaz stanie - rzek Doman - niech nios wici - ano, mwi mi dozwolicie. Kogo woa i kdy? Wiecie to dobrze, e Chwostek ma swoich i midzy kmieciami, e Leszki si rozrodziy i poswatay, a jest ich sia, e my nie sami... trzeba wic ostronie i cicho wprzdjzyka dosta, wprzd si moe rozsuchai obliczy, nim z garstk wystpimy, bo naszdusz. - Nie inaczej i ja mylaem - odezwa si Wisz. - Wiem ci to dobrze, e nie zbywa Chwostkowi na druhach i e midzy naszymite znajduj si z nimi pobratani; ale i to wiem, Domanie, e wasny jego rd Leszy niecay z nim bdzie. Stryjw zgnbi i w kmiecie obrci, synowcom powyupia oczy, drudzy ze strachu wychyli si z grodzisk nie miej. Ci z nami trzyma bd. - Na wiecu si to obradzi lepiej - odezwa si Doman - zwoujmy wiec. - Nim wici rozelemy - przerwa stary - pojedmy po dworach nie mwic nic, aby jzyka powzi. Jedmy razem, Domanie, i po kmieciach, i po Leszkach. - Jedmy, ojcze Wiszu - potwierdzi Doman - jam gotw. Spocznijcie u mnie, dalej ja rusz z wami. - Jak mylicie? Dokd? - spyta stary. - Z kmieci... do starego Piasta - na narad, ubogi czek, ale mdry... milczy, ale wicej wie od tych, co gadaj. Wisz gow skin. - A dalej? - Z Leszkw choby do Miosza... - mwi Doman. - Tego synowi wyupi on oczy. Liczyli tak dwory, go palec na ustach kad. - Krom nas dwu niech o tym nikt nie wie. Jedziemy na owy. - Jedmy na owy - ludzi waszych zostawicie u mnie, we dwu ruszymy, tak lepiej. - Tak lepiej - doda Wisz. - Gdzie my wiec zwoamy, bo stanie na tym, aby si zebra, dawno go ju nie byo- rzek Doman. - Gdzie? Tam, gdzie on od wiekw bywa - nowego miejsca ni szuka, ni znale. Na mijowym uroczysku, nie opodal od dbu witego i zdroju, w okopie na hordyszczu,gdzie ojcowie, dziadowie i pradziady si nasze zwoyway. Tam nam te stan wszystkim i radzi. W oczy sobie popatrzeli. - Uroczysko to w gbi lasw, bezpieczne, botami opasane dokoa. Lepiej tam ni gdzie indziej. Gdyby si starszyzny zebray gromad przy naszej czy waszej zagrodzie,mciby si kne i pali - tam - kto wie? I posuchu moe mie nie bdzie. - Posuchu?? - rozmia si Doman - ma on swoich wszdzie, donios mu, bylemy si ruszyli tylko, ale nie przeto si lka mamy i siedzie po norach. Z wiekw si ludzie na wiece zbierali, czemu by i dzi niemogli? Pilno obelem wiciami. - Tak - rzek Wisz - polemy dwu po dworach, zagrodach, chatach, aby starszyzna przysza, lecz wiedzie wprzdy musimy, kogo wole i kto z nami stanie: Godzioby si wzi kltw na ogie i wod. Naradza si zaczli po cichu. Stao na tym, e wiec by ma koniecznie i e si temu nie sprzeciwi ludzie, wic ju naprzd mylano, jak nieznacznie go zebra, a e na Kupa gromady si i tak po uroczyskach schodziy, przed Kupa dzie wybra chciano. Wisz i Doman zgodzili si na to zawczasu. Na wici czasu byo dosy, a do Kupay te nie tak daleko, aby rzecz posza w odwok. Gwarzyli dugo... naradzali si w izbie po cichu a do zmierzchu. Sta mid na stole, ale go prawie nie tknli. Pochmurniay czoa, zaspiy si oczy nawet wesoemu Domanowi. Przebrao si w kocu i rady, i sowa, rce sobie podali i gospodarz wywid starca za zagrod pod lip, ktra na wzgrzu staa. Ledwie si tam ukazali, ze dworu za panem skoczyo cae psw stado, bo myliwiec by wielki. Obsiado ichdokoa. Modzie te, czelad, dwr, stanwszy z dala - jakby na co oczekiwa si zdawaa Doman ku nim, oni patrzeli ku niemu. - Chciabym was zabawi i ugoci - odezwa si gospodarz - staremu nie w smak mode pieni, bo s poche. Czym bymy was przyj przecie radzi i pokaza,e my od snu nie puchniem i u ognia nie drzemiemy. - Hej, cibor! - krzykn Doman znak dajc rk - sam tu! Dorodny chop, ktremu te oczy ogniem paay, na zawoanie si stawi. - Lepszego dnia na naszego wilka nie znajdziemy - odezwa si Doman. - Przed kim si pochwali, jeli nie przed starym Wiszem. Dajcie go tu z zagrody, pokaemy, e si dzikiego zwierza nie boim. Skoczy cibor rano, a za nim ozway si gosy ochocze. Psy wnet zagnano do zagrody, kilka tylko zostawiwszy na sznurach. Wisz i Doman wstali spod lipy -zbliajc si do wrt, przy ktrych ju sichopaki gromadzili. Gospodarz kaza wzioszczepy i pocz ludzi rozstawia dokoa. Sam te uj dzid z elecem zajmujc stanowisko w oddali. Psy na powrozach trzymali parobcy, a rway si czujc, e jenie darmo wi꿹. Klasn w rce pan i wrota si skrzypic otwary. Wilk, ktry dni kilka w niewoli przesiedzia,zahukany by i wylky, nierycho korzysta ze swobody. Woano na bijc kijami o ciany od podwrza, a rusza si nie chcia, skulony kapic tylko zbami. Nagnano go przecie oogami do wrt i gowa jego w nich si ukazaa, wnet te, rozgldnwszy si ostronie, naprzd skoczy i sta. Cicho przysiedli czatujc, psy tylko wy poczy, wilczysko si ruszyo, zrazu krokiem niepewnym, potem szybciej coraz, patrzc ino, kdy umyka ma do lasu. Ucieczka bya trudn, bo zewszd ludzie zabiegali. Doman na godzi pierwszy, biegnc ywo na przeaj, aby go nie mg wymin. Gdy si leniwo porusza zwierz, spuszczono psy, a te si wnet na rzuciy. I owy rozpoczy si wtedy na dobre. Jeden i drugi z chopakw mielej zabiegli wilkowi z oszczepami, cisn ktry z daleka i trafi sabo po grzbiecie - psy zatrzymay za uda i szarpa poczy. Doman korzystajc z tego przypad i z wielk zrcznoci w otwart paszcz wbimu dzid, na miejscu kadc kudacza. W czasie tych oww dla zabawy krzyk, miechy i klaskania w rce po dworze si rozlegay, dziewczta na poty wlazszy zachcay i nawoyway, dzieci wywijay kijami. Stary Wisz nawet par razy za mieczyk chwyci, nie mogc si w spokoju utrzyma. A gdy wilczysko, broczc posok,na ziemi zwalio si i psy je dawi poczy, dopiero zbiegli si wszyscy z bliska oglda zabitego. Kilka dni temu pojma go w lesie ktry z ludzi Domana, oguszywszy uderzeniem w gow, tak e na poy przybitego zwizano i na dwr przywieziono, gdzie si wyliza i ody, aby posuy teraz do zabawy. Zwleczono potem zabitego, a zaczto prbowa ukw i procy. Doman ze wszystkich najzrczniejszym by, cho drudzy te czynili, co mogli, aby mu sprosta. Wisz patrza tylko, a wzdycha, e mu rce stare dray. Niegdy i on tak dokazywa umia. Gdy zmierzcho i uczywa w izbie pozapalano, siedli radzi jeszcze i dugo naosobnoci szeptali z sob - a Doman posanie swe staremu ustpiwszy, drugie dla siebie w teje izbie kazawszy pooy, do spoczynku zaprosi. Jak dzie tedy pozrywali si; konie od wczora byy zapowiedziane, ludzie, cho imsi chciao bardzo jecha razem z panami, musieli zosta w zagrodzie. Do dworu Leszka Miosza drogi przez lasy byo na dzie cay. W torbach na plecach mieli jado, w drewnianych, smo wylanych flaszkach po trosze miodu, konie nawyke do trzsawisk i lasw nie lkay si podry. Doman jecha przodem. Dla popiechu wybrano krtsz drog, wiodc przez moczary i gszcze nieprzebyte. Gdzieniegdzie ogromne stosy drzew wiatrem obalonych, na p pogniych, trawami bujnymi porosych, gami i korzeniami posplatanych tamoway przejazd, musieli je objeda dokoa; indziej gnie rzeczuki ze liskimi brzegi trudno konie przebyway. W ostpach tych, ktre rzadko czowieka widyway, zwierz nie tak pochliwy zrywasi niemal spod stp jedcw... na drzewach wieciy ogniste bikw lepia, pod krzakami mruczay niedwiedzie, stadaosiw i jeleni z ogromnym chrzstem pierzchay przed nimi. Gste nawet drzew wierzchoki pene byy ptastwa, gniazd i wiewirek, ktre im nad gowami szeleciay... Wntrze puszczy tajemnicze, ciemne, straszne, ledwie promienie przepuszczao soneczne i gdy pod wieczr wydobyli si z tych zapadych gstwin na suchsz k, oba raniej odetchnli. Tu musieli si otrzsa z lici, gsienic, mchw i porostw, ktrymi puszcza ich okrya. W dali ju dym wida byo. Na wzgrzu ysym postrzegli wysoki bardzo wa z ziemi, zielonym darniem okryty, zza ktrego tylko gstwina drzew si ukazywaa. Sporodka nich unosi si dym wstg sin ku grze, znak ludzkiego mieszkania i ycia. Way otaczajce grodzisko tak wysoko sigay, i spoza nichbudowli adnych dostrzec nie byo mona. Gdy si zbliyli, postrzegli wrd okopw z ziemi wski przesmyk wysokim zaparty czstokoem... Na zewntrz adnego znaku ycia. Wrota stay zamknite. Podjechali ku nim, a nikt si nie ukaza, cho na wyynach wau kilka ludzkich spostrzegli postaci. Wisz zatrbi. Stali jednak dugo, nim zza tynu wysokiego ukazaa si gowa ludzka okryta skr ba wilczego. Stary doprasza si wnijcia, ale pachoek mrucza, e kne Miosza nie dopuszcza dosiebie nikogo. Musiano uporu zay i po kilkakro wywoywa strae, nim ich nareszcie wpuszczono. Wrota si rozwary,przebyli ciemn drog przez gruby okop, ktry grodzisko opasywa, i znaleli si w podworcu starymi krzewy porosym. Lipy i dby z pniami olbrzymimi, z szeroko rozpostartymi gami osaniay niemal przestrze ca. Poza nimi w cieniu niska budowla ciemna, drewniana, rozkadaa siszeroko ze swymi podsieniami szerokimi i wysokimi dachy. Ponure, skrami okryte postacie jakie wczyy si tu i wdzie. Ogromne psy, kociste a chude, przyszy na podrnych zawarcze i obwcha ich dokoa. Nierycho zjawi si zgarbiony starzec, niskiego wzrostu, zakapturzony, o kiju. Z tym si zrozumie i rozmwi nie byo prawie mona. Mruczc jednak powid ich za sob. Wieczorny zmierzch i cie drzew w budowliniskiej z maymi okienkami ju mao co widzie dozwalay. Gdy ich do wietlicy wpuszczono, stali dugo wprzd, nim oczy ich oswoiy si z mrokiem i co rozezna mogli. Na ognisku paliy si dogasajce polana. W gbi, na skrach lea olbrzymiego wzrostu starzec, z brod wyros dugo, ktrej wosy jak trawa, niekrcce si, proste spaday mu niemal do kolan. Brwi nawieszone zakryway mu oczy, gow mia zupenie ys. Trzyma j wanie spart na kocistej doni. Nogi jego spoczyway na czym czarnym, co si ruszao opieszale. Nierycho Wisz dostrzeg swojskiego niedwiedzia, ktry mruczc podciela si pod paskie nogi... Dwie sroki chodziy, skaczc po pododze. Gdy weszli z wolna, kne Miosz si nie ruszy, oczy tylko ku nim skierowa, wlepi w nich i czeka si zdawa, by oni poczli rozmow. Sroki tymczasem pobiegyw kt, a niedwied gow zwrcon ku cianie odwrci, ziewn szeroko i znowu j na dawnym miejscu pooy. W izbie byo duszno nieznonie, a stary kne trzs si z zimna. - Kneziu Mioszu - odezwa si Wisz powoli - pozdrawiamy was. - Kto ty taki? - zapyta gos ponury i gruby, jakby z gbin wychodzcy. - Kmie Wisz z ssiadem Domanem. Kne milcza. - Dozwolicie mwi z sob? - Mwi ze mn - pocz ten sam gos dziki- ja nie mam nic do ludzi ani oni do mnie! Czego chcecie? - Rady dobrej - rzek Wisz. - Jam jej sobie nie znalaz, drugim te da nie potrafi, gdzie indziej po to idcie - odpar kne. - le si u nas i z nami dzieje - cign stary z wolna, nie zwaajc na odpraw - wasz i nasz wrg gnbi nas coraz okrutniej. - Kto? - Chwostek - rzek, obelywego tego nazwiska uywajc, starzec. Rozmia si dziko lecy Miosz. - Mnie on ju nie uczyni wicej nic - pozbawi mnie dzieci, gdyby wzi nawet ycie... nie dbam o nie. Idcie sobie szuka indziej rady i pomocy. - I pomsty nie checie? - spyta Wisz. - Wszak ta si wam za dzieci susznie naley.Zabity jeden, olepiony drugi, nie zostaa wam na staro pociecha adna, a ma to zosta bezkarnym? Kne milcza dugo, a zerwa si gniewny.- Precz albo na was spuszcz Maruch! - zawoa. - Chwost was tu nasa, ebyciemnie za jzyk cignli... psie syny jakie... Won... std! - Kneziu Mioszu - odezwa si chodno Doman - ja jestem syn tego, co wam ycie zbawi, a Wisz nigdy nie zdradzi nikogo. My kmiecie jestemy, nie niewolniki. Zawarczao co na ou tak, e trudno rozezna byo, niedwied czy pan si odzywa - potem sapanie sysze si dao igos jczcy. - Idcie po rad, gdzie rozum jest, u mnie go nie ma. We mnie z blu wyscho wszystko, siem straci, pami, nawet do pomsty ochot. Idcie, mcijcie si za mnie, a gdy mu serce wydrzecie, przyniecie je mnie, por je i umr... Dawno mi si umrze naleao, woam o mier, nic wicej! nic wicej! Moje dzieci, kwiaty moje, syny moje - cem ja wart bez nich? Na co mi bez nich ycie? Twarz zakry rkami obiema i zamilk. Wiszowi serce si cisno na widok tej boleci, stali niemi. Starzec jcza. Nierycho podnis oczy i pocz agodniejszym ju gosem: - Idcie ode mnie, biedne ludziska, czego wy tu szuka moecie? Ja ju nie mam nic! Nic! Niech si wiat spali, niech go morze pochonie, niech ludzie wymr, mnie ju gorzej ni lepiej nie bdzie. Kwiaty moje! Syny moje - moje dzieci! I znowu zanurzy gow w doniach i paka. Oni stali, nie wiedzc, czy jeszcze czeka maj, czy odstpi precz, aby go naprno nie drczy. Jknwszy silnie, Miosz si podwign i siad, rkami trzepocz twarz i czoo. Klasn w donie. Z bocznej izby, uchyliwszy drzwi, wysza niewiasta tak olbrzymiego wzrostu jak starzec, wychuda i ta, z gow zawit chustami tak, i oczy spod nich zaledwie wida byo. Paszcz ciemny okrywa biae ubranie niewiecie. Spojrzaa ode drzwi na obcych i zawahaa si nieco. Niosa w rkudzbanuszek i kubek. Stary ju palce drce konwulsyjne ali, a otrzyma A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA6P O7\ Ec8c9)c:8/;S?.ku niej i napojowi wyciga. Milczc, nalaamu i podaa. Pocz pi chciwie. Dopiero jakby orzewiony popatrza na Wisza i Domana, a niewiast skinieniem odprawi. - Mwcie - rzek - c wy poczyna chcecie? co? Zwoajcie wiec, aby si na nim pokci i zwani? Bdziecie radzi, jedzi, mrucze, a on was po jednemu na powrz wyowi! Zaprosi na uczt i jednych na drugich poszczuje! Co wy mu zrobicie? Wiecu si waszego nie boi ani was, ani pogrek waszych. Rozmia si. - Poowa z was bdzie z nim, p przeciwko niemu! Rozda wasze ziemie tym, co na was mu pomog! Nic mu nie zrobicie. Gdy ludzi zabraknie, przyjd w pomoc Niemcy i kraj spustosz, a krnbrnych powiod w niewol. I rzuci si znowu na oe. - Kneziu - rzek Wisz - trudna to sprawa, wiemy o tym, ale si Chwosta pozby musimy. Zginie z nas wielu, wielu zdradzi, padnie duo, ale w kocu i jego nie stanie. Przyszlimy si spyta, kneziu Mioszu, jakwiec postanowi na grd, dacie nam swoich ludzi? Bdziecie z nami? Stary milcza dugo. - Nie - rzek - serce bym mu wyrwa, gdybym mg sam, gdy wy mu wyrwiecie, uraduj si, a na niego z w a m i nie pjd... To kmieca sprawa... jam kne! Jam Lech!! A pamitajcie o tym, e gdy go zmoecie, on ma dwch synw za ab. Tym si nic nie stanie, ci wrc z Niemcami i pomszczsi na was... Prne wasze jki, prne. Nie on, to dzieci was zabior w niewol; nie on, to ja bym was uczy, co kmie, a co kne! Nie bybym lepszy... - mrucza niezrozumiale. Wisz spojrza na Domana. - C rzec wicej - zawoa - wy mu i o tym, cocie syszeli od nas, jutro zna dacie? Kne si rozmia, a niedwied zamrucza.- Midzy nim a mn nie ma mowy, namowy ni rozmowy - on mj wrg, ja jego - zawoa Miosz. - Dadz o tym zna inni, powywiesza was na dbach. Niech wiesza! Nie ma moich dzieci. Synw moich nie ma. Kwiatw moich nie ma. Niech wiat ginie! Jkn i gow zanurzy w posanie - Wiszskin i wyszli ze wietlicy. Za nimi sychabyo pacze, mruczenie i krzyki dwch srok, ktre omielone wyjciem obcych, kci si zaczy. Na podsieniu czeka na nich starzec zgarbiony. Wyszli z nim razem pod stan dby w podwrze. - Tak wasz knia zawsze? - spyta Wisz. - . Ile razy obcych widzi - szepn stary wzdychajc - czasem i po nocach duchy go mcz, e si zrywa i krzyczy gosem wielkim, a, co yje, na zamku pobudzi. Biedny czek!... biedny! Chcieli mimo wieczora opuci zaraz smutnegrozisko Miosza, lecz i tu wite prawo gocinnoci zachowane byo. Staruszek zaprosi ich do izby osobnej, gdzie dla nich postawiono wieczerz i zgotowano posanie.Sam on poszed z nimi, cho z niego sowa si dopyta nie byo podobna. Wszystko na tym aobnym dworze milczce byo i przygnbione, zdajc si czeka tylko mierci i - koca. ROZDZIA 8 Nie opodal od brzegw jeziora Gopa, na kraju lasw, by dwr i zagroda Piastuna, ktrego te i Piastem przez skrcenie zwano. Do niej dyli, opuciwszy o brzaskusmutne grodzisko Mioszowe, Wisz stary i mody Doman. Kilka ju dni spdzi starzec na koniu, a czu si niemal wicej krzepkim, ni gdy doma na kamieniu u rzekisiadywa, z dala przypilnowujc gospodarstwa. Ze wszystkich kmieciw okolicy tej Piastun by najmniej zamonym, a najbardziej powaanym przez braci. Rd jego siedzia na jednym miejscu od prastarych czasw, dziad i pradziad gospodarzyli w ssiednich lasach, gwnie pilnujc barci lenych i mylistwa. Mao co pola wydartego mieli, a te zasiewali tylko, aby im chleba , nie zabrako. Byo ju w obyczaju ich, aby si zbytnio o dostatki nie troszczy. Nie rosy te one w ich rkach. Znano t ubog, starchat naok z gocinnoci sowiaskiej, dom sta otworem, wstpowa do niego kady jak do gospody, ywi si i bra w drog, co mu byo potrzeba. Dwr w zrb zbudowany z caych drzew, mao co ociosanych, niski by i stary. Dach i ciany jego czerniay od dymu, podsienia byy wskie, supki w nich z prosta rzezane. Sam Piastun, ona jego Rzepica, mae pachol, synaczek, skaday ca rodzin. Czeladzi byo sporo, a i ta niemal do niej si liczy moga, bo tak si z ni postaremu obchodzono, jakby do krwi i rodu naleaa. Tu jeszcze nowy obyczaj, ktry si od niemieckich krajw powoli wciska, wcale by nie zajrza. I dlatego moe Piastuna szanowano a radzono si, e pod t ubog strzech przechowyway si skrztnie dawne podania: o ojcw wierze, obyczaju i zwyczaju. Glarze i piewacy gocili tu czsto, a gdy ktry z nich si zjawi, wieczorami siadali koem wszyscy, zim okoo ogniska, w lecie koo lip starych w podwrzu, i suchano ich a uczono od nich przeszoci. W obrzdach weselnych, przy postrzyynach, na pogrzebach Piastun rej wodzi, bo najlepiej wiedzia: i jakie pieni do ktrej chwili przystay, i jak ofiar skada, i co gdzie czyni naleao. W sdach te, jeli si w mirze lub na opolu czasu pokoju trafio zabjstwo, on prawo stare najlepiej wiedzia, jak zastosowa. A gdy on co rzek, nie byo ju si co sprzecza i sporzy. May ten czek midzy bogatymi kmieciami wicej znaczy od najzamoniejszych. Szli zdala do Piastuna ludzie, a gdy go doma nie zastali, bo czsto w lesie barcie swe podpatrywa, czekali na dzie i dwa, pki nie przyszed i nie siad ich sucha, a mia ten zwyczaj, e mwi niewiele i nieatwo, e wyzywa wprzdy na sowa, myla dugo, ale gdy na ostatek wrd oglnego milczenia rzek swoje, tego potemnie odmieni. Ludzie o tym tak dobrze wiedzieli, e gdy ten wyrok zapad, nie mieli nic przeciw niemu powiedzie. Poszanowanie to dla Piastuna, ktry cho wpobliu grodu mieszka, nigdy kneziowi nie dworowa ani si do niego cisn, zjednaomu na paskim dworze nienawi. Lecz nie tykano go, bo si wpywu jego na innych lkano. Uj si te nie dawa niczym, a najmniej pochlebstwem, ktrego nie sucha nawet. Nazywano go te hardym, amoe i by nim w istocie, cho przeciwko maym nigdy si nim nie okazywa. M by lat nawczas rednich, liczy ich sobie poza czterdzieci, wzrostu niewyniosego, krzepki i na pozr niczym si nie odznaczajcy. Tylko w oczy mu spojrzawszy widzie w nich byo atwo, epoza nimi rozum mieszka spokojny a silny. Gdy inni nawczas ludzie dla samego obudzenia strachu zwykli byli gniewa si, miota i wicej moe okazywa zoci a gniewu, ni go mieli w istocie, Piastun nie dawa si nikomu przywie do namitnoci.Surowy by, milczcy, na oko chodny i wytrzymay. Znano go jednak z tego, e gdy dla przykadu trzeba byo uy mocy i ukara, spenia bezlitonie, co postanowi.Nosi si jak czek prosty i od parobka go niemal we dnie pracy rozpozna byo trudno; nie lubi byskotek i jaskrawych drobnostek, za ktrymi inni przepadali, a nade wszystko nie znosi, by si co w stroju i domu zmieniao z obyczaju dawnego. Gdy inni miewali nieraz po kilka on, bo zwyczaj tego nie broni, Piastun y z jedn, a ona u niego nie bya w tej niewolniczej podlegoci trzyman, co u innych. Godzili si te z sob we wszystkim,tak e lepszego stada ludzie nie znali. Pracowano tu od dnia do nocy, a on rzadko w domu siadywa, co jeli si trafiao, zna, e okoo roli nie opodal dworu co mia do czynienia. Gdy nazajutrz z poudnia zjawili si tu lasami przedarszy, nie chcc by postrzeeni, Doman i Wisz znaleli gospodarza wanie z kobiak na plecach na drodze do lasu i barci. Wstrzymali wic go na drodze, Wisz z konia zsiad i pozdrowi. - My do was - rzek. - Zawracajmy do chaty - odpar Piastun. - Albo lepiej sidmy gdzie pod drzewy, na uboczu, bo wasz dwr na oczach, ludzi w nim obcych czsto bywa wiele, a nam trzeba si naradzi po cichu... Piastun si popatrza na zdziwiony, nie przeciwiajc si jednak, rk wskaza blisk polank w lesie, gdzie szopka bya na siano, taka, jakie dawniej po sowiaskich krajach odrynami zwano. Staa ona teraz otworem ichruciane jej ciany pprzezroczyste dozwalay widzie dokoa, gdyby si kto przyblia. Wewntrz para kd sosnowych u wrt jakby umylnie leaa, aby na nich przysi mona. Konie puszczono na czk, aby si pasy, siedli pod dachem w odrynie, gdzie spieka nie dokuczaa. Piast, nie mwic jeszcze sowa, kobiak, ktr na plecach nis, odkry i dobywszy z niej chleb i ser pooy je przed gomi, ale ci ich nie tknli. Wisz tedy pierwszy mwi pocz: - Siedzicie pod samym grodem i pod bokiem Chwostka - rzek - wam wic duo nie trzeba prawi o tym, co si u nas i z nami dzieje... Po tomy do ciebie przyszli, aby siradzi... Wiec zwoa trzeba... Strzyma si Wisz, gospodarz sucha milczc, Doman gortszy doda: - Jeli si zawczasu nie poradzi, wybij nasdo szcztu... musimy si broni... Dawnym obyczajem nie co innego poczyna, tylko zwoa starszyzn... Stary wci sucha jeszcze; wic Wisz szeroko mwi pocz, jak to dawniej w mirach bywao, co si dzi dziao, i jak z wojskowych dowdcw kneziowie na niemiecki sposb panami si czyni chcieli, co cierpiano od rozrodzonych knezitek... i jak na to ratunku skorego byo potrzeba. Piastun mu da mwi wcale nie przerywajc; i on, i Doman szeroko wszystko wyuszczyli, nareszcie zamilkli oczekujc, co on powie. Piastun myla gow spuszczon trzymajc i odezwa si nareszcie: - Ja wam co powiem o prastarych czasach... Syszelicie to od ojcw waszych, a ojcowie od ojcw swych syszeli... e nasza mowa cigna si dawniej daleko za ab, nad Dunaj; za Dunajem, nad sine morze i na zachd a do Gr Czarnych. By to czas szczliwy, gdymy na niezmiernej przestrzeni byli sami jedni, a ssiedzi w domu co robi mieli. Chodzilimy nawczas bez mieczw, zglami, rol uprawiali, w otwartych siedzieli chatach i gospodarzyli w mirach bez wszelkich kneziw... Dawne to czasy... Od morza przypadli jedni, od gr zaczli napastowa drudzy... z orem w doni niewolniczy a karny lud... musielimy si broni... Skoczyo si szczcie nasze, piewanie i spokj... Zamorskich wodzw trzeba byo wzi, stoby murowa, grodziska stroi i bi si... A stara swobodazawsze si nam przypominaa... kne nam by wrogiem... i c? Ot, plemi nasze wyciskaj powoli Niemcowie i wycisnli ju z sadyb dawnych, i pod nogami nam co dzie ziemi ubywa.. Zamilk Piastun, a po chwili doda: - Kneziw si zbdziemy, a Niemcy nam na kark wlez... Wisz si poruszy. - Nie chcemy si ich zbywa - odrzek - aletego Chwosty tylko na innego zamieni... Wiecie, dobrze, i on pierwszy z Niemcami trzyma... rd jego cay serce tam cignie... znajdziemy innego... Dosy si naszej krwi ulao... Wiecu nam trzeba... Znowu pomilcza gospodarz. - Trzeba nam wiecu i trzeba zmiany - rzek- ale i wiec nieatwy, i zmiana. Cik to spraw poruszacie, jakbycie go rk w ul wsadzili... Jedni na Chwostka pacz, drudzy trzymaj z nim... zgody nie bdzie, tymczasem Niemiec jzyka dostanie i najedzie wwczas, gdy my si z sob zajada bdziemy... Wiecu nam trzeba, ale zgodnego a takiego, jakie ongi byway, gdy za ojcw radzono... Zwoajcie wiec... Poczli tedy oblicza, o ile we trzech mogli i umieli, kogo za sob mg mie Chwostek,a kogo przeciw sobie, i okazao si, e niemaa liczba stan moga po stronie knezia, chocia okrutnik by i dla nikogo serca nie mia. Rozmowa cicha przecigna si do wieczora. Szli potem razem do chaty i zasiedli po wtre przy ognisku. Tu zaledwie chleb rozamali, gdy may, krpy czeczyna z gow krtko ostrzyon, z oczyma kocimi, w obcisej siermice zjawi si w progu... Zobaczywszy go, wnetzamilkli wszyscy. By to znany kneziowski suga, na nieustannych posykach spdzajcy cae ycie. Obawiano si go na grodzie i w okolicy, bo podpatrywa, podpezn umia, podsucha i donie panu, co pochwyci. Oka jego nic nie uszo... Siadywa jak bik na drzewach, gdymu trzeba byo nie widzialnym gdzie by, wszywa si w gazie, zakrada do lisich nor, zakopywa w stogach siana, przylegaw wiszarach i trzcinach... Dla maego wzrostu i lichej postaci Znoskiem go zwano.Zjawienie si jego gdziekolwiek bd nic nigdy nie wryo dobrego. Zoliwa mija nie wracaa nigdy bez upu na grd, a upem byy oskarenia, ktre do ucha Chwostkowi nosi. Szeroka gba z zbami biaymi miaa si w progu. Znosek sta i patrza po izbie. Pozdrowi Piastuna i nic nie mwic, przysiad na awie przypatrujc z wielk uwag gociom... Milczenie panowao w izbie, tylko Rzepica, ktra si okoo ognia krcia, a jako niewiasta wicej obawiaa Znoska ni Piastun, podaa mu kubek piwa... Obrzydy karze wzi go, dziwnie popatrza na gospodarza i goci i po cichu rechota pocz, jakby sam sobie si miejc. - Matko Rzepico - odezwa si gosem schrypym Znosek - ty masz lepsze serce od innych. Przynajmniej zlitowalicie si nade mn, nad ktrym nikt si nie ulituje, ktrego wszyscy nienawidz! A co ja winien? Co ja komu winien?... Albo to ja taki zy, jak mwi?... Oczu nikomu nie wyupiem... czarw nie rzucam na nikogo...su kademu... sucham wszystkich... Przecie nogami mnie kopi, pluj na mnie... ikady by mnie zgnit, gdyby mg... I mia si szkaradny Znosek popijajc z kubka. - Skde to wiesz, e ci ludzie tak le ycz? - zapyta Piast. - Z oczw im to patrzy! oho! - mwi karze - ja mam psi wch, Piastunie. Pomilczawszy chwil pocz dalej: - Wiecie nowin? - C tam za nowina? - spyta gospodarz. Na grodzie u miociwego pana gotuje si uczta wielka i rado wielka... Naprzykrzyo si nam wojowa i swarzy...Kne chce si ze swymi pojedna... tego, comu oczy wyupiono, puszcz, aby sobie w wiat szed. Kto wie, a moe mu oczy odrosn? Stryjw i bratankw zaprosi knedo stoba i zgod na wieki zapijemy! Suchali wszyscy w milczeniu. - Powinnicie si cieszy z tego - mwi Znosek - potem wszyscy kneziowie jak si wezm za rce, to dopiero ad bdzie u nas!... Teraz zbior si lada upankowie i nagrd si cisn, a piciami nam gro pod nos... bo wiedz, e knezie z sob si wani... Pniej ju tego nie zobaczymy! Mrugn bystro oczyma i rozmia si. Drudzy milczeli, gdy z podwrza gos si da sysze. Wszyscy zwrcili gowy ku wnijciu. W progu sta czowiek siermig czarn odziany, w czapce czarnej, z kijem w rku, oczyma jakby obkanymi patrza we wntrze chaty, liczy nimi tych, co w niej byli. Wzrok jego zatrzyma si na Znosku i usta, ktre mia otworzy, zamkny si. Nie powstawszy nawet nikogo zawrci si od progu, odszed i usiad na przyzbie. - Ten mnie tylko zobaczy - rozmia si karze - i ochota mu od gociny i od mowy odpada. To mwic dopi piwa, kubek postawi, wsta i stanwszy porodku izby rzek w boki si biorc: - Wisz i Doman!! Wisz i Doman!... - Znacie mnie? - zapyta stary Wisz. - Ja?... naok o dziesi dni drogi znam wszystkich - rzek Znosek - nawet psy podwrzowe po imieniu... a jak bym kmieciw zna nie mia?... Tamten, co z progu zszed, to stary Ziemba... nieprawda? Nawet wiem, z czym przychodzi i co mu gb zamkno... Syn jego mia na grodzie przypadek... Sczepili si z Sawojem przy uczcie i pozarzynali... Potememy go pucili na jezioro, eby si otrzewi, ale wody si nadto opi i... zdech... To mwic rozmia si Znosek, pokoni, zawin, skoczy i znik. Po wyjciu jego dugo cicho byo w chacie,jakby si powrotu obawiano. Ziemba te siedzcy na przyzbie nie wchodzi; czeka pewnie, a si niezdara oddali. Po dobrej chwili dopiero pokaza si w progu. Piastun,gdy prg przestpi, podszed go przywita. Przyszedem si wam opowiedzie z sieroctwem moim - odezwa si stary. - Syna mi na grodzie ubito. Ciaomy ledwie odzyskali, aby je poczestnie spali na stosie... Mwcie, bracia dobrzy, ludzie my jestemy czy zwierzta dzikie, ktre bez pomsty ku wolno?... Rce zaoy i sta pogrony. - Mam dwch jeszcze synw - mwi po chwili - cho tych bym chcia caych uchowa! Gdzie si z nimi skry? Jak gowyich osoni?... Chwostek na mnie zawzity... 8jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA<Pc=lc>Fz? c @M+Zc A9& Wisz wstawszy z awy przybliy si do niego. - Bracie - rzek - czas nam myle o sobie... sid i rad... Przyby w ten sposb jeszcze jeden do szczupego gronka, ktre si na wiec zgadzao. Do pnej nocy karmili si alem i szeptali midzy sob. Nazajutrz rano Doman i Wisz opucili zagrod Piastunow. Chocia ludzi swoich zostawi stary u ssiada, nadto mu pilno byo powraca do domu, by nakada dla nich drogi. W lesie rozstali si z Domanem i Wisz znanymi krtszymi przesmykami w puszczy puci si wprost do swej zagrody. Drugiego dnia nad wieczrbyt ju u wrt, a psy radonie skomlc wita pana wybiegy. W chacie wiecio jeszcze, stara Jaga, drzemic, z kdziel siedziaa przy uczywie. Pokonia si mowi do kolan, wedle obyczaju, Wisz na awie siad si rozzuwa, pytajc o dom i chudob. Nadszed zbudzony syn starszy i opowiada, co si pod niebytno ojca domarobio i trafio. Wilk porwa by owc, a nie zdoano go zabi, cho pastw mu odebrano. Bya to wina pastuszkw, ktrzy si oba pospali. Stary spokojnie wysucha syna, a gdy ju chcia odchodzi, da mu znak, aby si zatrzyma. Jaga z kdziel wyniosa si do komory. - Ludek - rzek Wisz po cichu do syna - postanowiono midzy nami, aby wici wysapo mirze i na wiec zwoa starszyzn na dzie przed Kupa, w horodyszcze na mijowym uroczysku. lij ty, jed sam... czy, jak chcesz, daj wol, ale popiechutrzeba. - Pojad sam - rzek syn - wola wasza... kogo mam sa, komu zawierzy, najlepiej sobie. Lecz gow spuci smutnie. Stary popatrza na i zaduma si take. - Co bdzie, to bdzie, jecha trzeba i zielon wi nie od dworu do dworu. Krtka, ponura rozmowa tajemnicza na tymsi skoczya Nazajutrz, gdy si Wisz przebudzi, ju syna w domu nie byo. Dni kilka upyno bez wieci, a ycie zwykym si trybem cigno; w gbi tychlasw rzadki by go i przechodzie. Wisz po dniu upalnym spoczywa za zagrod pod dbami lec na ziemi psy majc przy sobie, gdy jeden z nich, podnisszy si nagle, skoczy w stron rzeki i wietrzy co pocz niespokojny. Zwierza albo obcego czowieka pewnie by inaczej wita; zdumia si stary widzc, jak psisko radonie ogonem krcio, jak gdyby znajomego czuo w pobliu. Nikogo jednak wida jeszcze nie byo, Zabiegszy w ozy podwrzowy kilka razy szczekn radonie,jakby si asi do kogo. Wisz podnis si zziemi, spojrza i zobaczy ostronie gazie rozgartujcego, tego, kogo si najmniej spodziewa, Sambora. Sta w zarolach chopak, jakby zbliy si nie miejc, dopiero starego gospodarza ujrzawszy, szybko pocz podchodzi ku niemu. Chmurnie brwi cignwszy czeka na Wisz.. - A ty tu skd? - jak?... Jake wyrwae si z grodu? - zawoa, gdy Sambor ju mudo ng przypad. - Musiaem, choby ycie wac - rzek przybyy - musiaem przyby z oznajmieniem... Nie chciaem, aby niespodzianie spado nieszczcie na dwr wasz... - Nieszczcie? Co? - zapyta stary.- Ju trzy dni temu, jak kneziowi doniesiono. Wisz objeda kmieci i na wiec ich zwouje. - Kto donis? - Smerda z tym powrci z oww - odezwa si Sambor. - Chwostek si unis gniewem wielkim, zakl, e kae wasz dwr w perzyn obrci, a was, ojcze mj,na pierwszym obwiesi drzewie. Na was masi wywrze caa zo jego... Ludziom i koniom kazano si sposobi... Syszaem, gdy dawano te rozkazy, rzuciem si co tchu wpaw przez jezioro, aby wam oznajmi o tym. Dzi, jutro... kadej chwili tu by mog. Wisz sta nie pokazujc po sobie ani strachu, ni zwtpienia, myla, co ma pocz. Dwoje byo tylko do wyboru: albo si broni na zagrodzie, zwoawszy ludzi, ktrzy na ziemi jego siedzieli, lub z duszamii dobytkiem cign w lasy. Ostatnie nieatwym byo, czowiek sam mg si ukry od pogoni,, trzody, kdy przeszy, zdradzay si i pj w lad za nimi moga druyna kneziowska. W lesie, choby za zasiekami, tak si broni byo ciko jak wzagrodzie. Na ask Chwostkowi si zda... mier czekaa i niewola. Stary nie lka si o siebie, dawno mu byo ju tskno do mogiy, do ojcw... obawia si i troszczy o crki i syny. Milczc da znak Samborowi,aby szed za nim, i powlk si ku zagrodzie. W drodze po kilkakro stan i zaduma si opuciwszy gow. Doszli do wrt, gdy w nich spotka si Wiszze starszym synem co wici wozi i waniez powrotem przybywa. Jego te ju na drodze dosza bya wie o tym, co si na drodze u Gopa przysposabiao, zda wic wici innemu i do ojca popieszy. Przytomno Sambora uwalniaa go od przynoszenia zej wieci. - Dzi tu jeszcze nie bd pewnie - odezwasi stary do swoich - jest czas przez noc myle, co z sob czyni, i do witu si przysposobi. Zwoa parobkw, zatrbi na pastuchy... Sambor skoczy po ludzi na Rybaki i Bondarze... Kto oszczep dwignie, niech przybywa. agiew zapalon miasto wici wzi... i... ywo... Zamiast strachu Wisz zdawa si pokrzepiony t myl, e jeszcze walczy bdzie i do otwartej stanie bjki. Parobcy i synowie, kto y, rwali si do broni biegncpo osadnikw. Niewiasty wszystkie wyszy z szop i chaup zawodzc aonie, rce amic i paczc. Strach je ogarnia. Jki te Wiszowi serce mikczyy, nakaza milczenie, ucicho wszystko... Dziwa staa na przedzie z Jag. - Wy w las z dziemi! - zawoa stary - tu nie jestecie potrzebne. W las ich prowad,Dziwa. Wrcicie, gdy albo umarych grzeba, lub pokaleczonych obwizywa bdzie trzeba. Zniky posuszne niewiasty. W caym obejciu ruch powsta ogromny. Stary sam przewodzi. W chacie Dziwa, najprzytomniejsza ze wszystkich, reszt niewiast rozporzdzaa,ywno zbierano gotujc si do drogi. W t stron, od ktrej napa musiaa przybywa, wyprawiono maego chopca napodjezdku, aby dawa zna przodem, gdy o druynie kneziowskiej zasyszy. Noc wrdtych przygotowa nadchodzia szybko, a nawet do ziemi ucho przyoywszy najmniejszego ttentu sycha nie byo. Tymczasem spodziewano si ludzi z Rybakw i osad na posiek. Dziwa z caym obozem niewiecim, z dziemi i sugami gotowa bya w las ruszyna pierwsze skinienie i wie o niebezpieczestwie. Nikt tej nocy o nie nie pomyla, psy wyyniespokojnie. Na prno starano si je uciszy, przypaday na chwil i wnet na nowo aobne to zawodzenie, ktre za z wrb uwaano, rozpoczynay. Nad rankiem gromadka parobkw cignaz osad nad rzek i z lasu - lud zdziczay i ndzny, nie wygldajcy wojowniczo. Dzie robi si zaczyna, gdy chopak wysany na czaty, konia co tchu pdzc, nadbieg woajc: - Jad! Jad!! Zsunwszy si z konia pad dyszc na ziemi. W zagrodzie ruszyo si wszystko, stary swoich ludzi rozstawi tak, aby ich wida nie byo ani przygotowa do obrony. Chata widziana z dala przybraa pozr swjcodzienny, ale parobcy ukryci za tynami, poszopach, na ziemi lecy, gotowi byli skoczy na pierwsze pana skinienie. Stary, adnej broni nie wziwszy, boso, w koszuli i na ramiona tylko narzuconej siermidze, z odkryt gowi u wrt stan.Z dala ju co ttnie zaczynao, rozezna byo mona jadc liczni konn gromad, a wkrtce gosy, miechy jej i nawoywania. Okoo zagrody cisza panowaa, bocian tylkoklekota na gniedzie gospodarzc, jakby i on chcia oznajmi o jakim niebezpieczestwie. Nagle z zaroli ukazaa si czapka smerdy i dzidy kilku jezdnych tu za nim. Spodziewano si zna zasta zagrod nie przygotowani i byli bardzo wesoej myli. ROZDZIA 9 Smerda z dala ju starca zobaczy, odwrci si do swoich, da im znak: druyna si rozstpia, rozbiega i poczazagrod otacza ze wszech stron, jakby siobawiaa, aby z niej si kto ucieczk nie ratowa. Dowodzcy samoczwart podjecha bliej, bezpiecznie, nie spodziewajc si wcale, aby tu na oczekiwano... Sambora ucieczka nie zostaa dostrzeona. Wisz cigle sta we wrotach z gow podniesion oczekujc bez trwogi zaczepki. Zdawa si bezbronnym, co smerd te omielao. Drwico pocz si umiecha kneziowski suga patrzc na niego. - A ja znowu do was w goci! - zawoa z dala - tocie mi powinni by radzi... - Jam zawsze gociom rad - odpar Wisz spokojnie. - Kne wam pokon le i do siebie prosi na kole udo, na miodu czasz, na drub i rozmow - szydersko cign dalej smerda - aeby prdzej was mie, a mnie po was przysya... Wisz zmilcza troch. - Nie bybym od tego, aby mu si pokoni - rzek z wolna - alem ja stary, a on modszy. Ja pan u siebie, a on na grodzie... jeli co do mnie ma, posw znajdzie... Smerda konno podjeddajc coraz bliej, mrucza. - Milcz, ty, stary zuchwalcze! Ty niepoczciwy, nieposuszny - zakrzycza nagle - ja tu na ciebie sd wioz i powrozy!Ty to wiece mia zwoywa? - Ano... ja! - rzek Wisza spokojnie -- ja... kady z nas starszyzn po mirach ma do tego prawo. Tak z wiekw bywao i tak bdzie, pki nas stanie. - Nauczymy my was wiecw - zawrzeszcza smerda i stanwszy tu przystarcu rk si zamierzy na niego. Stary zwolna ustpi. - Jedlicie chleb pod moim dachem - rzek -nie ycz wam za... ustpcie, prosz, precz... i powiedzcie kneziowi, e wiec si zbierze, choby mnie midzy ywymi nie byo. Domawia tych wyrazw, gdy smerda na swoich zakrzykn i gromad ca rzucili si na nieustraszonego starca, ktry teraz dopiero miecza doby spod poy. Zza potw, tynw, cian wszystek jego lud, synowie, czelad wyrwaa si z ogromnym wrzaskiem, napinajc uki i zamachujc procami. Ale Wisz ten zapd skinieniem rki powstrzyma. Kneziowscy ludzie, niespodzianym ukazaniemsi obrocw troch przeraeni, w ty si cofnli. - Bdziemy si bronili! - zawoa stary. - Idcie, jeli nie chcecie, aby si tu krew polaa... A tobie - rzek zwracajc si z gniewem do smerdy - tobie to przystao napada na swoich i suy obcym?... Ty, niewolniku pody! Smerdzie twarz caa krwi zapona, targn si i swoich, co stali opodal, zacz bezczeci. - Bij a morduj! - krzykn. Strzay poleciay z obu stron. Parobcy Wiszowi, ktrym pilno byo wzi si za bary z napastnikami, poczli si cisn i prze do wrt, do ktrych z drugiej strony smerda si dobija ze swoimi. Stary Wisz pozosta w porodku tejkupy cofn si nie mogc. Pot i wrota trzeszczay od nacisku amic si kawaami. Starszy syn gospodarza, Ludek, zasaniajcojca, ci po bie smerd i czapk mu rozpatawszy, gow rozkrwawi, ale razem prawie dzida, ktr kneziowski suga w rku trzyma, utkwia w piersi starego Wisza... koszula jego zaczerwieniasi krwi, ktra buchna z rany. Stary rk drc pochwyci pocisk, tkwicy ju w nim, i zdruzgota go jeszcze... ale elece i kawa drzewa zostao w ranie. Wisz posoni si z krzykiem i pad na rcesyna. Na widok trupa tego, gdy stary z jkiem wyzion ducha, wszystko, co yo, rzucio si jak wcieke na ludzi grodowych. Walka rozpocza si nie na uki i proce, ale na pici i zby, chwytali si za barki i walili na ziemi. Z tyw wdarli si na ten haas ci, co zagrod obstawi mieli, i wmieszali si niespodzianie, popoch rzucajc chwilowy na gromadk obrocw. Trwoga trwaa tylko chwil, zwrcili si stojcy w podwrzu ku napastnikom i zwarli, drudzy u wrt, z zacitoci walczc na swoich mieciskach, odpierali kupk smerdowych ludzi. Widok lecych na ziemi we krwi zwok starego Wisza zajado powiksza. Liczba z obu stron prawie rwn bya... Za starca, ktry pad, kilku smerdzie zabito, sam on ranny, gdy mu oczy krwi zapyway, ustpi musia i pocz woa na swoich, aby si cofali. Co pozostao grodowych pachokw, wyparo si z podwrza, kupic okoo dowdcy i z nim razem ustpujc ku brzegowi rzeki. Wiszowi dali im odej, zostajc przy bronionej zagrodzie, cigajcich tylko ajaniem i krzykami. Obie strony dosy miay tej walki krwawej.Znad brzegu rzeczki podnosiy si tylko gosy i wrzawa, ktrej od wrt odpowiadano. Psie syny! Niewolniki! Raby! - Gady! mije!... Podobnymi wyrazy ciskano na siebie z obu stron dugo, groc z jednej piciami, z drugiej oszczepy podnoszc w gr... - Chodcie tu! - woali jedni. - Zblicie si! - odpowiadali drudzy. Tymczasem w krzakach nad rzek smerdzieobmywano i obwizywano gow, a synowieciao ojca podnisszy, nieli je zoy w izbie na posaniu... nieli i pakali, a krzyczeli... Nikt walki na nowo rozpoczyna nie myla.Gosy ucichay powoli. Widocznym byo, e smerda ze swoimi ustpi i zaniecha dalszej napaci. W istocie smerdzie dostatecznym si zdawao, e winowajca zgin, a ani on, ani ludzie jego nie chcieli ycia stawi nie czujc si silniejszymi. Pokadli si tylko nie opodal od wrt obozem z komi i pozostali, groc, do wieczora. Musiano te naprzeciw nich strapostawi, aby si noc niespodzianie nie rzucili, bo im jeszcze nie dowierzano. Gdy zmrok zapad zupeny, ucicho nad rzeczk, jak gdyby po walce si wylegiwali.Chopak, na brzuchu podpeznwszy, dojrza dopiero nierycho, e korzystajc z ciemnoci kneziowscy ludzie w brd przebyli wod i drugim brzegiem zna nazadpo cichu odcignli do grodu. Rozstawiwszy wic czaty mogli ju wszyscyspocz. Drogo to by kupiony odpoczynek. W wietlicy na posaniu swym lea trup starca blady, rk jeszcze cinit trzymajc zamane drzewce, ktre tkwio mu w piersi zastyg krwi czarn oblanej.uczywo palio si na ognisku, dwaj synowie siedzieli i pakali. Nie byo nawet komu o pogrzebie pomyle, bo niewiasty wszystkie jeszcze byy w lesie. Dano im zna, pobieg Sambor hukajc w umwiony sposb, lecz nim mu na gos jegoodpowiedziano, nim nadeszy ona, crki, synowe, sugi i wnuki, noc ju bya w poowie. Wrd ciszy lasw z dala ten pochd aobny sycha byo. Szy paczc, ryczc, piewajc, zawodzc, wosy rwc z gowy, a puszczajkiem rozlegaa si daleko. Przodem sza stara Jaga siwe wosy rozpuciwszy na ramiona, z rkami zaamanymi, z zamknitymi powieki. Pod rce wiody j crki zrzuciwszy z gw wianki, rozpltszy kosy, podarszy odzie na sobie. Tylko Dziwa sza milczca i jakby martwa. Lament ten, pacz i razem pie jkliwa, wszystkich przejad smutkiem i groz... Mczyni wtrowali. Otwary si drzwi i cay ten orszak niewieci wtoczy si jak pijany rozpacz, biegnc a do zwok. starca Tu popaday na ziemi wszystkie i tarza si zaczy. Ogie przygas by na kamieniach, przyrzucono pk uczywa i w blasku jego przedstawi si obraz ten tak straszno, takbolenie, e ci, co ju pakali dzie cay, na nowo rycze poczli. W podwrzu wyy psy, w szopach strwoone odezwao si bydo i konie ray. Nareszcie Dziwa z ziemi wstaa. Stara Jaga ruszya si za ni, paczki tylkozostay na ziemi zawodzc i piewajc pieni... Matka i crka szy zmarego do mogiy odziewa. alnik i zgliszcza dosy byy oddalone, na polance piaszczystej znajdoway si w lesie. Poszli wic parobcy drzewo przysposobi na stos, kamienie gotowa do grobu, bo ciaa nie chciano dugo trzyma nie spalonym, aeby duch mg prdzej wzlecie do ojcw i braci. Noc to bya bezsenna i zawa... Nad rankiem ju stary Wisz siedzia na awie, podparty tak, aby si ywym niemal mg zdawa jeszcze. Najlepsz odzie na woono, najpikniejsz bro przypasano do pasa, czapk z kit mia na gowie, uk na plecach, proc, kamienny topr ojcw i dut z krzemienia. Siwy ko, na ktrym ostatni podr odbywa, sta przeznaczony, aby z nim spon na stosie... U ng nieboszczyka, na ziemi, siedziaa Jaga z gow spuszczon, ubrana w najpikniejsze swe suknie, w sznurach bursztynu i wieccych naramiennikach; siedziaa i jczaa po cichu... Dalej paczki z rozrzuconymi wosy bijc wdonie, drapic twarze i piersi, pieway pieni rzewne... W gbi synowie stali, na rkach podparci, zy ocierajc po cichu... - ... Odszede od nas - woay paczki - nie ma ci, panie... osierocie nas biednych... Poszede, panie, do ojcw twoich, do duchw jasnych, wojowa z ich osoni?... Chwostek na mnie zawzity... 8jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AABPc CV.c D(c E, c FP:" GU?, czarnymi duchy... Wszystko na ziemi mia, czego dusza zapragnie... Ziemie rozlege, zwierza dostatek, trzody bez liku, zboa zasieki, ulw tysice, chleb i mid biay... Imio miae u ludzi... on ci wiern, dzieci posuszne, czelad pokorn i konie rcze... Rzucie wszystko... i nas... i dzieci... i nigdy do nas nie wrcisz... Patrz na sieroty, wosy rw z gowy, syszysz ich jki... otwrz powieki. Wiszu, wojaku niezwyciony, wrg na ci napad zdradliwie... krew twa bdzie pomszczona, zemsta niesyta, z twojego rodu pjdzie ostatni mci j, dopki stanie zabjcw plemienia... piewy te aobne powtarzay si bez koca. Dzie ju by, gdy dano znak od lasu, e na zgliszczu stos by gotowy. Ssiadom parobcy dali zna proszc na chleb aobny. Cay pochd ruszy z zagrody. Czterej parobcy nieli siedzce zmarego ciao, za nim wiedziono konia, prowadzono psy, niesiono bro i szaty. Paczki koem otaczay zwoki, pieni cigle zawodzc i przeraliwe wydajc jki. Za nimi szed gularz Sowan ze spuszczon gow i Jaga, ktr wiody crki pod rce; caa ludno a do dzieci wysypaa si ze dworu, ktry pustk otwart pozosta. Do zgliszcza trzeba si byo przez las przedziera, leao bowiem na wzgrzu nimotoczonym, wrd gstego boru, ktry do obcym broni przystpu. Miejsce byo piaszczyste, gdzieniegdzie dziewannami i piounem bladym porose. Troch trawy wyschej zieleniao wrd kamieni starych,ktrych rzdy oznaczay dawne mogiy. U wnijcia, na ubitym tokowisku, wznosi si ogromny, szeroki stos z bierwion sosnowych, ktry cztery grube pale wbite po rogach utrzymyway. Niedaleko od niegowida byo przygotowane popielnice, garnki, miski i drobne gliniane naczynie, w ktrym popioy i ofiara obietna mieci si miaa; chleby, koacze, misiwa, piwo i mid na tryzn przygotowane. Pikne soce majowe i niebo jasne dodaway uroczystemu obrzdowi powagi i spokoju, jak gdyby duchy dobre cieszyy si przyjciem starego kmiecia. Niewiasty wszystkie koem otaczay Jag milczc, ubran jak na weselne gody i po kolei caujc dzieci swoje, jakby je na wieki egnaa. Nie mwia nic - ale wszyscy czuli i wiedzieli, e na stos pjdzieza towarzyszem ycia i pozosta sama, osierocona, nie zechce na ziemi. Wrd jkw paczek wniesiono na stos ciao umieszczajc je w porodku, przy nim skadano z kolei wszystko, czego zmary potrzebowa za ycia do pracy i oww. Kody sosnowe poukadane jedne nadrugich wiody jakby wschodami do gry, gdzie Wisza trup sta otoczony orem i odzie. Jeszcze go przymocowywano, gdy Jaga pocaowawszy w gow Dziw, krokiem powolnym ruszya do stosu. Przypadli do niej synowie powstrzymujc, ale ich odtrcia z lekka; przystpiy crki jeszcze, daa im znak, aby uszy z drogi; rzuciy si z paczem wnuczki woajc za ni, wskazaa matkom, aby je wziy na rce... Sza tak a do stosu, stana chwil, popatrzaa na stojcych, na biay wiat szeroki i mielszym krokiem wstpowa zacza po drzewach, coraz wyej, na szczyt sam, a tu pada u stp ma i objwszy nogi jego rkami, nieruchomie przy nim zostaa... Jk paczek wznosi si coraz przeraliwszy. Przyprowadzono siwego i nastosie uwizano go u supa, skrpowawszy mu nogi. Przy nim postawiono psy ulubione...Paczki zaczy obiega stos dokoa jakby w szalonych skokach, miotajc si i krzyczc. Nareszcie po czterech rogach ogromne kupy uczyny smolnej, ktrej pod spodem i po bokach nagromadzono niemao,zaegnito razem. Podpalone zaledwie, zajy si nagle, szybko pomieniem jasnymi w mgieniu oka drzewo przepojone smo stano jednym ogniskiem ogromnym. Dym i pomienie zakryy zwoki. Jki zmieniy si w krzyk rozpaczliwy, dymwi si kbami sinymi dokoa, obejmujc stos z bokw, od spodu i buchajc spomidzy kd, okoo ktrych si obwija.Niekiedy migny tylko jeszcze siedzce zwoki i u ng ich leca niewiasta, to ko,ktry si rwa, na prno silc uwolni... Ogie z chciwoci stos poera... a na chwil wiatrem lekkim przytumiony, powraca z podwjn zajadoci po sw pastw, wciskajc si wszdzie, syczc, pryskajc i zdajc chon stos sobie przeznaczony jak wygodzona jaka istota..uczywa ju przeze zjedzone opady czarnymi drzazgami, grube kody paliy sicae, rubinowymi okrywajc wglami. Wiatr, jakby umylnie zesany, zrazu lekki,wzmaga si i podega jeszcze ten poar, na ktry wszyscy patrzeli z uroczystym przejciem i trwog. Zdawao si im, e ujrz ze stosu ducha ulatujcego w gr. Bya te to chwila, w ktrej odgania naleao ze siy, czarne bogi, i czterech parobkw na koniach, z dzidami w rkach, poczli szybko obiega stos dokoa, z wrzaskiem wywijajc nimi... Wtrowali im wszyscy przytomni bijc w donie, podnoszc rce, w gr podrzucajc oszczepy. Stos pon cigle. Zza kbw dymu, zza jasnych pomieni wida jeszcze byo zczerniae zwoki i u stp ich wycignitego trupa, na ktrym bielizna pona, to znowu osaniay je dym i ogiewybuchajcy od dou, a bale u dou kruszy si, ama i opada zaczy. Oba ciaa osuny si w ognist, arzc gbii zniky... Stos sta rozarzony jak jedno pomi ogromne, w ktrym tylko sterczce pale rozezna byo mona. Pieni ucichy... duchy wzleciay. Dzieci rzucay jeszcze w pomienie, co ktre miao najdroszego, coojcu na drugim wiecie suy mogo... ore, kawaki kruszcu, kamienie... Tymczasem suebne napeniay misy, niecki i garnki straw i obiatami dla ywychi umarych, grobow dla duchw ofiar. Zarzewie na zgliszczu, coraz si zmniejszajc, z wielkiego stosu stao si maym ogniskiem, kup wgli czarnych i popiou. Zsuwano gownie, aby dogoryway,czekajc, a ogie wity sam przyganie...Soce ju zapadao, gdy nareszcie dogorzay reszty, a zgliszcze wod przyniesion ze witego zdroju z wolna zalewa zaczto. Natenczas przystpiy niewiasty niosc popielnic glinian, aby w ni zgarn nie dogorzae resztki koci, wgla i wszystkiego, co razem ze zmarym przez ogie zniszczone poszo z nim na wiat drugi. A do najdrobniejszych szcztkw i prszyn zmieciono wgle, popioy, okruszyny, nie dogorzae kostki, nie dopalone sprztw obamki. I ruszy znowu orszak aobny, niewiasty,mczyni, dzieci, niosc popielnic, garnuszki i ofiarne miski ku miejscu, gdzie miano sypa mogi, obok Wisza ojcw i braci. W porodku z urn stany zebrane szcztki, dokoa przy niej miski ofiarne. Popielnic pokryto wiekiem. Dzieci cisny si, aby kade mogo sw drobn pomiecida na grobie... Wrd nowych zawodze i pieni zaczto sypa ziemi na mogi z popiechem... Niewiasty siedziay koem, zawodziy i pakay, lecz pieni ju pyny spokojniejsze - duch ulecia... Noc zapada,gdy si pagrek ty wznis nad popioami Wisza... Na alniku zapalono stosy uczywa i rozpoczto uczt aobn. Ludzi zgromadzio si wiele z okolicy, ugaszczano wszystkich, do wszystkich przepijano... Stay otwarte kadzie z piwem imiodem, ktrym si krzepie znueni i pragnienie gasili pracujcy u mogiy. Okoo mis i niecek z misiwem siedziay kupy goci, oddzielnie mowie, osobno i z dala niewiasty. Wtem gla zabrzczaa i cisza nastaa wielka, gami tylko w lesie wiatr szumiaz dala... Sowan dobywa z piersi gosu. - Pusty w lesie dwr twj stoi, dzieci twe ojca nie maj... Poszede stary do swoich,na mid biay i biesiad... Stary woju... wojustary... wosy miae jak nieg biae, ale mode jeszcze donie... Kt policzy, kto wypiewa, co ty zostawi na ziemi... ile z rk twych pado zwierza, ile rojw wypiastowa, ile wrogw ty zabie, ilu nakarmi ubogich... Wiszu stary, Zboja synu, ju nie wrci ci do wiata... Ziemimy ci przysypali, popi twj zamipoleli; posza z tob ona wierna, ko twjmiy, rg twj gony... Wiszu stary, Zbojasynu, nie powraca ci na ziemi... a po jasnym lata niebie... motem Niemcw zbija duchy... Stos ci wielki zapalili, obiaty ci nie skpili... O ado! ado! ado!... Za starym wszyscy woali: - Lado! - i rozlego si woanie po zgliszczu, alniku i lesie. Ludek te zawodzi p piewajc, p mwic, p paczc, a kubek z miodem trzymajc w rku. - Ojcze dobry... Wiszu panie, za krew twojmci si bdziem. Krew za krew musz da, ycie musz da za ycie! Krew za krew!... Caa mska rodzina zmarego krzykna jednym gosem, rce podnoszc do gry: - Krew za krew! Za Ludkiem sta przybyy Doman i podnisszy te kubek w gr, gono zawoa: - Krew za krew! Oczy wszystkich skieroway si ku niemu, sta smutny i on, jakby wasnego ojca utraci... i pocz te woajc na p pieni, p sowem, p paczem: - Stary Wisz niech si pocieszy! Stanie si, czego on da, speni si, co on przykaza... Id wici, lec wici... i starszyzna ju zwoana... Strach na grodzie... Chwostek blady, niewolnikw swoich zbiera... Na wiec pjdziem, poniesiemy krwaw sukni i koszul, przed starszyzn pooymy... i o zemst zawoamy... Wtrowali mu niemal w kade sowo bliej siedzcy, pokrzykujc i kubki podnoszc. Modzie odgrki i przeklestwa rzucaa coraz w stron grodu, ku Gopu zwracajc twarze i cinione pici. W miar jak kadzie si wyprniay, gwar powiksza; starsi o zmarym rozpowiadazaczli, jak on mody wiek spdzi we znoju i boju, jak dokazywa w pierwszej ycia poowie, jak swoich kocha, jak oni go kochali, jak go dla by witym... Kubki kryy, al stawa si coraz gortszym i zemsty pragnienie. Niewiasty take, siedzc na uboczu, pieway cichym gosem... I trwao to noc ca do dnia biaego i przecigno dzie drugi i noc drug, a nie skoczyo a trzeciego... Modzie ciskaa oszczepy, biegaa na wyprzodki do celu pieszo i konno; rzucaa kamieniami, prbowaa si borykajc si z sob, a napoju si przebrao i znuenie wycieczyo. Dopiero si wszyscy rozchodzi poczli mogi egnajc jeszcze, a okadajc j gami zielonymi. Doman ze swym dworem dotrwa do koca,a gdy bracia zgliszcze i alnik opuszcza mieli, poszed z nimi przeprowadzajc ich ku zagrodzie. Na p drogi zatrzyma braci. - Suchaj, Ludek - rzek - albo to pora, albo nie, mwi o takiej sprawie... a ja chcz serca zrzuci, co na nim mam... Sidmy igadajmy. Posiadali wic u dbu, a Doman braciom rce podajc pocz: - Ja z wami... ja wam bratem chc by, bdcie wy mnie te. - Zgoda! - odpar Ludek, ktry po ojcu odziedziczy ten sam umys spokojny i mstwo, jakie mia stary; nie mwi atwoni wiele, ale co rzek, to strzyma, chobykrwi przyszo polewa. - Co mylicie poczyna? Ojca trzeba pomci... nie moe inaczej by. Smerda go zabi... Smerd zabi maa rzecz, ale on to nie swoj uczyni wol... Co mylicie poczyna? - Dobrzecie wprzdy rzekli - odpar po namyle Ludek - zaniesiemy na wiec krwaw sukni i koszul, pooym j przedstarszyzn i rzeczemy: "Zgin Wisz za was, za wiec, niech wiec stanowi o pomcieza krew jego". Spojrzeli po sobie. - Pewnie - odezwa si Doman - niech starszyzna wyrzecze, a nie bdziecie mieli rk, aby si upomnie o krew, by darmo niewsika, ja wam moje ofiaruj... Tu zawaha si nieco Doman i oczy mu zabysy, ale spuci je wnet jakby zawstydzony. - Ja wam bratem by chc... bratem... - doda. - My tobie brami... - odezwali si obaj synowie Wisza i podawali sobie rce znowu.- Nie stao mi czasu starego Wisza prosi, bd wam mwi o tym... Siostr wasz chc wzi... Bya chwila milczenia; obyczaj wczesny, ktry po starszestwie bra przykaza, niezostawia wtpliwoci, e mwi o Dziwie. Ludek zwiesi gow. - Domanie, bracie - rzek - Dziwa ma nie chce zna... Nienowa to rzecz bogom si lubowaa... To nie jest niewiasta do dzieci,do kdzieli, do garnkw, ale do ognia witego, do zdroju, do pieni i wrby... ony z niej nie bdziecie mieli... Dabym j wam z serca... a przeciw lubowi boemu jak mi sta? Zamilkli znowu; Doman gow zwiesi, brod szarpn i mrucza. - O! - rzek - niejednej si to dziwce ni, a jak j wemie m, zapomni... Mnie si ona upodobaa z urody i ze wszystkiego... Dostatek u mnie bdzie mie, kniehini j uczyni, ptasiego mleka chyba zabraknie... Ludek gow wci potrzsa. - Co ja poradz - rzek. - Z bogami i duchami ja wojowa nie chc... a modsz, gdybycie chcieli, dam chtnie. Nie brzydsza od niej, nie gorsza od niej... ta, choby i popakaa, wemiecie j... Spojrza na Domana. Ten, li urwawszy, do ust sobie przylepi i gdzie indziej patrzc milcza; wzgardzi nie chcia, a wzi nie mg. A gdy li odpad, rzek powoli: - Dziewce gdybycie kazali, musiaaby posucha, wy teraz panem jestecie we dworze, co kaecie, musi by... Kadej z nich si roi bogom suy i duchom, a czy przeto ich sucha? - Ja przykaza jej nie mog - rzek Ludek spokojnie. Domanowi twarz si marszczya i oczy paay, a dysza, jak gdyby si tylko co zmczy. - Ej! - zawoa - takie to braterstwo wasze? Da mi jej nie chcecie, bo moe od drugiego lepszego si okupu spodziewacie... - Domanie, bracie, okupu nie potrzebuj... prawd mwi... - Chcecie, bym wam bratem by, bym pomst z wami wzi, siostr mi dajcie - powtrzy Doman. - Modsz wam dam... - Starsz chc albo adnej. - Nie mog! - odezwa si stanowczo Ludek.Doman wsia z siedzenia, swoim obyczajem li znowu urwa, na ustach go pooy i kilka krokw odszed. Ojciec wasz byby mi j da - zawoa prawie gniewnie. - Nigdy... - Chcecie mnie mie z wami i za wami? Stan... ale j musz mie, a nie to nie... Ludkowi si brew namarszczya i drgn, niecierpliwie powtarzajc: - A nie, to nie! - Wic nie! - wybuchn porywczo Doman - wolicie we mnie mie wroga ni brata? - Kupi was nie mog, obej si musz... - rzek Ludek zimno. Chopak si rzuci w ty, cay drc z gniewu. - Ludku, bracie! le czynicie, mwi wam! Dla dziewki ojca w mogile pocieszy nie chcecie utoczon krwi... Heje! hej!... - Sowom rzek - mrukn Ludek - nie mog... - Druhw wam teraz trzeba, a nieprzyjaci sobie robicie! - szydersko doda Doman - rozumu nie macie... Spojrzeli sobie w oczy; Ludek si hamujc powtrzy raz jeszcze: - Nie mog... Doman si zerwa ju i. - Nie zechcecie da po dobrej woli, to j kiedy wezm si... - A my si bdziem broni... A no! - A no! Ostatnich sw domawiajc zaczli si cofa od siebie, cigle sobie patrzc w oczy. Rk ju sobie nie podawali. Modszy brat sta milczcy za Ludkiem, ktry dla teraz ojca zastpowa. Doman kopak nasun gwatownie na oczy i odszed. Konie jego stay opodal nieco ku zgliszczowi, milczcy powlk si do nich, zattniao, odjecha... Ludek sta jeszcze, czekajc, czy si nie wrci, posyszawszy ttent ruszy si i on.W gszczach sycha byo, jak pdzi w las i psy za nim lecc ujaday. Po drodze Ludek z bratem spotykali swoich,co si na zagrod wlekli, podpiewujc. Tryzna i stypa wicej ni bj i walka znuyy... szli smutni zataczajc si i przystajc dla spoczynku... Nazajutrz w zagrodzie ycie powrcio do trybw powszednich, niewiasty stay u ogniska. Dziwa siedziaa u krosien, sugi arna obracay, gotowano straw, krztano si okoo stada, bocian klekota na szopce, a sroki krzyczay skaczc po potach. Ruch by tym wikszy, e pogrzeb po sobie wszdzie lady zostawi, a starej Jagi, co niewiastom przewodzia, nie byo. Miejsce jej zaja ona Ludkowa, tak jak m jej wadz nad gromadk po ojcu odziedziczy. Wieczorem na przyzbie przed chat siedziay dwie siostry, Dziwa i ywia, sparszy gowy na ramiona swych, obejmujc si rkami... patrzay gdzie na lasy i dumay, i nuciy... Ludek wyszed od rzeki, rce w ty zaoone trzymajc, z gow na piersi spuszczon. Zobaczywszy go przed sob dziewczta wstay. Zatrzyma si przed nimi. Dziwa podesza krok ku niemu. - Po co ty Domana oczarowaa? - rzek powoli. - Ja - rumienic si zawoaa dziewczyna -iczarw nie znam, i Domana zna nie chc... 8jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAHP+ I{Pc Jc K {c LW/c M={ - Braterstwo nam wypowiedzia za ciebie... - mwi Ludek. - Chce ci mie... odgraa si nam... Jam bogom lubowaa - spokojnie mwia Dziwa. - Wie o tym... a zna nie chce... - Cem ja winna? ywia stojca za siostr to na ni, to na brata ciekawymi rzucaa oczyma. Milczeli... - Ej! Dziwa - ozwa si Ludek - lepiej by byo z nim y, brata mie, ni wroga sobie napyta... Potrzsa gow, dwie zy popyny jej po twarzy, spojrzaa na brata umiechajcsi bagalnie. - Nie siujcie mnie - rzeka cicho - zostawcie Dziw w pokoju. Bd wam w krosnach tka, pieni piewa, wod nosi ze zdroju, w wianku chodzi zielonym... I pokonia si do ng brata, a ywia nic nie mwic, jakby za ni te bagaa, pochyliasi ciskajc go za kolana. Ludek gow spuci i odszed milczcy. ROZDZIA 10 mijowe uroczysko leao otoczone borami dokoa jakby zapomniane od wiekw, adna do nie wioda droyna. Moczary i trzsawiska ze trzech stron je otaczay prawie nieprzebyte. Z prawej tylko wski klin ziemi twardszej przystp do niego otwiera. Niegdy przed wieki, gdy narody wdrujc pierwszy raz si osiedlay na nieznanej ziemi, tu by musiay pierwsze gromad obozowiska. Tu si potem na pami ow zbieray starszyzny dla narady. Horodyszcze opasane byo niskim, wklsym ju w ziemi waem zielonym. W rodku opuszczona dawno staa z dachu prawie odarta szopa, ktrej supy si chyliy w rne strony. W cianach brako opadego i zgniego na ziemi pota. Oprcz tego szcztka budowli sczerniaego na horodyszczu nie byo nic: ani drzewa, ani kamienia, pokrywaa je dar, skpe zioa i stare kretowiny. Okolica, jak miejsce, bya smutn. Jak sign okiem, widnokrg opasyway lasy czarne. Z dala na prawo mae jeziorko leao na p trzcinami zarose, w lewo gdzieniegdzie ukazywaa si z bota rzeczuka gnia, pynca trzsawiskami nieprzebytymi. Paczliwe gosy czajek guszyy piew lenego ptastwa. Niespokojne, zwijay si tu nad niezliczonymi gniazdami swymi, jakby od nich nieprzyjaciela odpdza chciay. Tam, gdzie horodyszcze do ldu przypierao, las stary sta na stray. By to przeddzie Kupay, na ktry wiec zwoano. Kmiecie i wadyki wiedzieli ju, jaki los spotka Wisza za to, e pierwszy ich na wiec powoa. mier jego nastraszya wielu, rozjtrzya innych i pobudzia jeszcze do narady dla ratunku. Na horodyszcze tylko od strony lasu dostasi byo mona, a kto na nie chcia i, musia pomija db stary na drodze stojcy, na p sprchniay z oschymi konary, ktry rwnie jak uroczysko za powicony miano bogom czy duchom tej ziemi. Wida pod nim byo mnstwo pacht na wp pogniych, z ktrymi u stp jego skadano choroby. Malekie rdeko sczce si nie opodal suyo chorym do obmycia si z choroby, ptno do otarcia. Rzucano je potem pod dbem w tej wierze, i z nim sza precz choroba. Aby zdrowie odzyska, duchom je trzeba byo rzuci na pastw. Stay tu i inne ofiary pleni okryte, przemoke, liciem na p zasypane, miseczki, dzbanuszki, ziarna bursztynu, kawaki sukna i sznurki powizane w wzy jakie tajemnicze. U gry w dbie sprchniaym wida byo dziupl ogromn, jakby stworzon na to, aby w niej pszczoy dzikie barci zaoyy. Lecz drzewo puste stao, wilgoci odstrczajc, pszcz w nim nie byo. Dziupla staa prna i czarnym swym otworem jak paszcz ziaa jako dziwnie, straszno. Dokoa kor obsiady zielone mchy jak aksamit wiecce, porosty te, nawet trawy blade, ktre si na przegniych pasoytach czepiay. Nie rozdeniao jeszcze dobrze, gdy si szelest da sysze w pobliskiej gstwinie. Ostronie co si pod dbem przelizno, przycupno, rozsuchao i gdy wszystko milczao dokoa, z ziemi si podnis czowiek may, w szarej guni, z gow okrg, postrzyon, z oczyma wieccymi, z usty szeroko rozcitymi, w ktrych zby malekie widniay. Obejrza si raz jeszcze, posucha, rkami obj db, nogami si go uczepi i ze zrcznocidzikiego zwierzcia pocz si drapa ku grze. Niekiedy nastawia ucha, to znw z popiechem wielkim laz ku dziupli spogldajc ku niej niespokojnie. By to Znosek. Drapanie si mimo chropawej dbu powierzchni prdkim nie byo. Drzewo grube atwo si obj nie dawao, mchy go liskim czyniy, par razy osun si czowieczek i ledwie paznokcie zapuciwszy w kor utrzyma potrafi, alewnet z nowym si wyteniem pi si znowu do gry. Ju prawie mia dosic otworu, gdy nagle jaki szmer da mu si sysze we wntrzu. Z dziupli ukazaa si gowa szara z najeonym wosem, do kociej podobna, z oczyma tymi, z zbami biaymi, z wsami dugimi, prychna grono, kapna szczkami i zwierz wprost rzucisi na gow czowieka. Co zaskowyczao i jkno, zwierz i czowiek razem si stoczyli na ziemi w jeden kbek zwinici. Szary pustelnik z dziupli obejmowa maego czowieczka, rce Znoska cisny wduszone w szyj napastnika. Wida ju byo pync krew - potem dwie pici ludzkie schoway si we wosach zwierzcia, cisny gardo, otwara si skrwawiona paszczka, krwi zachodziy oczy te, ktre zbielay i koem stany... - ciao drgao jeszcze. Znosek podnis si z ziemi ocierajc krew,twarz mia pazurami podart, gow poksan. Odetchn, prychn, plun, po czaszcze skrwawionej powid doni i zduszonym, martwym ju stworzeniem strzepnwszy, uderzy par razy o drzewo. Potem opasa si swoj zdobycz iznowu spojrza w gr, krew ciekc ocierajc rkawem. Pokaleczona gowa i donie nie wstrzymay go od nowego pokuszenia. Rozgrzany t walk wicej ni osaby, pocz si znowu drapa do dziupli dbowej - niosc z sob zduszonego nieprzyjaciela. Chwyci w kocu za krawd wyprchnia, zapuci w ni palce, dwign si caym ciaem i zawis nad czarnym otworem spogldajc w jego gbie, to ku lasowi, w ktrego gszczach szelest jaki sysze si dawa z daleka. Po chwili spuci si do dziupli i - znikn, szelest tylko, jakby lici suchych, na dnie jej sycha byo, pniej gowa wysuna si ponad skraje, dwie rce obok niej opary na brzegach, patrza. Szerokie ustamisiste otworzy, biae zby wieciy jak u bika. Sycza z blu i mia si. Z lasu coraz wyraniej zbliajcy si szmersycha byo, a w dziupli szybkie skrobaniepaznokciami, a pki w sprchniaej korze nie przewierciy otworu, przez ktry oko bezpiecznie niepostrzeone wyglda mogo.Drugi otwr wydrapa obok niego i w nim zawiecio oko drugie... Patrzay teraz oba... Naprzeciw zza gazi wida byo horodyszcze i drog wiodc ku niemu. Skryty w dziupli mg std policzy idcychidojrze twarze kadego. Wanie w t stron renice chciwie wymierzy, gdy gazie ama si poczy i konno jadcy myzczna, ktrego kilku innych otaczao, ukaza si w niewielkim oddaleniu. Jecha na siwym spasym koniu z dug grzyw, okrytym skr, zamylony, koniowi dajc i powoli - z oczw, ktre przed si wlepi, zna byo, i patrza nie widzc. Posta bya spokojna, powana i pikna, czowiek ju sdziwy z brod dug, bia i wosami na ramionach powiewajcymi. Nagowie mia kopak z niedwiedziej paszczki, ktrej biae zby nad czoem mu sterczay. Zwierz zdawa si grozi kademu, kto by si mia zbliy wrogo. Wrku trzyma na kiju, pstro wyrobionym i jakby bia obwiedzionym wstg, obuszek kamienny wieccy, wyrobiony sztucznie, ktry wizanie z yka plecione umocowywao. Od szyi obrcz miedziany z kilku k zoony spada mu na piersi i okrywa je jak zbroja. Jadcy za nim w pewnym oddaleniu sugami by musieli, trzymali si patrzc skinienia i rozkazu; tylko jeden modzian, z gow podniesion, u boku jego sta, a mia uzbrojenie do tamtego podobne. Zbliajc si do dbu starzec oczy zwrci ku uroczysku i konia przytrzyma - widzc,e na nim pusto jeszcze byo. - Nikogo! - przebkn. - Nikogo! - powtrzy, pochylajc si drugi.- Mieliby si ulkn i nie przyby? Moeli to by? Ani ci nawet, co zwoywali? A ci pierwsi by powinni! To mwic z konia si zsun stary. - Wy z komi - rzek - sta tu w pobliu, pa i czeka. Ty, Mroczek - ze mn pjdziesz... uczy si, jak radzili starzy. Suchaj, patrz, su i ucz si. Modszy posusznie gow skoni. Wtem z drugiej strony nadjechali konni, Doman samotrze z ludmi swymi. I on, nie dojedajc do horodyszcza, konia sudze odda wskazawszy pastwisko, a sam ku staremu popieszy. - Dniem wiecowym pozdrawiam was - odezwa si. - Dniem wiecowym, bodaj szczliwym - odpar starzec. - Kdy si Wisz dziewa? Doman obie rce podnis ku grze i pokaza na oboki. - Spalilimy zwoki jego, paczki go opakay... z ojcami pije mid biay. Starzec rce zaama. - Zmar? - zapyta. - Zabit jest - rzek Doman - zabit przez ludzi kneziowych, ktrzy na dwr jego napadli. Suchajcy gow opuci, ale krtko trwao przeraenie, podnis wejrzenie, wktrym gniew si malowa. - Mylmy i my o szyjach naszych - rzek -co jemu wczoraj, nam jutro. Gdy mwili, z dala ju ttniao znowu, ttniao coraz silniej, cay las peen si zdawa, ze wszech stron wytykay si gowy koni i gowy ludzi, gwar si wzmaga, starszyznakmiecia nadcigaa. Dwoje oczw z dziupli patrzao i dwoje uszw sucha musiao, bo rozmowy pod samym dbem si toczyy. Przybyli pozdrawiali si dniem wiecowym, ale twarzami smutnymi. Ze trzech liczba ichrosa do dziesiciu, do p kopy... do soroka... do setki... Wszyscy jeszcze stali poza horodyszczem, gdy Ludek, syn Wiszw, nadjecha. Zsiadszy z konia przystpi z pozdrowieniem do gromady i krwaw koszul a siermig czarnymi plamami zbroczon rzuci pomidzy stojcych nie mwic sowa. Rkami tylko wskaza na nie. Oczy wszystkich zwrciy si na odziezabitego, rce zadrgay, czoa si pofadoway. Z piciami zacinitymi otoczyli lice gwatu. Pniej szmer przebieg po gromadzie guchy i urs we wrzaw, wrd ktrej rozezna tylko byo mona nawoywania o pomst krwaw. Gdy si to dziao, Doman odstpi precz i milcza. Zatem ruszya sistarszyzna i cignli z wolna ku horodyszczu. Ludek z ziemi podnis odzie ojca, zarzuci j na ramiona i szed za nimi. Tak uroczystym pochodem, na czele majc siwych, weszli na uroczysko i pod chwiejc si szop. Tu, nic nie mwic, kady na ziemi zaj miejsce swoje, bro skadajc przed sob. Drudzy opnieni nadjedali jeszcze. Szerokim koem rozsiada si rada, sparli na rkach i dumali - wielu brako. Innym z oczw patrzao dziwnie, jakby sowa jeszcze nie rzekszy ju do sporu byli gotowi. - Nie ma ju tego, kto nas tu zwoa - odezwa si Boimir stary - ale duch jego mwi, po comy tu przybyli. Radzi trzeba, aby stary obyczaj polaski nasz nie usta, abymy si w Niemcw i niewolnikw nie obrcili a w kneziowe sugi. Wszdy, gdzie mieszka mowa nasza, s o w o, u uyczan, u Dulebw, Wilkw, Chorbatw, Serbw, Mazw, a do Dunaju i za Dunaj biay, do sinego morza, w lasach i po grach... kneziowie na wojnach dowodz, ale po mirach gromada wybiera starszyzn,rzdzi i sdzi, i ziemi rozdziela. Starostwi tysiczniki stanowi, mir trzyma, bezpieczestwa strzee. Chwostek si z Niemcy sprzga, chce ze stoba swego namrozkazywa, nam, comy tam jego rd samidla obrony posadzili. Wisza nam za to ubito,e mia wiec zwoywa! Jkno kilku i guche mruczenie sysze si dao po tumie. Starce gowami trzli. A z prawej strony czarno zarosy, rednich lat wsta mczyzna, rk trzymajc za pasem. Oczy, ktre dotd mia w ziemi wlepione, podnis i potoczynimi, jakby w gromadzie swoich szuka. - Bez kneziw - odezwa si - nie obejdziemy si... adu nie bdzie!... Najd nanas Niemcy, a choby i Pomorcy, i Wilki, gdy im gd doje, a wciekymi uczyni, kto bdzie wwczas dowodzi, rozkazywa i broni? Czy kne, czy krl, jak go tam zwa, musi by... a pod nim my, cho jemu rwni upany, bany kmiecie i wadyki... i pospolity gmin... i niewolniki nasze... kne musi by... Zaczto mrucze, czarny mwi dalej: - e si z Niemcami braci, a co zego, kiedy nam to pokj kupuje? Mruczenie roso coraz, a zguszyo mwicego, ale drudzy widocznie za nim obstawali. - Kne musi by - zawoa Boimir - ano... bdzie! Kto przeczy? Inaczej by si od Niemca nie ostao... Nios si oni do nas z mieczem i z wiar sw, z namowy i z groby... a or maj dobry i si wielk... iswoich kneziw, co lud prowadz jak parobek woy w pugu... Nie obronim si imsamopas idc... Kneziw trzeba! Niech bd!Ale nie Chwostkw, nie tego rodu Popioowego, co ju zapomnia, skd wyszed!... - Nie!... Nie!... - zawoano z jednej strony. Ale z drugiej si burzyo. Niektrzy wstawali i oczyma si mierzyli, policzy jubyo mona tych, co szli za i przeciw. A z piersi buchao jedno "nie" - przeciw drugiemu. - Precz z Chwociskiem! - woali niektrzy. - Precz z Chwostem... Drudzy wrzaw podnosili, aby tamto woanie zguszy. Ca gromad siedzieli poza Boimirem rozrodzeni Mieszkowie, ktrych Myszami i Myszkami zwano, bo wielu z nich to imi nosio... ci si podnieli, najgoniej woajc: - Precz z nim! - Nie co czyni zostao, tylko i i to plugastwo w gniedzie wydusi - krzyczeli. - Lekko rzec - rzek inny - a nieatwo tegodokaza. Dalimy si im rozsi, rozrodzi, zmc, uzbroi, powcha z Niemcy, ony od nich potajemnie bra; namawia si z nimi... dzi, byle skinli, broni ich bd. Ziemi nam zniszcz gorzejod Chwociska... ludzi w niewol nabior. Lepiej cierpie swojego, co mczy, ni cudzego, co wypleni nas, a sam posidzie tziemi, na ktrej popioy ojcw le... Zamiast si rzuca na, i trzeba do Chwosta i powiedzie mu w oczy... - I!... aden z nas stamtd nie wrci - krzyczeli Myszki - wszystkich pod grodem jak psw wywieszaj... sw on nie posucha. - A siy my na niego nie mamy - woa Rudan - nie mamy... - Sia si znajdzie, byle wola bya - ozwa si stary, ubogo odziany Piast. Potakiwali jedni, cz wielka siedziaa w milczeniu, gowy pospuszczawszy. - C czyni? - pytali po cichu, patrzc sobie w oczy mniej mieli. - Cierpie - mwi Rudan - nie wieczny on, synowie bd lepsi. - Na to ich wanie Niemcy zaprawiaj u siebie, polujc z nimi na Serbw - wtrci inny. - Czeka! - wtrci inny - aby nas po jednemu, jak Wisza, wybito, a dzieci pobrano na grd, a ziemi smerdom porozdawano... Tak rne gosy odzyway si ze stron rnych, nie byo zgody. Bliej siebie siedzcy gwarzy poczli i naradza si po cichu, bo si lkali ju zwolennikw Chwostka, aby ich na sztych nie wydali... Z cichego szmeru rodzi si swar i wrzawa, igwar taki, e jedni drugich nie syszeli. Myszki woali, aby na grd cign i wywraca wszystko, knezia si pozby i innego sobie obra z midzy kmieci. Rudan i jego druhowie odradzali. - Niemcw, Pomorcw, Wilkw ino nie wida - mwili - a oni nam straszniejsi od Chwosta. Zasysz, e si sami midzy sobdrzemy, e gowy u nas nie stao, nalec i kraj spustosz... Siedzieliby cicho. Dawno nanas zby ostrz. My ludzie od roli i od gli, a oni od krwi i elaza... atwo im nas zmc... Oni stoj pod jednym wszyscy, a myi jednego nie moem cierpie. - Nieprawda - rzek Boimir - cierpielimy, obralimy sami, suchali i karmili, a oszala... Syszelicie, co tam za biesiady krwawe wyprawia, jak swoich krewniakw dusi... kmieciom ju wielu dwory pozabierano, dziewki, chopcw, dobytki... agdzie nasza stara swoboda? Gdzie obyczaj dawny?... Spierano si tak cigle. Myszki potrzsali obuchami nad gowy i pici ciskajc powtarzali: - I na to gniazdo plugawe i wydusi... - I! I! - huczano. Niektrzy ruszali si z miejsc, jak gdyby natychmiast speni to chcieli, ale wielka cz staa oporem. Liczono si oczyma. Myszkowie przemagali; druhy wic kneziowe odsunli si w ostronym milczeniu. Rudan pozosta z ma garstk, ktra, brody gryzc i oczyma rzucajc, siedziaa na ziemi nam, i Domana zna nie chc... 8jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AANP/c Onc Pc Q+ R,c S: milczca, do niczego si miesza nie chcc. Pojedynczo przystpowali do nich niektrzy,usiujc przekona, ale ci spojrze nie chcieli i mwi nie byli radzi. Gwar i wrzawa nie ustaway, bo nie dosy byo powiedzie: i - trzeba byo obmyli, z kim, jak, kiedy, a grd Chwostkw by warowny, waem i czstokoem otoczony, oblany w czci jeziorem, zaopatrzony ku obronie, w ludzi obfity. Na Niemcw te skin stamtd mogli, aby im w pomoc szli... a wwczas z Myszkw i ich druhw nie zostaoby jednej gowy. Soce si podnioso wysoko, mino poudnie, na uroczysku z poschymi usty starszyzna radzia, nic nie mogc uradzi ani si zgodzi na jedno. Woanie byo wielkie chwilami, tum to si zbija w jednstron, to w drug ciska gromadzc okoostarszych, co gosy zabierali. Opodal od horodyszcza czelad staa z komi czekajc, pasiono je poptawszy na skraju ki pod lasem; modzie, parobczaki na ziemi siedzieli i miechy a arty midzy nimi sycha byo. Do dbu, z ktrego dwoje oczw patrzao, gosy dolatyway jak fale: to szybsze, to silniejsze, wida byo, jak podnoszono rce, groono piciami, rwano si i rozchodzono... Jeden to drugi stawa na wyszym brzegu wau, aby go lepiej syszano, i stamtd mwi, gardowa, czsto na sobie sukni i koszul rwc... Grone wyrazy a tu dochodziy. Dwoje jasnych oczu cigle patrzao. Parobcy, co na ce siedzieli, rozgldali sidokoa. Wtem jeden drugiego potrci i rzek: Zyrun! patrz ino na stary db... na stary db... A co w nim? Dziupla sroga... - Nie widzisze? Pod dziupl, hen, dwoje oczw w dziurach wieci... jakby bik patrza na nas?... - Nie patrz! To czary... db wity... kto wie, jaki duch z niego patrzy... i co jego wzrok moe? - To nie duch, ino zwierz! Albo ywy czek zaklty... - Duchy si tak po dniu nie snuj... - odezwa si pierwszy. Wszystka czelad oczy na db zwrcia, lecz wiksz cz ogarna trwoga. - Db stary... wity... co by tam w dziurze czekmia robi... - To zwierz. - Sposzy go!... - krzykn pierwszy. - lepia mu jeszcze wiec... ja je widz... To mwic chwyci uk parobczak, nacign go i strzaa wisna w powietrzu... pada w sam otwr dbu, gdziewiecio oko, zachwiaa si - i znika... Z ni razem i oczy z dziupli patrze przestay. Czelad strwoona siedziaa w milczeniu. - Zwierza ubi lub skaleczy - zawoa Zyrun. - Dobrze by cho skr zedrze z niego - krzykn, zrywajc si chopak. - A jeli ranny tylko i yw, to ci si z dziupli broni bdzie - poczli drudzy. Zapalczywy myliwiec nie sucha, poskoczy ku dbowi chwyciwszy obuszek do pasa; drudzy si tylko przypatrywali. Jak kot pocz si drapa na drzewo przykadajc do ucha Znak da swoim, e co w nim syszy. Ostrony jednak nie wprost si do dziupli skierowa. Kawa starej, grubej, nadamanej gazi chwyciwszy nad ni, uwiesi si na niej i spojrza w gb. Patrza dugo nic dojrzenie mogc, cho coraz przyblia gow a oczy. W rodku, nakryty zabitym zwierzem, ktremu strza w oko wbi, lea, limi si cay zasypawszy, mdry Znosek. Rk tuli oko, z ktrego krew mu cieka, bo w nim strzaa uwiza. Parobczak nie widzc i nie syszc, aby si co ruszao, omielisi wreszcie rk do dziupli wpuci i z okrzykiem radoci doby z niej bika, ktrego oko gboko byo strza przeszyte. Wnet pocz trz zdobycz, okazujc go gromadzie, ktra si caa ku niemu rzucia, oczom swym nie wierzc prawie. Otoczono db, a szczliwemu owcy ju w myli nie byo sign gbiej,gdzie ducha w siebie wcignwszy, przyczajony lea na p martwy Znosek. Ze bikiem w rku spuszcza si pocz chopak na ziemi, rzuci go potem ciekawym, ktrzy z rk do rk sobie podawa zaczli. Strzaa tkwia wbita tak gboko w lepie, i ten sam, co j puci, siy swej pozna nie mg... Zwierz by juzimny, paszcz mia rozdart, ozr wywalony. Jako to tak byo niezrozumiaym, e artowni jeden pocz dowodzi, i parobczak zdychajce tylko zwierz dobi. Haas okoo dbu powsta tak wielki, i std a na horodyszcze dochodzi. Obejrzaa si starszyzna, ktrej ubite z dala pokazano zwierz. Rzucili si modsi z kmieci pyta, a jeden z zapaleszych, chwyciwszy bika za kark, ponis go, potrzsajc nim jak wrb. -Bogowie wieszczb uczynili! - woano. - bik siedzia w dziupli zaczajony, jeden parobczak, napatrzywszy zaledwie lepie, go ubi. Tak siedzi w kamiennej dziupli Chwostek... i nasza strzaa go tam dosignie. Bogowie wrb daj... Precz z Chwociskiem!... Wic gromada caa, co z Myszkami bya, wole zacza: - ado! Kolado! ado! I cieszyli si, i w donie klaskali. Inni milczeli... Wiec znuony ustawa na siach. Wtem na skraju lasu ujrzano starego lepca, ktrego mae prowadzio chopi, i oczy si ku niemu skieroway. - Sowan! bywaj!- zaczto woa - bywaj nam, stary, z pieni... po dawnym zwyczaju... Nasuchujc zblia si lepy glarz powoli, po gwarze mg ju pozna, e si zblia do horodyszcza. Wszyscy mu radzi byli, orzewieli ujrzawszy go, nis ze sob wo prastarych dziejw i czasw. - Witaj, stary Sowanie!... Szed w milczeniu, jak gdyby miejsce zna ipamita, wszed przez wa, kijem sobie miejsce obmaca i usiad na ziemi. Gl milczc trzyma na kolanach i myla... - Spniem si, spniem - Pocz gosem zaamanym, na p piewnie - stare nogi le ju su, drogi si powycigay... A jaki by to by wiec bez wieszczka? A co by to za rada bez pamici na stare dziadw zbory!... Orom lecie lekko gr, limak si powoli wlecze... powoli... Uderzy po strunach, milczeli wszyscy... i piewa starzec powoli. - Kiedy Lecha plemienia nie stao, nie stao... swobody si ziemianom zachciao, zachciao... Zachciao si swobody bezpaskiej, wojewodw wybrali dwunastu... Krew to ze krwi wszak naszej, koci z koci... bracia nasi rodzeni ziemianie, niechaj nami rozrzdz, ad sprawi... O ado! niechaj ziemi szczliwuczyni... O ado... Wybrali ich, wybrali dwunastu... Cieszyli si,cieszyli niedugo. Brat rodzony wnet bratu by sug... Co jednego nad sob nie chcieli... dwunastu ich wybrali i mieli... Dwunastu... O ado, o ado... Jeden z kadzi rad czerpa i gow zalewajc, pomiata narodem... Drugi zbiera a dusi w komorze, co ubogim odebra od gby... Trzeci jedzi, wyglda,gdzie dziewki, i crki im podbiera - mid zula... O ado! O a...do! I tak byli z dwunastu szczliwi, szczliwi, e posali za morze z pokonem... Oj, posali szukajc wojaka, coby jeden nad wszystkim panowa... Kraku, panie a kneziu, woali, chod do ziemi, do naszej, rzd nami. I spdzili dwunastu z ich grodw. Znowu kmieci zrobili z wojewodw... A jednego ju Kraka suchali. O ado! o ado!... Gdy si pie powolnie nucona skoczya, milczenie panowao, patrzeli niektrzy na starca nie wiedzc, co by to znaczy miao... - To i ty, Sowanie - rzek mu jeden - Chwocika pokocha... Starzec nastawi ucha. - Pokocha? Pokrci gow, poczy brzcze struny, dziwny staruszek pocz piewa znowu tskliw nut. - Siedzi Chwostek na wieycy... i patrzy z niej wkoo... dobry pan... Gdzie si kurzy zewietlicy, gdzie na polu si zieleni... gdzie r stada, syc miody... oko widzi, rka zgarnia... dobry pan! Siedzi Chwostek, patrzy z dala... kmiecie mrucz, psy-li wyj?... le druyn, milcze, cichy... lub naga pjdzie licho... Dobry pan... Pan wesoy, do biesiady rad zaprasza, rad ugoci a nakarmi, a upoi, a si ludziom na wiek wieka je odechce... i pachoki do jeziora nios kmieci... Dobry pan. Siedzi Chwostek na wieycy... czy syszycie, jak si mieje, hen daleko miech rozlega... a puciej w lasach knieje... a po dworach lud truchleje... dobry pan! Z Niemcem on sipocauje, Niemiec dziewk da mu biay... a wy, kmiecie, mrucze wara! bo mu Niemiecda swe miecze i wskro krnbrnych wnet wysiecze. Dobry pan! Dobry pan!... Chrem za starym poczto powtarza - dobry pan... a dwie te pieni razem z sob zoone zaspiy czoa i jednym, i drugim...Sowan zamilk, gow spuci, podpar si rk na ziemi, na p pooy i piewawicej nie chcia. Powoli szepta znowu poczto, gwarzy i naradza. Soce si zniao, gdy starszyzna widzc,i na niczym speznie wiec, rozesza si gromadkami po horodyszczu, posiadali koem, kady ze swymi, i podano, co kto przynis z sob do jedzenia i picia... koacze, zimne miso, a w drewnianych i glinianych barykach mid, piwo i kwas... Glarza wzili midzy siebie Myszki, ugaszczajc go, dano mu pierwszy kubek wrce. - Po staremu - rzek - pierwsze si bogom naley, ado!... I wyla napj na ziemi. Po wtre zla jeszcze na ofiar duchom uroczyska dobrym i zym, biaym i czarnym, aby im nie przeszkadzay; po trzecie zla duchom ojcw, co niewidzialne przy radzie stay... Na maych skorupkach postawiono im obiaty z biaego chleba, a dopiero potem w milczeniu je i pi zaczto. Stary Sowan, mao zjadszy, napi si troch i znowu si wzi do weselszej znajomej pieni starej. T zaledwie posyszano, gdy chrem za nim odezwali si wszyscy, nawet czelad z ki wtrowaa niemiao. Nadesza pieni godzina, wic po tej nastpoway inne i coraz nowe, cho wszystkie od siebie podobne. Starzec potemju sam zapiewa stary znad Dunaju, z innych wiatw, kdy wino roso, gdzie lwysi przechadzay, yy smoki i mije, fala morza bia o brzegi skaliste i soce wiecio gorce. Wszyscy wzdychali za tymwiatem pieni jak za swoim. Noc bya, gdy rady, ofiary, pieni i wiec bezowocny si skoczy. Powstawaa starszyzna, jli si egna wszyscy, rce sobie dajc a wzdychajc. Kt wie? Moe do nowego wieca myli zebra chciano?... Konie z pastwisk czelad przyprowadzia, posiadali na nie i jechali gromadkami. Kady w sw stron... Zostao po cichu szepccych kilkunastu, kilku, potem nikogo. Uroczysko znw byo puste i milczce. Gami dbu wiatr wieczorny potrzsa i ptastwo krzyczao tylko na botach. Gwiazdy zaczynay mruga na niebie, lekki powiew wiatru od k szed do rzeki. Wtem w dziupli zaszeleciao, prychno, dwoje rk chwycio za kraj kory, gowa si podniosa nad ni i Znosek z pokrwawion twarz doby si ze rodka. Nogami i rkami obj pie, zelizn si powoli na ziemi. Tu pad wycignity jak nieywy... Dysza ledwie, wyciga dugo rce i nogi, jcza. Zaszeleciao wrd lasu... drgn cay; ucieka ju nie czas byo, po cikim chodzie powolnym pozna nowego nieprzyjaciela. Jak nieywy leg, przylgnity twarz do ziemi. Z zaroli powoli, wlokc si niezgrabnie, wyszed niedwied. Nosem wodzi po ziemi, jakby czego szuka. Sycha byo sapanie jego i mruczenie. te oczy pobyskujce w ciemnoci skierowa ku Znoskowi, ktry cigle jak martwy lea... Ostronie gospodarz puszczy podszed ku niemu i jak pies poczu go wcha. Z lekka potrci go ap, zamrucza i poszed dalej. Wida go byo zdajcego na pole krokiem ociaym, podnoszcego czasem pysk i wietrzcego dokoa. Siada spoczywa, liza ap i znowu wlk si leniwo dalej, gdzie za erem czy za przyjacielem, po ktrym zatskni. Chopak ujrzawszy go ju w plku zerwa si na nogi i w las rzuci szybko. ROZDZIA 11 Ranek by najliczeniejszej wiosny, ktrej ju nic z jej krlewskich ozdb nie brako. Najleniwsze dby guche stay poubierane w licie, pachniay brzozy potrzsajc dugimi warkoczami, u stp drzew, gdzie zajrzao tylko soce, kwiatek si ku niemu umiecha. Na kadej gazi szczebiota ptaszek, w kadym promieniu zota muszka igraa... Cay ten wiat, wody, lasy, ptaki, zwierzta i muszki zote, i rybki srebrne yy nawczas yciem jednym w dziwnej zgodzie i braterstwie. Strumie mrucza zrozumia mow, ptaki pieway pieni dlaludzi, dziki zwierz brata si czasem z czowiekiem, by mu suy. Harmonia wielka panowaa w tym wiecie zaczarowanym, w ktrym wszystko skadao si na jedn cao. mier nawetprzychodzia z umiechem w por i przeprowadzaa do ojcw na biesiad wieczn. Dwie kobiaki stay na ziemi grzybw pene, dziewczt dwoje odpoczywao przy nich, rkami si objwszy... siedziay i suchay. Dziwa zamylona, z oczyma wlepionymi w las dumaa. - Co ty tak suchasz, Dziwo? - pytaa siostra. - Sroczka mi co powiada... syszysz ty j?Pyta si nas, czymy duo uzbieray? Mwi, e na uroczysku w dolinie grzybw jest wiele... Chce nas odprowadzi do chaty... I zamilka chwil. - Mwi - cigna dalej powoli - przyjad swaty... ksiyc pan mody do ciebie... - Do mnie, Dziwo? - Tak... do ciebie, ywia, bo ja swatw nie bd znaa... W wianku chodzi bd zawsze, zawsze... i w wianku, w zielonym pjd do ojca i matki... Sroczka w istocie, siedzc na gazi, krcia gow i jakby przedrzeniaa dziewczta, cigle co dziewczynie pokrzykiwaa... Wtem z lasu nadlecia jastrzb z rozpuszczonymi skrzydami, pocz unosi si nad czk patrzc pod siebie, szukajcczego na ziemi. Sroczka zobaczya go i krzykna nawoujc. Z krzakw odpowiedziay jej sistr gosy, ze wszech stron poczy si zlatywa pstre sroczki i gromad poleciay straszy, aja, odpdza jastrzbia. Przypaday prawie do niego, a gdy si zwrci ku nim, pierzchaynagle caym stadem i wnet wracay znowu z wrzaskiem nowym. Jastrzb nis si cigle to zniajc nad ziemi, to podnoszc w oboki; nagle si puci jak kula i pad na ziemi, a w teje chwili stado cae spado na dziobami chwytajc prawie, posypay si pira... kobuz wyrwa si, ulecia w gr i znikn. Sroki pocigny za nim z wrzaskiem. Dziwa westchna. Z dala odezwaa si kukuka raz, drugi i ucieka. Dziwczta zamyliy, kiedy ywia za m pjdzie. - Kuj, kukuko! - prosiy. Odezwaa si trzy razy. Trzy lata czy trzy miesice? Kt to wiedzie moe... ywia zemiechem zapytaa o Dziw. Kukuka bliej podleciaa, rozmiaa si tylko jako dziwnie, poznay j przecie po pierzu, ale wry nie chciaa. Dziewczta siedziay zamylone. ywia kwiatki rwa zacza i wianuszek ple dla siostry. Ale kwiatki niedobre si pod rk nawijay i koce rway i nie chciay si ple w wianuszek. Siedziay nie opodal od zagrody, byy wic bezpieczne. Nazajutrz miay i do ogniw,na Kupa, ywia si cieszya. Dziwie nie chciao si i z drugimi... smutno jej byo.Wtem wrd ciszy, gdy muszki brzczay tylko i pszczoy, las z dala zattnia. Spojrzay po sobie. - Czy Ludek pojecha na owy... czy to Ludkowe psy sycha?... - Ludek w domu, koo stada... Porway za koszyki, obejrzay si dokoa iostronie w gszcz pierzchny... ale cicho byo znowu w lesie; ni psw, ni ludzi nie sycha. ywia, gwk z gszczy podnisszy, patrzaa na polank i suchaa, psy gdzie daleko zwierza pogoniy i cicho. Dzicio kuje drzewo... nic wicej. Wrciy na traw, na soce. Z dala jakby piewanie sycha byo, ale ochryple i smtne. - To Jaruha - ozwaa siDziwa. - Gdzie si to ona tdy wlecze?... Zamilky. Z krzakw na polank wysuna si stara baba o kiju, z garnuszkiem na sznurku u pasa, z torb na plecach, w pachcie na gowie. Rk przyoya do czoa i patrzaa ku nim, potem pocigna powietrze, jakby copoczua w bliskoci, i oczyma dokoa rzucajc zobaczya dziewczta. Podniosa rce z kijem do gry i plasna. - Dzie dobry! - zawoaa. - Gdzie to si wleczesz, Jaruho? - spytaa ywia. Baba i ku nim pocza. - A na Kupa! Jutro Kupay! ho! Ho!... Chopcy si popij, poszalej, to mnie moewezm za mod dziewczyn, a niektry pocauje! Baba podskoczya miejc si, podesza ku dziewcztom i usiada przy nich na ziemi. - Chcecie, bym wam wrya? - spytaa. Siostry obie milczay, baba im po twarzach patrzaa. - Z takich liczek wry atwo - mwia, miejc si dziwacznie i przekrcajc gow - o! o! liczne lica, kwitn jak lilije... I jam te je kiedy miaa takie biaei rowe... soce lilije popalio, deszcze zna nie chc... 8jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AATPc U1c V& W!c X/c Y> kras popukay... a nie deszcze, zy to byy... zy! I kiwaa gow wycigajc rk ku Dziwie. - Daj no do, powr. Niechtnie wycigna ku niej rk dziewczyna. Jaruha pilnie wpatrywa si z ni zacza. - Do to biaa, nienamulona... wielka bieda z tak doni, tysic chopcw signie po ni... a krlewna adnego nie zechce... Zapatrzya si w rk. - Pjdziesz jutro na Kupa? - Pjd - odezwaa si Dziwa. - Nie id! mwi ci, nie id lepiej... Jak pjdziesz, krew si poleje... Dziwa zblada Jaruho - odezwaa si - po co mnie straszysz?... Wiesz, e w domu zosta nie mog... a tobie dawno si w gowie przewrcio, sama nie wiesz, co mwisz. - A kt to wie, co mwi? - szepna Jaruha. - Co szepcze w ucho i jzykiem obraca. Albo ja wiem, kto i co? Chobym usta zamkn chciaa, mczy mnie i mwi kae... Co si snuje przed oczyma, co po sercu zaaskocze... baba plecie, sama nie wie co... a musi!... Nie id ty na Kupa! Dziwa si rozmiaa. - A ja tobie nie radz Jaruho! Ty wiesz, jakci szarpi, przeladuj, co si z ciebie namiewaj, co nadokuczaj... - Ja si tego nie boj - odezwaa si stara.- Jak ognie pogasn, jak si ciemno zrobi... hej! hej! to mnie ktry pocauje i ucinie...mode lata si przypomn... - Ce ty w mode lata robia? - zapytaa ywia. - Ja? ja? nie wiesz? - odezwaa si Jaruha.- Hej! hej! porwa mnie krlewicz... zaprowadzi do gmachu, co mia ciany ze zota... W ogrodzie rosa jabo, co rodzia jabka wonne... u stp jej cieka ywica krynica.. Siedem lat krlowaam, siedem lat piewaam pieni, splataam i rozplataam kosy, wszystko mi suyo... potem zrobio si ciemno i ja w achmanach, o kiju, znalazam si w puszczy... Krucy mi w gow pukali i oczw szukali... hej! hej! Zamilka i wracajc do swego odezwaa siznowu: - A ty, Dziwo, nie id na Kupa! Umiechno si dziewcz. ywia swoj jej do podaa. Jaruha gow potrzsa. - Rodzone dwie donie, siostrzyne... - pocza mruczc - a dole, a dole! Gdzie jednej do drugiej!... - Ktr z nas by by chciaa? - spytaa ywia. - Ani jedn, ani drug - miejc si rzeka stara - znowu y, znowu paka, znowu modo nosi, aby straci!... O! nie! nie!... ani biaej, ani czarnej, ani adnej nie chc doli... Miodu ja kubeczek wol, a potem sen sodki, sen zoty, a choby si ju nie budzi... W kubku miodu szczcia tyle, ile go ju na caym wiecie nie ma... A ty nie id na Kupa... Dziewczta z na p oszalaej staruszki mia si poczy. Jaruha miaa si z nimi. Wzia znowu zwieszon do dziewczcia ipatrzaa w ni. - Rozmiowa si w tobie strasznie - szeptaa. - Kto? - Nie wiem! kto! adny chop, mody, bogaty... Ej! nie id na Kupa... - Ale z nami bracia i rodzina bdzie... c si nam tam sta moe? - zawoaa ywia. - Albo ja wiem? Na Kupale bywaj dziwy! Czasem bracia si pobij, a czasem nieznajomi pobior... Na Kupale dziwy bywaj... Szkoda, e raz do roku taka nockabywa!... oj! oj! ja bym cay rok pieni piewaa, mid pia i przez ogie skakaa...Jaruha, mwic, rozwina swoj sakw i pocza w niej szuka czego. Byo tam mnstwo w pachty powizanych zi, kamykw, nasion i korzonkw. Baba si znaa na chorobach i lekach, zamawiaa, odczyniaa, wizaa i rozwizywaa... Tym razem jednak nie szukaa lekarstwa, miaajeszcze kawaek suchego koacza, znalazago, przyprszony by pyem, otrzsa go, opatrzya i z koszyka grzybw od dziewczt wzia sobie syrojeszk zaczynajc si posila w milczeniu. Dziwa koszyk jej podsuna, Jaruha jada chciwie. - Chod z nami do chaty, ciepej strawy ci damy. - Nie mog - zamruczaa stara - nogi bol, a na pole, gdzie ognie pali bd i gdzie moje chopcy przyjd, daleko... daleko... w biay dzie to nic, ale nock i, a z godnym wilkiem si spotka albo, gorzej, zwilkoakiem... Pokrcia gow. - A na Kupale ja musz by... Raz do roku modo mi powraca... tak na to dugo czeka trzeba... Zaczta co nuci i przerwaa. Syrojeszki wybrawszy z koszyka otara usta i umiechna si do dziewczt. - Dobrzecie mnie posiliy... Gdy to mwia, niespokojnym okiem rzuciawkoo nagle. - Kogo czuj, obcy jaki!... Jak zwierz wietrzy pocza i oczy obraca. W istocie o kilka krokw od nich sta z zakrwawionym okiem i gow wychodzcy z lasu Znosek. Na widok jego dziewczta si przestraszone porway, Jaruha popatrzaa tylko. - E! - rzeka - nie macie si czego ba... to znajomy! Ale gdzie musia po miodzie przez las wdrowa, ga mu oko wybia igow sobie pokrwawi. - Jaruho! - krzykn z dala karze - ratuj mnie, a daj ziele. Widzc pokaleczonego, dziewczta zamiast ucieka przyzostay, troch za drzewo si zasunwszy. - Chod tu, zobaczymy!... - mruczaa stara. Znosek si zwlk, rk wci trzymajc oko, a raczej miejsce, z ktrego ono wypyno, doszed tylko do drzewa, przy ktrym siedziaa stara, i pad na ziemi. Zapominajc o wszystkim Jaruha rce wycigna ku jego gowie i pocza j maca. - A co to si ze bikiem caowa? - zapytaa - po co ci byo takiego przyjacielaszuka? Rk podniosa mu brod do gry i odsonia oko. - A oko... oko ci strza wybito! Czowiecze!- krzykna - gdzie ty by na biesiadzie! Dobrze ci tam przyjmowali! Popamitasz cae ycie... Zacza si mia dziwnie i posza znowu do worka po zioa. ywia ulitowawszy si chwycia biay swj fartuszek i spojrzawszy na star oddara z niego pas, aby mu byo czym obwiza gow. Podaa go milczc starej. Jaruha wzia ptno w rce i ziela narwaa tu przy sobie, ale si ocigaa z poratowaniem biedaka, ktry rk wci oko tuli i zby cinajc sycza. - Juci to i wilka kulawego, gdy poprosi, trzeba ratowa - rzeka cicho. - Ty, Znosku, niewart tego, aby ciebie ywiono, bo ty duo namorzy ludzi... ano! kto wie, bik ci moe poprawi... Ustatkuj si, chopcze, we mnie za on, pjdziemyrazem na bocianie gniazdo i bdziemy gospodarowali. Ty mi bdziesz abki zielone nosi, ja ci bd klekotaa... Jaruha si miaa, ale traw i limi okadaa mu gow i biaym ptnem wizaa j powoli. - Mwe ty, gdzie bywa? I co ci bik zawini? Sykn tylko Znosek. - Z tego oka nic nie bdzie - rzek. - Darmo o nim i nie myl, bo go nie ma - rzeka Jaruha - a nowe wstawi trudno. Odwody ywicej odrasta, ale jak tu trafi doniej? mij siedzi na stray... smok lata nad ni.., siedem lat trzeba i do niej, siedem si spina pod gr... ywia litociwa widzc, e drce rce starej Jaruhy pachty nie potrafi zawiza, przysuna si do Znoska i zrcznie obmotaa mu gow. Jedyne pozostae oko podnis ku niej, a w nim jeszcze wicej zoci byo i gniewu ni wdzicznoci. - Ja ci bl odczyni - rzeka Jaruha - ale musisz si przyzna, gdzie bywa... Juci, kto moe u knezia pod stoem si wylegiwa, z dobrej woli w las nie idzie. Dziewczta, zaledwie posyszay o kneziu, pierzchny obie; dosy byo tego imienia, aby je sposzy. Porway za koszyki i ucieky. Stara popatrzaa z nimi tylko i zwrcia si do Znoska. - Teraz mw - rzeka - gdzie to si tak podrapa? - Chodziem po lesie... zobaczyem dziupl... - Miodu ci si zachciao?... - bik w niej siedzia... - A strza w oko kto ci posa? Znoska przypomnienie tej rany wciekym uczynio. Podnis obie pici. - Nie daruj, pki jednemu z nich oka ze ba nie wyss - zawoa - kne mnie poauje... - Ty pewnie na wiecu bywa... - miejc si zawoaa stara i w rce plasna. - Juwiem! Db tam stoi dziuplasty, wygniy, poduroczyskiem mijowym... zakrade si podpatrywa... i tam ci kmiecia strzaa spotkaa... Znosek ani si chcia zapiera, ani myla tai, spuci gow i zgrzyta zbami. - A takie miae czarne oko! - niczego wcale - zawoaa Jaruha - szkoda! Ano, powiedz ty mnie po prawdzie, czy ty kiedymodym by? Czy ci matka od razu starymurodzia? To mwic wstaa Jaruha. - Bl mi odczy! - mrukn Znosek. - Nie mog... nie mog - odpara stara - dopiero po Kupale godzi si odczynia. A do tego bik i ludzka strzaa... jakiego na to ziela trzeba... i oko... Ho! ho! Gdyby mi nie wiem co dawa, za mao by byo za moj prac... Gdybym ci bl odczynia, sama bym go wzi musiaa, bo tu nie ma ani rda, ani kamienia, ani drzewa, gdzie by si zostao, a mnie trzeba na Kupa... na Kupa... I piewajc o Kupale Jaruha rzucia Znoska, a sama w las dalej cigna. Karze leg na ce i w trawach zoywszygow usn... TOM II ROZDZIA 12 Nadszed dzie Kupay - wito w caym pogaskim obchodzone wiecie, dzie Biaego Boga dnia i wiatoci, na ktrego cze paliy si ognie nad Adri, nad Batem, nad Dunajem, nad ab, Wis, Dniestrem, Rodanem i Sekwan. Ze czci tego Bel-boga, Bela, ludy wdroway na zachd wszystkie, z kolebki swej rajskiej w zimne kraje nowej ojczyzny. Dzie Kupay - najduszy w roku, noc Kupay - najkrtsza, byy jednym cigiem wesela, piewu, skokw i obrzdw. I na tej grze witej nad jeziorem, kdy si z ssiednich mirw na Kupa najwicejludu zbierao, ju o wschodzie soca z kpieli wychodzce tumy, przybrane w wiece, poprzepasywane bylic, postrojonezioami kwitncymi, otaczay starych glarzy. Wzgrze lekko opadao zielon k ku wodom jeziora. Na szczycie jego rosy stare dby, brzozy rzadkie, a dalej gstszycoraz las cign si dwoma ramiony, czc z niezgbionymi puszczami, ktre nawczas ca niemal t ziemi okryway. Od rana wida tu ju byo modzie znoszc suche gazie, uczywo, bierwiona wieo ucite, gdy martwego drzewa jak na budow chaty nikt nie uywa, tak i na ogie wity nosi go nie byo wolno. Gazie nawet suche z ywego drzewa musiay by obamywane, bo w tych, ktre na ziemi leay, mieszkaa ju mier. Ze wszech stron wida byo sunce sznurami niewiasty w bieli, cae w wiankach i opaskach zielonych, chopakw w narzuconych na ramiona siermigach. Zewszd po gajach i lesie brzmiay przedpiewy zwiastujce nocn uciech. Nagotowane ogniska wida byo u skraju lasu, pod dbami i gbiej jeszcze. Kamiennymi siekierkami upano drzazgi na podpa. Kada gromada obejmowaa dawne miejsce i zgliszcze swe witeczne. Gwar wesoy i miechy przebrzmieway po lesie. Pod dbem siedzia Sowan, pod innym drugi piewak, ktrego zwano Wiujem. Gdyjeden z nich nuci, przestawa drugi; piewali na przemiany, ale pie jednego nie godzia si z drug, zdawali si raczej przeciwia sobie ni czy. Soneczko, oko dnia jasnego, wie nam a grzej - piewa stary glarz. - Strumienie wiata na ziemi bieg... wiato nam lej, Kupao! Niech czarne smoki nie miej zami twej twarzy, ty yciem, szczciem, nadziej, ty bg nasz! Kupao... Krlu, dniom naszym panuj bez chmury, do ycia obudzaj chu, ty ycia dawca, boe Kupao, siej, yw i bud, Kupao... Ucicho, a Wiuj brzkn w struny i niezrozumia piosenk nuci pszyderskim gosem: - Pieni ty moja, pieni! Ptaszyno moja zota, ty jak woda ywota, wskrzeszasz w miertlnej pieni, lecz kto si w nurt twj miota, ten ywot prdko przeni. Dwojaka twoja cnota, ywot i mier jest w pieni... Pie zmarych wskrzesza z grobu, pie ywych na mier miota... w niej sia wiatw obu... i mierci, i ywota... Spuci gow wypez i zamilk; milczeli oba, bo chr piewa za nich pie kupaln.Soce zapada miao, wszystkich oczy i twarze ku niemu byy zwrcone. Czekano, gdy ostatni jego promie zniknie z drzew pozoconych wierzchokw, aby ognie roznieci i pieni a korowody rozpocz. Starsze niewiasty siedziay na ziemi, a okoo nich cebry i garnki, i niecki z misiwem, i koacze a korowaje witecznewida byo; md si krcia i gonia po boni klaskajc w rce. Dziewczta trzymay si gromad, kupkami na nie nacierali chopcy, rzucano sowy, wycigano si krzyczc i odpdzano chustami napastujcych. - Kupao! Kupao! ado! - odzyway si tu i owdzie piewne gosy. Okoo stosu Wiszw sta ju Ludek i Sambor, ktry na grd wraca nie chcia, niemao niewiast i czeladzi. Pogldano ku lasowi, w stron dworu, bo jednej Dziwy i ywii nie byo, a Dziwa miaa pierwsza ogie podpali i pie zanuci o Kupale. Chopcy tymczasem suche tarli drzewo, abyzrobi ogie boy, ktry by sam si zrodzi, modym by i nowym, a potem przez rok cay na domowym pali si ognisku. By to ogie, ktrego z domu nikomu wynosi obcemu nie dawano. Kto ogie wynosi z chaty, bra z niej ycie. Ju dwa smolne uczywa dymiy w ich rkach, a ogie si jeszcze nie ukazywa i Dziwy nie byo. Sambor wicej patrza na ciek, ktr przyj miaa, ni na robicy si ogie wity, ktry powinien by zapon, gdy soce zaganie. Wtem z dali pokazao si dwoje dziewczt w bieli, szy z wolna, trzymajc si za rce. Zielone wianki miay na gowie, zielonymi przepasane byy splotami, snopki zi niosy w rkach, ale szy milczce, bez pieni. Byy to Dziwa i ywia; obie jeszcze smutne po ojcu aob. Dziwie chodziy po gowie wyrazy starej Jaruhy, a cho poszalaej babie nie dawaa wiary, w sercu jej co cigle powtarzao: Nie id na Kupa! Cho dzie by boy, weselny, szy smutne, zbliyy si tak do swojej gromady, a Sambor z daleka patrza na twarz dziewczyny i dziwi si, e tak bya pospn. Wtem Ludek zbliy si do niej. - Siostro - rzek - chodcie wy razem w parze, nie idcie daleko w las... Ja Domanowi nie wierz... W noc Kupaow dziej si czasem straszne rzeczy... wiele to dziewczt przepada w lesie!... Nad ranem, u witania, gdy sza ludzi ogarnie, pami trac. Dziwa si rumienia suchajc, gryza w ustach ruty gazk i trzsa gow. - Nic si nie stanie - rzeka - ani si Doman, ani aden way przystpi do mnie, bd midzy swoimi. Jest was dosy chopcw, aby siostr obroni! Brat zamilk, a ywia, rzucajc chciwie oczyma po gromadach, miaa si bliskiej uciesze, nogi si jej do skokw rway, lica paay, oczy byszczay, nucia niecierpliwa. - Dajcie pokj ze strachami! - miaa si. -Nikt si do nas nie way... ale w taki dzie nie czycie nam niewoli... Tyle naszej uciechy... Kupao... Dokoa miech i woanie zagrzeway, dziewczta przybiegay do nich i rway za rkawy, aby szy z nimi. Powoli i na twarzy Dziwy janiej si zrobio, umiech si zjawi blady. I ona mruczaa po cichu: - Kupao! Kupao! A z dala sycha byo piew. - Soce w morzu si kpao, bo na weselei miao... Wiod, wiod pann mod, w zote szaty przyodzian... Ksiyc jedzie z gwiazd druyn, witaj, soneczko kochane...Ty mi bdziesz krlowao... Soneczko mojejedyne! Kupao! Chopcy stali na uboczu, szeptali cicho, z ukosa patrzeli na dziewczta i wybierali oczyma. Sza czasem opanowywa nad ranem te gromady i dziksze z nich szy jak"stada" w las, porywajc gwatownie dziewczta. Zwano te te szay "stadem". Rodzina jednak kada pilnowaa swoich i staa na czatach, aby do "stada" nie dopuci i od porywania obroni. Dziwa patrzaa na zachodzce soce, ktrego promienie ozacay jej twarz i lniy si we wosach. Ostatni blask zagasa, ju tylko una czerwona wskazywaa, gdzie zapadao... Dwa smolne uczywa ogie obejmowa boy, zaegnitagiew podano dziewczynie, ktra ywo i zrcznie pod stos j podoya. W tej samej chwili przy wszystkich ogniskach byskay ju ogniki i wielkim gosem woano radonie: - Kupao!... Niewiasty staway koem biorc si za rce osobno, osobno mczyni, i pieni brzmiay po lesie dokoa. Po polach, na puszczy, w caej okolicy przed chwil chichej i guchej wszystko przeszo w radosne drganie i okrzyki. Zdao si, e i drzewa, i wody, i oboczki na niebie, i trawy na polu pieni t i radoci odbrzmiewj. Zbudzone piewem podnioso si wodne ptastwo na jeziorze, zaszeleciao w krzewach, a wokoo stosw dziewy zawiody uroczyst pie kupaln o bogu wzotym wiecu, co polom nis ziarna zote, co kom nis rosy, co ludziom ie chc... 8jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAZPc [c \#ic ],c ^1;G chleb dawa, co wypenia kosy, co ule zasadza, ktry czyni dzie, mio zsya i wesele. By to dzie lubowin niebieskich soca z ksiycem. Radowaa mu si ziemia, otwieraa skarby swoje; nocta nie miaa tajemnic, wszystko zaklte wracao do swobody, duchy jasne zstpoway z niebios i poiy ludzi wasnym weselem... mier i czarne widma kryy siw przepaci, pod ciemny paszcz Jamy. Ledwie pie pierwsza przebrzmiaa chrem ze swymi zwrotkami, daa si sysze druga. Chry dalekie odpowiaday sobie. Dziwa z podniesion gow sza przodem, wiodc skoki i zawodzc pierwsza, dziewczta biegy za ni posuszne. Zrazu piew cign si powolnie, krokami szy ociaymi, potem pie ywiej brzmie zacza, ruch coraz szybszym si stawa, rozgorczkowywa gos, miotay rce, podnosiy gowy i oczy... Stare niewiasty oparte na kijach, siedzce na ziemi, ktre pj nie mogy z korowodem,poklaskiway siedzc, poruszay gowami, caym ciaem drgay wspomnieniem modoci. Las pon wiatami i hucza pieni, i ttnia skokami. Z dala wida byo ogniw uny, okoo nich wirem, koem zwijajce si cienie, z rozwizanymi wosy, rozpuszczonymi szaty, rozsypujcymi si wiecami, podniesionymi rkami. - Hej! Kupao! Kupao! Gdzie indziej chopcy brali kpiel pomiennskaczc przez ogniska i przykaskiwano ichskokom, kiedy niekiedy krzyk da si sysze, bo parobcy rzucali si na dziewczta, a wrd tego szau, zamtu nocy dziao si czsto, co tylko na Kupa przebaczonym by mogo. Lecz wicej miechw byo sycha ni krzyku, a wesela ni paczu. Niewiasty jeszcze wiody tany, gdy chopcy z zapalonymi agwiami zaczli przeskakiwa ogniska, a potem wyciga si po ce i wybiega na polanki z nimi. Gdzie indziej lano mid w ogie na ofiar Biaemu Bogu, przygasa pomie na chwili bucha potem z now moc. Parobczaki nieraz spotkali si w skoku, wrd pomienii dymu uderzyli o siebie... nieraz si miejcchwytali za bary, padali na ziemi i tarzali mocujc. U wszystkich ognisk razem rozpoczy si te skoki, a wnet potem z ogniem pogony. Z zapalonymi agwiami, ktrych ogie w biegunie powinien by zagasn, obiegano posianezboa, barcie, ki, woajc Kupay. Na niebiosach, jakby spod zason przypatrujc si ciekawie temu, co si dziao na ziemi, sza zorza wieczorna caowa si ze wschodzc jutrzenk... noczaledwie przysonia lasy, a ju dzie wita za nimi. Teraz rozpoczynao si picie i ucztowanie okoo ognisk, wrd wesela i piewu. W kku swoim znuona ju piewami i skokami siedziaa Dziwa i w ogie patrzaa.Sambor nad ni czuwa z dala, lecz ani razu, ni razu nawet okiem na nie rzucia. Chopak, cho go kusili parobczacy do wycigw i do picia, niewiele mia ochoty, krci si bdny, odchodzi i powraca, wci na oku majc crk gospodarza, a napamici Domana... Dziwa go zobaczya tak stojcego na stray i skina na niego. - Ide do ludzi! - rzeka - id si wesel z drugimi! - A wy... Dziwo! - odpar Sambor. - Czemu wy chodzicie chmurno i smutno?... - Ja... - pocza cicho dziewczyna - ja, bo moja dola inna ni wasza! Chobym chciaa,weseli si nie mog... Czego oczy nie widz, to serce czuje, a gdy serce smutne,trudno by twarzy weso... Podniosa oczy do gry. - Za lasami, za grami - mwia jakby do siebie - uny pon... inne uny... piewy sysz nieweselne... szumi bory... tumy cign, agiew w jednej, miecz w drugiej doni... Woda si w krew przemienia, biaelilie poczerniay... Hej! hej!... I zwiesia gow smutnie, zapominajc o Samborze, ktry ze strachem jakim, stojc za ni, sucha i nie rozumia. To, co mwia, tak si nie godzio z tym, co dokoa ttnio... Chopak dugo jeszcze z dala si w ni wpatrywa, ale ju nie miaprzybliy. ywia wyrywaa si z korowoduprzy ogniu i przybiegaa do niej usiujc jpocign z sob; chwytaa siedzc za rce, prbowaa chwyci z sob i wracaa piewajc sama. Sparta na doni dziewczyna obrywaa bylicz wianka, bawia si kwiatkami i jak nieprzytomna myl gdzie indziej si by zdawaa... moe przy ojcu i matce... Jaki czas Sambor spod dbu, o ktry si spar, patrza na ni, trwa na czatach, lecz Dziwa raz jeszcze go przywoaa do siebie i kazaa mu i do zabawy. Posuszny, poszed sam nie wiedzc dokd, bo mu si wcale skaka i ciga nie chciao. Cign z wolna, bez myli, ku lasowi. Chciao mu si uciec gdzie, skry si, spocz, a br by peen ogni i wrzawy. Nie byo w nim prawie ciemnego kta. Siedzieli na ziemi starzy pijc i jedzc. Pod drzewami szeptay pary mode; dziewcztaszy sznurami, wiodc si za rce, zastpowali im chopcy... uciekay z krzykiem, a biada tej, co si pochwyci daa.. Wnet cay zastp rzuca si na jej obron, parobczaki powoani biegli na pomoc, walka zawizywaa si nierwna, a dziewki si poncymi polany w kocu obrania musiay. Sambor pomin kilka ognisk i kilka obozowisk na ziemi, uganiajcym si chwyci nie da. Zatrzymywali go znajomi i nieznajomi, aby z nimi pi, aby szed z nimi- odmawia. Posdzano go, e co zego mia na myli... Zaszed tak a w gb boru, gdzie ju tylkoz dala przez gazie przeciskaa si una od ognisk i ciemno byo dokoa. Tu pod dbem leg. Gosy kupalne dycha byo, ale nie wida nic oprcz blaskw, ktre czasemzociy gazie u gry. Listki na nich nawczas wydaway si jakby z blaszki zotej, a ptaszki przebudzone latay pozacanymi skrzydami. Sambor leg i gow a oczy w rce utuli. Sucha pieww i nie dysza, marzyy mu si, bo zwolna sen za powieki go chwyta. Wtem z dala co zattnio... zaopotao... zadrgao. Czy zwierz sposzony t wrzaw?... Ale zwierz szybko pomyka, a ttent sun si powoli, ostronie, milkn iwznawia... zblia si i stawa... Sambor rozrni ju stpanie kilku koni i ludzi, ciche szepty. Skry si wic gboko w gszcz, w trawy i krzaki, i czeka. Ostronie wysuna si z boru ludzi kupka. Blask, ktry wpada z dala, nie dozwala rozezna twarzy. Mczyzna jecha na koniu silnym, dwu za nim, kilkoro czeladzi podao pieszo. Schylali gowy i podnoszc gazie przypatrywali si ogniskom. - Podkra si trzeba pod koo... - szepta jeden. - Co za dziw na Kupa porwa sobiedziewczyn? Komu jej nie daj po woli, musi wzi gwatem... Bylem j na koniu mia, to moja, nie wyrwie mi si, nie dogoni, nie odbior... Zechc broni... chobym yciem przypaci! Na prawo... I szepczc posunli si wszyscy ku brzegowi lasu mijajc przyczajonego Sambora. Zsiedli z koni wiodc je po cichu za sob i koowali wybierajc, kdy przej mog nie postrzeeni. Jeden odgarnia gazie i oko puszcza przodem, a sam wlizn si potem, stawa, szed bacznie. Sambor te za nimi wypezn z krzakw, wymin ich i niespokojny, rzuciwszy si drug stron, gszczami puci szybko ku ogniskom. Popiech ten go zdradzi; usysza wnet pogo za sob, silne rce chwyciy go z tyu. Wyrwa si istanwszy do boju uderzy gow w piersi napastnika tak silnie, e pad na ziemi. Lecz padajc porwa i Sambora z sob, chwyciwszy za koszul. Wzili si na ziemi za bary, duszc i mocujc, tarzajc razem w gstwinie, gdy dwch jeszcze przypado i siadszy na parobka zdusili go tak, i tchn nie mg. Wnet zawizano mu gb, sptano rce i nogi. Domylano si zdrady, zlkniono popochu i skrpowanego Sambora popchnli w krzaki, a sami pobiegli nazad do koni. Sysza, jak piesznie oddalali si szepczcmidzy sob. Zwizany, prno si rzuca po ziemi usiujc wizy potarga. yka i powrozy byy mocne. Lea wic tak, rozpaczajc a nasuchujc, ale pieni, krzyki, wrzawa, trzaskajce ognie nie daway rozrni adnego gosu. Jak wiek dugo trwaa ta mczarnia. Blask ogni zacz nikn, a brzask dnia wciska si z gry. Coraz janiej robio si w lesie.W krzakach budziy si ptaki i krciy si, ipodlatyway okoo niego. Przyleciaa para gobi dzikich gruchajc i pierzchna, kukuka zakukaa kilka razy, gr zaszelepotay skrzyda jakiego wielkiego ptaka, ktrego dojrze nie mg. Cisza nastawaa ze dniem. W dali sycha byo ze piewami odcigajce gromady. Soce zajrzao w gb lasu, na wzgrzu nie byo ju nikogo. Miotajc si cigle i targajc, Sambor nareszcie gb naprzd potrafi od chusty uwolni, zbami na rkach i piersi wizy porozrywa, po dugiej mce pky nareszcie - by wolnym! Zamany, poraniony, wcieky, wyrwa si biegnc ku polanie. Tu pusto ju byo, dymiy jeszcze gdzieniegdzie niedogase ognie, leay czarne wgli kupy i potuczone garnki, i rozbite naczynia. Wszystkie gromady poodcigay do domw. Sambor pywy, spotniay, zwlk si i stan, gdy usysza gos za sob. Z dala na ziemi p leaa, na p siedziaababa. Zwano j wiedm, Jaruh. To ta sama bya, ktra w lesie Dziwie na Kupa i odradzaa, ale sama pieszya i wida byo teraz, e nie darmo... Jaruha, ktra bya okolicy i gospody postrachem, bo atwo jej byo mleko odj, we zbou wze zawiza, wod zaczarowa, dzie zakwasi - miaa si dobrze przy Kupale. Poili j wszyscy, aby gniewna nie pomcia si urokiem. Siedziaa rozmarzona, pijana, wahajc si, przechylajc, podpiewujc, szepczc sama do siebie. Zobaczywszy Sambora podniosa rk i woa na pocza: - Hej, sam tu, chopcze, rk mi daj! Zarazmi rk daj!... Nie bj si, nic ci zego nie zrobi... Jeszcze ci mog lubczyku da, aby ci dziewczta kochay... ino mi rk daj, rk daj! Bo sama nie wstan, a musz i! Chopcze... syszysz! rk daj lub urok ci rzuc... kark skrcisz do nowego miesica...Rk mi daj! Sambor si odwrci, al mu si starej zrobio. - Jaruho! - rzek - chobym ci si podnie pomg, nie pjdziesz ty o swej sile, a ja ci prowadzi nie mog, bo mi do chaupy czas. - Nie mdrkuj, daj ino rk... Jak wstan, jak si ustoj, pjd jeszcze nogi moje... Chopcze... Sambor przystpi i oburcz podnis starowin. Trzsa si stojc, chwiejc, jak gdyby pa miaa, ale utrzymaa na nogach. Oczyma zakrwawionymi popatrzaa na niego. - Ce to ty spa tak dugo? - zabekotaa. - Nie spaem, matko! li ludzie mnie zwizali, ledwiem porozrywa pta... Jaruho! nie stao si co na Kupale? Starucha popatrzaa na, przekrzywia usta i rozmiaa si. - A co si sta miao? To, co si zawsze naKupa dzieje. Kupaa bg gorcy, dziewczt dosy nacaowa... a jedn, najkraniejsz! h!... Rk machna i zapiewaa ze miechem: Przyjecha pan na koniku, Porwa dziewk przy gaiku... Oj, gaju - ty zdradniku... Oj, byo - byo krzyku! Kupao! - Ktr? kto?... - zakrzycza Sambor. Starucha palcem pogrozia na nosie. - Ej ty! parobku... parobku!... Tobie si te jej chciao! Gospodarskiej cry. Zerkae i ty na ni, ja wszystko wiem... Pyszna bya,mdra bya, w wianku sobie chodzi chciaa... Ano... wianek z wod pynie... z wod. Porwali j... porwali mod... do komory, do komory wiod... Cha! Cha! Ot tobie krlowanie dziewicze!... W rce plaska zacza, a Sambor zaamaswoje... - A bracia! A czelad! a nasi!... - Pobili, potukli, porwali, ponieli... Albo to na Kupa nowina! albo to co zego?... Co si modo ma marnowa? Doman, kmie bogaty... Kobiet ma kilka, a ony adnej. Onatam bdzie krlowaa. Oj, Kupaa! Kupaa! -zacza Jaruha piewajc, zataczajc si i w rce chude poklaskujc. Sta Sambor jak zabity. Baba, w oczy mu patrzc, miaa si. - Dobrze tak! harda bya! Ja to wiem, ja to wiem, czego si chciao... u ognia w chramie, sta, by si jej ludzie do kolan kaniali, a ona im wrya... E! e! a do garnkw, do kdzieli! Pomiataa swatami, aden godzien jej nie by... Jam jej wczorajmwia: "Nie id na Kupa..." Przyszed ksiyc, panicz gadki, nie pomoe krzyk i pacze, na konika z dziewk skacze... Na ko wsadzi, na dwr biay uprowadzi... Ot, co moe Kupaa... piewaa Jaruha podskakujc na murawie, cho nogi jej nie bardzo suyy. Sambor si oddala z gow zwieszon. - Bywaj zdrw, dobry chopaku - woaa za nim - pjd ju ja bez pomocy... A ty, co starej poda rczk, jak zechcesz, to ci mod wyswatam... taka e j tylko caowa a caowa i je jak malink... Bywaj zdrw... id sama... I posza powoli, podpiewujc, miejc si gono do siebie, hukajc ku lasom, rozmawiajc z ptakami, ktry przelatyway. Chopak si wlk niespokojny i gniewny do domu. Drog znan same nogi wiody. Gdy stan u zagrody, znalaz w podwrku wszystkie niewiasty zawodzce, parobkw z Ludkiem w drugim kocu zebranych. Ludek mia gow zakrwawion. Kcili si wszyscy, siostry i bratowe pakay. Wpadli na powracajcego wszyscy, gdzie by. Pocz opowiada, co si z nim dziao,oni mu te - jak ich ju powracajcych, z lasu wybiegszy Doman z ludmi napad i mimo oporu Dziwy, co go przeklestwy i zami odstraszy chciaa, na ko j rzuciliiunieli. Ludka, ktry jej broni, uderzy jeden po gowie oszczepem, innym si te razy dostay. Jeszcze spr trwa o to, kto winien, e dziewki nie obroniono, Ludek chcia zgromadzi swoich i napa na dwr Domana, aby si pomci gwatu i zniewagi,cho drudzy go odwodzili tym, i zwyczaj by nieraz ony porywa, a gdy pochwycon zostaa, nie godzio si jej odbiera, gdy we wrotach ukazaa si - Dziwa! Krzyk wyrwa si z piersi niewiast, ktre gromad ku niej pobiegy. Staa z twarz pomienist, niemal krwaw, na koszuli wida byo te krwi bryzgi; konia za uzd trzymaa, ktry j tuprzynis. Wianek jej w drodze ze skroni spad, odzie miaa zmit i zszarzan, w oczach byska ogie straszny. Stana przed chat, milczaa, zdawaa si na p obkan. Rzucili si ku niej, woajc: - Dziwa! Siostra pada wieszajc si jej na szyi i paczc. Dziewcz dugo jeszcze drce sowa nie mogo wymwi. Sambor otworzy jej wrota i z lekka cugle konia wzi z jej rki. Z wolna pocza i ku chacie nie patrzc na nikogo, ledwie ucisnwszy siostr, ktra j pocaunkami okrywaa. Dosza takdo przyzby, pada na ni, rce opucia i zaamaa. Obstpili j wszyscy koem. - Dziwa, jake ty mu si wyrwaa? Nie mwia dugo nic. ywia jej w kubku wieej wody przyniosa; napia si, westchna, z oczw puciy si zy. Sambor co szepta patrzc na konia. By to ko Domana; po sierci jego jasnej pyna struga krwi przystygej. Dziewczyna siedziaa zamylona, to rk wodzc po czole, to co szepczc sama do siebie i umiechajc si smutnie. - Tak chcia! - zawoaa nareszcie. - Zamiast Dziwy... Nija mu si dostaa.. Tak chcia... Jam zabia Domana... Po ca mnie bra si?... Spojrzaa na brata marszczc brwi. - A wy! cocie mnie obroni nie umieli... jamsi lepiej potrafia. Od witej gry do Domanowego dworu daleko... Uj mnie wpi cisn... konia siek... lecielimy czwaem... krzyku mego nikt nie sysza... Chciaam mu wydrze oczy, rce miaam jak poamane... drgay mi z gniewu i zoci... miejc si uspokaja. Mieczyk mu byszcza u boku... zobaczyam go. Zmilczaam przyczaiwszy si... Jemu si zdao, e mnie ugaska... Milczaam, jednodrugiemu patrzelimy w oczy... Jak dziecko bawi mnie obietnicami... suchaam. Ko ustajc zwolni biegu. Mieczyk mu wieci uboku... Do dworu byo daleko... Mwi, e mnie miowa i dlatego gwat uczyni... Patrzaam mu milczc w oczy... Mieczyk dra pod moj doni... Schyli si, chcc pocaowa... nie krzyknam... n miaam w rku. Do zagrody byo daleko, gdym mu mieczyk w piersi wbia... jego wasny... Chwyci za piersi rkami i spad na ziemi... a jam z koniem poleciaa... Nie byo mnie goni komu, ludzie przy panu zostali. Spojrzaa po braciach, ktrzy zaspieni milczeli, po siostrach, ktre strwoone oczy sobie rkami pozakryway. Ludek patrza na ni. - Domanowe braty nie daruj - rzek - krew trzeba bdzie da za krew... Dziwa i wszyscy umilkli. Trwaa cisza dugo. - Mnie ju tu nie by - odezwaa si nareszcie dziewczyna patrzc w ziemi - chc... 8jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA_Pw J ` c a c bL& c c<42 M poegnam ja si z wami i pjd std na zawsze... Jak mnie nie stanie, zemsty za mnie bra nie bd... Pjd, gdzie oczy ponios, kdy dola poprowadzi... Wstaa Dziwa, niewiasty wszystkie paka ijcze zaczy. ywia obja j za szyj i razem weszy do chaty. Bracia naradzali si cicho, co poczyna mieli. Dziwy dugo nie byo. Posza witeczne potargane zwlec szaty i wianek uwi sobie nowy. W komorze po cichu zwizaa wzeek bielizny na drog, a ywia, widzc te przygotowania, na ziemi paczc lega. Pakay potem cicho, ciskajc si obie. - egnaj mi, jedyna, egnaj, rodzona... - p piewajc mwio dziewcz -egnaj ty mi na wieki! Ja musz i, porzuci wszystko, gdzie oczy i dola nios. Pjd na ostrw, na Lednic, do chramu Nijoy, stan u ognia witego, sta bd, a oczy wypacz i zgasn... a ja y albo ogie pali si przestanie. Wyrwaa si z objcia siostry. - Teraz chod, ywio moja, siostro jedyna, poegnajmy ognisko, poegnajmy kty, poegnajmy progi i ciany, i bydeko, i konie, i wszystko ywe i martwe... z czym si yo, co kochao... Uroczyste to byo poegnanie, do ktrego si wszystkie przyczyy niewiasty. Sza Dziwa do ogniska i rzuca na uczywo ostatnie. - Bywaj zdrowy, ogniu mj domowy... ju jaciebie nie podsyc, wieci mi do kdzieli nie bdziesz ani grza zzibnit... Ogniu ojca, matki, sistr i braci... wie im jasno,grzej im dusz. Bywaj zdrowy!... Szy potem do chlebnej dziey; ktr Dziwaobja. - Bywaj zdrowa, matko, co mnie chlebem biaym karmia... bodaj zawsze pen byai we czci u ludzi staa... Chleb twj karmi mnie nie bdzie... Tak samo prg egnaa, komory, gumna, stodoy, szopy, krwk czerwon, owieczkibure i konie, i psy nawet... i studni, z ktrej wod braa, i wrota. U studni wzia Dziwa wiadro, zaczerpna raz ostatni, napia si i zapakaa... Uciskaa siostr, bratowe, braci, wszystkich poegnaa, kaniajc si do ngwkoo... Wrota raz ostatni otwary si i zamkny za ni; sza egna rzek, co pod dworem pyna, i kamienie, na ktrych ojciec siadywa. Nikt si podry tej sprzeciwia nie mia. U pota uwizany sta ko skrwawiony Domana; kazaa go puci i nagna, aby do swojego wraca stada. Stara Wielicha i dwu zbrojnych parobkw odprowadza j mieli do jeziora, na Lednic. Sambor si wprosi trzeci. Gdy Dziwa jeszcze raz ostatni obejrzaa siku zagrodzie i powiaa chustk bia, paczi jk da si sysze ze dworu. Siostra i bratowe posiaday na ziemi i jak po umarej zawodzi poczy. A w dali sycha byo, jak ko Domana, puszczony na wol, czwaem, rc, przez lasy pdzi do swoich. ROZDZIA 13 Koo dworu Domanowego cicho byo i pusto,gdy nastpnego dnia Myszko przyby na koniu i stan u wrt. - Nie ma Domana? - zapyta sugi, ktry we wrotach sta Milcza parobek. - Jest pan doma? - powtrzy. Nie byo odpowiedzi. - Ce ty oniemia? - zawoa po raz trzeci, gronie ju, przybyy kmie, ktremu si czoo pofadowao. - Co mam mwi? - niemiao pocz chopak. - Doman ley na pocieli raniony; baba mu ran myje i zioami zakada. Dyszyjeszcze... ano, ycia mao... Myszko si rzuci na koniu i skoczy z niego. - Kto go rani? Tu znowu zabrako odpowiedzi; pokrania suga, oczy spuci, widocznie wstyd mu powiedzie byo. Niepewien nawet by, czy si godzi zdradza t tajemnic, bo dla mczyzny rana przez dziewk zadana bezczestn bya prawie. - Nie wiem - rzek ostronie parobczak, chocia wiadkiem by, gdy pada Doman naziemi. Myszko si dziwnie na popatrza, lecz junie spyta go wicej i z wolna pocign dodworu, do wietlicy. Ciemno w niej byo. Przy ogniu, ktry si pali maleki wrd kamieni, skurczona siedziaa Jaruha, prac co w garnuszkach i skorupkach i szepczc po cichu. W gbi izby, na skrze, lea blady, z oczyma w sup otwartymi, z usty, ktrych blade wargi byy rozwarte, w gorczce, psenny Doman. Na piersi wida byo pokrwawion koszul i pachty mokre. Jaruha spojrzaa na wchodzcego i palec pomarszczony, czarny, pooya na ustach,ale Doman ju drgn, ruszy si, jkn i jakie mruczenie niewyrane z ust mu si wyrwao. Oczyma zatoczy, ciaem si ruszy nie mogc. Myszko szed ku niemu powoli. Ni jedna, ni drugi nie mwili nic; go siad w nogach na awie. Tymczasem starucha signa do kubka stojcego przy niej, napia si, otara ustai posza mokre jakie niosc ziele do chorego. Pooya mu je na piersiach, zacza mrucze, rce obie nad nim podniosa przebierajc palcami, spluna najedn i drug stron. Doman nie rusza si,tchn tylko ciej. Na ten znak ycia pies, ktry lea na ziemi, podnis gow z wolna i wlepi w pana oczy. Myszko nie spuszcza z niego wejrzenia, ale si odzywa nie mia. Zdawa si chory spa i marzy. Niekiedy biae zby jego ciy si i zazgrzytay. To znw umiecha si niby. Rce mu drgay, jakby co chcia pochwyci... i opaday bezsilne. Myszko skin na Jaruh. Przystpia do wprzd rozpatrzywszy si w nim dobrze i stana z pokor. -Kto go rani? - zapyta go. Jaruha milczaa dugo trzsc gow. - H? Dzik - rzeka - a tak! dzik kem rozdar mu piersi... Go oczy ciekawie zwrci na ni i ruszy ramionami. Jaruha si poprawia. - Jele... albo ja wiem?... Na owy wyjecha, a z oww go przynieli... I trzsa gow, brod w rku ciskajc. - Oj... owy te, owy... gorzej wojny takie owy!... Widoczne byo z twarzy gocia, i sowom jej nie wirzy. Ale w tej chwili na progu ukaza si Domanw brat, Duy. Myszko wsta i podszed ku niemu, a Jaruha, u oa stojc, za nimi patrzaa, bo wyszli zedworu na podwrko. - Mwe cho ty prawd - zapyta Myszko - co mu jest, kto go rani? gdzie? - Wstyd przyzna si - cicho szepn brat modszy - za dziewk polecia na Kupa, za Wiszow... porwa j na ko... Dziewka mu miecz od pasa wzia i w piersi wbia.. Spuci gow Duy, jakby go to wyznanie zbyt wiele kosztowao. Namarszczy si suchajcy. - I usza? - spyta oburzony. - Doman z konia pad, bo go srodze rania, nie wiem, czy i y bdzie, cho baba krewzamwia i okada ran - mwi Duy - a dziewczyna z koniem do domu usza. Suchajc opowiadania Myszko zdawa si ledwie uszom wierzy; miao dziewczyny, nieopatrzno Domana wydaway si niepojtymi. Zamilk. - Wywoajcie bab - rzek po namyle. - Spytamy jej, czy z niego co bdzie, czy przepad... Mnie on potrzebny i nam wszystkim... Posuszny chopak skin od progu na Jaruh, ktra z udan powag, cho widocznie podchmielona, wysuna si z chaty. - Suchaj, stara wiedmo - rzek odwracajc si ku niej przybyy - bdzie ony? Jaruha podniosa gow, pokiwaa ni, spucia, podpara brod na rku, mylaa dugo. - Kto to moe wiedzie - rzeka - albo to jatam bya, gdy mu krew upywaa? Albo ja patrzaa, gdy go zabijali? Ja swoje robi. Krew zamwiam, ziela nawarzyam, pachty pooyam... a moe kto ran przeklina, moe urok rzucili? Nie mona si z niej byo dowiedzie wicej. Myszko sta zafrasowany, gdy w wietlicy usyszeli woanie: - Bywaj tu! Pobiegli wszyscy; Doman si by, na okciu spierajc, podnis blady, ale przytomny, i pi prosi. Jaruha mu jakiego gotowanego napoju przyniosa, ktry pochwyci chciwie. Oczyma powid po izbie, brata pozna, a obcego zobaczywszy spuci oczy. Rk uciska piersi, jakby mu co zawadzao. Myszko sta nad nim. - Widzisz - rzek - z koniam pad i na mieczyku si przebiem... Nie mia oczw podnie. - Mylaem, e mi koniec przyjdzie... ano, jeszcze yj... - A to ja wam krew zamwiam, prosz mioci waszej - wtrcia Jaruha - gdyby nie ja! h! h! - Co wy tam uradzili, Myszko? - spyta odwracajc rozmow. - Dzi z tob o tym nie gada, kiedy lee i liza si musisz. - Wyli si... - rzek Doman - a nie chc, abycie mnie zapominali, jeli co do roboty macie. Nie ja, to bracia pjd i ludzie. Bylem chodzi mg, nie zaspi doma... Czek najprdzej wydobrzeje, gdy na konia sidzie. - Nieprdko wam o koniu myle - przerwaa Jaruha - krew by si znowu pucia, a jakby mnie nie byo do zamwienia... Nikt baby nie sucha i umilka. Duy nawetna drzwi jej wskaza. Wiedma pokrciwszy si okoo ognia wysza mruczc. - le z nami - rzek Myszko - le z nami, Domanie. Na wiecumy nie obradzili nic, a teraz gorzej si jeszcze kroi. Chwostek sobie zebra du druyn, nawet midzy naszymi... Bodaj po Niemcw posa i Pomorcw, aby mu w pomoc przybywali; chce nas wszech zawojowa i obrci w niewolnika. Radmy sobie... - Pierwsza rzecz - rzek Doman - tych si zby, co jemu su, a z nami i nie chc,bez tego nic... - Pewnie - odpar Myszko - z tymi, co jawnie z nim trzymaj, rzecz atwa, ale kto wie, ilu z nim potajemnie?... Starego Wisza nie stao. Na wspomnienie starego Wisza gow spuci Doman i zamilk. - Trzeba nam dalej prowadzi mirow spraw. Nikt nie chce stan na czele gromady, aby mu si to nie stao, co Wiszowi... Jechaem do was na rad, a wy...- E! e! co bd kama - ywo zawoa, jakby z troch gorczki. Odsoni piersi, odrzuci pacht i miejc si dziwnie, pokaza sin, ledwie przysychajc ran, ktra miaa ksztat miecza, jakim bya zadana. - Patrz, Myszko - doda - dziewka mi j zadaa! Dziewka! Wiszowa dziewczyna Wyrwaa mi si z rk jak liski wgorz. Srom i wstyd! Przed ludmi nie pokaza oczw chyba, pkijej nie bd mia. Nie utai si to... wasna czelad mnie zdradzi... baby si ze mnie urga bd... Prawda, brata raniem, gdymj chwyta, ale od dziewki dosta ran... Pad na pociel. - Wemiesz j i pomcisz si - zawoa Myszko - chciae j mie za on, uczynisz niewolnic lub - zabijesz... nie trujsi tym i bd spokojny. - Bylem siy mia troch, doma nie zostan... pali mnie oe i srom... - Suchaje, Doman, wy z kim? -- przerwa Myszko. - Z wami - odpar krtko ranny i wskaza na brata - on, ja, moi ludzie, czelad. My stare kmiecie jestemy, do swobody nawyke. Do ostatniej kropli krwi miru broni bdziemy, kne mir amie, niech gow da! - Niech da gow! - zawoa Myszko i wsta. - Wicej ju sysze nie chc i nie potrzebuj. Na tym dosy... Duy przynis mu miodu w kubku, go z popiechem do ust go zbliy i napi si biorc rk Domana. - Za ryche wyzdrowienie twoje... Sowo? - Sowo kmiece i kltwa... ja z wami... a umr ja, z wami bracia, do ostatniego. I leg na pociel. Myszko wyszed i na konia siad. Na powrt wesza Jaruha zbliajc si do oa chorego; spojrzaa mu na pier, z ktrej pachty zrzucone leay na ziemi, i zaamaa rce. Pocza je podnosi mruczc. - A zdrowym by by chcia, miociwy panie - pocza. - Baba was wyratowaa i sucha jej nie chcecie! Nie opiera si chory, gdy mu znw owe mokre zioa i bielizn na piersi przyoya.Znuony, cho maym wzruszeniem, Doman si zdrzemn zaraz. We dworze milczenie byo znowu. Nadchodzi wieczr, gdy Duy, stojc we wrotach zobaczy jezdnych z lasu wychylajcych si na pole. Byo ich czterech. Jeden przodem jecha wprost na dwr. Ju z dala pozna chopakBumira, kmiecia, ktry mieszka ku Gopu. Bumir stary by ju, ale jak ubr silny, kark mia gruby, nogi i rce ogromne, brzuch spasy. Ciemne wosy, na p ju siwe, bezadnie otaczay mu gow okrg, w ktrej wypuke oczy abie i usta szerokie siedziay. Z Bumirem mao cosi znali, nie lubi go Doman; po co tu cign, trudno byo odgadn. Stan ze swymi u wrt. Gocinno stara nikogo, miego czy nie, odpycha nie dozwalaa. Pozdrowili si z Duym. - Zabkaem si - rzek Bumir - dacie mi spocz u siebie. Ludzie si zagnali za jeleniem, ktry oszczep nis w sobie. Jaki zwierz, w ktrym Licho siedziao, poprowadzi nas na obdy; drugi dzie wczymy si po lesie... - Brat mj si okaleczy, ley ranny - odezwa si Duy - ale dom rad wam. - Ja rany leczy umiem - zawoa Bumir - pjd, zobacz. - Baba go opatruje... Bumir sapic z konia zlaz i nie pytajc do izby cign. - Sado, ktrym rany zalewam, czelad ma - odezwa si Bumir. - Zalejemy mu sademido kilku dni znaku nie bdzie. Wchodzili do izby, Doman, jakby poczu ju obcego, ruszy si zaraz. Jaruha, ktra przy ogniu drzemaa, zbudzia si spluwajc i gniewna. Bumir nie zwaajc nanic do chorego poszed. Gdy na siebie spojrzeli, zaraz postrzec byo mona, e gospodarzowi go ten niemiym by. - Zabdziem, dacie mi spocz - rzek siadajc na awie. Doman rk skin i bratu da znak, by gocia przyjmowa. Bumir si rozsiad i spar na stole. - Sado moi ludzie maj - rzek - ktre najsrosze rany goi. Niedwied jucha raz mi do poowy skr ze ba zdar; wyleczylimnie nim... - Miociwy panie - zawoaa Jaruha - ju tu nic nie trzeba, ja krew zamwiam i ziela mam, co ran prdko przygoj. Nie trzeba nic. Chory te da znak rk, Bumir zamilk. Wszed Duy z miodem znowu i z koaczem,a za nim wnieli misy. Go pocz je akomie, pi chciwie i pki si nie nasyci, sapa tylko. Jaruha wysza na podwrze, gdzie si rozrywaa, arty strojc z czeladzi. Duy te stadnin pocz opatrywa - zostali sami. Bumir zna tego sobie yczy, bo si zaraz do gospodarza przysun. - Ej, Domanku miy - pocz pochylajc si ku niemu - nie w por tobie ta rana i choroba.. U nas le, nam trzeba ludzi i rk...Kmiecie, braty nasze, burz si i zego piwa nawarz. Namarszczyo si czoo choremu. - C to si dzieje? - mrukn. - Na naszego knezia wszyscy bij zabij... poszalawszy... Doman, ju nic nie mwic, sucha. - Zginiemy wszyscy - rzek cicho Bumir - knezia pogniewali, zemst wywoaj, Niemcw sprowadzi na nas. Widzc, e gospodarz nie mwi nic, Bumir cign dalej: - Jest ju zmowa na knezia, ju si zbieraj, radz... a wszystko to tylko, aby jednego ze swoich posadzi na grodzie. Nie o swobod im idzie, a o skarby na zamku. My to wiemy. Ano, omyl si, bo nas jest duo te, co staniemy za kneziem i nie dopucim... Nie dopucimy! - zawoa Bumirbijc kubkiem o st. Oczy mu si zapaliy. - Myszkom si chce panowa, my wolimy tego, co jest... My ju go znamy, a tamci, jeszcze si nie napiwszy, godniejsi bd... Nie dopucimy. - Obliczylicie si? - zapyta Doman. - Co si mamy liczy... Leszki pjd wszystkie z nami, bo to ich sprawa, pojednaj si... kmieciw te duo jest, co chc spokojnie swoje lechy uprawia, a gromady, co si wyrw, kneziowscy ludzie rozgoni na miazg. Bumir si tak odkry ze sw wiar, po miodzie, nieopatrznie; Doman, daleko przebieglejszy od niego, dawno przewidzia, ku czemu to idzie, i czu, e Bumir go spyta nareszcie, z kim on trzymamyli. Powiedzie faszu nie chcia, a prawd zdawao mu si wypiewa niebezpiecznie. U narodw wpwyksztaconych instynkt zachowawczyczsto dziwne formy przybiera i do rnych fortelw si ucieka. Domanowi przyszo na myl, aby si chorob posuy; w chwili gdy Bumir koczy mwi, jcze pocz i chwyci si za pier. Jaruha stojca pod oknem usyszaa ten gos i popieszya na. Bumir umilk. Przyniesiono zaraz pachty nowe; chory si skary. Wiedma zapowiedziaa, e musi zamawia ran i e nikomu przy tym by nie wolno. Stary kmieczarw si i bab obawia. Z przerywan wic rozmow wynis si za prg sapic, obiecujc sobie wrci dla dokoczenia jej,ale po do dugim oczekiwaniu Jaruha wysza objawiajc, e skutkiem jej zamawiania chory zasn i spa bdzie do jutra, do rana, a snu mu przerywa nie wolno, boby duchy zoliwe chorob rzuci mogy na tego, co by obudzi chorego. Rad nierad Bumir si znalaz w podwrzu nic nie sprawiwszy, z tym e na reszt musiaby czeka do rana. Na to nie byo sposobu. Pilno jecha musia, drugich namawia, bo go by kne zna wysa, wzi wic na bok Duego. - Ja do jutra rana tu sta nie mog - rzekmu niecierpliwie - Doman pi. Jutro mu powiecie ode mnie, aby pamita, co mwiam i z tymi trzyma, co mir miuj, ziemi - chc... 8jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAdPqc e fNkcg och(/ci=l a radzi siedzie w pokoju. Powiedzcie mu tokoniecznie, ja przed noc jeszcze kawa drogi ujecha musz. Tak sztuk odprawiony Bumir, zy, mruczc, na konia siad i pocign dalej. Doman wszake spa nie myla, bab tylkonamwiwszy, aby mu si wykama pomoga. Zaledwie usysza, e konie za wrotami byy, ruszy si na pocieli. Leenie mu dokuczyo, chcia cho poprbowa, czy mu si wsta nie uda. Przerazia si Jaruha, ktra wcale nie yczya sobie widzie go uleczonym tak prdko, i pocza niemal gwatem nazad pdzi na oe. I siy te nie pozwalay bardzo si dwiga. Doman zaledwie poprbowawszy i poczuwszy si jeszcze osabym, nazad na oe leg. Jaruha znowu zamawiaa. Miaa priy tym je i pido syta, czynia si te potrzebn, jak umiaa. Pno ju byo i Doman usn po tych wysikach, gdy nowy go do chaty si wcisn. Jak on tu potrafi si dosta, trudno byo babie zrozumie. Wanie usn miaa oparszy si o ognisko, gdy na progu zobaczya kocie oko Znoska. Z gow obwizan pacht, z okiem ciekcym karze wsun si do izby tak cicho, i Jaruha ujrzawszy go przelka si, jakby wilkoaka zobaczya Psy stroway na podwrzu, ludzie spali, wrota byy zaparte. Pomimo to Znosek si dosta do zagrody. Jak? - to byo jego tajemnic. Wliznwszy si tu, podpezn do starej pokazujc na sw gow poranion. Jaruha bya listociw, leki i czary stanowiy jej rzemioso, dozwolia si wic zbliy Znoskowi i z wolna gow mu rozwizaa. Przyscha pachta odmaczan by musiaa, gdy Znosek sykn z blu, a Doman si obudzi. - Jake ty tu wlaz, e ci psy nie zjady? - szepna gos zniajc wiedma. Znosek ledwie dosyszalnym szeptem odpowiedzia jej na ucho, i dowiedziawszysi, e j tu znajdzie, musia si dosta dodworu, bo go rany niezmiernie bolay. Przyzna si, e nie mogc inaczej, wdrapa si na drzewo stojce przy czstokole u zagrody i po gaziach jego spuci si w podwrze. Tu psw nie budzc przepezn do drzwi, ktre zawsze stay otworem. Jaruha ran mu pocza opatrywa, szepta nad ni i spluwa na wszystkie strony. Z wzekw potem swych dobya zi, z garnuszka nalaa cieczy jakiej i kazawszy z gow spuszczon siedzie Znoskowi, obwizaa go na nowo. Ogie przygas by nieco i w izbie byo prawie ciemno, ale wanie, gdy z gow spuszczon klcza przed ni karze, bysno uczywo, blask obla izb, Doman si zbudzi, otworzy oczy i ujrza t dziwn par. Oby czowiek bez wiadomoci jego w domu... w podranionym chorob gniew obudzi. Sdzili go jeszcze picym, gdy nagle krzykn straszliwie, woajc ludzi. Znosek chcia si wylizn i uciec, ale ju byo za pno. Czelad pica za progiem zerwaa si na nogi. Pad karze na ziemi twarz. Zaczo si woanie, popoch i Znoska schwycia czelad prowadzc przedpana. O tym stworzeniu, ktrego Doman nie widzia nigdy, chodziy wieci dawno, jako o zoliwej istocie bdcej na posugach knezia. Wiedziano, e podpatrywa, e si wszdzie wlizn umia i e go uywano na podsuchy. Domyli si byo atwo z postawy, kim by. W pierwszym gniewu napadzie Doman chciago kaza powiesi na dbie. Znosek pad przed nim na twarz jczc i bagajc. Jaruha si wstawia nie chciaa, wiadczya tylko, e przyszed dla ran, ktre mia na gowie. Czelad ju si braa do postronkw, aby zochot wielk speni rozkaz pana i Znoska jak wielk od na dbie uwiesi, gdy na jk i pacze Doman si ulitowa i - psami goza podwrze wyszczu kaza. Wyprowadzono go wic za drzwi, na psy winito i uciekajcy co tchu ku tynowi karze, poszarpany, ranny, ledwie si potrafi caemu stadu gonicych go ogarwwyrwa, zrcznie za pot wskoczywszy. Jeden z psw, ktry si by nogi jego uczepi, zawis dugo przy niej i wyrwawszy z niej to, co zbami chwyci, upad na ziemi. Znosek jednak tyn przeskoczy i za zagrod znikn. Jaruha ju siedziaa spokojnie u ognia i moe nawet aowaa, e go nie powieszono, gdy z wisielcw rne bardzopotne leki i czary nawczas wycigano, ktre by si jej byy przyday . Nie obwiniano jej o to, e si przybdzie ulitowaa i pozostaa znw przy ognisku. Znosek padszy za zagrod na ziemi, z now ran, jcza, picie wycigajc ku dworowi i przeklinajc jej pana. Obiecywa sobie pomst, choby yciem zapaci, a o t zausznikowi kneziowskiemu byo atwo. Gdy nog zawizawszy powlk si nad ranem w las, aby go nie schwytano znowu, cigle jeszcze ku zagrodzie si zwraca pokazujc jej pici i zby. ROZDZIA 14 Na jeziorze Lednicy leaa wyspa, ostrw wity, do ktrego z dala, od Wisy, nawet od aby, od Odry przychodzili z ofiarami powrby i rady pielgrzymi. Niewiele nawczas takich chramw i wity liczono na ziemiach sowiaskich. URanw na ostrowiu sta chram wiatowida, u Redw drugi, u Serbw nad ab Trygowa trzeci, w Stargrodzie w gaju czczono Prowego. Cigny do nich na wielkie witki i dni uroczyste rne plemiona z dalekich stron, schodzili si ludzie jednego sowa, cho rnej nieco mowy, i u wity tych radzili i porozumiewali si, co ku obronie od wsplnych wrogw przedsibra mieli. Na ostrowiu Lednicy sta taki chram Nii, do ktrego sza wanie Dziwa schroni siod pomsty i powici reszt ycia pilnowaniu ognia witego. Trzeciego dnia pokazao si jezioro szeroko rozlane, wiecce, jasne, a podrni powitali je pokonem, bo i ono, jak ostrw, wite byo. Ostrw te z dala si dostrzec dawa, nawczas gstym gajem i zarolami okryty.Zakryway one chram oczom i zdaway si ca wysp okrywa. U brzegu, na palach wbitych niegdy w jezioro, stay chatki rybakw ndzne. Przy nich do palw poprzywizywane czna koysay si jak senne, poruszajc z falami. Rybacy zamieszkali w tych budkach przewozili na ostrw pielgrzymw. Wie niosa, e chaty biednych tych ludzi stay tu od wiekw, e ich niegdy bya tu moc wielka, e pale cz znaczn wd zajmoway, a na pokadach nad nimi caa niegdy osada liczna i zamona zamieszkiwaa. Ale z czasem gniy pale, paday chaupy w wod, ludzie si na ld przenosili i rozpraszali. Teraz tu tylko pozostao ich kilka, sczerniaych, osiadych nisko, okopconych, a zajmowali je rybacy i przewonicy. U chat na palach poegnaa Dziwa swoich towarzyszw, tu ju bezpieczna sama i moga, kdy jej kazaa dola. Nie potrzebowaa ani druhw, ani druki. Rzuci si jej Sambor do ng, bo j od dziecka szanowa i miowa. - Zdrw bywaj, Samborze - odezwaa si - bd szczliwy... pokon odnie ode mnie siostrze miej, braciom, wszystkim, nawet ptakom, co koo naszej latay zagrody. Z chaty na palach, ktre si trzsy pod nim, wyszed stary zgarbiony czowiek, w drcych rkach wioso trzymajc. Nie mwic nic zszed do czna, zstpi w nie, odwiza i czeka. Dziwa siada, odbi od brzegu i czno pomkno po wodach spokojnych. Towarzysze stali i patrzali, stara piastunka pakaa padszy na ziemi. Dziwa chust wiewaa. Biae ptaki nad gow jej si niosy i kwiliy, jakby rozumiay, e si ze swoim rodzonym rozstawaa wiatem. Czno pyno. Ju twarzy jej wida nie byo, tylko koszul bia i bia jak ona twarz, a potem plamk bia, a pniej ostrw i drzewa zakryy czenko i zniko.Dziwa pyna, gdzie j dola niosa. Wtem dka si o brzeg opara i zadrgaa, stary wyszed na ld i przytrzyma j. Para kamieni sterczaa nad wod; dziewcz wysiado i wyszo. Na ostrowiu cicho byo, cicho, tylko tysice sowikw w krzakach na zabj nuciy. Pomidzy ozy i olszyny wiody cieki kryte, ludzkimi powydeptywane stopami. Dziwa sza z wolna przed siebie, nie pieszc, wiedzc, e dojdzie, gdzie jej losy i kazay. Wrd gstwiny czka si otwara zielona.Tu gromadkami siedzieli ludzie i poywali z kobiaek, co kto mia z sob, w milczeniu jakim uroczystym. Wida byo po sukniach, ich barwie i kroju,e ludzie tam byli z krajw rnych. Byli tam mow i odzie odmienni od siebie, a jzykiem pokrewni poabiascy Serbowie, Wilcy i Redary, byli Dalemicy, Ukrace, uczanie, Dulebianie, Drewlanie z Dradaskich lasw, Polanie tutejsi, uanieznad Warty i Odry, Buanie od Buga, Chorbaci nawet i niezliczone nawczas plemiona, ktre si rnymi imionami zway, z jednych rodw odszczepionych od pnia gwnego pochodzc. Widok by zaprawd pikny tych gromad, co si rozumiay, a przecie nie znay i dziwiy sobie, z ktrych kada miaa inn twarz i obyczaj odmienny, a wszystkie czuy si dowsplnej prastarej matki. Nie bratali si bardzo, ostronie ocierali o siebie, ale zanucona pie, rzucone sowo zbliao powoli. Szare, czarne, brunatne, biae wity, siermigi, opocze pasami zielonymi, krasnymi, czarnymi i biaymi poprzepasywane odznaczay plemiona. Uzbrojenie te nie byo rwne. Plemiona znad Wetawy i aby, blisze Niemcw, juod nich wiele zapoyczyy; ci, co mieszkali ku Wile i w gbi, dziczej wygldali jeszcze. Znad Batu (biaego sowiaskiegomorza) mieli duo przywonego sprztu, ktry im statki z dalekich krajw przynosiy. Dziwa przesza pomidzy gromadami, ktrej ciekawymi mierzyy oczyma. Chramu std jeszcze wida nie byo, bo go gstwina zasaniaa zielona. Wpord zaroli trafia na kamienny obwd pierwszychramu. Stay te kamienie ogromne, jak je ziemia zrodzia, jak je morze przynioso, nie tknite rk ludzk, z tymi twarzami, jakie im day wieki, jedne nie opodal od drugich, w odstpach rwnych, jak zaklci w gazy stre. Jak zjrze w lewo i w prawo, cign ten powicany szereg dokoa. Na jednej z tych bry siedziaa kobieta w bieli, podparta na rku. Stara ju bya i wos miaa srebrny, rozpuszczony na ramiona, a na nim dziewiczy wianek ruciany. W rku trzymaa lask bia, z kor pozostawion tylko, by j jak w, jakwsteczka opasywaa. Ubir miaa wieniaczy, biay, wiey i czysty, a przy nim spinki byszczce. Na twarzy spokojnej, pomarszczonej i zwidej wida byo ycie jakby senne, co na p umarego nie troszczcego si ani o mier, ani o dol. Dziwa si pokonia przed ni. Stara oczy powoli podniosa, nic nie mwic, rk jej pokazaa na prawo, na droyn, gow podpara znowu i dumaa. Dziewczyna sza droyn wskazan. O kilka krokw sta na kiju sparty starzec niewielkiego wzrostu, odziany bielizn wie, w obuwiu z czerwonymi sznury i zarzuconej na ramiona opoczy ciemnej. Czapka wysoka czarna okrywaa mu czoo. Na zbliajc si z wolna Dziw patrzy spod brwi siwych. Skonia mu si do kolan:Ty tu panem i ojcem? - spytaa. - Wizun jestem... tak... - Przytuku u was prosi przychodz - pocza Dziwa powstajc - bd Nii ognia pilnowa wicie. Od modu lubowaam bogom! Stary Wizun agodnie i spokojnie patrzy i sucha. Dziewcz wymwio te wyrazy szybko, rumieniec okrywa jej twarz. - Sierota jeste? - zapyta. - Nie, miaam niedawno ojca i matk, mam jeszcze braci i siostr. Kmie Wisz by mi ojcem - pocza mwi. - Wisza kneziowscyludzie zabili. Wizun zbliy si, ciekawie suchajc. - Mnie chcia porwa za on ssiad nasz...bronic si zabiam go. Nie chc, aby si jego krwi mcili... przyszam tu. - Zabia? - zawoa zdziwiony stary Wizun- ty? zabia? Jak si zwa ten czowiek? - Doman! - odpowiedziaa rumienic si dziewczyna. - Doman! Domanl - rce zaamujc rzek stary - ja go nosiem maym na rkach... Zmarszczy si Wizun. Dziwa poblada, ulka si, aby jej nie odepchnito. Stary nie mwi nic, sparty nakiju milcza patrzc w ziemi. - Doman zabity! - mwi do siebie - zabity przez dziewk... - Mw, jake ty go zabia! - odezwa si stary. Dziwa drcym gosem pocza opowiadanie, tumaczc si z tego czynu lubem swym i popenionym na niej gwatem. Wizun pyta, czy wie, e zosta zabitym, nie ranionym, nie chcia wierzy mierci. Potem zamilk. - Pozwlcie mi tu zosta u ogniska! - zawoaa Dziwa. Nie odpowiada stary dugo, myla. - Zosta - rzek w kocu - ale ty dla nas iza moda, i za krasna. Ty nie znasz siebie, zatsknisz. Bd sobie gocin tylko.. inaczej ja ci nie chc... Jak ci serce odboli, pjdziesz! o! Pjdziesz! - Nie! Nie! - rzeka Dziwa - zostan... Wizun si umiechn smutnie, nic ju nie mwic wskaza jej do chramu drog. Biega raczej ni sza we wskazan stronDziwa. Tu sta czstok i wrota. Czstokby z polan gadko ciosanych, rzezanych u gry misternie w zby i koa. Wrota te miay supy drewniane, strojne jak dziewczta w rbki, zby, w pasy, jedne malowane biao, drugie to i czerwono. Na daszku nad wrotami wisiay wianki, w czci posche, w czci zielone jeszcze i wiee. Std limi zielonymi kosaca usana ju bya droga. W pniu rzezanym piknie, u ktrego sta czerpaczek biay, woda bya czysta jak za, rdlana. Dziwa zaczerpna jej i napia si spragniona. - Bd mi zdrowa, wodo wita, wodo nowa! - szepna. Zza wrt wyglda drugi staruszek, do Wizuna podobny, ktry si od przychodzcejskry ywo. Sza droga pomidzy dwoma czstokoami naok, a drugie opasanie chramu byo jeszcze ozdobniej z drzewa ciosane. Wisiay na nim skry, or rny i dary, ktre skadali pielgrzymi. T drog trzeba i byo, szukajc wrt drugich. Do tych spina si musiaa po wschodach. Ciemniej tu byo, bo drzewa i opasanie wiato odejmoway. Tu ju sta sam chram, na gstych dokoa supkach drewnianych oparty i okryty dachem gontowym. Pomidzy supkami malowanymi czerwono, z tymi przepaskiwisiay czerwone sukienne opony zakrywajce wntrze. cian nie byo. Trwoga jaka ogarna dziewczyn, gdy zbliywszy si ku sukiennej zasonie podnie j miaa, aby si dosta tam, skdju nie chciaa, nie mylaa wynij nigdy. Popatrzaa w wiat biay, na dzie biay, posuchaa sowikw gwaru i rk drc podniosa zason, ktra zaszelecia nad jej gow. Wesza. Tu ogarna j na chwil noc, bo oczy jej zrazu nic dojrze nie mogy. Na tle tylko czarnym pomie byska w gbi.Zapach smoy, bursztynu, spalonych zi przesyca powietrze cikie i ciepe. Dopiero oczy oswoiwszy postrzega kontyn, na supach jeszcze wewntrz opart, ciemn, smutn i pust. Daleko przed ni stay kamienie, ktre otaczay wolno ponce ognisko. Dym i iskry dobyway si z niego to wolniej, to ywiej iszy ku grze, do otworu w dachu lub wiatrem zwrcone rozchodziy si we wntrzu budowy. Przy ogniu dwie biae postacie siedziay jakby upione czy drzemice. Zza dymu i pomieni wida byo na cianie kontyny co niewyranego, podnoszcego si wysoko, a pod strop i dach. Bya to czarna, okopcona posta dziwna, nieforemna, straszna, u ktrej ng kilka trupich biaych czaszek leao. Obok niej wisiay haki, or, noe, jakie zdobyte upy, a sam posg obwieszony by cay niemal sznurami bursztynu i kranych kulekponizanych na nici. U gry, w gowie potwornej, dwoje oczw, dwa wiecce, ogromne kamienie czerwone, jakby krwi gorejce, paay. Nie wida tam byo nic, tylko tych oczw pomienistych dwoje, od ktrych skry si nigdzie nie byo mona Patrzay na wszystkie strony, odbija si w nich ogie u stp palcy, migota w czerwonych kamieniach i czyni je jakby ywymi. Wrd ciemnoci te drganiem pomienia ruszajce si oczy bstwa przeraay jak spojrzenie ze wiatw innych, grone i gniewu pene. W chramie teraz nic sycha nie byo, tylkotrzask palcego si uczywa i wiergot ptastwa, ktre, otworami dostawszy si dorodka jego, niespokojnie pokrzykiwao latajc, aby si std na powrt wydoby. Dziwa postawszy chwil, bo w niej czerwonych oczw dwoje zrodziy trwog iodjy si, wolnym krokiem podesza ku ognisku mylc: - Tu wic miejsce moje. I nie pytajc ju nikogo, nie patrzc zbliya si a do dwch siedzcych niewiast, co ogie podsycay, siada, jak one, na pustym kamieniu, wzia nagotowane uczywo i pooya na ognisku.Jedna z kobiet wstrzyma j chciaa, lecz za pno si podniosa. Ogie ju by objmiuj, ziemi - chc... 8jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAjPck/uclcmC,cnE; oQ?$t pierwsz ofiar, na ktr Dziwa patrzaa, jakby si w niej wasne palio ycie. Dwie strki tego Znicza popatrzay na ni ciekawie i troch przelke. Przy wietle ognia moga dojrze ich twarze. Zwide byy, smutne i blade. Przygldajc si piknej dziewczynie szeptay co pomidzy sob, jakby litujc si nad ni. Gowami potrzsay tylko, nie miejc si odezwa. Zdaway si patrze na ni jak na skazan. Dziwa siedziaa spokojna w ogie wlepiwszy oczy, odpoczywaa. U ognia zmieniay si potem strki; Dziwa przesiedziaa sama ca noc przy nich, dorzucajc po uczywie. Sen jej nie bra, mylami jeszcze egnaa ycie swe dziewicze i domow zagrod, a czerwone oczy Nijoy przyszo czyniy straszn. Tak przeszed dzie pierwszy i tak samo prawie drugi upyn. Moga tylko wyj zakontyn i odetchn wieym powietrzem. Ale tu skupiay si koo niej strki ognia i ciekawie przyglday si jej, baday, dopytyway umiechajc; zwracali oczy przechodzcy pielgrzymi i Dziwa wolaa jumilczenie swe w ciemnym ktku ni te napaci prnujcej gawiedzi i te pytania bez koca. Nazajutrz siwowosa w wianku kobieta spotkaa j te za chramem i zagadna, o przeszo; i jej opowiada si musiaa, skd przysza i dlaczego, ale ta suchaa roztargniona i nie okazaa nawet, czy j powie obesza. Dziwa spodziewaa si tu moe jakiego podnieconego ycia, z pienii marzeniem, a znalaza milczenie i oowiane brzemi na wszystkich tych niewiastach znuonych cisz jednostajn, jaka je otaczaa. Bezmylnie speniay one posug przy chramie i dzie schodzi na psennym jakim osupieniu, na zdrtwieniu i martwocie. Wieczorem zjawi si stary Wizun po odejciu siwowosej kobiety; oczyma prawie gniewnymi mierzy Dziw i pyta znowu o Domana. Dziewcz opowiedziao sw przygod po raz drugi. - Domana mi al! - zawoa - nosiem go dzieckiem na rku; chopak by odwany, dobry, gocinny i przyszo mu zgin nie nawojnie, nie na owach, ale z rk niewiasty... ze sromem! - A jakem ja broni si miaa bdc w jego mocy? - odezwaa si Dziwa. - Wolno si broni dzikiemu zwierzciu i robakowi nawet, a nie godzioby si dziewczynie? Starzec si namarszczy tylko i spojrza dziko na ni. - Doman rannym by moe, ale zabitym... nie! nie! to by nie powinno i nie bdzie - doda. Chcia, aby mu opowiedziaa, jak mu cios zadaa, ale Dziwa sama ju teraz nie wiedziaa, jak si to stao, aniby umiaa wytumaczy, skd na to wzia odwag i si, zmilczaa wic. Nastpnych dni, jakby za kar, najcisz prac na ni woono. Musiaa drzewo nosi i wod, zamiata i my chram, biegado rda, suy wszystkim. Odprawiono j wreszcie do tego, od czego w domu byawoln - do gotowania strawy dla innych. Niezbywao na ostrych sowach i na miechu bolcym, i na jakiej wzgardzie, ktr jej starsze okazyway. Wszystko to przetrwaa milczca, spokojna, z tak dum, i niech si rozbia o ni i dziewczta z poszanowaniem patrze zaczy na t, ktra ani skary si nie chciaa, ani paka, ani okaza, e j boli poniewieranie. Dano pokj wreszcie, widzc, e zncanie si nie czyni skutku. Kadego niemal dnie nadcigay dkami nowe gromady po wrby skadajc ofiary przed Nij. Dziwa siedziaa ju u ognia po kolei i bez kolei, a bya tu jak domy. Milczca moga marzy, patrze w dym, ktry w jej oczach rne dziwne przybiera ksztaty, nie troszczy si o ycie. Dwa razy na dzie z ofiarnych da i gotowanej strawy zastawiano obiat dla strek i byo pod dostatkiem wszystkiego. Suchych korowajw ostatkami karmiy si niezliczone ptastwa stada, a aroczne wrble tysicami krciy si przy chramie. Dziesi ju dni upywao od tego pamitnego dnia, gdy Dziwa u ognia zasiadai pierwsz go drzazg podsycia. Bya, przybywszy, ostatni, teraz suchay j inne. Panowa tu nie pragna, przyszo to samo, gdy uczuy wszystkie dziewczta w niej t jak wyszo, ktra si narzuca sama i oprze si jej nie mona. Leniwe i pice strki ognia same zday na ni piecz, staranie, prac i rozkazywanie. Siedzc z dala patrzay na ni i strach je jaki ogarnia, tak miaa pask posta i do rozkazywania bya stworzona Dziesitego dnia siedziaa u ognia, gdy szmer powsta dokoa chramu i po caej wyspie. Ludzie dokoa biegali, ruch si stawielki, nagle podniesiono zasony ze wszystkich stron i midzy supami najbliejognia stojcymi ukaza si Wizun w witecznym ubraniu i kopaku, a z nim mczyzna rosy, czerwony, gruby, w czapce z pirem, w paszczu czerwono naszywanym na ramionach, ze zotymi szlaki, blaszkami wieccymi okrytymi. wieccy miecz wisia u jego boku. Dziwa spojrzawszy na uczua w sobie przestrach i trwog. Ten czerwonolicy z dziko patrzcymi oczyma czowiek, podobien do zwierza, ktry wyszed z puszczy, z usty skrzywionymi szydersko, obudza w niej wstrt i odraz niewysowion. Byaby ucieka, gdyby moga. Stan on nie zdejmujc kopaka ani si pokoniwszy naprzeciw ognia i bawana Nijoy, patrzc nie na witoci, ale na pilnujce Znicza dziewczta. Dugo je oczyma przechodzi, zatrzyma wzrok na Wiszowej crce i ju go od niej nie zwrci. Poszepta co staremu, ktry gow potrzs. Chwil si wzdraga. Mczyzna sta uparcie, dwa razy po ramieniu uderzy starego i pchn go wewntrz chramu nakazujco. Stary wahajc si zbliy powolnym krokiem ku Dziwie, pochyli ku niej i rzek cicho: - Kne to jest miociwy... chce, eby mu wrya. - Wry nie umiem - odpowiedziao dziewcz. - Wrby nakaza nie mona, onaprzychodzi zesana od duchw, ja wry nie umiem... W tej chwili z drugiej strony zbliya si siwowosa Nania i odcigna na stron dziewczyn. - Wr mu - rzeka - ja ci zielem upoj, wr mu, wr mu wszystko ze, bo czowiek niedobry. Wyniesiem kadzido, dym ci upoi.., mw, mw mu miato, co myl przyniesie... on si nie way uczyni cinic zego... To mwic stara dobywaa suche ziele i garnek z wglem nabranym z ogniska postawi kazaa na ziemi. Rzucono ziele na nie i dym gsty, przykry, gryzcy otoczy pochylon dziewczyn. Trzymano j nad nimdugo. Czua, jak si jej zmciy myli, jakz kbw dymu rosy jej w oczach dziwne jakie ksztaty, jak tracia przytomno i zdawao si jej, e na wiat inny przeniesion zostaa Na gowie ciyo brzemi jakie straszne, krwawe smugi na czarnym tle, jasne byskawice, kby dymu, smoki i gady, i ludzie potworni, kary i olbrzymy, wszystko to razem wirowao jakby przed drugimi oczyma upojonej. Dwie strki j podtrzymyway, inaczej pa by bya musiaa omdlona. Leczsabo ciaa razem sza z olbrzymi mylipotg. Czua si mia i gardzc niebezpieczestwem, pani i krlow. W tym upojeniu powoli wiedziono j przed knezia, ktry cofnwszy si poza supy kontyny sta pod czstokoem oparty o z szydersk twarz. Dziwa wpatrzya si w to oblicze dzikie, wykrzywione, straszne, z tak si wzroku, e kne spuci, mruczc, oczy przed ni i zadra. - Bdziesz mi wrya - mrukn cicho. - Bd wrya - pocza Dziwa, ktra czua, e jaka sia zmusza j do mwienia- bd ci wrya. Dwoje dziewczt postawiy przed ni wiadro wody witej, spucia oczy na ni. W wodzie odwrcona odbijaa si twarz szkaradna Chwostka, a obok niej w dymach,ktrymi j cigle okadzano, kryy najdziwniejsze postacie. Kne patrzy - zrazu szyderski, teraz bledniejc i jakby przelky, rk si opiera o czstok, a wida byo, jak dra. Obok niego stojcy Wizun oczyma nakazujcymi, ktrych nie spuszcza z dziewczyny, zdawa si jej dyktowa, co mwi miaa. Chwila milczenia poprzedzia urywanymi sowy wyjknion wrb. - Ciemno! Ciemno! Nie widz nic... - mwia - czerwona struga, jakby pyna krew, cigle krew... wszdzie krew... Po rzece tejpyn trupy biae, jeden, drugi... wicej jeszcze, biae ich oczy nie widz i nie patrz... pyn, pyn, przepynli... Krew znowu, kubki po niej pywaj, miecze po niej migaj... Sysz woanie: krew za krew!... Na rzece pynie wyupionych czerwonych oczu dwoje i patrz na mnie... na stosie ley starzec zabity, na miecisku pod stobem modzieniec, na jeziorze pozarzynane me, woaj: krew za krew! Psy wyj i krucy kracz... krew za krew!... Kne rzuci si, a czstok za nim zachrzszcza i miecz mu zadzwoni u boku. - Ty wrbitko przeklta - krzykn -bdziesz ty mi patrzaa i mwia inaczej! - Nie mog... mwi, co mi duchy ka i uka... Kne stoi na wietlicy... wysoko... doem ludzie si gniot, bij, morduj... Sysz szmer, wrzaw, cign gromady... na granicy wrogi, w domu swoi si miotaj... Na grd! Na stob! Krew za krew!... Grd si pali... ponie, gore... wal si dachy i ciany... krzyk i woanie... popiow kupa... gra trupw, krukw chmura czarna... Siady, krakaj... r serca od ciaa... gdzie cierw nie dogorzaa... Krew za krew!... Ciemno si zrobio w oczach dziewczynie i osaba osunaa si jak senna na rce strek, ktre j trzymay. Kne sta bladyi drcy, pici cisnc, usta otworzy i zbami jak zwierz dziki grozi si zdawa. Nog wiadro pchn i wywrci, woda wita popyna po ziemi. Dziw wniesionoomdla do chramu. Chwostek sta milczcy, wcieky. Stary Wizun, sparty na kiju, obok niego spokojnie czeka. - Przeklt dziewk zwiza i osiec! Do lochu! Do jamy! - krzykn Chwostek - nauczy si wry inaczej! Na to nie byo odpowiedzi, zasona kontynyspada, a dziewczta drug stron Dziw wynosiy na powietrze. Kne si chcia zwrci do swoich pachokw, ale ci gdziedaleko zostali. Stary spoglda na. - Uspokjcie si, miociwy panie - rzek - kto chce wrby, musi j cierpie, jak duchy day. Dziewczyna jej nie winna. Byli sami i Wizun zbliy si wcale nie zdajc zlkniony. - Miociwy kneziu - doda - dosy macie niechtnych i zaalonych, nie rbcie ich wicej targajc si na to, co nie jedne Polany szanuj... Miejsce wite i dziewczyna powicona. Chwostek si rozmia dziko, przystpi dostarego i drc od gniewu doni pochwyci go za brod trzsc ni. - Ogie wity, dziewka powicona!... ty take... stary... psi synu... Ja wam ognie pogasz, ja wam dziewki wasze rozpdz i chram ten zrwnam z ziemi... Stary nie poblad nawet, milcza obojtny; rka kneziowi opada. - Jakby piorunw nie byo - odezwa si spokojnie - moglibycie czyni, co chcecie...ano, pioruny padaj i duchy broni si czymmaj... Nie szukajcie, kneziu, wojny z bogami, gdy jej do z ludmi mie bdziecie! Chwostek nie odpowiedzia nic, zerwa si z miejsca i poszed prdko, bijc si w popiechu to o jedn, to o drug cian czstokou. Wraca do swych ludzi. Wizun pozosta we wrotach i patrza na kiju sparty. Ludu tego dnia okoo kontyny byo mnstwo, a gdy kne podnis gos grony i wykrzykiwa pocz, rozlego si to daleko. Posyszeli ludzie, jak grozi chramowi i ogniowi, i nim uchodzc zdy si dosta do swoich smerdw i suby, dokoa rozlego si szemranie, mruczenie tumu, ktry szumia jak morze paczc, narzekajc i groc zarazem. Niewiasty uchodziy przelke i kryy si w zarola. Gdy Chwostek dosta si do kamiennego koa opasujcego chram, gromady si ju zbijay i szy, jakby mu chciay zastpi drog. Czy stary Wizun skin na nie, czy posa do nich, aby popoch rzuci i do obrony obudzi - nie wiadomo, lecz co yo przybyszw na Lednicy, kupio si, biego naprzeciw Chwostka. Kupy staway i zapieray mu drog grone. Ludziom swoim,skinwszy na nich z dala, kaza je rozpdza, ale ludzi nie rozpdzono. Oko w oko sta przeciw tej czerni nieznanej - nieulky. Tum warcza - ani on do niego, ani on do tumu przystpi si nie way. Wtem z gromady wyszed czek podyy, ubrany dostatnio, zbrojny z niemiecka. - Miociwy kneziu - rzek mu - ja tu do chramu przyszedem, nie wasz jestem! Niez waszego miru! Grozicie chramowi i ogniowi, a prawa do nich nie macie. Kontynai ostrw nie nale do was, ale do nas wszystkich, Wilkw, Serbw, uan, Drewlan i co jest naszej mowy. Nie wacie si tyka chramu ani ognia, bo my si te way moemy na wasz grd i stob! Podnis rk do gry, a tum za nim zahucza potakujc i groc. Chwostek sta ciskajc w rku miecz, jakby go ochota braa porwa si samemu na nich wszystkich, ale on i ludzie jego nie starczyliby z najlepszym orem i odwag na te gromady tysiczne. Namarszczywszy si wic, pogrozi rk i usty: - Precz mi z drogi! I ruszy si sam, pierwszy, tak miao, tak pewny, i go nikt nie tknie, jakby go wojsko bronio. Tum mu si rozstpi na dwie strony; za nim co ywiej cisna si dwornia. T popychano zewszd, a stkn nie miaa. Wolnym krokiem, nie ogldajc si, przeszed kne wrd tego gminu, ktry dopiero za oddalonym krzycze zacz szydersko: - Chwocisko! Chwostyk! Chwost!... Par razy obrci si, jakby sam jeden na cay ten tum chcia si rzuci, lecz si poskromi z gniewem. Tu u brzegu staa d wielka czekajc napana, za nim biegiem pdzili ludzie gniewni izasromani, nie miejc rzec sowa, a za nimi wci gonio woanie i miechy: - Chwostyk! Chwocisko! I jak gdyby rozgniewana Nija chciaa si pomci zniewagi, w teje chwili chmura czarna, niesiona wichrem wieczora, jak ogromne cielsko smoka przewalajc si po niebie, pocza warczc nadbiega nad jezioro. Pod ni wida byo szare pasy gradu sikcepola i lasy, a w gbi jej szumiao gucho, jakby toczya wory kamieni gotowe run na ziemi. Pioruny z trzaskiem leciay w jezioro, wicher gi drzewa do ziemi, wyrywa je z korzeniami i miota nimi jak piry ptasimi. Gdzie piasek suchy spotka nawybrzeu, chmur z niego pow czyni, gst, nieprzejrzan, wlokc j za sob. Burza nie daa kneziowi si do czna, kto sta, przyleg do ziemi okrywajc gow i czeka, a bg piorunw przejdzie nad ni. Wiolarze w barce u brzegu ukryli si na dno. W chramie Nijoy byskawice wrd ciemnoci ognia witego blask gasiy, dym napenia kontyn, iskry leciay na opony; czerwone oczy posgu byskay, jakby cieszc si zniszczeniem. W dali piorun bi po piorunie; na jeziorze fala spieniona uderzaa o brzeg i rozlewaasi po ostrowiu daleko. Ziemia zdawaa si trz pod nogami ludzi.Kne dra otulony paszczem i mrucza. Kto by by zbliy si do, usyszaby na przemiany modlitw do Peruna i do krzyyka, ktry mia na piersi. Stary zabobon i nowa wiara stay w nim na rwni, kania si nowemu Bogu, lkajc jeszcze tych, ktrych nie mia porzuci. Wycie i wist wiatru w uszach jego zdaway si powtarza zelywe Chwostka przezwisko, dusza mu zemst kipiaa. - Wszystkie to plemi w pie niech wytn - woa wzburzony - niech je w niewol uprowadz, niech orz nimi... Niech przychodz Sasi, niech niszcz, jaszczurczy ten rd i tych kmieci wygubi trzeba... Gdy smerda po przejciu burzy strasznej przystpi do lecego knezia, o mao go jeszcze wcieky Chwost nie przebi mieczem, zapomniawszy si, gdzie jest. Dopiero poznawszy twarz sugi ochon. - Miociwy panie - odezwa si smerda - burza si przewalia, jezioro si gotowa przestao, soce zza chmur poglda, fale si ukady. Pymy z tego przekltego ostrowia, na ktrym czary, wiedmy i czarownice panuj. Nie kto inny, tylko ci gularze nawoali i naprowadzili gromy. Grad nam ludzi pokrwawi. Kto wie, co z komi na drugim brzegu si dzieje? Kne wsta z ziemi, tchn i poszed do odzi zaspiony, usiad w ni, a wiolarze odbili od brzegu. Szybujc po ciemnych wodach, wkrtce odsuna si od ostrowia daleko. Zza krzakw patrzy stary Wizun i przelke kobiety, co mruczc, jakby say za nim przeklestwa Stara z rozpuszczonymi wosami rwaa traw i szybko co szepczc rzucaa j w stron, w ktr d popyna. Rzucaa garciami piasek i plua. Dziwa blada, osaba, sparta na rkach, ledwie otrzewiona, drca siedziaa przy ogniu nieruchoma, jakby j jeszcze - chc... 8jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AApP q crcsctk-cu; <koniu bdc, w moich rkach, n mi mj wasny wychwycia i zadaa ran gbok. - Drogocie kupili dziewczyn... - Anim jej dosta - odpar miejc si Doman - wymkna mi si i ucieka do chramu na Lednic, a jam si dugo liza musia... Piastun rzek: - Znajdziecie drug. - Juem ci i znalaz - doda Doman - a co mi po tym, kiedy zawsze pierwszej al. Wtem si gos da sysze z boku piskliwy:- I gdyby nie ta stara wiedma, Jaruha, juby was na wiecie nie byo... hal ha!... Obejrzeli si i ujrzeli staruch, ktra do ng si im kaniajc gow i rkami, umiechaa si. - A ty na wiec czy z wiecu? - rzek szydersko Dobek - moe by si na przydaa? - Dopiero na wiec - cigna dalej stara niezmieszana - czemu nie? Syszaam ja, e tam adu nie ma... Kto wie? Przyszedby moe ze mn, bo ja rne rzeczy w worku nosz i wiele wiem... Powiedziaabym gromadzie ba... - Jak? - zapytali ciekawi. - E! to stara babska klechda... - szepna Jaruha. - Raz, mwi, trafio si tak, e wmrowisku nie stao krla... Mrwczy pan z dbu spadszy zabi si, a potomstwa po sobie nie zostawi... Tymczasem akome ptastwo nadcigao, aby zupi mrowisko... Zebraa si starszyzna i radzi... Jedni chc komara wybiera, drudzy much, inni pajka, byle nie mrwk, bo one wszystkie czarne, a wszystkie sobie rwne... Tak dobra jedna, jak i druga. Wybierali, wybierali i wybra nie mogli, a ptastwo jajadzibao tymczasem i wyjadao do szcztu... wszystkich rwno... Aby ono to i tu tak nie byo, miociwi panowie. Ale starej babie co do tego?... Rozmieli si suchajcy, a Jaruha pokoniwszy si posza do Rzepicy piwa sinapi. Wic przybyli mocno nalegali na Piastuna, aby z nimi nazajutrz na wiec jecha. - A po co mnoy gowy, kiedy i tak nie ma zgody?... - odpar stary. - Radcie beze mnie, jam si nie zda... Nazajutrz dzie to samo byo. Zjechali sistarsi radzi, a poczli wadzi i zeszo na sporach, co byo dnia. Wida byo okoo stoba wijce si ludzi gromady, to przypadajce do siebie, to odskakujce i rozchodzce si daleko, to nabiegajce na siebie znowu. Rce si podnosiy do gry... igosy, rzucano czapki, potem wszyscy szli precz i za chwil si do kupy cisnli. Zgody nie byo... Leszkowie z jednej, Myszki z drugiej strony przewodzili. Wieczorem pnym Myszko Krwawa Szyja podjecha pod chat Piastuna jak noc chmurny. - Pozdrawiam was, ojcze. - Z wiecu wracacie? - Tak ci jest, z wiecu jad... - westchn Myszko. - C niesiecie? - Wiadro prne - rzek z gorycz Krwawa Szyja - nie ma wody, nie ma zgody. Mao si ju za wosy nie pobierzemy. Kady by kneziem chcia by, a sucha by si nikomu nie chciao. - A wy? - zapyta stary. - No.., ja te... a ja prawo po sobie mam - rzek Myszko - kt Chwosta przemierzego zdusi, jeli nie ja i moi? Kto szyi i zdrowia nastawia? Jucim tak dobry jak i Leszki, jak Jaksy albo Kanie?... - Pewnie - rzek cicho Piastun - ale c bdzie? Mwi, e Leszek i Pepeek cign?- Nie ma co ju i mwi o wyborze - doda Myszko gosem stumionym - kto ludzi zbierze wicej, sam si kneziem ogosi i bdzie na grodzie panowa. - A po c tamtego zrzuca byo? - odezwa si stary - wszak i on takim prawem siedzia. - C, jeli do zgody nie przyjdzie - przerwa Myszko - czy lepiej, aby nas jedliNiemcy, czy aby swj za eb wzi? Gospodarz umilk troch, w ziemi patrza.- Czycie, jako wiecie, ale wiec szanujcie -rzek po chwili. - Co si stao Pepekowi i Leszkom, moe i drugich spotka... - Ja nad sob innym nie dam przewodzi - krzykn rk do gry podnoszc Myszko. I z tym, jakby zagniewany, odjecha. Nazajutrz dzie na grodzisku nie byo nikogo. Stado wrbli po nim latao, zbierajc prszyny po koniach i po ludziach,wiergocc jak wczoraj ludzie, kcc si iczubic o ziarna jak wczora tamci o panowanie nad sob. Piastun siedzia na przedsieniu, dziwic si w duszy swej, e ludzie tak bardzo pragnmogli tego, co byo strasznym brzemieniem, i cieszy si te, i ubogi by, a nie potrzebowa do sporw nalee ista mg na uboczu. Wiec, powiadano, rozszed si z niczym lubgorzej jeszcze, bo ci, co na przybyli druhami, popowracali wrogami, w sercu z alem i nienawici. Myszkowie zwaszcza nieprzyjaci napytali i wspzawodnikw, a Leszki po cichu cieszyli si z wszystkiego, bo niejeden ju gow ku nim obraca, mwic: - Lepiej niech stary rd nam panuje, byle zakonu strzeg. Pusto byo na grodzisku dni kilka, ale wrzao i gotowao si po zagrodach. Nadchodzi dzie witeczny niwa. Zdao si tym, co przewodzili, e za drugim razem wiec nie darmo si zbierze i wybr stan musi. Poczto wic znowu obwoywa si na zbr a sejm nowy nad Gopo. Pojechali Myszkowie po swoich, Leszki te i inne rody, zbierajc druhw dlanarady i poparcia. Wielu ju zraonych i nie chciao. Byli i tacy, co si cieszyli, e knezia nie mieli, bodanin, osypw i suby do grodu nie byo, agdy o najazdach mwiono, gowami potrzsali utrzymujc, i Niemce doma i nad ab mieli roboty dosy, a nad Wart si tak rycho wybra nie mog. Tymczasem, e dzie nowy naznaczony by witeczny, a niektrzy myleli, i chlebem sobie ludzi zjednaj, kazali na wozy nabra misiwa, koaczw, piwa i miodu i wieli jez sob dla czstowania. Tak uczynili Myszkowie, a gdy si o tym dowiedzia Bumir i jego druyna, nie chcieli si te dawyprzedzi, naadowali, co w domu mieli, na wozy i konie i sali na grd. Zbr nie by tak gromadnym jak pierwszymrazem, ale wyglda uroczyciej. Ludzie tebaczniejsi, bo dowiadczesi, wicej si przysuchiwali ni mwili i serca sobie jedna usiowali. Ju koo zasi miao, gdy z dzid w rkunadcign Wizun stary, ktry przybywa si zdawa znuony z drogi dalekiej. Starzec powaanie mia u ludzi nie tylko dladowiadczenia i rozumu, bo w cigu ycia dalekie zwiedza kraje i zna prawie wszystkie, gdzie sigao "sowo", ich obyczaje, ad, zakony, prawa wszystkich gromad i plemion siedzcych poza Wis i Dnieprem, i po Tatry, i nad Dunajem, nad ab i Odr, i nad Morzem Biaym - ale wrbitem te by wielkim i proroczo widzia a wiedzia, co si dzia miao... Chadzano do nieraz po rad, acz jej szczodry nie by. Wszyscy mu wic okazali rado wielk, i na wiec przychodzi, a spodziewali si, i przemwiwszy do zgody nakoni. Wic gdy si z dala ukaza, i Myszkowie, i Leszki wita go szli, a nim do mwienia o sprawie przystpili, wystawiono niecki z misiwem i chlebami i napj, proszc wszystkich na straw. Posiadano na ziemi okoo wozw. Wizunowi poczestne miejsce zrobiono i czstowa sipoczli z dobr myl. Dzie te by dziwnie pogodny i pikny; napoju wszelkiegostao sia, a gdy si raz ugaszcza zaczto, ani si postrzeono, jak dobra cz dnia na ucztowaniu zesza. Wizun milcza. Myszkom si zdao, e go mieli za sob, a Leszkowie prawie byli pewni, i przeciwko nim nie stanie. Wic nim do koa szli, prosili go, aby im rad da, co czyni mieli dla rychlejszego sprawy koca. Stary obejrza si dokoa i namyliwszy pocz: - Po tom ci ja tu si przywlk, aebym wam prawd przynis, nie z siebie, ale z tego rda, skd ona pynie. Umylniem odby pielgrzymk do miejsc witych pytajc, co czyni, abymy si od biedy uratowali. Wracam z niej wanie. Byem daleko, byem po kontynach wiatowida, Radegasta, Porewita... byem na Koobrzegu, Szczecinie, w Retrze i na ostrowiu witym Ranw, u Czarnego Stawu... Bogowie tam krluj, ktrzy caemu plemieniu naszemu rozkazuj. Obodrytom i Wilkom rwnie, jak Ludkom i Polanom... Nie ma u nas takich chramw i takich bstw, jak te, co s u Redarw i Ranw... czcimy i my przecie Rugiewida o siedmiu twarzach i mieczach siedmiu, Trygowa o trzech gowach, Porewita o czterech obliczach z pitym na piersi, wiatowida, ktry czterema gowy patrzy na cztery wiata strony... Tam ja do nich chodziem po wrb i wieszczb dla nas, stamtd wam przynosz, co mi rzeczono... Obejrza si, suchano w milczeniu, a Myszko spyta: - Jakecie si do Retry dostali? - Kt co starcowi bezbronnemu mia uczyni? - odezwa si Wizun. -Zatrzymywali mnie Wilcy po gocicach niejeden raz, ale pucili wolno... Do Radegasta te nieatwo si dobi... Ley kontyna na wyspie zewszd wod otoczonejjak Lednica nasza, duga ha i mosty prowadz do niej, a gdy ju na ld wszed, dziewi bram przebywa musisz, a do kadej z nich puka i prosi si, bo u kadej str stoi czujny dniem i noc, a pyta ci i opatruje. Nie puszczaj za wicej jak trzech naraz do chramu. Kontynastoi na podwyszeniu z trojgiem wrt w tynach, co j otaczaj, z ktrych dwoje sitylko otwiera, a trzecie tajemne do wody prowadz... Bstwo stoi cae zocone w koronie na gowie, na rogach jeleni i kozw, misternie wywyszone pod dachempurpurowym ze supy malowanymi, a obok niego oe jego krlewskie purpur zasane... I wkoo bogowie drudzy we zbrojach, z mieczami... Tamem ja naprzd szed o wyroczni pyta. - C ci powiedziaa? - zaczli szemra otaczajcy. Wizun spuci oczy. - Musiaem na wyroczni czeka, pki mi nie przysza w jednym sowie: - Wybierzciepokornego... Nie do mi na tym byo i szedem na ostrw wity, nad Czarny Staw, na Jasmund, do Rekony... pytaem u Trygowa i wiatowida... wiatowid mi rzek: - Wybierzcie maego. Trygow kazapowiedzie: - Wybierajcie ubogiego... Pytaem Rogu wiatowida przez mid, ktryw nim stoi, i rzeczono mi, e niepokj i wojna czeka nas, dopki m a y nie bdzie uczyniony wielkim. Suchajc Wizuna, wszyscy si po sobie ogldali i wida byo na twarzach frasunek,a stary mwi dalej: - Com przynis od wyroczni bogw, to i w sobie nosiem wprzdy... Zgody nam prdko potrzeba i jednoci... Zwdrowaem wszystkie plemiona i narody nasze, jakie naziemiach siedz od Dniepru do aby, od jednego do drugiego, od sinego do biaego morza, i liczyem w myli, wiele nas jest, a jak my mao moemy... Jedni z nas ju si Niemcom poddali i trzymaj z nimi; drudzy z ssiady brami wojuj, inni si polasach chowaj, a swoich o miedz zna niechc... Kady yje jako woli, a do kupy si zebra i w kupie zgodzi najtrudniejsza rzecz... Chodzili, jak ja, nieraz Polanie nasi do Ranw, do wityni, spotykali si tam z Serbami i Ludkami, i Dulebami; i Wilki, i wszelkimi plemionami jednej mowy, pili z nimi z czary razem, chleb amali, a nazajutrz zna si nie chcieli... - Niemcy maj jednego wodza, a gdy si pokc, ten ich jedna jak matka dzieci przy misce, obojgu po gowach dajc nauk; u nas swoboda panuje, a kto chce, szarpie. Dla onej swobody, pana nie znajc,zwierzom dzikim dostajemy si na pastw. - Gdy inaczej nie moe by, cho nasze ziemie i miry niech zgodne bd, a niech wybior, jako rzeky wyrocznie, pokornego, maego, ubogiego... Gdy Wizun skoczy, panowao dugie milczenie, a co wprzdy kady si wielkim czyni, teraz by by rad mniejszym si sta lub okaza. I nie w smak szy te wrby znaczniejszym, a na starego szemrali. Wtem z tyu poczty niecierpliwie gromady woa: -- Do rady! Do koa! Wszystkie rody poczy si kupi i ustawia, a kady swoich zaleca. Wnet i o przepowiedni zapomniano. Myszkowie si krwi przelan i prac chlubili, Leszkowie stali przy jakim prawie, inni bogactwem si zalecali. A e gromada Krwawej Szyi najliczniejsza bya, mielsi poczli go obwoywa, ale zaledwie to posyszano z przeciwnego koca, zerwaa si burza i odskoczya poowa, ani zna go nie chcc za wodza. Tu najpokorniejszego z Leszkw wywoywa zaczto, lecz zaguszya wrzawa ze strony przeciwnej lune gosy. Ci, co w kole siedzieli, powstawali, rozpierzchli si, rozbiegli. Zgody nie byo... Cz znaczna precz sza na okopy, pokada si na trawie i pijc narzekaa na drugich. Wizun sta z boku naswej dzidzie oparty i umiecha si. Socezapadao. Wtem na zdyszanym i potem oblanym koniu przypad czowiek w koszuli, z dala ju rk co ukazujc a krzyczc. Porwali si wszyscy, biegnc ku niemu. Zsun si wtem z konia woajc gosem wielkim: - Synowie kneziowi z Pomorcami i Kaszubami a Niemcy ju id na nas, ju puszcz na granicy przestpili... Ledwie to usyszawszy, wszyscy do koni swych biegli; popoch i wrzawa si staa niezmierna. Tegomy si doczekali spierajc i krzyczc!- krzykn Dobek gniewnie. -Rozbiegniemy si-li teraz potraciwszy gowy, to zginiemywszyscy, bo nas po jednemu wybior, jak wrble ze strzechy powykrcaj... Leszkowie milczeli stanwszy na stronie; imsi z synami Chwostka atwiej byo porozumie. Myszkom o gowy szo... zwoali si do kupy osobno. - Na ko, kto yw, niech kady swoich ludzi zbiera... - poczli zaklina - nie ma czasu na dugie rady... Gromad i i aw im zastpi drog... Nie staniemy im do oczw, pniej ju nie czas bdzie... Dobek przerwa gwatownie. - Do domw, po ludzi! - zakrzykn nakazujco - czelad idcie zbiera... nazajutrz wszyscy, z czym kto ma, tu nad Gopo, a std razem ruszym na wroga... Wieczora i nocy starczy! Na ko! Na ko! Dosiadali te ju koni, chwytajc je z paszyi od wozw, kto co napad, rozsyano gocw i nim zmrok nadszed, grodzisko znowu stao pustym i milczcym. Gdy noc zapada, w stronie, z ktrej si spodziewano najazdu, dalekie uny ju wida byo na niebie. Nazajutrz nie przyby nikt jeszcze na zborne miejsce, wszyscy si gotowa musieli, niejednym i dzid, i oszczepw brako... Trzeciego dnia dopiero zaczy sigromady powoli spywa nad brzeg jeziora.Wie o napaci wroga ruszya wszystkich,z odleglejszych te osad szy gromadki. Nie pytajc wyboru Dobek, ktry si pierwszy znalaz na placu, sam sobie dowdztwo nada, a posuszestwa mu nie odmawiano. Silnym by do, aby je wymc,gdyby mu si kto sprzeciwi. Ledwie wczesny lud zbrojny mg si nim nazywa. Nie byli jeszcze Polanie narodem wojennym i upieskim, ale rolniczym i spokojnym. Konieczno obrony uzbraja siim kazaa, ale uzbrojenie lichym byo. elaznego ora mieli mao, miedziana stara bro u niewielu si znajdowaa; szaczelad uzbrojona w moty kamienne i obuchy, paki nasiekiwane, uki, proce i pociski. Kawa ubu lipowego sta za zbroj, a ozdobn zwaa si tarcz, gdy j kto skr jedn lub dwiema obciga. Siekiery i noe, na jakie kogo stao, wizano do pasa i do konia. Czelad i parobkowie pieszo szli, co przedniejsza druyna i kmiecie jechali konno, na gowach dla osony majc albo kruszcowy kabk, lub czapk tylko, na ramionach krgi mosine, ktre od uderzenia mieczem obraniay. Kady rd wid sw gromad, nie bardzo sforn, groz i strachem trzymajc j w posuszestwie. Dobek lata opatrujc gromady i szykujc jedne przy drugich, a tu mu czelad zaraz si wani poczynaa, e j uspokaja kijem musia. Myszkw sugi z Leszkami sta obok nie chcieli. Lecz Dobek, gdy si rozpali, ani spa, ani jad, ani spocz, pki do potyczki nie doprowadzi. Wojn lubi i dopiero y, gdy dzid w rk wziwszy na konia siad. miay mu si oczy i drgay usta. Ku wieczorowi powysya najprzebieglejszych ludzi na zwiady, aby dopytali, gdzie si nieprzyjacielobraca. Dopiero jzyka dostawszy, mia przeciwko niemu wyruszy. Tymczasem odstpiwszy nieco u jeziora pooy si z ludmi w gaju, aby noc ich nie zdradziy ogniska i dymy. ROZDZIA 23 Wrcili wysani z tym, e Niemcw nie opodal ju sycha byo - podpeznwszy widzieli ich nawet, ale si obliczy nie mogli. Szli zabierajc ludzi, spdzajc trzody, zagrody palc, upy garnc, jakie pochwyci mogli, kdy si przesunli, zostawaa po nich pustynia i zgliszcza. Czas byo co najprdzej naprzeciw nim wystpi, aby dalsz zaprze drog, bo kady dzie ludzi wielu ycie i mienie kosztowa. Ale straszono gromady walk i uzbrojeniem, a zbierana kupa czeladzi nie starczya na tak si; Dobek wic postanowi cign cicho, aby ich na noclegowisku napa picych. Cicho i ostronie przerzyna si poczli - chc... 8jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPcc,c,)c rk, choby najdzielniejszych, pomoc maa.Jeeli ochot macie, inaczej nam posuy powinnicie. Powracajcie nazad do domu, wemijcie dowdztwo, cignijcie z ludmi na wyprawprzeciw nam, stacie na tyach. Gdy do bitwy przyjdzie, rzucicie si na nich z jednej, my z drugiej strony. Wemiemy ich w kleszcze, aby nic nie uszo. Innych, co przedniejszych, namwcie, aby to samo uczynili. Dobek, cho w nim wrzao i kipiao, sucha cierpliwie. Poczli go obietnicami obsypywa, przyrzeczono mu ziemi wiele; wadz, namiestnictwo, skarby znaczne, a gdy Hengo co podszepn miejc si, nawet mu pann niemieck, pokrewn, za on obiecano, z posagiem, ktrego by na dziesi wozw nie zabra. Dobek tylko sucha, kania si, na Niemca swego spogldajc z ukosa, i cho go gniew dusi za gardo, zmg si, aby przyj te aski, jak byo potrzeba. Posadzili go potem z uprzejmoci wielk naawie podle siebie i zaczli go poi. Leszek piercie z palca zdjwszy da mu go na znak przymierza, drugi mieczem piknym obdarzy, a trzeci, chcc te hojnym by, kubek mu kruszcowy, przepiwszy nim do niego, podarowa. Dopiero gdy mid i wino przyniesiono, a przy uczcie podochocili sobie, Dobek si na lepsz myl zdoby i cieszc si w duchu, e Niemcw w pole wyprowadzi, pocz rozprawia przedrwiwajc, jakby guptaszkiem by. Leszek, czego nie rozumieli, innym tumaczy. Tak okoo dzbankw czas przeszed do wieczora niemal, a w umowie stano, i Dobek mia powraca do domu, o dowdztwo si zgosi koniecznie (ktre mute naleao) i innych na stron Leszkw przeciga. Wszystko to, pgbkiem wprawdzie, Dobek przyrzeka. Czeka tylko, rycholi si wyrwie, aby si obozowi cokolwiek przypatrzy. Tak obdarzonego i podochoconego Hengo potem zaprowadzi pod szaas na horodyszczu zawczasu dla nich oprniony itu go na spoczynek zoywszy sam jeszczedo swoich powrci. Mia Dobek czas i zrczno przypatrzy si temu, czego by ciekawy, gdy zewszdgo obozujcy otaczali. Z miejsca, na ktrymszaas sta, wojsko dokoa rozoone wida byo, jazd, ktrej znaczna cz miaa odzie z elaznych ubek i blach, i piechot, z tarczami, uzbrojon w dzidy, oszczepy, miecze i obuchy. Nade wszystko tu podziwia porzdek wojenny, ktrego u Polan nie znano. Wszystek ten lud, jak niewolnikw, starszyzna ostro trzymaa, a za najmniejsz win jednych prtami smagano, drugich obarczano ciarami. Byli i tacy, co w dybach za przestpstwa chodzi musieli. Obchodzia si z nimi starszyzna jak z jecami, a gdy ktry z sotnikw hukn, drao przed nim, co yo. Zmiarkowa Dobek, e cho taki wojak nie by pewny czasu poraki, wojn nim prowadzi atwiej byo, gdy do czasu ze strachu by posuszny. Z miejsca, na ktrym szaas sta, liczb wojska nieatwo rozpozna byo, ale nie zdaa mu si zbyt znaczn: zbroj tylko i orem Polan przechodzia. Gdy Dobek dobrze si ju by przyjrza ludziom i porzdkowi, pno w noc nadcign do Hengo i przy nim si na stray pooy, dopytujc si ciekawie, jakmu si tu podobao. Dobek, choby by miaochot w miejscu go ubi, chwali modych panw, i gadcy byli, pikni, ochoczy i weseli. Z przyjcia si niby wielce radowa,a Hendze obiecywa sowit nagrod. Podarki, ktre dla niepoznaki przyj musia, jak ogniem go pieky. W obozie kneziw modych wiedziano ju, iPiastun z ca si dy ku granicy, aby przeciw nim stan i zaprze im drog, zaraz te nazajutrz i oni wysa mieli gocw po ludzi zacinych i wyprzedzi gochcieli napaci niespodzian. Nazajutrz rano bardzo, z nikim si ju nie widzc i nie egnajc nikogo, Hengo i Dobek ruszyli przez obz nazad ku lasom, przy czym tak si pokierowa Dobek, aby si jeszcze piechocie i jedzie przypatrzy. Hengo mia mu wszdzie towarzyszy. Wzi z sob rnych darw dosy, aby nimi do pozyskania wicej ludzi Dobkowi dopomaga. Zarania tego dnia gromady niektre ju si w obozie ruszay, a te miay przodem i, drudzy z posikami wnet cign za nimi, chciano bowiem koniecznie wprzd wkroczy od pomorskiej granicy, nimby si do niej Polanie zbliyli. Ruch by wielki, ochota dzika i odgraania si straszne. Dobek przerzynajc si przez kupy tego motochu musia si tego nasucha za wiele i ledwie mogc powstrzyma od okazania gniewu, konia tylko par, by co rychej znale si na swobodzie. Minwszy obz i pola wjechali nareszcie w lasy. Hengo skorym by wielce do rozmowy,Dobek milcza pospnie. Piercie na placu go piek, miecz u boku zawadza, kubek za nadr go dusi - tak mu pilno byo pomci doznan zniewag. Do nocy odjechali od obozowiska daleko, o znalezienie drogi ju si Dobek nie obawia - myla tylko, co z Niemcem zrobi. Przebi go mieczem byo nader atwo, ale rozbolaemu czowiekowi tej zemsty byo za mao. Gdy noc ju stanli na nocleg i konie pta przyszo, aby je puci na pasz, Dobek sizakrci powiadajc, e postronki zagubi, a kilka tylko pczkw zapanego yka znalazo si u sioda. Niemiec czowiek zawsze przezorny, swj sznur mocny ofiarowa, ale Dobkowi wyda si on za cienkim. We dwch wic wzili si z niego grubszy skrci - Hengo pomaga ochoczo. Ogie juby wielki pod starym dbem rozpalony i plun jasno. Bardzo zrcznie ptl spltszy Dobek milczc przystpi do Niemca i nim si ten postrzeg, zarzuci mu j pod pachy. Wzito sobie za art Hengo, nie domylajcy si jeszcze niebezpieczestwa, gdy drugi koniec sznura przez ga przerzuciwszy chwyci Dobek i szarpnwszy nim, ju krzyczcego Niemca nad ogniem zawiesi, skrpowanego tak silnie, i si wywin niemg. Sznur potem Dobek umocowa, a samnieco opodal spokojnie si pooy na trawie, ogie tylko podkadajc, aby Hengo upiek mu si ywcem. Stao si to tak szybko, i Hengo, raony nagle, przytomno prawie utraci. Dobek zbyt by wzburzony, aby nawet mg aja- iskrzyy mu si oczy, lea, patrza i nasyca si. Jczcym gosem Niemiec si mierci wyprasza, lecz nie otrzyma sowa odpowiedzi, ogie tylko podkada Dobek coraz silniejszy, rzucajc we, co mg cign gazi. Dym i pomie, coraz si wyej podnoszc, ju zdrajc ogarniay. Jcza coraz sabiej i sznur poruszany okrca si z nim wrd pomieni. Tymczasem, gdy jki ustawa zaczy, mciciel konie oba na powrt cign z paszy, pokad adunek na nie, naoy uzdy i wyczekiwa tylko, rycholi Hengo w mczarniach skona, aby si od trupa oddali. Miotajc si jeszcze Hengo coraz sabszymodzywa si gosem. Oczekiwanie znuyo zna Dobka, bo chwyciwszy oszczep, rzuci nim w piersi i dobi nieszczliwego. Odszed potem od ogniska, a wkrtce ciao urwane z gazi pado w ogie, ar i iskry rozpryskujc dokoa, objy je pomienie. Najmniejszej ju wtpliwoci niebyo, i Hengo ody nie moe, skoczy wic Dobek na ko splunwszy na trupa i szybko si oddali. Lej mu si potem zrobio, a e noc dosy jasna dozwalaa cign dalej, ledwie cokolwiek koniom na polance spoczwszy ruszy pieszc nie do domu, ale na prost ku jezioru Lednicy, gdzie si spodziewa znale w pochodzie ju wojewodw i ziemie. Kto by go by ujrza nawczas pdzcego niecierpliwie ku swoim z wieciami, jakie zdoby na wyprawie - mylaby, e go jdze i wiy lasami gnay, tak pilno mu byo co najprdzej dosta si do Piastuna i swojej gromady. Ze wszystkich polaskich mirw co do oszczepu i procy zdatnym byo - Piastun naprzd zebra u Gopa. Tu mnogi ten lud tysicznikom, setnikom, dziesitnikom rozkazawszy podzieli, nad oddziaami stawic dowdcw, wojewodw, ktrzy jemu tylko winni byli posuszestwo, Piastun zebra wojsko daleko liczniejsze, ni obrona wymagaa. A cho wojakiem nie by, ale prostym bartnikiem, z rojami tymi tak sobie umia poradzi, i po raz pierwszy, zamiast kup bezadnie rozbiegajcych si po lasach i polach, zoy wojsko, ktre i Niemcom mogo bygronym. Uzbrojenie te, cho proste, lepszym teraz byo, bo wojewodowie i ich tysicznicy sami kadego opatrywali, aby z goymi nie szed rkami. Ci, ktrym koni nie stawao, szli pieszo, uzbroiwszy si w cisze oszczepy, pociski i tarcze. Poniewa innej zbroi na ciele nie mieli, tarcze te suyy w zastpstwie. Sporzdzono ich mnogo wielk z kory lipowej i drzewa, jakich dugo potem jeszcze uywano. Jesiennego dnia wystpiwszy na pagrek, gdy wszystek lud ju z wojewodami sta w polu, a kady mir i ziemia ze swymi bogi i stanicami na wysokich dzidach wetknitymi - rozezna byo mona i policzy - uradowa si Piastun w duszy: gromady w adzie stay i wesoymi gosy mu odpowiaday. Rozkazanie tedy szo po wszech ziemiach, aby Midzyrzeczanie, Kujawiacy, Poznaczycy, Bachrcy z innymi cignli w porzdku pod swymi wojewodami, posuwajc si trzema drogami ku granicy. Jedne o drugich ziemie wiedzie miay, nie przeszkadzajc sobie w cignieniu i pastwiskach, a nie pustoszc wasnego kraju. I mieli w cichoci, nie rozbiegajc si, aby nieprzyjaciel zawczasu si o nich nie dowiedzia, nie uszed, nie osaczy, zasadzki nie mia czasu zgotowa. Sam Piastun z synaczkiem, ktrego mimo lat modych do wojny zaprawia, szed w porodku, aby wasnymi na wszystko patrze oczyma Ujrzano te rzecz osobliw, i wojewodami mianowa ludzi, ktrzy si tego nie spodziewali, a tych, co nimi chcieli by, pomin. O Dobku jeden on wiedzia, gdzie si znajdowa, drudzy rnie przebkiwali, dano wic zastpstwo drugiemu. Gdy si to dziao, a wszystkie siy aw wielk suny si ku granicom, jednego wieczora stanli na nocleg pod lasem. Piastun z synem i kilku starszyzny u ognia grza si usiedli. Piekli sobie na drewienkach miso zabitego koza i gwarzyli po cichu, gdy niespodzianie zaszeleciao niedaleko i kne ujrza stojcego przed sob Dobka z blad twarz,poruszonego wielce, widocznie wysilonego podr, bo si na nogach chwia stojc. - Dobek! - spojrzawszy na zawoa Piastun, jakby o niczym nie wiedzia. - Gdziee to bywa? Co si dziao z tob? Ludzie si o was troskali, czy nieszczcia jakiego nie mielicie? - Dziao si zaprawd ze mn - rzek Dobek- co trudno z dala odgadn, czemu by uwierzy trudno, ale si przecie nic zego nie stao. Wracam oto wprost z obozu Leszkw w Puszczy Dzikiej, tak jako mnie widzicie, jeszcze mierdz Niemcami. Wszyscy krzyknli zdziwieni, a Dobek opowiada zacz: - Wziem u was, miociwy panie, Niemca do naprawy mieczw takiego, ktry o mao mnie samego nie popsu. Chytra gadzina chciaa mnie dla Leszkw i do zdrady namwi. Wtedym za wiedz wasz uda, esi bior na wd, jechaem z nim a na granic pomorsk do obozowiska Leszkw. Dobrze byo podpatrzy z bliska, jakie siy maj i co myl. Stao si tak, e mnie przypucili do siebie, a do zdrady namawiajli: udawa musiaem jzyk sobie ksajc, e im sprzyjam. Przepatrzyem ich zbroje, ludzi i wojsko. Chcieli mnie przekupi darami - doda rzucajc z kolei pod nogi Piastunowi piercie, miecz i kubek - oto one s. Obietnic mi nie aowali. Wyrwaem si im, spatrzywszy wszystko - i otom ja jest. Tchn mocno Dobek dziko rzucajc oczyma.- A Niemiec, co z wami by? Co si z nim stao? - zawoaa starszyzna. - Juem go nie mg duej cierpie przy sobie - odpar Dobek. - Na noclegu dla wilkw upiekem go na gorcych wglach, aby smaczniej im je byo, inaczej by go moenie chciay. Suchali wszyscy w podziwieniu wielkim, nim si posypay pytania - jak Pomorcy, jakNiemcy, jak cay obz nieprzyjacielski by zbrojny, co mwili, jak i dokd cign myleli. Opowiedzia Dobek, i pieszyli posiki zbiera, zwyk drog ku Lednicy majc cign, dokd ju przodownikw wysyano, aby Polanom drog zabiegli od granicy. Z drugiej wic strony take nada byo potrzeba, aby si im nie da wycign. Z tego, co Dobek widzie mg i miarkowa, ztego, co sysza, caa Leszkw druyna zebranej przez Piastuna sile rwna si niemoga, orem tylko straszn bya. Serca nabraa starszyzna i wielkiej do boju ochoty, i jak na brzask kazano da zna do cignicia w cichoci ku jezioru, ku Lednicy.ROZDZIA 29 Lasami, polami, ostpy posuway si gromady zbrojne ku jezioru w takim milczeniu, jakby zwierza sposzy si obawiay. A stao si, zrzdzeniem dziwnym, e cho wojewodowie mao o sobie wiedzieli w pochodzie, z rnych stron cignc -o jednym dniu i godzinie wyszli z okalajcych puszcz na rwnin. Mogo si to nazwa wrb szczliw i gdyby nie nakazane milczenie rado by bya z piersi wyrwaa im okrzyk wielki. Piastun ze wzgrza ogldn mg, jak miry i ziemie szy w porzdku i jedne przy drugich si kady. Tu postanowiono zatrzyma si do jutra, czeka na nieprzyjaciela, a jeeliby nie nadszed, sun zastpem wielkim ku puszczy od Pomorza. Nie byo jeszcze poudnia, dzie jesienny ni skwarny, ani zimny, po chodnej nadchodzi nocy, w lasach staa jeszcze naliciach rosa, w polu wesoo wiecio soce. Ze trzech stron cigay si miry iszykoway powoli, gdy stojcy na wzgrzu postrzegli u skraju lasw poruszajce si gromady, ktre naprzeciw nich wystpoway z puszczy. Byli to Leszkowie i ich siy. Nie spodziewali si znale Polan w gotowoci przeciw sobie i pierwsze ich kupy z lasw wychodzce, ujrzawszy obz rozoony na rwninie, stany wryte. Zmieszali si widocznie najedcy, obiega zaczli komi na boki, rozpatrujc si w sile nieprzyjaciela. Nad obu zastpami wielka, uroczysta panowaa cisza. Polanie, wcale nie ulkszy si wroga, nie ruszyli si nawet z miejsc swoich. Pomorcom te, choby si byli moe cofnli radzi, uchodziza pno ju byo. Na tej wic dolinie nad Lednic do stanowczej rozprawy przyj miao midzyLeszkami a kmieciami. Modzi kneziowie, ufni w Niemcw, ktrych z sob mieli, w or i w to moe, i Dobek im zdrad przyrzeka, kazali swoim dalej wysuwa si na pole. Gromada ta, zrazu niewielka, woczach Piasta rosn pocza, rozciga si, zwiksza i posuwa naprzeciw Polan; on z wojewodami swoimi sta a patrza, nie wydajc jeszcze rozkazw. Zrazu w cichoci stojcy Leszkowie, wnet ubezpieczeni przewag, w ktr ufni byli, dali haso do okrzykw, ktre bitw poprzedzajc su do strwoenia przeciwnika. Dziki wrzask roznis si ponad szeregami. Polanie cicho stali jeszcze. Obok Piastuna szeciu wojewodw, starcwz brodami biaymi i siwymi, patrzao w milczeniu, jak tam zastp najedcw rs,wyciga si, rozdyma i odgraa. Ze starcw pierwszym by cibor, ktry lud prowadzi od Warty, dorodny, mny i silny - m do rady i do boju, milczcy, wytrway, twardy dla siebie i dla ludzi. Siedzia na koniu, przygarbiony nieco, a e czapki nigdy nie zwyk by nosi, gsty i bujny wos ogromny wiatr mu, jak grzyw,rozwiewa. Odkryta pier, porosa gstym wosem, nosia lady blizn starych. W rku mia dzid okut elazem, a na szyiobrcze miedziane dawne, ktre dziadom jeszcze suyy. Drugi przy nim, jak on, prawie biay, w ktrego wosach jasne jeszcze, dawniej rude wosy pasami si przebijay, rumiany i wiey na twarzy, cho latami od cibora by starszy, zwa si Nagim. Na gowie mia czapk z wilczej paszczki. Gorce w nim krew ruchami niecierpliwymi graa. Oczyma wodzi to po swoich, to po wrogach, usta miotay przeklestwa i obelgi. Gdyby on rozkazy dawa, ju by si rzuci na Pomorcw nie dajc im czasu rozwin. W rku miota oszczepem, jakby mu pali donie. Podrzuca go i chwyta, a ko pod nim, jakby z panem czu jedno, podskakiwa do gry i ledwie go naprona uzda utrzyma moga. Za nim sta Luty, Midzyrzeczan wiodcy, suchy, blady, wysoki, prawie bez wosw na brodzie i gowie, tej skry, oczu maych, czarnych i niskiego czoa. owiec to by, tak jak wojak zapalczywy, i niejeden raz na swoj rk z garci ma wdziera si od granicy Pomorzan we wntrznoci im, upic nielitociwie. Ten dodzidy nie bardzo by nawyky, obuch ogromny mia w rku, a siekier u pasa, bo chc... 8jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPcJcc,(c:y!wodzowie owych czasw nie tylko rozkazywali wojskom, ale sami przodowa im do walki musieli. Czwarty by Bolko Czarny, ktremu nazwanie to zostao z czasw, gdy wos i brod mia krucz. Dzi oboje na p siwizna obja. Na maej gowie, w ktrej oczy, nos i usta pod zasklepionym siedziayczoem, kdzierzawy wos nastrzpia si wysoko - krpy by i szeroki a silny. Ogorza twarz ledwie wrd zarostu dojrze byo mona. Bolko Czarny rzadko usta otwiera, mwi, gdy by zmuszony, krtko a nakazujco. M by do pracy, niedo sowa i sucha te prnych wyrazw nie lubi, ale go nikt nie widzia doma ni za domem z zaoonymi rkami. Gdy czyni co nie mia, cepy struga. Z drugiej strony sta Myszko, zwany Kulikiem, jak wszyscy z tego rodu wyrosy bujno, zdrw, gorcy do boju i do rozprawy na jzyki, uparty przy swoim, alenieustraszonego mstwa. Znano go, e gdy si przy czym upar, a rzek, i tak by ma, nie cofn si, choby yciem przyszopaci. W zgodzie z nim dugo trwa byo trudno, lecz komu braterstwo przyrzek raz, strzyma je we wszystkim i do koca.Nigdzie mu weselej nie byo jak tam, gdzie si bi miano. I teraz te usta mu si miay jak do najmilszej sodyczy, bo wiedzia, e krwi zakosztuje. Na ostatek najmodszy z wojewodw, Poraj, konia pod sob ledwie utrzyma mogc, patrza ku Piastunowi, czekajc rycholi rzecze, aby lud szed na spotkanie.By to m w sile wieku, dziwnie zrczny, z koniem jakby zrosy, z oczyma byszczcymi ogniem wesoym, z usty umiechnitymi, strojny piknie, bo si lubiubiera i byskotkami obwiesza. Wszdzie,gdzie wszed, rad by pierwszym by i stara si o to, potu i trudu nie aujc. Kilka razy ju szepn kneziowi, e godzioby si da znak do boju, lecz Piastunnie pieszy, rozpatrywa si w tej sile, ktra cigle z lasu pync mnoy si jeszcze nie przestawaa, jakby j puszcza na zawoanie rodzia. Po namyle zwrci si kne nareszcie, wejrzeniem zdajc pyta, co pocz maj -czekali, a si Pomorcy rzuc pierwsi, i odpiera czy i na nich aw ca? Dwa zastpy stay na dwu wzgrzach, w porodku ktrych bya dolina. Nieznaczny, prawie wyschy strumie krto bieg jej rodkiem. aden z wojewodw ze sowem si nie wyrywa, gdy o krokw kilkanacie ujrzano zdajcego ku nim Wizuna, z dzidokowan w rku. Szed rano, wesoo, jakby odmodzony i wysiadszy zaledwie z odzi, popiesza z twarz jasn ku wodzom. - Z chramu id od ognia i wyroczni! - zawoa. - Nios wam wrb dobr! Pytaem losw przez ogie, przez wod, przez ptasi lot, przez wosk lany i dym witego ogniska... odpowiedziay mi, e wroga zguba czeka! Spojrzyjcie! oto nad gowami waszymi ptak si unosi jak gob biay, a tam pod lasem gste krukw wida stada!... ado! Kolado! - krzykn. - Idcie na nich! nastpujcie!... Niech ich noga std nie ujdzie. ado! na nich!... Za Wizunem i wodzowie, i blisze szeregi ten okrzyk wrby szczliwej powtrzyy.Piastun rk wskazywa ku lasom. cibor natychmiast z ludmi stojcymi po lewicy ruszy okalajc nieprzyjaciela od lewego boku. Luty poszed z prawego, BolkoCzarny z nim poda, Myszko za pierwszym, Poraj i Nagi okoo Piastuna zostali w porodku. Gromady ochotnie, jak jeden czowiek, poczy si rusza i kupi,podnoszono stanice, tysicznicy i co dorodniejszy lud na czoo wychodzi, tarcze chwytano z ziemi, oszczepami najeay si szeregi. - ado!... - woali wszyscy. Z przeciwnej strony rozezna ju byo mona przodem jadcych trzech wodzw w paszczach czerwonych i czapkach pozocistych, a przy nich elazem obwieszanych Niemcw, ktrzy rkami wskazywali co, wywijajc na prawo i lewo. Za nimi w jedn gromad zbity tum miesza si i rozsypywa, jeszcze nie podzielony. Niemcy, a tych odrni byo atwo, stali przy modych kneziach w liczbie niewielkiej, za nimi zwijali si Pomorcy z elaznymi mieczami i pkami sznurw u pasa, przeznaczanymi do wizania niewolnika i upu. Gdy Polanie rusza si zaczli, woajc: ado! Pomorcy te posunli si naprzd z okrzykiem, ktrego rozezna nie byo mona. Dowodzcy w pluszczach czerwonych skryli si razem z Niemcw orszakiem w rodek szykw, a na przd wyskoczyli co najzajadlejsi, nawykli do wypraw Pomorcy. Wywijajc mieczami i dzidami poczli biec, jakby wyzywali Polan, ktrzy czekali na nich u pochyoci wzgrza. Wyschy strumie, ciekcy w dolinie resztk wody, dzieli ich we dwa zastpy. cibor i Luty rozstpiwszy si szeroko zabiegli Pomorcom z bokw. Z lasw ju niebyo wida wyrastajcych si nowych, ostatnie wysuny si niemiao i dognay tych, co je poprzedzili. Wrzawa zwiastujca spotkanie rosa coraz,ajano si psami i gadzinami, padalcami i cierwem zgniym, najobrzydliwszymi wyrazy... idcy przodem pluli na siebie i pici pokazywali, a gdy z obu stron rozjuszenie wzroso do szau, pierwsze moty gucho po tarczach zadwiczay; ci, co stali w pierwszych szeregach, zwarlisi, naskoczyli na siebie i zmieszali wnet w jedn gszcz ludzk, w ktrej wrogw od swoich rozezna nie byo podobna. Z tych przodownikw wkrtce powsta tylko wa dogorywajcych trupw, ktry dalszym drog hamowa. Na ziemi lecy jeszcze si dusili i mordowali, gdy ju drudzy, depczc ich i biegnc po nich, nowrozpoczynali walk. Luty, ktry z boku swych ludzi prowadzi, najrzawszy przeciw sobie na koniu siedzcego Klodwiga, wprost si przebi przez cib na niego i spad na jastrzbiem. Po czapce i paszczu pozna wnim wodza. Obuch podnisszy do gry, zwijajc nim rzuci si na Niemca; ten z koniem z miejsca, na ktrym sta, zerwa si szybko, zabieg i mieczem uderzy Lutego po obnaonym karku. Krwawa prga pokazaa si na szyi, ale krew nie trysa, a Luty swym obuchem w piersi zmierzywszy Klodwigowi z konia go na ziemi zwali. Niemcy krzyknli z przeraeniem, ca gromad otaczajc Lutego, ktry obuchem na wsze strony wywijajc obrania si im zajadle. Sieky go ich miecze, nie mogc zada ran wikszych nad pierwsz. Zdao si, e stwardniaej skry jego elazo nawet wzi nie mogo, bliznami zaledwie j znaczyo. Z porodka tej gromady, ktra go opada, Luty cofa si musia, a Klodwiga konajcego porwali na rce towarzysze. Ustami laa mu si krew. Bolko Czarny take wpar si we rodek razem z Myszkiem, gonic za modymi Pepekami. Lecz przeraeni losem Klodwiga Niemcy i dwr okryli Leszkw i murem ich opasywali. Buta i wcieko Pomorcw wnet jako ostyga zaczy, gdy przy pierwszym starciu nie zamali nieprzyjaciela. Bili si, ale zarazem cofali, gdy gromady Polan nastpoway i pary silnie, a z obu bokw zajwszy wzgrza, ciskay ich coraz cianiej. Droga swobodna ku lasom zwaasi co chwila. Leszkowie ujrzeli z przestrachem, e dwie gromady ju prawiekraj lasu zajmoway. Pomorcy coraz ywiejte cofa si zaczynali. W samym rodku pobojowiska najzajadlejsza toczya si walka; tu zwarli si ludzie, ktrym nie szo o zwycistwo, ale tylko o to, by si nasyci mogli i namordowa. Dokoa nich trupy leay okopem krwawym,razem z komi zmieszane ciaa ludzi, w ktrych tkwiy potrzaskane pociski. Ku rzeczce cieky std wykami jakby czarnestrumyki krwi zagsej. Tu zacita walka nie ustawaa. Jeli j przerwaa chwila znuenia, wnet powracaa wcieko. Wida byo z tych kup martwych cia wstajce nagle trupy, ktre ycie odzyskiway, aby si z now zajadoci rzuci na nieprzyjaciela i lec znowu zgniecione. Konie gryzyy si z sob i napaday wcieke na ludzi, psy Pomorcw i kneziowskie wyy, rzucajc si na wojakw, i paday przebijane oszczepami. Soce si ju dawno ku zachodowi chylio,wrzawa i bj trwa jeszcze, ale Pomorcwniedobitki ju tylko cofay si coraz ywiej, coraz widoczniej chcc ucieka na lasy. Leszkowie z obawy, aby ich nie pochwycono, ju przodem z ma garci uszli nie postrzeeni. Dla reszty droga byazaparta. Luty biegncych spycha nazad ze wzgrza w pobojowisko, ze wszech stron obejmowali ich Polanie. Niewolnika bra cale nie chciano, pocza si wic dzika rze a rozbijanie tej garci rozpaczliwie bronicych si ludzi, ktrym czaszki trzaskay moty, a oszczepy piersi.Caa dolina i dwie wzgrzw pochyoci okryte byy ciaami, a gdy mrok pad, nie stao ju walczy komu ani kogo zabija. Starszyzna konno jedzia po polu, a gromady upojone szaem dobijay tych, co jeszcze drgali i jczeli. Ostatnie brzaski wieczora przeraajcy obraz owiecay, pola zastane pobitymi, ktrych mier chwycia w rnych walki wysikach. Jedni twarz leeli na ziemi, drudzy ku niebu zwrcon, jakby si jeszcze dwign chcieli, sparci na rkach skostniaych, z nogami podniesionymi w gr. Gdzieniegdzie wrg lea razem z tym, co go dobi, nie mogc wyrwa si z ostatniego ucisku. Nad wiel stay wierne konie wchajc trupy i szukajc polegych panw. Piastun i krwawi wojewodowie patrzeli na wzgrza; kupy otaczajce ich, podnoszc zbroczone donie, okrzykiway zwycistwo.Gdy noc zapada, Polanie rozoyli ogniska ipieni piewa zaczli. Gromady czeladzi z agwiami w rkach obchodziy pobojowisko odzierajc pobitych. Nie pieszono grzeba, aby i ptakom niespokojnie unoszcym si gr da si napa do syta. Wyszed pniej ksiyc zza chmur i zawieci nad szerokim trupw polem. Zdao si, e trupy powstan, gdy promienie blade poczty je wydobywa z ciemnoci, ale pozostay martwe, a z lasu wilcy cignli na biesiad, wyjc z daleka i upominajc si o cz swoj. U ognia zasiad Piastun otoczony wojewodami. Radzili, co poczyna, i dalej,czy spoczywa? Stary kne dugo, wedle obyczaju swego, sucha, co mwili inni, nie pieszc ze sowem. Gdy koem obiegy gosy, rzek wostatku: - Dwu z wojewodw pjd pogoni za zbiegami i pomszcz najazd na Pomorcach. Tego starczy dla grozy... My tu, gdzie nam bogi day zwycistwo, na kociach najedcw zaoym grd, stolic, a nazwany bdzie Knenem. Jutro pogrzebiemy ciaa, aby nie kaziy powietrza i ziemi, a gdy lud spocznie, wnet grodzisko obsypywa i budowa pocz trzeba. Uradowani wszyscy powtrzyli okrzykiem: -Kneno! - a wojewodowie stali, jeden przed drugim dobijajc si tego, by na Pomorze i mogli. Kady z nich co mia za sob i omao do sporu nie przyszo, gdy Piastun rozstrzyg rozkazem, aby Luty i Bolko Czarny ruszyli nazajutrz sami. Umilka reszta, cho zazdrosnym na nich patrzaa okiem. Przy ognisku na uboczu lea ranny Dobek, przy nim stali Ludek, Wiszw syn, i Doman. Z zajadoci wielk walczy on dnia tego i nabi wrogw kupy, ale jeden z nich, ju obalony, ostatnim wysikiem oszczep mu wrazi w nog. Cho z rany zaraz wyjto drzewce, rana zostaa gboka, noga bya poszarpana, a licie i huba przykadane krwi nawet cakiem zatamowa nie mogy. Lea blady, syczc tylko z blu, ale twarz mu si miaa i oczy byskay radoci, a gdy sab na chwil, rzewia go wnet myl, e si przecie pomszczono na dziczy,ktra kraj niszczya. - Hej - odezwa si Doman - tu lee na wygonie i na trupy patrze niezdrowo. Wizun ju na ostrw powrci, dzid we krwi zmaczawszy, zawieziemy ci do niego,na ostrw. On ci rany lepiej opatrzy i wit wod zaleje... Mnie tam tak uratowano ycie. Ja ci powioz i wiosami robi bd. Sambor, ktry za Ludkiem sta, odezwa si te: - I mnie bycie wzili, ja mu bd gow nakolanach trzyma: Wszyscy si dokoa na ostrw prosili: Doman, Ludek, Sambor, a wszystkich ich tam cigna Dziwa, ktr radzi zobaczy byli. - Ja bym rad jecha - rzek brat Ludek - ale mnie serce zaboli widzie tam siostr rodzon do ognia przykut, gdy gdzie indziej by panowaa doma... Nie pojad, pozdrwcie j ode mnie... A ty, Domanie? - Ja pojad - zawoa Doman - pojad. Rania ona mnie i krew moj przelaa, ale gdym potem ranny i chory przypyn, ratowaa mnie i pielgnowaa. - Pozdrwcie j ode mnie! - powtrzy Ludek. - Ode mnie, od braci, od sistr i cian, i progu, i ogniska domowego. Dobek nie rzek nic, wzito go na rce i do czna niesiono. Doman sam gow jego pooy na swych kolanach, Samborowi, ktry nogi otula, zostawiwszy wioso. Popynli powoli. Noc bya jasna: widzieli, jak w promieniach ksiyca bogunki si po wodzie rzucay, jak z dala nad powierzchni jeziora ich gwki wyskakiway nikn, gdy si zbliali, jak biae ich rce nad wod zbieray warkocze, z ktrych krople spaday jasne; zdao im si, e piew ich syszeli, a przypynwszy bliej, znajdowali tylko zmarszczon powierzchni i wir, w ktry j tanecznice wprawiy. Pokaza si wreszcie ostrowu brzeg i drzewa, a nad chramem dymu sup czerwieniejcy w oddali i chat czerwone okienka, a na ce obozy ludzi, co si tu przed Pomorcami schronili, a bitw syszelitylko w wichrw szumie. Gdy czen si zblia do brzegu, czekaa na ciekawa gromada, wrd niej Dziwa, patrzca w dal, jakby si kogo spodziewaaDoman pierwszy pozna j, nim zobaczy. - Ona stoi tam! - zawoa. - Dziwa! Dziwa! Ktra by inna wzrost ten miaa? Tak gow niosa? Tak krlowaa jak ona?... Czen si ju zary w piasek. Sambor skoczy na ld, aby go wycign. Dziwa przystpia ku nim, nie zdumiona wcale, spokojna, jakby si spodziewaa i przeczuwaa. Gdy Sambor do ng jej przypad rbek sukni caujc, przyja go umiechem. Domana rumiecem, a nad Dobkiem schylia si ciekawie, gdy jkn z blu. Sta tu i Wizun, i stara Nania, i dziewczt strek kilkoro. Wrbit, ktry zawczasu przed bitwy kocem powrci do chramu, w ofierze niosc wczni krwaw, nie pyta o jej dalsze losy. Patrza dumnie i zwycisko. - Pobilimy ich! - zawoa Doman powstajc zczna. - Dobrzecie nam wywryli. Niewielu z nich ywymi uszo... pad wdz jeden, ale Leszkowie uciekli w lasy... Wizun nie sucha prawie, schyli si do rannego patrzc, gdzie go wrg skaleczy. Dobek wskaza mu na nog. - A ty... gdzie mu ten raz oddae? - zapyta. - Ley on tam w polu i krucy si ciesz... gardo da pod tym samym niemieckim mieczem, ktrym mnie obdarzyli. - Niecie go do rda witego - rzek starzec - woda go sama uleczy, gdy ten, corani, nie yje... Wzito wic Dobka unoszc go pod rce i szli wszyscy, a Dziwa im przodowaa. Niekiedy obejrzaa si za siebie i rumieniaspotykajc cigajcy wzrok Domana. W milczeniu zbliyli si ku chacie Wizuna i chramowi. Tu, na tym samym miejscu, gdziewprzdy lea Doman, zoono rannego, a Dziwa pobiega zaczerpn wody, bo do rda przystp by trudny. Doman wymkn si zaraz za ni; staa u rda zadumana, poprawujc kosy i wianek, gdy nadchodzcego ujrzaa. Lice jej pokraniao, zwrcia si, spucia oczy. - Ja wam czerpa pomog, ja za was wod zanios - szepn Doman za dzbanek chwytajc. Nie odpowiedziaa mu nic, oczy jej przebiegy po jego twarzy i zawstydzony wzrok pad na ziemi. - Co ludzie pomyl, co powiedz - zamruczao dziewcz - gdy was tu zobacz? - e ja wam od brata przyniosem pozdrowienie... Ludek kaza rzec wam od siebie dobre sowo i od braci, i od sistr pozdrowi, od cian, progu i ogniska. Westchna Dziwa. - Im tskno wszystkim za wami... Cigle, suchajc, odwracao si dziewcz,potem, jakby co rychlej uj chciao od rozmowy, pochwycio dzbanek z wod i poczo i ywo, nie miejc obejrze za siebie. Ze spuszczon gow, pieszc, biegnc, wracaa do Wizuna chaty, gdzie okoo oapeno byo ludzi. Stara Nenia ran obwizywaa, Wizun zioa dobywa; weszaz wod witego rda, ustpili wszyscy, zmaczaa chust i milczc pooya na ranie. - Rycho bdziecie zdrowi - szepna po cichu, umiechajc si do niego. - A teraz spoczywajcie tylko... Wizun te na drzwi wskazywa i wszyscy wychodzi zaczli. Dziwa znika pierwsza, tak e i Doman nawet nie dostrzeg, kiedy mu si wymkna. Nie mg te odej, bo koem otaczali go naglc, dopytujc, badajc, aby mwi im ozwycistwie, jak si potykano i wielu zgino. Siad wic na kamieniu pod chat i gdy go sa, bo chc... 8jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPcp2hcx#mc1s Zkoem otoczono, pocz powie o bitwie, jak si wszystkie ziemie zeszy cudownie ze stron rnych o jednej godzinie, jak wrg nieopatrzny sam wpad im w rce, jak szli warczc do boju, a moty o tarcze uderzay i miecze, o obrcze miedziane, jak wojewodzie sami cudw dokazywali, ludprowadzc za sob... - Gdymy ich zewszd objli i cisnli jak w piercieniem - mwi - nie mieli gdzie uchodzi, bronili ycia, musieli bi si wciekle. Padali jak snopy, walili si jak drzewa, jczeli jak zwierz dziki, gdy go oszczep dobija. Nie chcielimy jecw, padli wszyscy bez maa, ledwie kto ycie wyprosi. Rce nam ju zoone nieli, abymy im wkadali pta, kadli si do ng, bijc gowami o ziemi... nie pomogo... czaszki ich pkay jak orzechy, krew laa si jak deszczu potoki... pyna do strumienia, a ze strumienia do jeziora, ktre si zarumienio od brzegu. Opowiada Doman, jak biay ptak unosi si nad Piastuna gow, a czarne kruki nad Leszkami, jak wilkom i psom godnym na noc zostawiono ciaa... mwi, ustawa, a suchajca ciba woaa: - Jeszcze, mw jeszcze, mw wicej!... Pno w noc mg zamilkn Doman, a bogom chcc jeszcze zoy obiat do chramu poszed, u ognia moe spodziewajc si zobaczy dziewk, ktra mu z oczw znika. Ale tu jej ju nie byo. Stara Nenia z siwymi wosami bacznie go tylko ledzia nie ustpujc i kroku. Wyszed wic Domen z chramu na k i cign ku brzegowi, aby si w cznie pooy, gdy za sob szelest posysza. miejc si sza za nim stara Jaruha. Widzc, e stan i zwrci si ku niej, zatrzymaa si take, potrzsajc gow. - Cignie was tu, cignie... - mrukna - oj, wiem ja co! A com obiecaa, pamitacie, dotrzymam. Umiem zaczyni i odczyni, paneczku... umiem... - A cecie zaczynili dla mnie? - odpar Doman. - Dziewka ta ode mnie ucieka, jak bywao!... - Oj, oj! - zawoaa stara - a tego to wy nie rozumiecie, e ktra ucieka, chce, by jgoniono? Zbliya si do ogldajc dokoa, jakby silkaa by podsuchan, doni zasonia usta, a w ucho mu rzucia: - Ju teraz, jak j porwiecie, nie bdzie siopieraa, nie skaleczy... - A jake ja j od chramu porwa mog? - zapyta. - Bywao i to... bywao! - rzeka Jaruha. - Popytajcie Wizuna. Zabierali mu strki kneziowie, brali je i kmiecie, a do chramu si okupywali. Ledwie dokoczywszy tych sw Jaruha obejrzaa si niby przelka, palce pooya na ustach, pacht zasuna na czoo, skrya si w zarola i znika. Domen zadumany powlk si do czna, leg w nim, ale sen przez ca noc oczw mu stuli nie chcia. Nade dniem wyrwa si niespokojny ku kontynie. U supa przy malowanym tynie z dala stojc spostrzeg Dziw. Nie widziaa go, gow miaa spuszczon, rce zwise i cicho piewaa sobie: - Latka moje, latka mode i pikna uroda poszy z wiatry, poszy z wod, spyny jak woda. Zakadajcie siwe konie, zakadajcie gniade, usid ja i pogoni lata moje mode. I dognaa mode lata na kalinymocie, wracajcie si mi ze wiata, chobydo mnie w gocie. Coraz ciszej brzmiaa stara ta dziewicza piosenka i rozpyna si nuceniem tsknym. Doman si zblia ostronie, nie postrzeony, a zakaszla, aby na zwrcia oczy. I podniosa je, jakby si go tam spodziewaa, zarumieniona nieco a smutna. Fartuszek przyoya do ust, wzrok si jejniby bka, jakby go nie chcia spotyka, a nie uciekaa. Zbliy si pozdrawiajc j wesoo. - Gadk bym wam powiedzia - odezwa si - gdybycie jej posucha chcieli. - Jak? - spytaa. - O was i o mnie - rzek chopak. - Co by tobyo, gdybym ja za was okup zoy, a was z Lednicy zabra do mojej wietlicy? Noa bym nie mia u pasa, czym bycie si wy bronili? Zarumieniona Dziwa spucia oczy, potrzsa gow. - Nie moe by, co nie moe - odezwaa sicicho - nie moecie wy tego! - A jakby si stao? Gdy Doman podnis oczy odpowiedzi czekajc, dziewczyny nie byo u tynu, wcisna si do chramu, siada na kamieniu, serce rk cisna, na ognisko patrzaa, a poza siebie rzucaa okiem strwoonym. Doman przez szpar midzy opon a supem, przylegszy blisko do ciany, patrzy na ni dugo, potem w rceuderzajc odskoczy. - Bywao to nieraz... sta si moe teraz... Nie pjdzie po dobrej woli, ale mi nie bdzie krzyw... Bez niej mi y trudno. W piersi si doni bi. - Stanie si, co si stanie, musz j mie! Krwi-m j moj zapaci! Zerwa si do czna i nie patrzc ju przed siebie, gdy siln doni Wizun go za rami pochwyci. - Co si ty wijesz i krcisz? - Jeszcze mi wczorajsza bitwa szumi w gowie... ot... i rne sprawy, o ktrych noc, gdym usn nie mg, ludzie prawili. Prawda to, stary, e kneziowie Leszkowie dziewki od ognia porywali? Wizun gow rzuci. - e si to i kmieciom trafiao? - doda Doman. Stary milcza i wyczekawszy rzek ponuro: - li ludzie le robili, co za dziw? A tobie copo tym? - A co im si stao za to? - Pyta Doman. Popatrzali sobie w oczy. Wizun kijem bi w ziemi, patrza po niebie i po socu. - Tobie pora powraca - rzek - nie czas banie prawi. Odwrci si i odszed. Zerwawszy li z drzewa, Doman za nim popatrza prawie szydersko. W cznie na Sambor czeka. Pynli wic na powrt w milczeniu oba, tylko si mierzc oczyma, a Doman w duchu powtarza: - Musisz by moj! ROZDZIA 30 Z dala ju wida byo, jak gromady trupy ukaday stosami i pagrki z nich rosy, ktre mogiami pokrywano. Roili si tam ludzie, a cho praca smutn bya, piewali pieni, wznosili okrzyki. - Gdzie odgrki wasze, o rodzie zbjecki? Gdzie wasze zwycistwo i upy a jece? Gar ziemi na oczy, oszczep w piersi si toczy, to wasza zapata... ony stoj w progu, na powrt czekaj, wypatruj oczy,wypacz renice. Wrc wilkoakami krewssa ze swych braci. I sypali, piewajc, mogiy, mieniajc si cay dzie, sypali drugi, sypali trzeci, a ziemia litociwa wszystkich pokrya. Na stosach poczestnych spalono Polan, ktrychciaa osobno zoono. Gdy pole oczyszczone zostao, a wiatr odnis dymy ze zgliszczw, u brzegw jeziora zebra Piastun wojewodw i starszyzn. - Gdzie pierwsze zwycistwo, tam bdzie stolica, tam grd... takom rzek, tak si stanie. Ano jeszcze nie pora okopy sypa i drzewo zwozi, pki nasi nie powrc pomst wziwszy. Nie pora okopy sypa i drzewo w zrb ka, dopki Leszkw nie pobierzemy w niewol, aby nas ssiadw nie zmawiali. Niech gromady spoczn, niech dzidy nowe i oszczepy zasmol... Naszych nie wida od granicy, pjdziemy i my na Pomorze i na Leszki. Wol kneziowsk przyjto ochotnie, do oszczepw jli si wszyscy. W chacie Mirszowej, znowu naprdce skleconej z niedopalonych szcztkw, goci kne - bartnik u starego zduna. Stali tak dzie i dwa, a na trzeci wojewodowie przyszli si opowiedzie, i odzie i oszczepy do pochodu gotowi. Czwartego rano ruszy mieli. We wszystkich ziemiach i gromadach z Leszkw nie byo nikogo, ani Bumir, ani aden spowinowacony z nimi na wojn przeciw synom Chwostka cign nie chcia.Zostawiono ich w pokoju, krew swej krwi nie bije. O witaniu czwartej doby, gdy na obozowisku gwarno by poczynao, ze wzgrza od lasw ukazaa si druyna w kilkanacie. koni. Bumir przodem jecha, a za nim Leszkowie. cinici w kupk, posuwali si milczcy, z pochmurnymi czoami, oczyma spuszczonymi, nie pozdrawiajc nikogo. Nikt te ich sowem ni rk nie wita. Obejrzawszy si wokoo dojechali do chaty,przy ktrej wojewodowie ju na koniach stali. Tu zatrzymawszy si zsiedli. Czterej wojewodowie zmierzyli ich oczyma srogimi, ale Bumir te wzroku nie spuci. Skin na swoich i kopakw nie zdejmujc weszli do chaty, w ktrej Piastun za stoem siedzia chleb amic czarny. Stanli przed nim rzdem, Bumir na przodzie. - Znacie nas - rzek. - Leszki jestemy, dawni jak wy na tej ziemi ojczyce. - A dzi kmieci, jeszcze starszych na tej ziemi ojczycw, nieprzyjaciele - odrzek Piastun. Bumir tchn ciko. - Nie mw tak - zacz z dum - krew nasz przelewalicie wy pierwsi. - Nie, mymy wasn mcili - mwi Piastun spokojnie - przelewa j Leszek, Pepeek stary i mody... napili si jej duo, nimemyj pomci mogli. Bumir popatrza na swoich. - Gorzej ni krew, wy nam wiece nasze, zbory i swobody wzi chcielicie, a tych my odebra nie damy. Po ojcach to spucizna. - Piastunie - odezwa si Bumir porywczo - my do was idziem dzi nie z wani, nie z gniewem a alami, ale z pokojem. - Mwcie, z czym idziecie - rzek kne. - Pokj niesiemy i zgod - cign Bumir. - Miecilimy si od wiekw na ziemi jednej, yli z sob i czyli. Stao nam dla wszech powietrza, wody i chleba. Chcecie Leszkw rd wytpi i wygubi do szcztu? Mwcie! - Leszki nas z obcymi najedaj - rzek Piastun. - Poczli sobie synowie Pepeka jakwrogi, wojujemy jak z wrogami. - Ojca mcili i matk, a krew rodzica wit jest dla dzieci - mwi Bumir. - Majju dosy tej, ktr przelali? - spyta Piastun. - My pokj niesiemy - powtrzy Bumir - pokj uczymy i poprzysimy sobie na ogie wity, na "kamie w wod". Leszkowie i kmiecie niech yj w zgodzie. Dajcie powrci Pepeka synom i siedzie na swej ziemi i nam te wszystkim, co do ich rodu naleym, mir dajcie.. Zaduma si Piastun gboko. - A dlaczego wy prosicie za nich? - nie ci, co nam wprzdy wojn i niepokj nieli? - Przyjd i oni - rzek prdko Bumir. - Niech przyjd swobodnie - niech stan przede mn i starszyzn, i kmieciami, niechrzekn, czego chc. Nie zoy si mir, damy im odej caym. Dzi i mielimy kugranicy - stoimy tu i czeka bdziemy, jeeli mir i zgoda z nimi przyj maj. Bumir rki chcia na to, co mwi Piastun, ikne mu rk da przy wiadkach. - Idcie - rzek - i przywiedcie ich. Z tym odeszli Leszkowie w pokoju, na ko siedli i jechali wrd ludzi nie zaczepiani rk ni sowem. Piastun za nimi wyszed w podwrko ku wojewodom. - Widzielicie ich - rzek - zgod nam przynosz, radcie, co czyni mamy. Szmerpowsta midzy starszyzn i wojewodami. Zapaleszym wojny si chciao, innym karysrogiej na caym rodzie, niektrzy ani sowu, ani przysidze wiary nie dawali. Zaspiy si twarze na sam t wzmiank, aby wojsko od pochodu wstrzyma, czekajc na obozowisku. Piastun po raz pierwszy spotka si z ludmi, co inaczej chcieli ni on poczyna - rzek jednak spokojnie: - Wstrzymamy pochd - a gdy przyjd Leszkowie, radcie wszyscy - ja sucha bd i wybior, co suszna. Posacw wnet rozpuszczono po obozie i ludzie znw przy ogniskach si pokadli, alemruczao wielu. Z wojewodw aden nieradby zgodzie, Myszkowie jtrzyli przeciw Leszkom, zemsty si ich na sobie obawiajc. Piastun milcza. Dzie jeden i dwa, i trzy nikogo nie byo; zwikszao si szemranie, wielu odzywao si, i Leszkowie na czasie tylko zyska chcieli i kamstwem starego bartnika podeszli. Kilku z wojewodw i starszyzn wyrzuty poczli robi kneziowi, i si da oszuka, ale na to nie odpowiada. Domagano si rozkazw do wystpienia w pole, rzek im krtko i spokojnie, e sta bd, pki on imi nie kae. Pitego poranku ju nie maleka gromadka, ale orszak okazay Leszkw na drodze od lasu si ukaza. Nieli stanic swoj z potwor smocz nad gowami. rodkiem jechali Leszek i Pepeek, dwaj bracia - odziani skromnie i bez oznak kneziowskich, za nimi Bumir i co byo do krwi i rodu nalecego. Cignli tak powanie, w milczeniu, cinit aw jedn a pod chaty, tu stanli gromadnie w milczeniu. Z dala ich ju ujrzawszy Piastun wojewodw zwoa i starszyzn. Sam wdzia siermig star, miecz tylko przypasawszy do boku. A e do rady koem zasiada byo potrzeba, kaza dla siebie, jak panna moda, na pami, e bartnikiem by, ul postawi wywrcony na siedzenie. Wojewodowie za wdzieli kady z sukni i ora, co kto najlepszego mia. Z dzidami wdoni, w kopakach, opoczach, przy mieczach i obuchach otoczyli knezia dokoa.Z obu stron nieufnie, dugo niechtnymi mierzono si oczyma. Leszkowie powoli podszedszy stanli, a Bumir przed nich do rozmowy wystpi. - Oto jestemy - zacz - przychodzimy z mirem i zgod. - Radmy, jako je uczyni mamy - odpar Piastun - niechaj starszyzna daje swe gosy. Jeszcze po sobie patrzali, gdy z drugiej strony przez cib nagromadzon, ktra sitemu widokowi przypatrywaa ciekawie, przecisnli si dwaj gocie obcy, ci sami, co ju po trzykro w stanowczych zjawiali si chwilach, zbliajc si z poszanowaniemdo Piastuna. Ten ujrzawszy ich powsta z ula, na ktrym siedzia, wita ich idc. Zdumieni, poczli go pyta zaraz, co to bya za narada i zbiegowisko. - Wa to domowa dwu rodw na jednej ziemi siedzcych - odezwa si kne stary. - Duo ona ju nas krwi kosztowaa. Dzi Leszkowie nam pokj nios i zgod, dajcmiru i rki. - A wy? - zapyta go modszy. - Starszyzna radzi bdzie - wnijdcie, usidcie, suchajcie, a gosy swe dajcie... Szli tedy pobratymcy owi do koa, ktrych gdy poznano i przypomniano, wszyscy ich uprzejmie witajc cieszyli si z mw onych do swej rady. Odezwali si potem najgortsi, ktrym sowo usta palio, ze sowami groby i wyrzutw przeciw Leszkom, ciskajc im w oczy win ojca i zarzucajc, e znowu sobie panowanie przywaszczy chcieli. Niektrzy, szczeglniej z Myszkw, wystpowali gwatownie, niepomiarkowanie,zo sw wywierajc na nienawistny rd. Zaczli jtrzy a podpala, twarze blady i rce drgay u mieczw, gdy wrd wrzawymodszy z goci wsta i prosi, aby mu jako druhowi sowo rzec byo wolno. - Jestemy gocie i przychodnie - rzek - ale w waszej mowie wsplna wszystkim nam matka przemawia do wntrznoci kadego z nas. Mowie zacni, uspokjcie serca wasze, podajcie sobie donie, przebaczcie urazy, zapomnijcie krzywd, yjcie zgodnie. Sami mwicie, e szeroka ziemia wszystkim starczy i wykarmi. Macie wsplnych nieprzyjaci obcej mowy i plemienia, przeciwko ktrym broni si powinnicie. Komu na korzy pjd waniei walki, jeeli nie wrogom, ktrzy z nich bd korzysta? Nie lepieje poda sobie donie? Broni wsplnymi siami! Uczycie pokj i zgod, uczycie! Mwi tak dugo i gorco go obcy, a chozrazu starszyzna si burzya i szemraa, mia taki dar trafiania do duszy, i si ludzie z wolna umierzali, uspokajali, agodnieli i z lica im ju wida byo, e si skaniali do przejednania. I rzek Bolko Czarny pierwszy: - Niechaj wic stanie zgoda i mir midzy nami, ale jak nam dacie zaog i pewno, e dochowacie miru, gdy my go wam przyrzeczemy? Dziadowie lub stryjowie niemieccy Pepekw zmwi si jutro na nas, gdy lud rozpucim, i wojn nam wnios... - Siedzimy i my, a siedzie bdziemy rozbrojeni wrd was - odezwa si Bumir - gowy nasze kadego czasu s zaogiem. - Kt zarczy - doda Myszko - e miasto braterstwa, ktrego dacie dzi, jutro niezapragniecie panowania? - Uczynimy uroczyst przysig na "kamiew wod" - odpar Bumir. - C wicej da moemy nad sowo, gowy i przysig? Szy narady i powtarzay si gosy rone, a Piastun sucha w milczeniu i gocie obcytake, dopki si nie przebrao sw i przypomnie gorzkich. Natenczas wsta z kmiecia kne i rzek: - Idmy wic do jeziora witego, niech kady z nas wemie kamyk na znak przysigi i rzuci go wobec bogw na dno wody mwic, jak zwykli byli ojcowie nasi: "Jak kamie w wod, niech przepadn w niepami wanie i nieprzyjanie nasze". Jak kamie w wod! - Jak kamie w wod! - zawoali uroczycieLeszkowie wszyscy gosem jednym. Wojewodowie i starszyzna milczaa, lecz kne spojrza na nich nakazujco i odezwasi biorc kamyk u ng sowich: - Idmy wszyscy. Ruszyli wic Leszkowie przodem, za nimi wojewodowie i Piastun ze starszyzn pochodem uroczystym nad brzeg jeziora niosc wszyscy kamyki w rkach, a przyszedszy nad wod, gdy kne pierwszykamie rzuci, cisnli je wszyscy z okrzykiem wielkim i radosnym, ktrym si iu pod chat i gdy go sa, bo chc... 8jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPcHtccj,.c=Wrozlega okolica. Zaczto potem donie sobie podawa i staasi chwila wesela, gdy posza wie po gromadach, e wojny nie bdzie wicej, a zgoda i pokj panowa maj u Polan, midzyLeszkami i kmieciami na dawnym zakonie y majcymi po bratersku. Synowie Chwostkowi, cho im bolesn i upokarzajc bya ta zgoda, bo dawniej panujc, dzi si kania musieli i ulega - przyjli j i milczeli. Inaczej rd by si ich wyrzek cay. ywili te moe jak nadziej, i rzeczy si pniej lepiej dla nich obrc. Lego wszystko, jak stao, obozem nad jeziorem,a czelad posano po dworcach kmiecych, aby ze stad i komr, co potrzeba dla uczty wsplnej przywioza. wito zgody razem i zakadziny grodu obchodzi miano. Pierwszego dnia czekali wszyscy w polu, szaasy i szatry skleciwszy, drugiego dopiero uroczysto rozpocz si miaa. Sano wic po glarzy i piewakw starych, i wrbitw,po Wizuna na Lednic i ogie wity dla zapalenia pierwszego ogniska, po wod ze rda witego. A gdy si to dziao, jak podwakro wprzdy, i teraz znikli nie postrzeeni gocie obcy. Nadszed tedy dzie zakadzin grodu, a soce wstao jasne i wesoe, aby mu przywieca. Piast ze starszyzn, wojewodami, glarzami i wrbitami wycign w pole, gdzie, starym obyczajem, par wow czarnych obora miano granice przyszego grodu. Lecz stao si, e gdy o wszystkim zawczasu miano staranie, o woach, i pugu nie pamita nikt i teraz dopiero postrzeono, i ich brako. Frasunek by wielki. Wtem, gdy si tak rozbiegaj na wsze strony oczyma szukajc czowieka, co by zaradzi na to, patrz, na polu stoi bezpaski pug nowy, par wow czarnych zaprzony i czeka na pana, przewrcony do gry. Przyszed tedy do ze piewajcymi pieni glarzami Piast i starszyzna, kmiecie z Leszkami pomieszani - uj go w rk, odwrci, zapuci w ziemi, a woy, jakbyna czekay tylko, i poczy wolnym krokiem odwalajc skib czarn i lnic. Wtem, jak owego dnia walki, dwa ptaki biae ukazay si wysoko, lecc nad gow orzcego, a dwa bociany, z obu stron pugaidc, towarzyszyy mu nie trwoc si ani piewem, ani gromadami ludu. Szli wszyscy za pugiem Piastunowym i kneziowsk pierwsz skib, ktr wyorawszy na staj,najstarszemu po sobie odda kne pug rzekc: - Skiba moja pierwsz niech bdzie, ale nie jedyn; niech si wszelka sia skada na grd i stolic; niech kady do puga rki przyoy, aby robota bya zgodn i siln. - ado! - wykrzykny gromady. Wzi tedy najstarszy z wojewodw pug naprzd po kneziu, po nim drudzy a do ostatniego, dalej, kto chcia i mg si docisn, cho na chwil puga dotyka. Takoborano dokoa grd przyszy, zostawujc tylko miejsce jedno na wrota. Na wzgrzu nad jeziorem zapalono ogie wity z Lednicy przyniesiony, gdzie ju przywiezione podwaliny na przyszy dwr kneziowski zoone byy. A byo obyczajemprastarym, i dla odegnania zych duchw ofiar, domy, dwory i chaty zawsze "na gowy" zakadano. Komu na inn nie stao, koguta zabija pod pierwsz belk. I tu wic dwunastu jecw niemieckich stao ju w pogotowiu da gowy pod podwaliny, gdy ujrzano, i w miejscu, ktreodkopano, leaa moc wielka ludzkich koci,co za najlepsz wrb ogosi Wizun i ycia jecw nie potrzebowano, gdy ofiar sam los Knenu ju przed laty zgotowa. Pady wic belki na to zgliszcze prastare i zrb si zarysowa na ziemi. W porodku jego ju wystawiony by st, rcznikami szytymi pokryty, chleb lea na nim, aby godoma nie brako. Gdy zrb zaoony zosta i progi, a pierwszy czowiek mia je przestpi, wpdzono przodem barana i tego u progu zabito na ofiar, po czym wszed bezpiecznie kne, a za nim starszyzna. Zaczto czstowa wszystkich,ktokolwiek przyszed, karmiono i pojono dzie cay i noc ca przy piewaniu pieniiradoci wielkiej. Nazajutrz gromady wojsk rozpuszcza zaczto po dworach i chatach, odprawia wojewodw z nimi, zostawujc tylko ma cz dla obrony nowego grodu i osoby nowego knezia. Szy one piewajc po lasach i bogosawic pokj, ktry po najazdach i burzy zawita. Okoo grodu natychmiast ludzie si krzta zaczli, wznosi szybko chaty i budowa. Nie tylko dla knezia, ale dla druyny jego staway dwory nad Jeleniem i w pobliu zamku, tak e w oczach prawie rosa nowaosada, ktra ju tu raz niegdy wedle poda istnie miaa. Piastun za, dopki dwr dla nie by skoczony, w prostym szaasie przebywa,do starej swej chaty lenej dojedajc niekiedy, po ktrej tskni zawsze. Gdy wreszcie dach stan i drzwi zawrze byomona, a na ognisku nanieci ognia, przywieziono znad Gopa wszystkie mienie Piastunowe na grd nowy, aby pierwsze ubstwo jego i prostota obyczaju zawsze jemu i potomstwu przypominaa, i ze stanu kmiecego wyniesionym zosta. Chocia paszcz kneziowski i czapk woy stary, w komorze swej siermig wiesza, aby mg na ni patrze, pod oknem malowanego dworu ul kaza postawi, aby mu jego barcie lene przypomina. A na wiosn staa si rzecz dziwna: bocian, ktry na chacie starej mieszka, gniazdo na dworcu zaoy. Syna te jedynego, Ziemowita, tak chowa ojciec, aby obyczaju ziemiaskiego nie zapomina i na rwni z ubogimi mg ycie maym opdza - pracy, godu, znoju i zimna si nie lkajc. Pozostaje nam tylko dopowiedzie o losach Domana i Dziwy, ktre si te wkrtce rozstrzygny. Gdy si kmiecie po dworach rozjechali, a Doman te powrci do siebie - chodzi dugo a myla, co ma pocz, aby albo z serca zby dziewczyn, albo j znowu porwa i uwie, a w domu pani uczyni. Dobek lea jeszcze na Lednicy ze sw ran, powoli do zdrowia i si przychodzc; zajrze wic do niego mia powd druh i nikt tym odwiedzinom dziwi si nie mg. Lecz nie wybra si sam... Najodwaniejszych z czeladzi swojej dobra kilku i kaza jecha z sob. Wanie Kneno i grd cigny tam na brzegi znaczny napyw ludu, cieli i robotnika. Piastun te doziera, jak si osada wznosia. Przybywszy wic Doman znalaz wicej wiadkw, ni mu byo potrzeba, i musia szuka brzegu dalej samotniejszego, skd by na Lednic popyn. Dobrano midzy wzgrzami jeziora ach okryt trzcinami i zarolami, wrd ktrych konie stany. Rybacy czen dostarczyli i Doman dnia jednego pod wieczr puci si samoszst na Lednic, ludziom wprzdy nakazawszy, co czyni maj. Przybito w takim miejscu poza chramem, gdzie rzadko kto dopywa - i tu ludzie czna w trawach wysokich pochowali, a Doman pieszo naprzd uda sido chaty Wizuna. Ten, skoro go spostrzeg, wsta, rce dowycign, bo kocha zawsze wychowaca i radowa mu si wielce. Nie wtpi te, i przyby dla zobaczenia Dobka, ktry cho jeszcze dobrze nog nie wada, na prg ju mg wynij i o kiju si przechadza. Gdy si potem stary oddali, Doman przyzna si przyjacielowi, z czym przybywa. - Starego - rzek - gdy powrci, zabawiajcie, a chobycie krzyk jaki usyszeli, starajcie si, aby rycho za mnpogoni nie mg, dopki odzie moje nie odbij od brzegu. Zo okup do chramu za ni, jakiego zadaj, a wzi j musz. Krwi j sobie kupiem. Poniewa ku wieczorowi si miao, szed wic Domen do chramu, gdzie si Dziw znale spodziewa, bo najczciej przy ogniu przesiadywaa. Tu jej nie byo. Wybieg wic co rychlej, szukajc u wyjcia okoo ogrdka, niemal cay ostrwprzetrzsajc, a nie miejc jednak nikogo zapyta o ni. Ju mrok pada zaczyna, gdy w kocu z dala postrzeg j idc nad brzegiem jeziora i popieszy do niej Doman. Poznawszy go chciaa zrazu Dziwa przypieszy kroku, aby si z nim sam na sam nie spotyka, ale chopak tak zrcznie zaszed jej drog, e mu si wymkn nie moga. Wolaa tedy stan, aby mu nie okaza, e si go lkaa: Doman podszed do niej nie witajc nawet, jakby j wczoraj dopiero widzia. Zoyo si tak szczliwie, i wanie od miejsca tego nie opodal stay ukryte odzie; przystpiwszy wic Doman w milczeniu - myla ju tylko, jakby j w tamt pokierowa stron, aby nie obawiajcsi pogoni mg j schwyciwszy do odzi zanie, nimby ludzie nadbiegli. - Po Dobka przybyem tu - odezwa si wesoo - ale on biedny, jeszcze si nie wyliza z rany. lecie go tu pilnowali. - Pilnowa go stary Wizun, Nenia i ja - odezwaa si cicho Dziwa - ale ran mia srog, moe od jadowitego oszczepu, ktrasi dugo goi nie chciaa. - Moja, cho na piersi, daleko si rychlej zamkna! - rzek Domen. Dziwa oczy spucia i zamilka. On zbliy si ku niej - zacza si wic cofa ku brzegowi i szli tak kilka krokw. Strach jaki widocznie j ogarnia zaczyna - ogldaa si, czy kto nie nadejdzie i ktrdy by od niego uciec moga. Tymczasem sza nad brzegiem a on coraz przysuwa si bliej. O kilka krokw postrzeg Doman gow jednego z ludzi swych, ktry ostronie podnisszy si z sitowia, podglda i sucha - kto si zblia. Dokoa jako pusto byo i w chwili gdy Dziwa, unisszy nieco fartuch, puci si miaa ucieka, Doman przyskoczy, porwaj wp, podnis od ziemi, a cho krzykna, woajc ratunku, bieg z ni wprost do czna swego. Ludzie ju gotowi czekali. Przez wod rzuci si ku nim, niosc j na ramionach amic rce, skoczy do czna, ktre przymocowane byo do dwch majcych je cign za sob - i kaza odbija od brzegu.Dziwa oczy zakrywszy pakaa, ale si nie wyrywaa Domanowi; upada na dno odzi osaniajc twarz ze wstydu. Pierwszy jej krzyk zna posyszaa Nenia,gdy wnet zjawia si u brzegu, gdy ju o mroku czna ze trzcin i zaroli na czyste wody wypyway. Nie moga dostrzec nic zdala oprcz odzi, ktre szybko uciekay. Staa wic suchajc i patrzc na prno - gdy i stary Wizun, czego si domylajcy moe, nady. Ten bystrym okiem wnet dopatrzy i odgad, co si stao, i kij podnis, groc, do gry. Ale czna pdziy, co starczyy wiosa, i wkrtce zniky w mroku wieczora. Noc ju Doman dowiz narzeczon do ldu. Pakaa cigle, milczaa, ale si nie opieraa temu, co za dol i przeznaczenie swe uwaaa. Wiz jwic z sob na koniu - nie do wasnego dworu, ale do chaty Wiszw, cho nic nie mwi jej o tym. Z domu rodzicielskiego bra j chcia, aby nie mwiono, e porwa dziewk po rozbjniczemu. Gdy nad ranem zza ez patrzc ujrzaa Dziwa znan okolic, usta jej si rozmiay i zapakane poweselay oczy. Spojrzeniem cichym podzikowaa Domanowi. Ranek by jesienny, chodny, gdy u wrt zagrody stanli. Na podwrku u studni czerpaa wod ywiai bratowe, we drzwiach Ludek sposobi si wyj na owy. Gdy ujrzeli nadjedajcychi poznali Domana wiozcego niewiast z twarz zakryt, wszyscy si ku nim rzucili.Wtem Dziwa skoczya na ziemi i zapomniawszy o wszystkim, rce podnoszcwita zacza swoich, rozrzewniona i szczliwa. Dwie siostry rzuciy si sobie na szyj z krzykiem radoci - bratowe cisny si j wita - brat bieg pyta, co si stao. Doman zsiad u wrt. - Ludku, bracie - rzek. - Siostr wam odwo, los mi j przeznaczy, moj by musi, ale j chc mie z rk waszych i spod ojcowskiej strzechy. Sprawcie wic wesele i pobogosawcie! Dziwa twarz zarumienion tulia na siostry ramionach, paczc i miejc si razem. Ludek z drugim bratem, ktry wybieg z chaty, w rce klaskali. Przyszy wic wprdce swaty, sproszono drubw, przyjecha w krlewskim orszakupan mody, sprawiono wesele, na ktrym siedem dni gocie jedli, pili, piewali, skakali i weselili si. I ja tam byem, mid, piwo piem, bo kada stara ba tak si przecie koczy powinna. DOPISEK. DZIEJOWE LEGENDY Jak trudne s do opowiedzenia dzieje dziecicego wieku czowieka, tak i pierwszych dni, tych tajemniczych, wzrostui rozwijania si, ktre wiadkw, co by je wypowiedzieli, nie maj. Jak dzieci po przyjciu na wiat ronie olbrzymio i si nabywa szybko, tak nard wrd tych mrokw pierwobytu, obdarzony jeszcze ca potg z kolebki wyniesion, niepojtym sposobem ksztatuje si do przyszych swych losw. Nic te trudniejszego, jak podnie zasonokrywajc pierwociny bytu narodu. Te chwile mao po sobie pomnikw zostawiaj iladw. Analogia tylko, porwnanie, pewne stae prawa, ktrym byt ludzkoci podlega,co o tym dozwalaj wnioskowa. Z rodzin urastaj rody, plemiona, gminy, narody wreszcie, ale tajemniczy proces tennie dozwala si doledzi faktycznie i embriologia narodu pozostanie zawsze tylkoprawdopodobiestwem i hipotez. Dzieje Sowian w oglnoci dugo s prawienieprzebit mg okryte, nie zna ich nikt, nikt o nich nie wspomina. W tej ciszy, wrd ktrej pewne wskazwki tylko, pewne cechy charakterystyczne widocznie si istnienia ich domyla ka, na tych samych ziemiach, na ktrych pniej wystpuj - rosn niezliczone plemiona jednej krwi i mowy; to nieznane i ukryte, to faszywie do innych zaliczane. W Herodotowej Scytii czu Sowiaszczyznspowinit, widzimy j tak samo daleko pniej zagarnit Germani Tacyta. Nie jest to bez znaczenia. Gdy plemiona i narody inne dobijaj si sawy i rozgosu, Sowianie chc spokoju ikryj si, w domowym ognisku znajdujc wszystko, co ich ycie stanowi. Zupenie zgodne z tym ich charakterem w przeszoci jest pierwsze zjawienie si w dziejach. Posuchajmy tego wiadectwa o nich, ktrema w sobie co mistycznie przejmujcego, gdy zwaymy, e to jest pierwsze objawienie si Sowian wiatu. Okoo roku 629 pisze Teofilakt Simokata: "Nastpnego dnia zostao przez stra krlewsk schwytanych trzech mw, rodem Sowian (Sklabenoj). Nie mieli oni przy sobie adnego elaza ani adnej broni,ale nieli w rkach gle, zreszt za niczego przy sobie nie mieli. Zatem krl (cesarz grecki Maurycy) rozpytywa ich o narodzie i gdzie sobie obra siedziby, i dlaczego uwijaj si okoo rzymskich granic. Oni za odpowiedzieli, e s rodem Sowianie, e zamieszkali na kracu OceanuZachodniego i e Chagan (chan Awarw) a do owych to stron wyprawi posy celem pozyskania posikw wojennych, zasyajc wadcom narodu liczne dary. Ci tedy wadcy dary przyjli, ale przymierza zawrze nie chcieli twierdzc, i uciliwa im jest daleko pochodu; i posali tych wanie teraz pojmanych do Chagana, eby si przed nim uniewinni. Jako w pitnastumiesicach dokonali tej podry. Ale Chagan,niepomny na prawo posw, postanowi przeszkodzi ich pochodowi do kraju. Oni za, nasuchawszy si o narodu rzymskiego- tak z bogactw, jak z ludzkoci - najwikszej sawie (jak to miao rzec si godzi), skorzystali z dogodnej chwili i uszli do Tracji. Mwili dalej, e chodz z glami, gdy nie przywykli przypasywa mieczw, poniewa kraj ich nie zna elaza idozwala im przeto y w pokoju i zgodzie, graj tedy na glach, nie umiejc uderza w trby. Bo komu obca jest wojna, suszna, mwili, aeby taki podoba sobie w wiczeniach muzycznych. Syszc to samowadca polubi nard i gocinnym przyjciem zaszczyci ich, samych jednych spomidzy wszystkich barbarw, ktrzy siz nim zetknli, a podziwiajc ich wzrost i dorodno ciaa, odesa ich do Heraklei". W tak idealnym wietle zjawia si nam po raz pierwszy to plemi Slowian, nie znajcemieczw, z pieni i gl idce przez wiat i ycie do chana Awarw, na dwr cesarza Maurycego. Ten sam charakter dawnej spoecznoci sowiaskiej, miujcej pokj i nie wprawnej do wojny, potwierdza Jornandes piszc o nich armis disperiti. W tej ciszy i przy tych piewach wyrabia si tam idealna jaka spoeczno, ktrej instytucje, pniej zetkniciem si z innymi narodami nadwerone i zepsute, zdradzajwaciw i wielce rozwinit cywilizacj. Im gbiej sigamy w ten mityczny byt, tym idealniejszym si on przedstawia. Wiara w jednego Boga, maestwo, czysto obyczajw, poszanowanie wasnoci posunite do tego stopnia, i domy nie potrzeboway zamknicia, gocinno nieograniczona, patriarchalne rzdy, organizacja gmin i poczenie ich z sob rodzajem federacji, wszystko to na chc... 8jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPcccm,c8;dnie starej Sowiaszczyzny dotykalnie jestwidoczne. Wojny, potrzeba obrony od nieprzyjaciela, przypasanie ora do boku, wciskanie si obcych poj i obyczaju, jak tylko wyszczerbiy ten cay w sobie organizm sowiaski, natychmiast nastpuje proces rozkadu jego, psucie si i wyrabianie czego, co musi si stosowa do bytu, do temperatury, jaka Sowiaszczyzn otacza. Zostaj tylko szcztki dawnej organizacji, ktra postradawszy si samoistn do dalszego wyrabiania si, przechodzi musi przesilenie nowej metamorfozy. Odosobnienie tylko, w jakim owi Sowianie zglami yli, dozwalao im zgodnie z ich natur wyrabia si i tworzy sobie cywilizacj wasn; zetknicie z obcymi zmienia warunki. Nie ma najmniejszej wtpliwoci, e pierwsze chwile takiego przesilenia w narodowym organizmie s zawsze upadkiemiosabieniem, abdykacj i chwilowym obdem. W caej walce Sowiaszczyzny, szczeglniej z plemionami germaskimi, widzimy w niej zabytek starego organizmu -ktry nieprzyjaciele nawet wynosz wysoko- i jako pierwszy skutek nowej cywilizacji: obezwadnienie, chorob, upadek. Trac onito, co wyrobili w sobie sami, a nie mog odrazu przyswoi tego, co im w formie mao pojtnej i do ich natury nie zastosowanej przychodzi. Ci ludzie gli, nie znajcy elaza, przez dugie wieki zdradzaj w sobie swe pochodzenie, pozostaj marzycielami, a daj si podbija, zawojowywa i ujarzmia. W pniejszych wiekach plemionasowiaskie rne ulegaj wpywom ssiedztw rozmaitych, klimatu, warunkw ycia i ksztatuj si odrbnie. Sowiaszczyzna dzieli si na niezliczone nie narody, ale grupy drobne, ktre potrzeba obrony skupia w mae caostki. Jest to wanie ta epoka tajemnicza, w ktrej si tworz pierwiastki Lechi skada majce. U tej drugiej kolebki Polski panuje ta sama ciemno, ktra okrywa pocztki Sowiaszczyzny. Tu i tam podanie, legenda, to jest poezja, stanowi materia dziejowy. Drugim jest to, co si odgrzebujez ziemi po mogiach, cho tu epok zabytkw oznaczy stanowczo bardzo trudno. Prawie a do tej chwili, gdy si Lechia ochrzczona ukazuje po raz pierwszy w walce i przymierzu z Germanami, nie mamy o niej tylko podania ciemne. Podania te nawet czerpa ju dzi musimy nie u rda, z ust ludu, ktry o nich zapomnia,ale z kart kronik, co je napisay niewiernie, starajc si stworzy co pojciom swojego wieku odpowiedniego. Godz si na to wszyscy badacze nasi, i podania o pierwotnych dziejach narodu s mieszanin rozmaitego pochodzenia ywiow sklejonych w nieforemn cao. Mona z nich jednak co wydoby, tak jak zgrobowych szcztkw... Nie ma wtpliwoci, i dzieje Leszkw, Popielw, podania o Wandzie, Krakusie itp. odnosz si do pewnych zwrotw i stanowczych zmian z przeszoci narodu, araczej czci jego skadowych, gdy przedPiastem i jego potomstwem nie istnieje ani pojcie caoci jakiej pastwowej. W gbi puszcz, w ciszy lasw tworz si dopiero mae grupy pierwotne, ktrych poczenie ma stanowi pniejsze pastwoBolesawowskie. Kronikarze nie umiej nawet zrazu jednostajnie nazwa kraju, ktry z kolei Polanw, Lachw i Lechw przybiera uni. Gdy nagle za Mieszka i Bolesawa, syna jego, wystpuje to pastwowo na karty dziejowe, pojmujemy atwo, e to zjawienie si jego poprzedzi musiao wewntrzne urabianie si, ktre mu dao si ycia Dugosz, ktry w pitnastym wieku wedug idei wczesnych ukada dzieje polskie, spisa i uporzdkowa podania poprzedzajce epok historyczn, rwnie swobodnie i bez krytyki, jak pniejsze przedstawi w wietle swojego czasu. Nie mona mu tego mie za ze, bo kademu pokoleniu zdawa si musi, i ono jest w posiadaniu prawdy wycznym. Dla Dugosza wic podanie najstarsze poczyna si od Lecha, od niego idzie nazwisko ziemi, Lechii i Lechitw. Wie jednak Dugosz, e rozmaite plemiona spokrewnione z Lechitami, a raczej do nich nalece, rnymi si imionami od miejscowoci zway. Ten mityczny Lech Dugosza schodzi bezdzietnie. Nie wiadomo waciwie, kiedy istnia, jak dugo rd jego panowa, dosy,e zgas bezpotomnie. Po tych pierwszych rzdach monarchicznych, a raczej patriarchalnych ojca rodu i narodu, ktry rodzin rozrodzon wada, nastpuj rzdy gminowadne tak zwanych dwunastu wojewodw. Podanie stanowice rzdy patriarchalne w pocztku, a po nich w rzd maych jednostek gminowadny, nie jest wcale w niezgodzie z natur rzeczy. Takim porzdkiem owszem musia si odbywa wproces tworzenia narodu. Dwunastu wojewodw, naczelnikw mirw, gmin itp. w wykadzie pragmatycznym Dugosza niewaciw przybieraj fizjognomi. Wtrcony po nich Krak, ktry widocznie jest pochodzenia czeskiego, nie ma zwizkuz legend lechick. Suy on w budowie podaniowych dziejw do zwizania Lechii zeSowiaszczyzn i charakter powieci o nim zupenie jest odmienny. Miesza si w niej ba ludowa sowiaska, potargany jaki poemat stary, z wysikiem niedonym do historycznego odcechowaniaepoki. Krak panuje zarazem Polanom i Czechom i zakada Krakw, ktry pierwotneGniezno wydziedzicza. ycie cae skupia si w tym miecie polsko-czeskim. Ale na Wawelu pod zamkiem, w jaskini zjawia si potwr niesychanej wielkoci, bajeczny smok (olophagus), ktry poyka bydlta i trzody, i ludziom nie przepuszcza. "Gdy za dugim zmorzony godem - pisze Dugosz - nie znajdowa przygodnej albo podrzuconej sobie pastwy, wtedy z dzik wciekoci w dzie biay i na jawie, wypadajc z oyska i zionc z paszczy przeraliwe ryki, rzuca si na najrolejsze bydlta, konie, woy zaprzone do wozu lub do puyny, dusi je i dawi, niemniej srogi poerca ludzi, ktrzy akomstwu jego uj nie popieli..." Wszyscy mieszkacy trwog przejci chc opuszcza Krakw. Krak wpada na myl nakarmienia potwora cierwem wypenionym siark i prchnem, woskiem i ywic, w ktre nieco zapuszczono ognia. Smok poera akomie rzucon mu pastw i pomieniem w trzewiach drczony zdycha. Krak, wybawiwszy tym sposobem kraj od klski, panuje wrd szczliwoci i pokoju, a lud, po zgonie, wdziczny sypie mu mogi na grze Lassocie pod Krakowemtak wanie, jak dawnym swym wadcom pod star Upsal w Szwecji sypa nard na pamitk. Z tej to mogiy zrodzona jest legenda o Kraku. Dlaczego jedna z trzech crek pozostaych po Kraku panuje potem oddzielnie w Czechach, podanie nie tumaczy. Jest to znowu wze, ktry ma czy Kraka i Polsk ze Sowiaszczyzn ilegend ju posiadajc prawo obywatelstwa. Z trzech crek Kraka widzimy tylko dwie wystpujce w podaniu, Libusz i Wand. Oprcz tego zostawia on dwu synw: Kraka i Lecha, ktrych by mona uwaa za przedstawicieli dwch pniej poczonych dzielnic, chrobackiej i lechickiej. Zazdrosny Lech zgadza zdradziecko starszego brata, Kraka, rbie ciao jego naczci i zasypuje piaskiem udajc, jakoby go zwierz dziki rozszarpa na owach. Panuje wic Lech opakawszy zy faszywymi brata, a nawet panowanie jego trwa lat wiele, ale w kocu zbrodnia si wydaje, znajduj jej dowody i Polacy strconego ze stolicy skazuj na wieczne wygnanie. Inna legenda opowiada, e wcale nie ukarany, w zgryzotach sumienia, bezpotomnie dokona ywota. Bratobjstwo to, w pieniach starych powtarzajce si, ma charakter ludowej powieci. Godna uwagi, e w daleko pniejszej legendzie o ywocie w. Stanisawa powtarza si to rozwiartowanie ciaa na czci. Jako spadkobierczyni po bracie wystpuje crka Kraka, Wanda, o ktrej powie utworzona, mimo pniejszych dodatkw, ma cechy podania mogilnego i pierwotnie bya pewnie utworem ludowym. Legenda maw sobie tyle wdziku, e ncia ju nieraz poetw, ale sprowadzenie tej powietrznej postaci na ziemi zawsze j umniejsza i odbiera jej urok, jaki ma w powieci ludu. Wanda nie chce zna, ma, pragnie pozosta swobodn i parti swych losw, dziewictwo swe lubuje bogom. O granic panujcy ksi Allemanw, Rytogar, znakomity rodem i bogactwy, wysya posyproszc o rk Wandy, ktra dziewosby te z odmow odsya. Rytogar, nie mogc jejskoni inaczej do polubienia, wkracza z ogromnym wojskiem w granice. Wanda stajena czele si swych i przyjmuje wyzwanie. Jeszcze raz Rytogar stara si j skoni dozamcia, a Dugosz wie nawet, jak wymownie przemawiali jego posowie i jak piknie im odpowiadaa krlowa. Potem trby daj haso do boju, ale Niemcy, przypatrzywszy si piknej krlowej, z zabobonnym strachem pierzchaj przed tymzjawiskiem. Wanda zwycia ich potg niewieciego, dziewiczego swojego wdziku.Rytogar, nie mogc ich skoni do bitwy, z rozpaczy, po piknym monologu sam si mieczem przebija. Wanda, z Niemcami zawarszy przymierze, przez dni trzydzieci obchodzi zwycistwo i dobrowolnie siebie na ofiar bogom powica rzucajc si do Wisy. Zwoki jej wydobyte z wody lud pogrzeba nad Dubni, o mil od Krakowa, sypic jej takjak ojcu mogi. W wyrobieniu kunsztownym powieci o Wandzie zna pniejsze czasy, mnogie szczegy i upikszenia; niewtpliwie jednak jest to podanie stare, popsute tymi ozdobami misternymi, jakie mu narzucono. Powracajcy po zgonie Wandy znowu wojewodowie doskonale oznaczaj, gdzie powieci wcinite zostay, powieci mogilne, ktre kronikarze z ust ludu wziwszy, posuy si nimi chcieli do zwizania dziejw tych bajecznych z podaniami sowiaskimi, a mianowicie czeskimi. W rozwoju narodu wracajce gminowadne rzdy wojewodw do rzeczywistoci nas zbliaj. Na tle tej prawdy wystpuje znowu nie ju chrobacko-czeska, ale lechicka powie, niemniej wygldajca podaniowo jak poprzednie: Napaci nieprzyjaci - mwi podanie - Wgrw i Morawian zmuszaj Polanw do szukania sobie wodza "By nawczas - pisze Dugosz - midzy Polakami rycerz dzielny, imieniem Przemyl (imi jest lechicko-czeskie, a raczej staro-sowiaskie), wywiczony w onierce i nad stan swj wiadomy sztuki wojennej, a wyszy dowcipem i przemysem ni znakomitym rodem, ktry oprcz tego da si by pozna z poczciwoci i wielu zacnych przymiotw, a std wielk mia u ludzi wzito. Osobliwsze wic w rodakach wzbudza zaufanie, e z wrodzony zdatnoci czy wpraw nabyt w licznych przygodach i bitwach. Ten postrzegszy, e nieprzyjacielpoczyna sobie niedbale i nieostronie, wzi przed si zamys wicej dowcipny ni miay... Z pierwszym brzaskiem wschodzcego soca kaza na wzgnach przeciwlegych obozom nieprzyjacielskim porozwiesza w wielkiej iloci byszczada (?) do szyszakw podobne, na ktre gdy uderzyy promienie soneczne, nieprzyjaciele tak si przerazili, e czym prdzej za bro porwawszy, bez nalenegoszyku i porzdku, bieeli lepo i zapalczywie w t stron, gdzie mniemane wieciy hemy, chciwi nowego nad Polakami zwycistwa". Dugosz opisuje obszernie, jak Przemysaw, wwidszy tym sposobem nieprzyjaciela w zasadzk, napad na i pobi. Za to szczliwe zwycistwo Przemysaw okrzyknity jest krlem i nazwany Leszkiem. Caa ta powie zdradza jak fabrykacj potrzebn do poczenia znowu legendy z Leszkami i Lechem pierwotnym. Na dnie podania jest jaka gucha tradycja o panowaniu Lechw plemienia czy stanu nad krajem. Godna uwagi tylko, e tradycja o prostym pochodzeniu Przemysawa wspomina i e poczucie narodowe cigle podnosi zasug nad krew, jak pniej w legendzie o Piacie. Przemysaw take jest ubogim onierzem,niewielkiego rodu. Ludowego tu pierwiastka nie czu bardzo, raczej kronikarsk robotiniezbyt foremn. Ten Przemysaw Leszek zmiera znowu bezpotomny; przyszyty jest na tle gminowadztwa dwunastu wojewodw jak fantastyczna jaka ozdoba, dla przypomnienia Leszkw. Nastpuj wybory nowego krla (w czym ju zna jagielloskiej epoki rzeczypospolitej natchnienie). Kandydaci do korony zjawiaj si w wielkiej liczbie, rodz si wspzawodnictwa i niesnaski, wybr trudny, dla uniknicia wic ich "po dugich sporach (Dugosz) zgodzono si dla skrcenia rozruchw na taki rodek, aby obrano sup za met, do ktrej by wszyscyubiegajcy si o panowanie, w pewnym oznaczonym czasie, na koniach rnej maci i rne majcych odmiany cigali si rczym pdem w zawody, a kto by w tym wycigu pierwszy stan u supca, temu, bez wzgldu na stan, lecz wskutek szybszego biegu, przyzna miano godno ksic". Wycigi te miay si odby w pobliu Krakowa nad Prdnikiem, na darni pokrytej rwninie. Sdziami miaa by starszyzna wybrana ku temu. Przebiegy modzieniec, imieniem Leszek, w nocy drog ponatyka elaznymi kolcami, ktre po wierzchu przysypa piaskiem, z boku dlasiebie zostawiajc sobie tylko wiadom ciek. Zdrad t odkryli dwaj modzi, ktrzy pieszo chcieli si zabawi biegajc do mety - ale o tym nikomu zna nie dali. Wycigi naznaczone zostay na dzie 15 padziernika i ogromne tumy ludu zebray si na nie. Dugosz powiada, e dla starszyzny urzdzone byy awice, a widzowie, gorco przejci, wczeniej ju zajmowali si wypadkiem gonitwy. Zaraz w pocztku konie innych zapanikw poranionepada zaczy, gdy tymczasem Leszek, ktry oprcz tego konia: swojego podku, wiadom ciek pierwszy: docign mety iza sup pochwyci. Razem z nim wszake pieszo i w, co odkry zdrad, wrd miechw powszechnych doszed do supa. (Leszek mia jabkowitego konia, o tym na pewno wie Dugosz). Zdrada i kolce wyday si, Leszka rozszarpano, a pieszy w, skromny chopak, zosta okrzyknity. Legenda, w ktrej jest wzmianka o podkutym koniu, zdaje si wskazywa czasy, gdy ju heraldycy ow tak pospolit w herbach polskich podkow czuli si w obowizka wytumaczy. Dziwnie niezrcznie ciga si to wszystko do Leszkw. Przemysaw przezwany jest Leszkiem, ten, ktry zdrad dobiega do supa, Leszkiem si zowie i w ubogi chopak takie otrzymuje to miano "byo bowiem - dodaje Dugosz - w owym czasie powszechne i nadawano je ksitom wysadzonym do rzdw jakoby miano godnoci". Ciekawa to tradycja o znaczeniu wyrazu, a rwnie zajmujca jest powie Dugosza, ktry charakterystyk kreli Leszka tego z wielkimi szczegami. Przyznaje mu przymioty nadzwyczajne, rycerskie zdolnoci, zaprowadzenie wicze wojskowych, skromno obyczaju i sta pami swojego ubogiego pochodzenia. "Czsto na zebraniach publicznych - pisze - gdy konieczno wymagaa przybrania si w szaty ksice, dawn grubo tkan kierej i przyodziewek lichy, w ktrym by wzity na stolic pastwa, w miejscu najwidoczniejszym rozwiesi kaza, aby oczom jego obecne przypominay mu pierwotnego stanu prostot". Nie zdaje si, e to wprost z bajki wyjtyszczeg o jakim biedaku, o jednym z kilkubraci, co skromnoci sw na wywyszeniezasuy? Od tego to Leszka drugiego, przez syna jego, pochodzi Popiel (Pompilius). Podanie mwi, i by prawym synem Leszka III z ony jego, a e oprcz niego z naonic dwudziestu zostao po nim inne potomstwo: Bolesaw, Kamirz, Wadysaw, Wratysaw, Oddon, Barwin, Przybysaw, Przemysaw, Jaksa, Semian, Ziemowit, Ziemiomys, Bogdal, Spicygniew, Spycymir, Zbigniew, Sobiesaw, Wizymir, Czestmir, Wisaw. Imiona te take zdaj si by przez heraldykw dla wywodw rodzin szlacheckich stworzone, co w Jaksie, Wizymierze, Barwinie i innych widocznie siczu daje. Potomstwo miao si rozsi naRugii u Poabw, Obotrytw, Kaszubw itp. Historia Popielw nader obszernie i z wielkimi szczegami przez Dugosza jest obrobion. Zmusia potrzeba przenie ju stolic z Krakowa do Gniezna i kronikarz przechodzi tu, a raczej przeskakuje, znajdujc naturalnym, e si okolice grzyste sprzykrzyy Popielowi, a wreszciei Gniezno take, skd wynosi si do Kruszwicy. Po tym Popiele, ktry si nie wsawi niczym, nastpuje jeszcze jeden Popiel, ktrego dwudziestu stryjw (dwadziecia plemion sowiaskich) osadzaj na pastwie. Mody w dziedzic wielkich przodkw okazuje zaraz za modu jak najgorsze skonnoci, a Dugosz znowu charakteryzuje go jak najdobitniej mwic, jem federacji, wszystko to na chc... 8jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA@Dcc:e "goni za nieprzyzwoit zabaw i rozpust, zajmowa si urzdzaniem biesiad, przecigych pijatyk, hulanek i tacw, rad pilnowa wianeczkw, a nie broni". Oprcz tego gnunym by do boju i zniewieciaym. za co go Chwostkiem, to jest nikczemn istot, przezwano. Oeniono go z ksiniczk niemieckiego rodu, z ssiedztwa, wielkiego pochodzenia, powabn, ale dumn i chciw, ktra naturalnie ma opanowaa. Przyjcie na wiat dwch synw, Lecha i Popiela, wzmogo jeszcze jej znaczenie i przewag... Stryjowie na prno starali si upadego tak nisko synowca podwign, nie wymogli na nim nic, a zjednali sobie nienawi ony jego, ktra obawiajc si, aby oni kiedy w miejsce jej synw nie doszli do rzdw, namawia ma zacza na zgadzenie ich ze wiata. Dugosz umieci z tego powodu ca jej przemow do ma wielce przekonywajc i dowodzc, e konieczniepozby si stryjw powinien. Przebiega niewiasta postawia na swoim, Popiel udaje cik chorob i stryjw do siebie zaprasza, a niby czujc si bliskim zgonu, da, aby z nim razem styp, to jest uczt pogrzebow odbyli. Udawane jki i rozpacze nad jakoby ju umierajcym ksiciem miay by tak rozrzewniajce, e "nawet posgi spiowe zdobice zamek krlewski na tak rzewliwe pacze i narzekania zawym potem spyny". Te posgi spiowe na zamku Popiela s zaprawd rzecz osobliw. Odbyto wic w jaki obrzd pogrzebowo-religijny, a potem zastawiono hojn biesiad. Komedia owej choroby, rozpaczy, polecania pozosta majcej wdow ony opiece stryjw, przeciga si dugo. "W cigu tych rozmw - powiada Dugosz, ktry ukada powie sw nie skpic szczegw - soce poczo blaskswj usuwa z niebokrgu, a Popiel skoczy ju gr ca kuglarstwa, ktre przebiega ona jego dla podejcia stryjw i panw wymylia. Stryjowie te i panowie dopeniwszy tego wszystkiego, co przy umierajcym lub zmarym ksiciu czyni si zwyko, czekali, wedug upewnienia o objawionym bogw wyroku, ostatecznej zgonu chwili. Wtedy Popiel, na poegnanie niby ze stryjami i starszyzn, kae przez sugi poda sobie miodu, aby przy ostatnim ucisku zatwierdzi spenieniem czary umwione z nimi przymierze. Mia za puchar zocisty, przemyln i pracowit robot ryty misternie, a podstawiony zrcznie przez krlow, w ktrym napj, acz w niewielkiej iloci podany, pieni si i burzy tak, i z poowy naczynia wystpujc z szumem do gry, po zdmuchnieniu piany opada i wraca stopniami do rwnowagi, jak to widzimy na wrzcym ukropie, gdy si spod niego ogie usunie. Napj miertelny wsczony do tego pucharu podano najpierw krlowi Popielowi,aby go pokosztowa, a drudzy uwaali za czysty i zdrowy. Krl udaje, jakoby pi do obecnych panw, a zdmuchnwszy pieniste bety podnoszce si e rodka naczynia wyprnia je na pozr; rzeczywicie ani dotkn si usty, a tym mniej pokosztowa napoju, pozosta za poow, ktra mocnzaprawiona bya trucizn, kady ze stryjw, dajc pocaowanie krlowi, spenia po kolei". Przywiedlimy tu cay ten ustp, aby o powieci Dugosza da wyobraenie. Stryjowie szalej z blu i umieraj, a Popielmier t ogasza jako zasuon kar za zbrodni knowan przeciw bratankowi. Zakazuje oprcz tego ciaa ich chowa, sam za dalej wiedzie ycie rozpustne, zastawia biesiady, zalewa si winem i wonnociami, upaja rozkosz. Tymczasem ztrupw stryjw wylga si mnstwo niesychane myszy, ktre napadaj Popiele ijego rodzin "biesiadujcego przy stole". Suba na prno je odpdzi si stara, kupami nachodz, dniem i noc nie daj im spoczynku, rzucaj si nawet na odpdzajce strae, przeciskaj przez naoone dla odstraszenia ich ogniska. Popiel chroni si na statku wrd jeziora, potem do "drewnianej wiey", zewszd wod otoczonej, myszy pyn za odzi, pdz na wie, zjadaj dzieci w oczach rodzicw, potem on, na ostatek Popiela, ktrego tak na drobniuchne kawaeczki rozniosy, i szcztku najmniejszego z niego nie zostao. Nastpuje pogrzeb reszty cia stryjw i zwoanie zjazdu do Kruszwicy dla obioru nowego krla. Zrodziy si tu ze wspzawodnictw niezgody i zatargi, potworzyy stronnictwa.Nie chciano nikogo z zohydzonej wybra rodziny. Tymczasem ssiedzi najazdem krajtrapili. W takim to pooeniu kraju Opatrzno znowu nastrcza, jak w kilku poprzednich powieciach, czowieka niskiego, pospolitego stanu, dla uratowania go... Piast, wedle opowiadania kronikarza, nazwany tym imieniem dla wzrostu niskiego i krpej a silnej budowy ciaa - by czowiekiem prostych obyczajw i wrodzonej poczciwoci, ubogim, yjcym z kawaka roli, ktr uprawia. ona jego, rwnie poczciwa, zwaa si Rzepica. Mieli tylko jednego syna. Jeszcze za ycia Popiela raz dwaj nieznani pielgrzymi na prno proszc o schronienie u ksicia, gdy go im odmwiono, udali si dochaty Piasta. Tu ich gocinnie przyjto sdkiem miodu i utuczonym prosiakiem, ktre przygotowane bya dla uraczenia ssiadw zaproszonych na postrzyyny syna. Uboga ta uczta, jak w Kanie galilejskiej, staa si cudown pomnoeniemza spraw pielgrzymw napoju i misiwa. Synowi nadali oni imi Ziemowita. Dugosz widzi w nich aniow albo apostow Jana iPawa, gdy sami, zapytani, mieli si tymi nazwa imionami. Oznajmuj oni Piastowi o przyszym jego wyborze - i upewniaj, e tum zgodniay zebranych na wiec nakarmi i napoi... To nakarmienie i napojenie... (wielce charakterystyczne, gdy si wspomni sejmy pniejsze) skania umysy do wyboru ubogiego Piasta... Wzbrania si on przyj wadz, a nareszcie ulega wyranemu zrzdzeniu Opatrznoci. Piast, jak w Leszek, co sukni kaza rozwiesza swoj dla przypomnienia mu ubstwa, wzi z sob swoje chodaki z kory dbowej urobione, kaza je zachowa w paacu i wszystkim potomkom pokazywa, aby si wyrzekli pychy i prnoci... Na tym si kocz legendy poprzedzajce dzieje pewniejsze u Dugosza, legendy ju uniego tak wypenione, tak pene drobnych rysw dobitnych, jak gdyby czerpane byy z jakiego rda prastarego, ktre z tak barw je przechowao. Trudno zaprawd dzi oznaczy, co kiedy do opowiada ludu sucych im za to i podstaw przyroso. W wielu epizodach wida heraldyczne przyrostki, powieci z czasw rycerskich, moe Krzywoustego, w innych pniejsze jeszcze tkaniny, na ostatek rk historyka, ktry upiksza, wypenia, rozszerza, dramatyzuje te banie stare, a zarazem zaciera ich pierwotn prostot. Skuba, ktry Krakowi dopomg do zatruciasmoka, Jaksa, stryj Popiela - s to postaciez legend herbowych pobrane. Powieci o wycigach Leszka, o Przemysawie i hemach widocznie s ju nowsze, same szczegy w nich to powiadczaj. Dugosz szukajcy znaczenia moralnego w tych opowiadaniach nadaje im barw, jak maj cae jego dzieje. Ba u niego staje si histori budujc, wykazujc, e sprawiedliwo boa ciga winnych, e kara nigdy nie mija wystpku, prdzej czy pniej, a cnota zostaje nagrodzona. Cao tych legend, jak si z pierwszego wejrzenia na cay ich cig przekona atwo, nader nieforemnie si skada. Usiowanie poczenia ich z jak chronologi, z dziejami pewniejszymi innychpastw, nie wytrzymuje najbardziej pobaajcej krytyki. Szczegy niemal jedne powtarzaj si kilkakro, scena przenosi si z Krakowa do Gniezna i z Gniezna do Krakowa bez widocznej przyczyny. Leszkowie znikaj i wracaj. Jawnym jest, e podanie o mogiach Kraka iWandy i czeskie tradycje zostay wszyte wmiejscu dowolnym. Pomimo to wszystko w legendach tych nie tylko imiona, ale gwnie rysy poda ludu jeszcze dzi s widoczne. Na prno by tylko usiowa kto z tej tkaniny potarganej i sklejonej dowolnie stworzy cige nastpstwo wypadkw. Leszkowie i ich panowanie, rzd gminowadny pierwotny, obalenie ksicej wadzy Lechw przez kmieciw, ktrych Piasta przedstawia, s jedynymi jasnymi pozostaociami historycznymi, ktre maj znaczenie. W tym wszystkim peno jednak poezji, peno pomysw piknych, na ktre si skaday wieki, i warto artystyczna tegopodu wyobrani i natchnienia narodowego jego niezaprzeczon. One s tym kwiatem wyrosym na mogiach, ktry co przecie ma w sobie z cia i ducha szcztkw pokrytych nimi... KONIEC ----------Konwersja: rpg6@go2.pl zemawiali jego posowie i jak piknie im odpowiadaa krlowa. Potem trby daj haso do boju, ale Niemcy, przypatrzywszy si piknej krlowej, z zabobonnym strachem pierzchaj przed tymzjawiskiem. Wanda zwycia ich potg niewieciego, dziewiczego swojego wdziku.Rytogar, nie mogc ich skoni do bitwy, z rozpaczy, po piknym monologu sam si mieczem przebija. Wanda, z Niemcami zawarszy przymierze, przez dni trzydzieci obchodzi zwycistwo i dobrowolnie siebie na ofiar bogom powica rzucajc si do Wisy. Zwoki jej wydobyte z wody lud pogrzeba nad Dubni, o mil od Krakowa, sypic jej takjak ojcu mogi. W wyrobieniu kunsztownym powieci o Wandzie zna pniejsze czasy, mnogie szczegy i upikszenia; niewtpliwie jednak jest to podanie stare, popsute tymi ozdobami misternymi, jakie mu narzucono. Powracajcy po zgonie Wandy znowu wojewodowie doskonale oznaczaj, gdzie powieci wcinite zostay, powieci mogilne, ktre kronikarze z ust ludu wziwszy, posuy si nimi chcieli do zwizania dziejw tych bajecznych z podaniami sowiaskimi, a mianowicie czeskimi. W rozwoju narodu wracajce gminowadne rzdy wojewodw do rzeczywistoci nas zbliaj. Na tle tej prawdy wystpuje znowu nie ju chrobacko-czeska, ale lechicka powie, niemniej wygldajca podaniowo jak poprzednie: Napaci nieprzyjaci - mwi podanie - Wgrw i Morawian zmuszaj Polanw do szukania sobie wodza "By nawczas - pisze Dugosz - midzy Polakami rycerz dzielny, imieniem Przemyl (imi jest lechicko-czeskie, a raczej staro-sowiaskie), wywiczony w onierce i nad stan swj wiadomy sztuki wojennej, a wyszy dowcipem i przemysem ni znakomitym rodem, ktry oprcz tego da si by pozna z poczciwoci i wielu zacnych przymiotw, a std wielk mia u ludzi wzito. Osobliwsze wic w rodakach wzbudza zaufanie, e z wrodzony zdatnoci czy wpraw nabyt w licznych przygodach i bitwach. Ten postrzegszy, e nieprzyjacielpoczyna sobie niedbale i nieostronie, wzi przed si zamys wicej dowcipny ni miay... Z pierwszym brzaskiem wschodzcego soca kaza na wzgnach przeciwlegych obozom nieprzyjacielskim porozwiesza w wielkiej iloci byszczada (?) do szyszakw podobne, na ktre gdy uderzyy promienie soneczne, nieprzyjaciele tak si przerazili, e czym prdzej za bro porwawszy, bez nalenegoszyku i porzdku, bieeli lepo i zapalczywie w t stron, gdzie mniemane wieciy hemy, chciwi nowego nad Polakami zwycistwa". Dugosz opisuje obszernie, jak Przemysaw, wwidszy tym sposobem nieprzyjaciela w zasadzk, napad na i pobi. Za to szczliwe zwycistwo Przemysaw okrzyknity jest krlem i nazwany Leszkiem. Caa ta powie zdradza jak fabrykacj potrzebn do poczenia znowu legendy z Leszkami i Lechem pierwotnym. Na dnie podania jest jaka gucha tradycja o panowaniu Lechw plemienia czy stanu nad krajem. Godna uwagi tylko, e tradycja o prostym pochodzeniu Przemysawa wspomina i e poczucie narodowe cigle podnosi zasug nad krew, jak pniej w legendzie o Piacie. Przemysaw take jest ubogim onierzem,niewielkiego rodu. Ludowego tu pierwiastka nie czu bardzo, raczej kronikarsk robotiniezbyt foremn. Ten Przemysaw Leszek zmiera znowu bezpotomny; przyszyty jest na tle gminowadztwa dwunastu wojewodw jak fantastyczna jaka ozdoba, dla przypomnienia Leszkw. Nastpuj wybory nowego krla (w czym ju zna jagielloskiej epoki rzeczypospolitej natchnienie). Kandydaci do korony zjawiaj si w wielkiej liczbie, rodz si wspzawodnictwa i niesnaski, wybr trudny, dla uniknicia wic ich "po dugich sporach (Dugosz) zgodzono si dla skrcenia rozruchw na taki rodek, aby obrano sup za met, do ktrej by wszyscyubiegajcy si o panowanie, w pewnym oznaczonym czasie, na koniach rnej maci i rne majcych odmiany cigali si rczym pdem w zawody, a kto by w tym wycigu pierwszy stan u supca, temu, bez wzgldu na stan, lecz wskutek szybszego biegu, przyzna miano godno ksic". Wycigi te miay si odby w pobliu Krakowa nad Prdnikiem, na darni pokrytej rwninie. Sdziami miaa by starszyzna wybrana ku temu. Przebiegy modzieniec, imieniem Leszek, w nocy drog ponatyka elaznymi kolcami, ktre po wierzchu przysypa piaskiem, z boku dlasiebie zostawiajc sobie tylko wiadom ciek. Zdrad t odkryli dwaj modzi, ktrzy pieszo chcieli si zabawi biegajc do mety - ale o tym nikomu zna nie dali. Wycigi naznaczone zostay na dzie 15 padziernika i ogromne tumy ludu zebray si na nie. Dugosz powiada, e dla starszyzny urzdzone byy awice, a widzowie, gorco przejci, wczeniej ju zajmowali si wypadkiem gonitwy. Zaraz w pocztku konie innych zapanikw poranionepada zaczy, gdy tymczasem Leszek, ktry oprcz tego konia: swojego podku, wiadom ciek pierwszy: docign mety iza sup pochwyci. Razem z nim wszake pieszo i w, co odkry zdrad, wrd miechw powszechnych doszed do supa. (Leszek mia jabkowitego konia, o tym na pewno wie Dugosz). Zdrada i kolce wyday si, Leszka rozszarpano, a pieszy w, skromny chopak, zosta okrzyknity. Legenda, w ktrej jest wzmianka o podkutym koniu, zdaje si wskazywa czasy, gdy ju heraldycy ow tak pospolit w herbach polskich podkow czuli si w obowizka wytumaczy. Dziwnie niezrcznie ciga si to wszystko do Leszkw. Przemysaw przezwany jest Leszkiem, ten, ktry zdrad dobiega do supa, Leszkiem si zowie i w ubogi chopak takie otrzymuje to miano "byo bowiem - dodaje Dugosz - w owym czasie powszechne i nadawano je ksitom wysadzonym do rzdw jakoby miano godnoci". Ciekawa to tradycja o znaczeniu wyrazu, a rwnie zajmujca jest powie Dugosza, ktry charakterystyk kreli Leszka tego z wielkimi szczegami. Przyznaje mu przymioty nadzwyczajne, rycerskie zdolnoci, zaprowadzenie wicze wojskowych, skromno obyczaju i sta pami swojego ubogiego pochodzenia. "Czsto na zebraniach publicznych - pisze - gdy konieczno wymagaa przybrania si w szaty ksice, dawn grubo tkan kierej i przyodziewek lichy, w ktrym by wzity na stolic pastwa, w miejscu najwidoczniejszym rozwiesi kaza, aby oczom jego obecne przypominay mu pierwotnego stanu prostot". Nie zdaje si, e to wprost z bajki wyjtyszczeg o jakim biedaku, o jednym z kilkubraci, co skromnoci sw na wywyszeniezasuy? Od tego to Leszka drugiego, przez syna jego, pochodzi Popiel (Pompilius). Podanie mwi, i by prawym synem Leszka III z ony jego, a e oprcz niego z naonic dwudziestu zostao po nim inne potomstwo: Bolesaw, Kamirz, Wadysaw, Wratysaw, Oddon, Barwin, Przybysaw, Przemysaw, Jaksa, Semian, Ziemowit, Ziemiomys, Bogdal, Spicygniew, Spycymir, Zbigniew, Sobiesaw, Wizymir, Czestmir, Wisaw. Imiona te take zdaj si by przez heraldykw dla wywodw rodzin szlacheckich stworzone, co w Jaksie, Wizymierze, Barwinie i innych widocznie siczu daje. Potomstwo miao si rozsi naRugii u Poabw, Obotrytw, Kaszubw itp. Historia Popielw nader obszernie i z wielkimi szczegami przez Dugosza jest obrobion. Zmusia potrzeba przenie ju stolic z Krakowa do Gniezna i kronikarz przechodzi tu, a raczej przeskakuje, znajdujc naturalnym, e si okolice grzyste sprzykrzyy Popielowi, a wreszciei Gniezno take, skd wynosi si do Kruszwicy. Po tym Popiele, ktry si nie wsawi niczym, nastpuje jeszcze jeden Popiel, ktrego dwudziestu stryjw (dwadziecia plemion sowiaskich) osadzaj na pastwie. Mody w dziedzic wielkich przodkw okazuje zaraz za modu jak najgorsze skonnoci, a Dugosz znowu charakteryzuje go jak najdobitniej mwic, jem federacji, wszystko to na chc... 8jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAN@