.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBAHٟHYHdAD dT,0Q 4 4:9Q 4 4:N8Q 4 4: S 4:8  0S`H`hH`/.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBA 0Uih7 RUD@ 0X@ q`PUUQ HAptbd5Q1QUUQl)`D` P@ @I Hps'6FTQE%In@p`P+5@;7g;#Oh(qF&PRQ oOwww.a$PcWЏ`^&'_ ?dP@*Q?piIp`5SQUEU`ߖ_p`_c~P?@G@FTtU4b_`dHpw6fP0;UhGsPpIwrF@TPAUE@?c@`@wGfaUP ?Ph`tp@ff1UU$b!o{׀(2?ulB_a{%aQbrf>)< ^ 5~C?B{A H7p6 `^Q5UU@IFtrdUQE@??faUR0U?@)A)(wJfZS00%1[1F!wpfU!U UU4AwwGf~_ @DwfaS#P`@A0PU@k_ ! T?2ifa$UEDQ$!?^%^?#I@hwttFbBEqA  wBd@Q@biq_TR0BC?ww??QbTUBU4$??dQC!?ۙA_swwbE3_Ai~$_~`1P0S$I`QiÆqw 6UT'@i `h`GGGf&A%`iݑhHq#FF]E$E~a Iqi!GOETHH#`P1a C@q@81b@r6F0`ffPFR??01?HB*i8btwa79*Q@ _ TPp#```0w%FS ?`0660SS R8 DqF6 Qy@`p?TPU4q? ~@  7 _0\/zz @0H??*kp3$$$$RSSC4FF%RteC4VG%RddC455%BBBBX=RJZ9gs{X=LJZ1gs{gCClC)C] 𵆰KN$kIHRR!B!GOys@-h$U`!!4, W@  7B  ?' xG 7(9"HBa8dI# h@C8!> - @'% x 7 / ' L '` h #@ Hx( GhCXC C2C J'PhR{3:3z;@* 9+ѐpGhC񵂰 )Hh.8PCpR(0 9 B %($EHh( "B"1# .1o0:0z!@4B Hh ))IBIIIBIIAG1hCHIh h`B@@#@Oi#B i1a)ۉ HaaI ` !@CpGhCCC!"R( KR(HQ1B !HpG0  #GK *KK#A#CETS0 \ ,!!1BCR0(۰pG0*A A"I2 "HpG@I" pG@NhH1iCA@@ 0a xA(h (ya` h 7B  ?'! 1@#BHМC` GC "JI# h@#[B EHpEI hO#'<pK $x#Cp"Cp8< $Qx9K!CQph !#B!`4I`4I3IMH`$] h`!!4,*L C8a!Lhi@Hhh (ڠ!I!IXH` 8@H8@$( 2`!4 ,L C I  IMGC2lCC `8` $M/`U/ HC(a/ / ` Ӯh/ѰI/IX` @/(/ H @O8CGC h`` G G Oh 0*2Rh"B"]GCK"hB"%0NGCB828!RGOFFONwith RONOFFSLOWMO5min10min30minOFFIIIIIIIIIIIIIIINormalTurboCrapProtGBAGBPNDS1P2PLink2PLink3PLink4PBlackGreyBlueNoneYellowGreyMulti1Multi2ZeldaMetroidAdvIslandAdvIsland2BaloonKidBatmanBatmanROTJBionicComCV AdvDr.MarioKirbyDK LandDMGMGBSGBCGBAGBAuto Goomba Pogoomba ' I" ;`AHx('@I XhF? @HAIx XiFhFiF" F;O @ 2 2 > GPowered by XGFLASH2.com 2005uChav2.2 on wC`C`B autofire: A autofire: 2`Controller: Display->Other Settings->Link TransferSleepRestartSave State->Load State->Manage SRAM->Exit Q" 6h:H;Ix X:hFiF 8H8Ox8:XhFiF 6L7Ix X6hFiF x4I X4hFiF 4H4h :XhFiF y0:XhFiF /H/x:XhFiF /H/hhFiF G Other Settings(`VSync: _`FPS-Meter: C`Autosleep: `EWRAM speed: 2Swap A-B: Autoload state: (Goomba detection: PaGame Boy:  " HIh XhFIiF 7HIx XhFfOKBa  @&60`.CH p ;pAH[#  >Np00Xp!000pp@;p#C3H&1H1A1HA(1%H&V f>Й(`]0 Z&v  # 06N<,$$ 4D=- Hh. 47?/ JGgCTCC brac#\T3:рpG H!I LhB 8hB <`x`Gg1W!"Cxx;Cx?;Cx?;CY02*ۀpG e") |"* wZ'?рG Write error! Memory full. Delete some games.1K1Oh#[<f'BC#fB7B+) #[B 5 (92>.'C.`h`=- 9*d'C'``` I02 `!Ip02B @I9 GCg^)2:p01ypG "S!H9 !7< 9< !7< }9 79 G00:00:00 - 00/00kKCIh h&1+AL! + + h)89B)) !`  Y'# ` B )"B" 0 1_Bѡh7  &.ѽB  i"2 D/"3 =( ("B" 0." )7 (" H` `GCgPush SELECT to deleteSave state:Load state:Erase SRAM:CKL(#[30 g``Hh`Hh2`HOx(8I Hh1.1"8NGg0CPCuCgCTC LjF ` (ќG  "! h-!h8BH ` 8@jF (H8@C #L!:#k LjF `  @"! h("! h 8@jF H8@GgCd#C% I NBh3B1` *I `GgCIh" J)0% )>hI`GgCH#h@pGlC( Hh/jF!(HhGPCTC(јG ") O#!";HhjF!v( "!6( g Saving.gPC(4! N(-h()!D("#[M0"#K!I H631!"H`!8Gg0!HKJ?"!GgA(< Hx8Hhw! ! -hB "RIH<// "Ah J00""RIH"GdCPCHx"Hh-jF! (hBE"R I HjF!8(zGdCPC  .MiF(`(G @&h%(B(!{%mH5hB#[B I") `%5<- M"!(h)h8BH(` 8@iF ( H8@CpC ROM not found.I(IjF! ("L#[0" IHhqHhHqHIx xCI x CI xICqHxHhO`/"! #[0"Gg0g8\_C(C_dCPC(!jF! (Jy`Ay J`y Jp!@ Jp!@ J#pI@@ pG8\_C(C_&O(C !I%=p70BjF! Z(L#[0"IHJhqHhHqHxqxyCq/`"! #[0"Gg0g8\_CC8O8J9j `%3L.S][D/7>W S BՉ-63CCBiсщ) щIaZ %KB$H!!с!C P CKBH!KBH!KBPh(Е`h(Аh8`HH8bH#CpG!`Q`сQ`gC @0&@  HKhB Hx( H! I CII#CpGC0vC CB0ӄFR) xp@Iу:Ӱɸ:Ұ 2 p Cp p p xpI@R`FpG CCXPpGR\TpG/Y@P@ KRB#BBRB[AB Z@P@Y@pGGGGG G(G0G8G CфF0 LC+@# @pB0`FpG xpI[*pG2x+ x1p2+pG/KRB#BBRB[ABpGFCˀ  xx[IR gFpGFRp@: C C  :ӁTR`FpGxG0`B @ @   !QR B0`BaB/F C ӰL;C+@рҰ xpI@+ R`FpG p@R`FpGxG--N< \/ Divide by zero///4 ,P$PP //38//1e "" \  /\ \$/< }Ϡ0\ }Ϡ@\  @0}ϠP\ // XTS4xVͫ0 FhnzZ~h2 0;.Yk  RT;h;h;h;;;T; T; = = =<<<<<===<<<<<<" =l=H=T; O-<04 +**)HAIB*@/@GPO|xt,`- .{H x@@44P,T(X$\ㄔGO 2 ZB^?O/pD-逡$ b(`4@ 0 PPQ0S$pD/XCP ` w9`9@9,C BB4Cx0@P`x404x40x4L-`ጠ匰Z @O PPQP$T0IE?@  L/xxxx h>P`@: ;;,'t,C2\+phà`àbàcàdàeàhàiàlàmàpàrà`sàtàu` àxàyà|à}ààà`bcdehilmprs`tu` xy|}wxFFFG8GhGGG H(??(@@(AA(B?(M3"o{3"o{3"o{3"o{UUUUUUUUUUUUUUUUUUZJZcUUUތk)ZcZJggU F%)YZJZcޢBk{URZJ!1sJ!!scR)祥{))Bu)ksJ!!scR)祥{))BތZsJ!!kkcB{))BȐPDBRRRRZZk{!BRZ{9RZ{9RZ{9Zk{!Bε!)99JZ9ﭥkZZB猥BRkRRRBZޜkf!BRUURBΌZR>sB3 wx#5 ZM`) UUUѩQH%GGM[jcBs{!%   @h*>` ; 8L 50@  ,$ /P-"P-p???????-???/@-L =@P 1 @@@0S@/0S@/                  @-BJRZbjrz "&.B1.07, T\ 0P@0/P00/$0/  R 0/޼ DP`l  0܀P:O-@PB A  ᠀堐cp@DA`PPP` \ EX P: O 0@-S"I 0  \0 Π0 S( 000 Q@@Ao 0!CexV4-$2X$QP$? @P,,0 R :Q0A 2 --N< \  Divide by zero!"!!"!"!!""!!"!""""!"!!""!!"!""""!!!!!!""""!"!!"!!!!!!!"!!""!!"!!!!!!!"""""!!"!!!!!!!!!!!!!0CFGNINTENDOxG[?xGbxGDxG\?xGZxGxG\xG xGxGxGexGxGqxGxGXTW@XTW@XTWXXTW$ %Ƞ B.瀀XTWX XTW2T12@XTW21TE112@XTWX\ကXTW0@2#D#@XTWČ~ B. B.XTW'1p2#!2XTW%Ƞ +LကXTWXE XTWe\2T12eT@XTWe\21TE112eT@XTWTXကXTW0L2#@#L@XTW$ PI@XTWhXTW$ &Ƞ B.瀀XTWh XTW2d12@XTW21dF112@XTWhlကXTW0E@2#@XTWXTW'1p2#!2XTW&Ƞ +LကXTWhF XTWfl2d12fd@XTWfl21dF112fd@XTWdhကXTW(0d@2E@XTW@HXTWxXTW$ 'Ƞ B.x XTWx XTW2t12@XTW21tG112@XTWx|ကXTWD QDR T"@ 22#1@XTW@T 2231@XTW@HXTW'1p2#!2XTW'Ƞ +xLကXTWxG XTWg|2t12gt@XTWg|21tG112gt@XTWtxကXTWD$ 2@XTW@HXTW|XTW$ 'Ƞ B.xG XTW||倀XTW'Ƞ + 212  B.XTW'Ƞ + 21@112  B.XTW'Ƞ B.XTW12@XTW@HXTW|'1p2#!2XTW'Ƞ +xGLကXTW|@|倀XTW2D12@XTW21DD112@XTWLကXTW22#@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTW'Ƞ +X\ကXTWXP@XTWT%T@XTWT&T\@XTWTP@XTWT'T\@XTWTP@XTW'Ƞ +TXကXTWT$T@XTWh`@XTWhd@XTWhd@XTWh`@XTWhd@XTW'Ƞ +hlကXTWh`@XTWd%dl@XTWd`@XTWd&d@XTWd'dl@XTWd`@XTW'Ƞ +dhကXTWd$d@XTWxp@XTWxt@XTWxp@XTWxt@XTWxt@XTW'Ƞ +x|ကXTWxp@XTWt%t|@XTWtp@XTWt&t|@XTWtp@XTWt't@XTW'Ƞ +txကXTWt$t@XTW% 'Ƞ B.瀀XTW%'Ƞ B.瀀XTW& 'Ƞ B.瀀XTW&'Ƞ B.瀀XTW' 'Ƞ B.瀀XTW'Ƞ  B.瀀XTW PI@XTW@H$ 'Ƞ B.瀀XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTW'Ƞ +LကXTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW'Ƞ +$L02!2XTW$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW'Ƞ + (!$@02!2XTW(!$@02!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW'Ƞ +$LT02 2#!2XTW$@T02 2#!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW'Ƞ + 2##?$@2# 2#D1!2XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW'Ƞ +2L1XTW2@1@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW'Ƞ +0L41XTW@1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW'Ƞ +0L1XTW0@1@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW'Ƞ +$ T02 2#!2XTW$T02 2#!2@XTWg XTW|Ě -,XȌ,Ȍ|ĊTXXTW XTW -XTWa XTW%|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$L02!2XTWI|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWXTW@H|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -XTWXTWXTW I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Qf  -XTW (!$@02!2XTWI XTW|Ě -,hȌ,Ȍ|ĊdhXTWJ XTW XTW&|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$LT02 2#!2XTWIOhXTWXTW}XTW 2##?$@2# 2#D1!2XTWI& $ XTW|Ě -,xȌ,Ȍ|ĊtxXTW%( $ v뀀XTW'|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW2L1XTWI |(!|02 "2XTW' -@XTWČ$  B.XTW0L41XTWI( LXTW|Ě -,Ȍ,HȌ|ĊL0P ;XTW%( oLကXTW@XTW  $|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q8 XTW0L1@XTWI0s|(!x02 "2XTW|t倀XTWČ +LXTW|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -H@H$ T02 2#!2XTWI80O- ģij,F.  !#RO/#>5:5`   h/<<3   4# R $# ,/  /"P" R" B4 4@ FxGQEĊQEĊ x ĊG @ĊQEOĊ$ P P@ $ @: $  vR $ $@ H  P  X ` @ I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWPFPFh>P01// \J" 3--:--. .:::::::.TA`AlAxAA:AAAAAAAAA:B B,B8BDBPB\B:::::::::BBBBBBBBBBBBBBBB@56d6677:477778::::::::::-::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: \(UWQL \UWQLRead from OAM. Wrote to OAM. \J2--:----:::::::-<@H@T@`@l@:x@@@@@@@@@:A AA$A0A  ˌ  ˌLT!L t >  ˌ  +xxxxSNtuuh>Ix^Z!`@@&9_9_9_9_`?DDDD@ D H L P T X T X  PO4OdO::::(;|;;;-<;:: v  (;=L<$<!Q@-U@ nO4rOP$ P$ P$ P$ P$ (;<<: 9: =0=:+ P CSv(;\=;;?(;=<:(;=::C9@-0<<<<8$@DA$HLI -$@DHL$T?99 0Px h8Tx0`|  P 8Lt@`4PhH 4 ` |       8 P l        4 P |        @ X t       $ @ X t       <X p0\(<Pdx @l4p$`(\$THH0Lh ,Hh(Dd0d<l (ldlBDTl$ X h P$     !(!d!!!!!0"X"""""#<#T#### $ $$$$:::::::(::::8 ;;D+bkGG@@>BEoE>B>RG>Uff s nٙgcnܙ3>CLAS WOLODYJ 003VCopyright (C)2000-2001 Pat Crowe. This Book Reader was distributed solely for the reading of classic books which are out of copyright. Program extends to address 3fffh. No responsibilty can be accepted for any breach of copyright nor for any other matter involved with material above this address. This material will have been added by a user of this program and not the author of this program. Please address any enquiries concerning breach of copyright or any other concerns, to that third party. >P Q1b͛ >a>&> > ͜:\ BS ( O>ͧ ͮ Ϳ ͮ G ͮ Q|r>>xE>@A>>@ v(́ Vw cog_ 9W -O G  < >O < >Oͳ S  (((# ("(*( */͘^# = >O| < >O|!>w# !6# 6#6# ! 6#6# 6# B͜ w  O> O͜Oͮ < 8>   G3 8  3 8 #@w    (=> O> >O͜Oͮ 0< O  ͟ w  ͮ y  {   G3  3  O w  ͮ y  > > >>!>A!@}|!* a* OG> > >>>!>A!@}|- = 3  -(>(>ʘ 3  u,#> >(og #F+Nx<(,x ͷ ͮ Q>$(>ͯ ͮ Q> (!В@(=3 y !В@y( 3 y >G ͮ Q O> |y (((( ($((!p(! !!!!~"  ! (q! (j!H (c!p (\! (U! (N! (G! (@! (9!: (2!b (+! &! !! ! !a* Przewi Wers Str. Roz. Wsz Liiku: Rivi Sivu Kapp LopBlttern: Zeil Seit Kapt AlleDfiler: Ligne Page Chap ToutScrolla: Rad Sida Kap Hela Lista: Linea Pagina Cap. Tutto Blader: Lijn Blad Hfdst Alles Bla: Linje Side Kap Alle Despl.: Lnea Pgina Cap. Todo Mudar: Linha Pagina Cap. Tudo Despl.: Lnia Plana Cap. Tot G<8-(>> 7 > O O ( u> 7 => G!x(~# * !6# x y!(#!@(!(!(!@y(=]T! P* P* P* P* > >A! y( >"" " N"O">A> >A! y( *GN 6*GO . * >!A 3  > >A!   # A! @6# x !~#(  o&MD)))  0( 8 V#F#' y z_k&)}o ! {(8=xw#wyw#wˇ@@>@>GHI!`>" " !` y(=> W>'('('(y !`Q'('('((,>O!`>" x >" x `>" x >Ow#<  6# !>"< ! "< !@6# ! 6# !>("< !  "< ́> /7G>/Gx>0(>>$ x >$@(D ɇƀhiA * >hiA * >h@iA * ɇƀjkA * >jk@A * ==|================<=MBFONTMonospaced @@@@@@@``@ @ @@@`@@ @@@@@ @ @@@@@ @`@ @@@ࠠ@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ ࠠࠠ@@ࠠࠠ ࠠ @@@@@@@@@@@@ @@@`@@@@@`@@@ ` `@@  ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠࠠࠠࠠ  @`@@@ @@  @ @@@@ @@@@@@@@@ @@`@`@ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ @@`@@@@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@@@@@@@@ࠠࠠ0@@@@@@   @@  @ @@@@ @@@`@@@@@@ @ @@@@ @@@ @` @ @@ @@`@@@ @ @ @@@ @@@@@@@@ࠠ @ࠠ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠࠠ@ࠠࠠ@ @@ @@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@  @ࠠ@ @ࠠ@Pࠠ@@@ @@ @  MBFONTVariable pitch PPPPP x(  @ࠠ@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@ @ `   ࠠ @@ࠠࠠࠠ @@ @@ @ @ @@@ࠠࠠࠠ@@@@@ بȨࠠࠠࠠ ࠠ @@@@@@@P@@@@ @@@@@@ @@@@@@@ ࠠ ࠠ`@@@@@ࠠ @@@@@@ࠠ@@ࠠࠠ` ࠀ @P@  @ @@@@ @@ @@P```ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @P@  @@ @ ࠠ@ @ @ @ࠠ@@HHP\T@ @ @ @ ࠠ@ @ @ @@@pPpࠠࠠ xx $HH$ xx@ @@@@ @@@`@@@@PPPPP@ H$H(8 8 ( @ @@ࠠ @ࠠ@Pࠠ@ࠠ@@ @  @@@ @@@@@@@@@pHHHHpȨ@ࠠ@ࠠ@ࠠPࠠPpp@Ȉ@ @@ @@@@@  @ @ P  @  @@ @ @ @@@@@@@@@@@@@@@@@p` @ࠠ@ࠠ @ࠠ@ࠠPࠠࠠ@@@@ @@ @ ࠠ P V cc?)<c{8/Q?& "Pan Woodyjowski" Henryk Sienkiewicz Rozdzia 1 Po wojnie wgierskiej, po ktrej odby si lub pana Andrzeja Kmicica z pann Aleksandr Billewiczwn, mia take wstpi w zwizki maeskie z pann AnnBorzobohat Krasiesk rwnie sawny i zasuony w Rzeczypospolitej kawaler - panJerzy Micha Woodyjowski, pukownik chorgwi laudaskiej. Ale przyszy znacznemitrgi, ktre spraw opniy i przewloky. Panna Borzobohata bya wychowanic ksinej Jeremiowej Winiowieckiej, bez ktrej pozwolenia adnmiar na wesele zgodzi si nie chciaa, musia wic pan Micha pann w Wodoktachz powodu niespokojnych czasw zostawi, asam do Zamocia po pozwolenie i bogosawiestwo jecha. Lecz nie wiecia mu pomylna gwiazda, gdy ksinej w Zamociu nie zasta, ktra dla edukacji syna do Wiednia na dwr cesarski si udaa. Wytrway rycerz pody za ni i do Wiednia, cho mu to sia czasu zabrao. Tam zaatwiwszy szczliwie sprawy, z dobr otuch do ojczyzny powraca. Czasy, wrciwszy, zasta niespokojne; wojsko do zwizku szo, na Ukrainie bunty trway - od wschodniej ciany nie gas poar. Zacigano nowe wojska, aby cho jako tako granice osoni.Zanim wic pan Micha z powrotem do Warszawy dojecha, zasta listy zapowiednie na jego imi z ramienia wojewody ruskiego wydane. Uwaajc za, e ojczyzna zawsze przed prywat i powinna, myli o prdkim weselu poniecha,a na Ukrain ruszy. Kilka lat w tamtych stronach wojowa majc zaledwie sposobnpor list od czasu do czasu do utsknionej panienki posa, yjc w ogniu, w niewypowiedzianych trudach i pracy. Potem do Krymu posowa; potem przysza nieszczliwa, domowa, z panem Lubomirskim wojna, w ktrej po stronie krlewskiej przeciw bezecnikowi onemu i zdrajcy walczy; potem pod panem Sobieskim znw na Ukrain ruszy. Rosa std sawa jego imieniowi tak znaczna, e go powszechnie za pierwszego onierza Rzeczypospolitej uwaano, ale lata pyny mu w trosce, wzdychaniach, utsknieniu. Anadszed wreszcie rok 1668, w ktrym z rozkazu pana kasztelana na wypoczynek odesan, z pocztkiem lata po mi pann pojecha i zabrawszy takow z Wodoktw, do Krakowa dy. Ksina Gryzelda bowiem, ktra ju bya wrcia z krajw cesarskich, tam go na wesele zapraszaa, sama ofiarujc si by matk panience. Kmicicowie zostali we Wodoktach nie spodziewajc si rychej od Woodyjowskiego wiadomoci i zupenie nowym gociem, ktry si do Wodoktw obiecywa, zajci. Albowiem a do tej pory Opatrzno odmwia im dzieci; teraz miaanastpi szczliwa a zgodna z ich pragnieniami odmiana. By to nadzwyczaj urodzajny rok. Zboa wyday plon tak obfity, e gumna pomieci go nie mogy, i cay kraj, jak szeroki i dugi, okry si stertami. W okolicach, opustoszaych przezwojn, mody br urs jednej wiosny tak znacznie, jak w innych czasach i przez dwalata uro by nie zdoa. Bya obfito zwierza i grzybw w lasach, ryb w wodach, jakby ta niezwyczajna podno ziemi udzielia si wszystkim istotom na niej zamieszkaym. Przyjaciele Woodyjowskiego wyprowadzali std pomylne i dla jego oenku wrby, ale ow losy postanowiy inaczej. Rozdzia 2 Pewnego piknego dnia jesieni siedzia sobie pod cienistym dachem letnika pan Andrzej Kmicic i popijajc mid poobiedni, spoglda przez obrose dzikim chmielem kraty na on, ktra przechadzaa si piknie umiecion ulic przed letnikiem. Niewiasta bya urodziwa nad miar, jasnowosa, o pogodnej, nieledwie anielskiej twarzy. Chodzia z wolna i ostronie, bo byo w niej peno powagi bogosawiestwa. Pan Andrzej Kmicic patrzy na ni okrutnie rozkochany. Gdzie si ruszya, tam wzrok jego zwraca si za ni z takim przywizaniem, z jakim pies wodzi oczyma za panem. Chwilami za umiecha si, bo by z jej widoku rad bardzo, i wsa do gry podkrca. A wwczas pojawia si w jego twarzy pewien wyraz wesoego hultajstwa. Zna onierz by z przyrodzenia krotofilny i za kawalerskich lat musia moc figlw napata. Cisz w sadzie przeryway tylko odgosy spadajcych na ziemi przejrzaych owocw i brzczenie owadw. Pogoda ustalia si cudnie. By to pocztek wrzenia. Soce nie prayo ju za mocno, ale rzucao jeszcze obfite zote blaski. W blaskach owych lniy si czerwone jabka wrd szarych lici siedzce tak obficie, e drzewa zdaway si by nimi oblepione. Gazie liw giy si pod owocem okrytym siwym woskiem. Pierwsze zapowiednie nitki pajczyny, pouczepiane do drzew, chwiay si wraz z leciuchnym powiewem, tak lekkim, i nie szeleci nawet limi. Moe i owa pogoda na wiecie napawaa takpana Kmicica wesooci, bo oblicze rozjaniao mu si coraz wicej. Wreszcie pocign miodu i rzek do ony: - Oleka, a pjd ino tu! Co ci rzekn. - Byle nie co takiego, czego nierada sucham. - Jak mi Bg miy, nie! Daj ucho! To rzekszy obj j wp, przysun wsy do jej jasnych wosw i szepn: - Jeli bdzie chop, to niech mu bdzie Micha. Ona za odwrcia twarz nieco zaponion iodszepna mu z kolei: - A obiecae si nie przeciwia, eby by Herakliusz? - Bo widzisz, dla Woodyjowskiego... - Zali nie pierwsza pami dziada? - I mego dobrodzieja... Hm! prawda... Ale drugiemu bdzie Micha! Nie moe inaczej by! Tu Oleka wstawszy prbowaa si uwolni z rk pana Andrzeja Kmicica, ale on, przygarnwszy j jeszcze silniej do siebie, pocz caowa po ustach, po oczach, powtarzajc przy tym: - A mj ty krociu, mj tysicu, moje ty kochanie najmilsze! Dalsz rozmow przerwa im pachoek, ktry ukaza si na kocu ulicy i szed spiesznie ku letnikowi. - Czego chcesz? - spyta Kmicic puszczajcon. - Pan Charamp przyjecha i czeka na pokojach - odrzek pacho. - A ow i on sam - zawoa Kmicic na widok ma zbliajcego si ku altanie. - DlaBoga, jake mu wsy posiwiay! Witaj, towarzyszu miy! witaj, stary kompanionie! To rzekszy wypad z altany i bieg naprzeciw pana Charampa z roztworzonymi rkoma. Ale pan Charamp skoni si naprzd niskoOlece, ktr za dawnych czasw na kiejdaskim dworze u ksicia wojewody wileskiego widywa, nastpnie przycisn jej do do swoich niezmiernych wsw, zaczym dopiero rzuciwszy si w objcia Kmicica zalocha na jego ramieniu. - Dla Boga, co waci jest? - zawoa zdumiony gospodarz. - Jednemu Bg przysporzy szczcia - odrzek Charamp - a drugiemu umkn. Smutku za mojego powody samemu tylko waszmoci opowiedzie mog. Tu spojrza na pani Andrzejow, ona za domyliwszy si, e przy niej nie chce mwi, rzeka do ma: - Przyl waszmociom miodu, a teraz ich samych zostawuj... Kmicic pocign pana Charampa do letnikaiusadowiwszy go na awie, zawoa: - Co jest? Pomocy ci trzeba? Licze na mnie jako na Zawisz! - Nic mi nie jest - odpowiedzia stary onierz - adnej te pomocy nie potrzebuj, pki t oto rk i t szabl rucha mog; ale nasz przyjaciel, najgodniejszy w Rzeczypospolitej kawaler, w srogim strapieniu, nie wiem, czyli dycha jeszcze. - Na rany Chrystusa! Woodyjowskiemu si co przygodzio? - Tak jest! - odrzecze Charamp, nowe strumienie ez wypuszczajc. -Dowiedz si waszmo, e panna Anna Borzobohata ten oto pad opucia. - Zmara - krzykn Kmicic chwytajc si obiema rkoma za gow. - Jako ptak grotem ugodzon. Nastaa chwila milczenia; tylko jabka spadajce biy tu i owdzie ciko w ziemi;tylko pan Charamp sapa coraz goniej, pacz hamujc. Kmicic za zaama rce i powtarza kiwajc gow: - Miy Boe! miy Boe! miy Boe! - Waszmo si nie dziw moim luzom - rzek wreszcie Charamp - bo jeli waci na sam wie tylko o przygodzie dolor nieznonie serce ciska, c dopiero mnie, ktrym patrzy i na jej konanie, i na jego bole przechodzc miar przyrodzon. Tu wszed suga z gsiorkiem na tacy i drug szklenic, a za nim pani Andrzejowa, ktra przecie ciekawoci pokona nie moga. Spojrzawszy teraz w twarz ma i widzc w niej gbokie strapienie rzeka zaraz: - Co to za wieci waszmo przywiz? Nieoddalajciee mnie. Bd was ile si godzi pociesza albo zapacz z wami, albo rad jakow posu... - Ju i w twojej gowie rady si na to nie znajdzie - odrzek pan Andrzej. - Ale boj si, eby z alu na zdrowiu szwanku nie poniosa. A ona na to: - Sia ja wytrzyma umiem. Gorzej y w niepewnoci... - Anusia zmara! - rzek Kmicic. Oleka przyblada troch i opucia si ciko na awk; myla Kmicic, e omdleje, ale al wzi w niej gr nad nagoci wieci i paka pocza, a obaj rycerze zawtrowali jej zaraz. - Oleka - rzek wreszcie Kmicic pragnc myl ony w inn stron skierowa - zali tynie mylisz, e ona w raju? - Nie nad ni ja, jeno za ni pacz i nad pana Michaowym sieroctwem, bo co do jejszczliwoci wiekuistej, chciaabym mie dla siebie tak nadziej zbawienia, jak mam dla niej. Nie byo nad ni zacniejszej panienki, lepszego serca, poczciwszej! Oj! moja Anulka! moja Anulka kochana!... - Widziaem jej mier - rzek Charamp - nie daj Boe nikomu mniej pobonej. Tu nastao milczenie, a gdy im nieco alu zami spyno, ozwa si Kmicic: - Powiadaj waszmo, jako to byo, miodemw najaoniejszych miejscach przepijajc.- Dzikuj - odrzek Charamp. - Od czasu do czasu przepij, jeli waszmo do mnie przepijesz, bo bl nie tylko za serce, ale i za gardziel jako wilk chwyta, a gdy chwyci,to bez jakowego ratunku zgoa zadawi moe. Byo tak. Jechaem z Czstochowy wrodzinne strony, by spokoju na stare lata zay i na dzierawie zasi. Do mi ju wojny, bom j wyrostkiem praktykowa pocz, a teraz mam ju wiechy siwe. Chyba ebym cakiem wysiedzie nie mg, to jeszcze pod jak chorgiew rusz; ale owe zwizki wojskowe z krzywd ojczyzny,a na pociech nieprzyjaci erygowane i owe domowe wojny do reszty mi Bellon zbrzydziy... Miy Boe! pelikan krwi dziecikarmi, prawda! Ale tej ojczynie ju i krwi w piersiach nie staje. widerski by wielki onierz... Niech go tam Bg sdzi!... - Moja Anulu najmilsza! - przerwaa z paczem pani Kmicicowa -to eby nie ty, co by si ze mn i z nami wszystkimi stao?... Ucieczk mi bya i obron! Moja Anulu kochana! Syszc to Charamp rykn znowu, ale na krtko, bo mu Kmicic przerwa pytaniem: - A Woodyjowskiego gdzie wa spotka? - Woodyjowskiego spotkaem tako w Czstochowie, gdzie oboje spoczynek umylili, bo si tam po drodze ofiarowali. Zaraz mi powiedzia, jako z narzeczon z waszych stron do Krakowa jedzie, do ksinej Gryzeldy Winiowieckiej, bez ktrej pozwolenia i bogosawiestwa panna adn miar lubu wzi nie chciaa.Dziewczyna bya jeszcze wonczas zdrowa, a on wes jak ptak. "Ot - powiada - da miPan Bg za moj prac nagrod!" Chepi si te Woodyjowski (Boe go pociesz) niemao i dworowa ze mnie, e tomy si,widzicie waszmo pastwo, o t pann czasu swego wadzili i mielimy si sieka. Gdzie ona teraz, nieboga? Tu rykn znowu pan Charamp, ale na krtko, bo Kmicic znw mu przerwa: - Mwisz waszmo, e ona bya zdrowa? Skd jej tak nagle przyszo? - e nage, to nagle. Mieszkaa u pani Marcinowej Zamoyskiej, ktra naonczas z mem w Czstochowie bawia. Woodyjowski cay dzie u niej przesiadywa, troch na mitrg narzeka imwi, e chyba za rok do Krakowa dojad,bo ich wszyscy po drodze zatrzymuj. I niedziwota! Takiego onierza jak pan Woodyjowski kady rad ugoci, a kto zapie, to trzyma. Mnie te do panny prowadza i grozi miejc si, e usiecze,gdybym j rozamorowa... Ale ona za nim wiata nie widziaa. Mnie te istotnie ckliwosi czasem czynio, e to czek na starojako wiek w cianie. Nic to! A pewnej nocy wpada do mnie Woodyjowski w konfuzji wielkiej. "Na Boga Nie wiesz gdziejakiego medyka?" - "Co si stao?"- "Chorawiata nie poznaje!" Pytam, kiedy zachorowaa, powiada, e dopiero co dali mu zna od pani Zamoyskiej. A tu noc! Gdzieszuka medyka, kiedy tam jeno klasztor cay, a w miecie wicej jeszcze zgliszczw ni ludzi. Wynalazem wreszcie felczera, a i to nie chcia i! musiaem goobuszkiem przygna na samo miejsce. Ale tam ju by ksidz potrzebniejszy ni felczer; jako zastalimy godnego paulina, ktren modlitw j do przytomnoci przyprowadzi, tak e moga sakramenta przyj i z panem Michaem czule si poegna. Na drugi dzie z poudnia ju byo po niej Felczer mwi, e jej kto musia co zada, lubo to niepodobna, bo w Czstochowie czary si nie chwytaj. Ale co si z panem Woodyjowskim dziao, co wygadywa, tego ufam, e mu Pan Jezus nie zakarbuje, bo czek si ze sowami nie liczy, gdy go bole targa... Ot, mwi waszmoci (tu pan Charamp zniy gos), bluni w zapamitaniu! - Dla Boga! bluni? - powtrzy cicho Kmicic. - Wypad od jej ciaa na sie, z sieni na podwrzec i tacza si jak pijany. Tam pici do gry podnisszy pocz okropnym gosem woa: "Taka mi nagroda za moje rany, za moje trudy, za moj krew, za moj dla ojczyzny przychylno?!..." "Jedno jagni (powiada) miaem, i to mi, Panie, zabrae. Zbrojnegoma (powiada) powali, ktren w hardoci po ziemi stpa, godna (powiada) boskiej rki sprawa, ale gobia niewinnego potrafizadusi i kot, i jastrzb, i kania!... i..." - Na rany boskie! - zakrzykna pani Andrzejowa - nie powtarzaj wa, bo nieszczcie na dom cigniesz! Charamp przeegna si i dalej mwi: - Mylao onierzysko, e si dosuyo, a ot mu nagroda! Ha! Bg najlepiej wie, co robi, cho tego ni rozumem ludzkim poj, ni sprawiedliwoci ludzk odmierzy! Zaraztedy po onych blunierstwach sta i na ziemi upad, a ksidz nad nim egzorcyzma odprawowa, eby sprone duchy w niego nie wstpiy, ktre mogy na blunierstwa si zwabi. - Prdkoe przyszed do siebie? - Z godzin lea jak nieywy, potem zasie si ockn i wrciwszy do swojej kwatery nikogo widzie nie chcia. W czasie pogrzebu przemwiem do niego: "Panie Michale - powiadam - miej Boga w sercu!" On nic! Trzy dni siedziaem jeszcze w Czstochowie, bo mi go al byo odjeda,alem na prno we drzwi koata. Nie chcia mnie! Biem si z mylami, co czyni, czy tentowa duej u drzwi, czy jecha?... Jake tak czeka bez nijakiej pociechy zostawi? Wszelako poznawszy, enic nie wskram, postanowiem jecha do Skrzetuskiego. On przecie najlepszy jego przyjaciel, a pan Zagoba drugi; moe mu jako do serca trafi, a zwaszcza pan Zagoba, ktren jest czowiek bystry i wie,jak do kogo przemwi. - I bye wa u Skrzetuskich? - Byem, ale i tu Bg nie pofortuni, bo oboje z panem Zagob wyjechali w Kaliskie, do pana Stanisawa, rotmistrza. Nie umia nikt powiedzie, kiedy wrc. Wwczas ja sobie pomylaem: i tak mi droga na mud, wstpi do wapastwa dobrodziejstwa i opowiem, co si stao. - Wiedziaem to dawno, e godny z waci kawaler - rzek Kmicic. - Nie o mnie tu chodzi, jeno o Woodyjowskiego - odpar Charamp- i przyznam si wapastwu, e si wielce o niego obawiam, aby umys mu si nie pomiesza... - Bg go, od tego ochroni! - rzeka pani Andrzejowa. - Jeli go uchroni, to pewnikiem habit wdzieje, bo powiadam wapastwu, e takiej aoci, jakom yw, nie widziaem... A szkoda onierza! szkoda! - Jak to szkoda? To chway boej przybdzie! - ozwaa si znw Kmicicowa. Charamp pocz wsami rusza i trze czoo. - Ow, mocia dobrodziko... albo przybdzie, albo i nie przybdzie. Policzcie no wapastwo, ilu to on pogan i heretykww yciu zgadzi, czym pewnie wicej Zbawiciela naszego i jego Najwitsz Matk udelektowa ni niejeden ksidz kazaniami. Hm! Rzecz namysu godna! kady niech suy chwale boej, jak najlepiej umie... Ow, widzicie pastwo, midzy jezuitami znajdzie si zawsze sia od niego mdrzejszych, a takiej drugiej szabli w Rzeczypospolitej nie masz... - Prawda jest, jak mi Bg miy! - ozwa siKmicic. - Nie wiesz waszmo, czyli on zosta w Czstochowie, czy pojecha? A48jx}jӺA48j4jA4 }x} jiC }x}`XjP R c ic * -c #<9- By do chwili mego wyjazdu. Co potem uczyni, nie wiem. Wiem jeno, e bro Boezapamitania, bro Boe choroby, ktra czsto z desperacj idzie w parze, sam on tam bdzie, bez pomocy, bez krewnego, bezprzyjaciela, bez pociechy. - Nieche ci Najwitsza Panna w cudownym miejscu ratuje, wierny przyjacielu - zawoa nagle Kmicic - ktrymi tyle wywiadczy, e i brat nie uczyniby wicej! Pani Andrzejowa zamylia si gboko i dugi czas trwao milczenie, na koniec podniosa sw jasn gow i rzeka: - Jdrek, czy ty pamitasz, ilemy mu winni? - Jeli zapomn, to od psa oczu poycz, boswoimi nie bd mia na uczciwego czekaspojrze! - Jdrek, ty go nie moesz tak ostawi. - Jake to? - Jed do niego. - Oto zacne biaogowskie serce, oto zacnapani! - zawoa Charamp chwytajc rce Kmicicowej i pokrywajc je pocaunkami. Ale Kmicicowi nie w smak bya rada, wic pocz gow krci i rzek: - Ja bym dla niego na koniec wiata pojecha, ale... sama wiesz... eby to bya zdrowa, nie mwi... ale sama wiesz! Bro Boe strachu jakiego, jakiej przygody... Usechbym z niespokojnoci..: ona pierwsza ni najlepszy przyjaciel... Pana Michaa mi al... ale... sama wiesz!... - Ja si pod opiek laudaskich ojcw zostan. Teraz tu spokojnie, nie byle czego te si ulkn. Bez woli boej wos mi nie spadnie... A tam pan Micha ratunku moe potrzebuje... - Oj, potrzebuje! - wtrci Charamp. - Syszysz, Jdrek. Ja zdrowa. Krzywda mnie od nikogo nie spotka... Wiem ja, e ci niesporo odjeda... - Wolabym na armaty z kociub i! - przerwa Kmicic. - Zali to mylisz, e jak ostaniesz, nie bdzie ci gorzko, ilekro pomylisz: przyjacielam zaniecha! A jeszcze i Pan Bgw gniewie susznym atwo bogosawiestwa moe umkn! - Sk mi w gow wbijasz. Powiadasz, e moe bogosawiestwa umkn? Tego si boj! - Taki przyjaciel, jak pan Micha, to to wity obowizek go ratowa! - Ja Michaa kocham caym sercem. Trudno!... Kiedy trzeba, to rycho trzeba, bo tu kada godzina znaczy! Zaraz do stajenid... Przez Bg ywy, czy ju nie ma innej rady? Licho tamtych nadao w Kaliskie jecha! To mi nie o siebie chodzi, ale o ciebie, krociu najmilszy! Wolabym majtnoci straci ni bez ciebie jeden dzie dycha. Kto by mi powiedzia, e nie dla suby publicznej ciebie odjad, to bym mu rkoje po krzyyk w gb wsadzi. Obowizek- mwisz? Nieche bdzie! Kiep, kto si oglda! eby dla kogo innego, nie dlaMichaa, nigdy bym tego nie uczyni! Tu zwrci si do Charampa: - Moci panie, prosz ze mn do stajen, konie opatrzym. A ty, Oleka, ka mi uby pakowa. Niech tam ktry z laudaskich omotu pilnuje... Panie Charamp, cho ze dwie niedziele musisz wapan u nas posiedzie, ony mi dopilnujesz. Moe te si tu w okolicy jaka dzierawa znajdzie. Bierz Lubicz! co? Chod wapan do stajni! Za godzin ruszam! Kiedy trzeba, to trzeba!.. Rozdzia 3 Jako dobrze jeszcze przed zachodem soca ruszy rycerz, egnany przez on zami i krzyem, w ktrym drzazgi witego drzewa kunsztownie w zoto byyosadzone. A e z dawnych lat bardzo by pan Kmicic do nagych pochodw nawyky, wic ruszywszy gna, jakby chodzio o docignicie umykajcych z upem Tatarw.Dobrawszy si do Wilna, jecha na Grodno, Biaystok, a stamtd do Siedlec si przebiera. Przejedajc przez ukw dowiedzia si, e pastwo Skrzetuscy z dziemi i panem Zagob dniem przedtem powrcili wanie z Kaliskiego, wic postanowi do nich wstpi, bo z kime mg nad ratowaniem Woodyjowskiego skuteczniej si naradzi? Przyjli go tedy ze zdziwieniem i radoci, ktra jednak zaraz w ciki pacz si zmienia, gdy im cel swego przybycia oznajmi. Pan Zagoba cay dzie uspokoi si nie mg i nad stawem wci paka takrzewnie, e jak sam pniej powiada: a staw wezbra i stawida trzeba byo otwiera. Ale wypakawszy si poszed po rozum do gowy i oto co mwi na naradzie: - Jan nie moe jecha, bo do kapturu obran, spraw za bdzie sia, jako e po tylu wojnach peno jest duchw niespokojnych. Z tego, co jegomo pan Kmicic powiada, wida, e bociany na zim w Wodoktach zostan, bo je tam do inwentarza roboczego policzono i funkcj speni musz. Nie dziwota, e przy takim gospodarstwie niesporo wapanu wyrusza w drog, zwaszcza e nie wiadomo, jak dugo ona moe potrwa. Wielkiego serca dowid, e wyjecha, ale mamli szczerzeradzi, to powiem: wracaj, gdy tam bliszego jeszcze konfidenta potrzeba, ktry by do serca nie bra, choby go i ofuknito, i widzie nie chciano. Patientia tam potrzebna i dowiadczenie wielkie, a waszma masz tylko przyja dla Michaa, ktra w takowym wypadku non sufficit. Nie gniewaj si jeno wa, bo samprzyzna musisz, emy obaj z Janem dawniejsi przyjaciele i wicejmy razem przygd przebyli. Miy Boe! ile to razy onmnie, a ja jego w opresji ratowaem! - Gdybym si te zrzek funkcji deputata? -przerwa Skrzetuski. - Janie, to suba publiczna - odpar surowo Zagoba. - Bg widzi - mwi strapiony Skrzetuski - e stryjecznego mego, Stanisawa, miuj szczerym braterskim afektem, ale Micha bliszy mi ni brat. - Mnie on i od rodzonego bliszy, tym bardziej e rodzonego nigdy nie miaem. Nie czas si o afekta spiera! Widzisz, Janie, eby to nieszczcie wieo w Michaa uderzyo, moe sam bym ci powiedzia: daj katu kaptur i jed! Ale policzmy, ile to ju czasu upyno, nim Charamp z Czstochowy na mud zdy, a pan Andrzej ze mudzi do nas. Teraz nie tylko trzeba do Michaa jecha, ale przy nim zosta, nie tylko z nim paka, ale perswadowa; nie tylko mu Ukrzyowanego jako przykad pokazywa, ale uciesznymi krotochwilami myl i serce rozweseli. Ot, wiecie, kto powinien jecha?- ja! i pojad! tak mi dopom Bg! Znajd go w Czstochowie, to go tu przywioz; nie znajd, to choby na Multany za nim si powlok i pty go szuka nie przestan, pki o wasnej mocy szczypt tabaki sobie do nozdrzech podnie zdoam. Usyszawszy to dwaj rycerze poczli bra w objcia pana Zagob, a on si rozczuli nieco i nad pana Michaa nieszczciem, i nad wasnymi przyszymi fatygami. Przeto zy roni pocz, a wreszcie, gdy ju miauciskw do, rzek: - Jeno mi za Michaa nie dzikujcie, bocie mu nie blisi ode mnie! Na to Kmicic: - Nie za Woodyjowskiego my dzikujemy, ale elazne lub te zgoa nieczowiecze serce musiaby mie ten, kto by si t gotowoci wapana nie wzruszy, ktra wprzyjacielskiej potrzebie na fatygi nie dba ina wiek wzgldu nie ma. Inni w tym wieku oprzypiecku ciepym jeno myl, a wapan tak sobie o dugiej drodze mwisz, jakby moje albo pana Skrzetuskiego mia lata. Pan Zagoba nie ukrywa wprawdzie swych lat, ale nie lubi w ogle, aby przy nim o staroci, jako o towarzyszce niedostwa, wspominano; wic cho mia oczy jeszcze czerwone, spojrza bystro z pewnym niezadowoleniem na Kmicica i odpar: - Mj mospanie! Kiedym siedmdziesity sidmy rok pocz, ckliwo mi jako byo nasercu, e to dwie siekiery nad karkiem wisiay; ale gdy mi omdziesity min, takiduch we mnie wstpi, e jeszcze mi eniaczka po gowie chodzia. I widzielibymy, kto by z nas pierwszy mia si z czym pochwali! - Ja si nie chwal, ale waszmoci bym pochway nie poskpi. - I pewnie bym wapana skonfundowa, jakom pana hetmana Potockiego w obliczu krla skonfundowa, ktren gdy mi do wieku przytyki dawa, wyzwaem go: kto wicej kozw od razu machnie. I c si pokazao? Oto pan Rewera machn trzy i hajducy musieli go podnosi, bo sam wsta nie mg, a ja go naokolusieko objechaem, mao trzydzieci pi razy fiknwszy. Spytaj si Skrzetuskiego, ktry na wasne oczy na to patrzy. Skrzetuski wiedzia, e od pewnego czasu pan Zagoba mia zwyczaj na niego si we wszystkim jako na naocznego wiadka powoywa; wic ani okiem nie mrugn, jeno o Woodyjowskim znw mwi pocz. Zagoba, pogrywszy si w milczeniu, zamyli si o czym gboko; na koniec powieczerzy wpad w lepszy humor i tak ozwa si do towarzyszw: - Powiem wam to, w co by nie kady rozumumia ugodzi. Oto mam w Bogu nadziej, enasz Micha wylie si atwiej z tego postrzau, ni nam si na pocztku zdao. - Daby Bg, ale skde to waszmoci do gowy przyszo? - pyta Kmicic. - Hm! Tu trzeba i bystrego dowcipu, ktry zprzyrodzenia jest dany, i eksperiencji wielkiej, ktrej w waszych latach mie nie moecie, i znajomoci Michaa. Kaden ma inn natur. W jednego, owo, tak nieszczcie uderzy, jakoby, figuraliter mwic, kamie w rzek wrzuci. Niby to woda po wierzchu tacite pynie, a przecie on tam na dnie ley, a bieg przyrodzony hamuje, a zawadza, a tak okrutnie rozdziera, i bdzie lea, bdzie rozdziera, pki wszystka woda do Styksu nie spynie! Ty, Janie, do takich zaliczon by moesz; ale takim gorzej na wiecie, bo w nich i bole, i pami nie mija. Inny zasi, eo modo klsk przyjmie, jakoby gopici w kark hukn. Zamroczy go zrazu, potem przyjdzie do siebie, a gdy si siniec zgoi, to i zapomni. Oj, lepsza taka natura natym penym przygd wiecie. Suchali rycerze ze skupieniem mdrych sw pana Zagoby, a on rad widzia, e goz tak uwag suchaj, i dalej mwi: - Ja Michaa na wskr przeznaem i Bg mi wiadkiem, e nie chc mu tu przymawia, ale tak mi si widzi, e on wicej oenku ni onej dziewczyny aowa. Nic to, e desperacja chwycia go okrutna, bo i to nieszczcie, zwaszcza dla niego, nad nieszczciami. Nie wyimaginujecie sobie nawet, jak ten chop mia ochot do oenku. Nie masz w nim chciwoci adnej ni ambicji, ni prywaty; swojego odbiea, fortun tak dobrze jak utraci, o od si nie upomina; ale za wszystkie prace, za wszystkie zasugi niczego od Pana Boga i Rzeczypospolitej nie wyglda, jeno ony. I to sobie w duszy wykalkulowa, e mu si taki chleb naley; ju, ju mia go w gb wzi, a tu jakoby mu kto w wsy dmuchn! Masze teraz! jedz! Co i dziwnego, e go desperacja chwycia? Nie mwi, eby i dziewki nie aowa, ale jak mi Bg miy, tak oenku wicej auje, cho sam przysigby, e jest przeciwnie. - Daby Bg! - powtrzy Skrzetuski. - Poczekajcie, niech jeno owe rany duszne mu si zamkn i wie skr pokryj, a obaczym, czy mu dawna ochota nie powrci.Periculum w tym tylko, by teraz sub onere desperacji czego nie uczyni albo nie postanowi, czego by potem sam aowa. Ale co si miao sta, to si ju stao, bo w nieszczciu prdka rezolucja. Mj wyrostek ju szatki ze skrzy wyjmuje i ukada, wic nie mwi tego, eby nie jecha, chciaem tylko waszmociw pocieszy. - Znowu plastrem ojciec Michaowi bdziesz! - rzek Jan Skrzetuski. - Jako i tobie byem, pamitasz? Bylem go tylko prdko znalaz, bo si boj, e si w jakowej pustelni przytai albo gdzie w dalekich stepach zapadnie, do ktrych od modu nawyk. Waszmo, panie Kmicic, przymawiae mi do wieku, a ja ci powiem,e jeli kiedy goczy bojar tak z listem sun, jako ja bd sun, to mi kacie za powrotem nitki ze starych bawatw wyciga, groch uszczy albo mi kdziel dajcie. Ani mnie niewygody nie zatrzymaj, ani cudza gocinno skusi, ani jado lub te napitek w pdzie zahamuje. Jeszczecietakiego pochodu nie widzieli! Ju teraz ledwie usiedzie mog, wanie jakoby mniekto szydem spod awy ekscytowa: ju i koszul podrn kazaem sobie ojem kozowym dla wstrtu gadowi wysmarowa... Rozdzia 4 Jednake nie jecha tak szybko pan Zagoba, jak to sobie i towarzyszom obiecywa. Im za by bliej Warszawy, tym jecha wolniej. By to czas, w ktrym Jan Kazimierz, krl, polityk i wdz wielki, pogasiwszy poary postronne i wywidszy Rzeczpospolit jakoby z toni potopu, zrzeksi panowania. Wszystko on przecierpia, wszystko przetrwa, wszystkim tym ciosom piersi nadstawi, ktre szy od zewntrznego nieprzyjaciela; ale gdy potemwewntrzne reformy zamierzy i zamiast pomocy od narodu, oporu tylko i niewdzicznoci dozna, wwczas dobrowolnie zdj z powiconych skroni tkoron, ktra nieznonym ciarem mu si staa. Sejmiki powiatowe i generay ju si byy poodprawiay, a ksidz prymas Pramowskikonwokacj na 5 listopada oznaczy. Wielkie byy wczenie rnych kandydatw starania, wielkie partii rozmaitych wspzawodnictwa, a cho to elekcja miaadopiero rozstrzygn, rozumia wszake kady niezwyk sejmu konwokacyjnego wano. Jechali tedy posowie do Warszawy koleno i konno, z czeladzi i pachokami, jechali senatorowie, a przy kadym dwr wspaniay. Po drogach byo ciasno, gospody zajte, a wynalezienie sobie noclegu z wielk poczone mitrg. Wszake ustpowano panu Zagobie miejscaze wzgldu na jego wiek, ale natomiast niezmierna jego sawa nieraz wanie naraaa go na strat czasu. Bywao, zajedzie do jakiej karczmy, a tam ani ju palca wcibi, to personat, ktry jwraz z dworem zajmowa, wyjdzie przez ciekawo zobaczy, kto przyjecha, a widzc starca z biaymi jak mleko wsami ibrod, rzecze na widok takiej powagi: - Prosz waszmoci dobrodzieja ze mn do stancji na przygodn zaksk. Pan Zagoba grubianinem nie by i nie odmawia wiedzc, e znajomo z nim kademu mi bdzie. Gdy wic gospodarz przez prg go przepuciwszy pyta nastpnie: "kogo mam honor?" - on si tylko w boki bra i pewien efektu odpowiada dwoma sowami: - Zagoba sum! Jako nie zdarzyo si nigdy, aby po owychdwch sowach nie nastpio wielkie ramionotwieranie, okrzyki: "do najfortunniejszychdni ten zapisz!", i nawoywania towarzyszw albo dworzan: "patrzcie! w jest wzr, gloria et decus wszystkiego Rzeczypospolitej kawalerstwa!" Zbiegali si tedy podziwia pana Zagob, a modsi przychodzili caowa poy jego podrnego upana. Za czym cigano z wozw beczukii ankary i nastpowao gaudium trwajce czasem i kilka dni. Powszechnie mylano, e jako pose na konwokacj jedzie, a gdy mwi, e nie, zdziwienie bywao powszechne. Ale on tumaczy si, e panu Domaszewskiemu mandatu ustpi, aby zasi i modsi do spraw publicznych przykada si mogli. Jednym te powiada prawdziw przyczyn,dla ktrej w drog wyruszy; innych za, gdy si dopytywali, zbywa sowami: - Ot, z maegom do wojny przywyk, to zachciao si jeszcze na stare lata z Doroszek pohaasowa. Po ktrych sowach podziwiano go jeszcze wicej. A nikomu przez to nie by taszym,e nie jako pose jecha, wiedziano bowiem, e i midzy arbitrami znajduj si tacy, ktrzy wicej od samych posw mog. Zreszt baczy kaden senator, choby i najznamienitszy, na to, e po parumiesicach nastpi elekcja, a wwczas kade sowo ma tak midzy rycerstwem wsawionego nieoszacowan wag mie bdzie. Brali te w ramiona pana Zagob i czapkowali mu by i najwiksi panowie. Pan podlaski trzy dni go poi; panowie Pacowie, ktrych w Kauszynie napotka, na rkach go nosili. Niejeden i dary znaczne kaza po cichu w wasg mu wsuwa: od wdek, win do sepecikw kosztownie oprawnych, szabel i pistoletw. Miaa si z tego dobrze i subapana Zagoby, ale on sam, wbrew postanowieniu i obietnicy, jecha tak wolno,e trzeciego tygodnia dopiero w Misku stan. Za to w Misku nie popasa. Wjechawszy narynek ujrza dwr tak znaczny i pikny, jakiego dotd po drodze nie spotka: dworzanie w szumnej barwie; p regimentu jeno piechoty, bo na konwokacj zbrojno nie jedono, ale tak strojnej, e i krl szwedzki strojniejszej gwardii nie mia; peno karet pozocistych, wozw z makatami i kobiercami dla obijania karczem po drogach, wozw z kredensem i zapasamiywnoci; przy tym suba caa niemal cudzoziemska, tak e mao kto si zrozumiaym jzykiem w tej cibie odezwa. Pan Zagoba dopatrzy wreszcie jednego z dworzan po polsku ubranego, wic kaza stan i pewien dobrego popasu, wysadzi ju jedn nog z wasgu, a jednoczenie spyta: - A czyj to dwr taki foremny, e i krl foremniejszego mie nie moe? stochowie, czy pojecha? A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA PMc;c `*c49 *T?$- Czyje ma by - odpowiedzia dworzanin -jak nie pana naszego, ksicia koniuszego litewskiego? - Kogo? - powtrzy Zagoba. - Czy wa guchy? Ksicia Bogusawa Radziwia, ktry posem na konwokacj jedzie, ale - da Bg! - po elekcji elektem zostanie. Zagoba schowa prdko nog w wasg. - Jed! - krzykn na wonic. - Nic tu po nas! I pojecha trzsc si z oburzenia. - Wielki Boe! - mwi - niezbadane Twoje wyroki i jeli tego zdrajcy piorunem w karknie trzaniesz, to masz w tym jakowe ukryte intencje, ktrych si rozumem dochodzi nie godzi, cho po ludzku rzeczy biorc, naleaaby si takiemu skurczybykowi dobra chosta. Ale wida, le si dzieje w tej przewietnej Rzeczypospolitej, jeli podobni przedawczykowie, bez czci i sumienia, nie tylko kary nie odnosz, ale w bezpiecznociipotdze jed, ba! jeszcze obywatelskie funkcje sprawuj. Chyba e zginiem, bo gdzie, w jakim kraju, w jakim innym pastwie taka rzecz przygodzi by si moga? Dobry by krl Joannes Casimirus, ale nadto przebacza i przyuczy najgorszych dufa w bezkarno i przezpieczestwo. Wszelako nie jego to tylko wina. Wida, e i w narodzie sumienie obywatelskie i czuo na cnot do reszty zagina. Tfu! tfu! on posem! W jego bezecne rce obywatele cao i bezpieczestwo ojczyzny skadaj, w te same rce, ktrymi j rozdziera i w szwedzkie acuchy okuwa! Zginiemy, nie moe inaczej by! Jeszcze go i na krla raj... A c! wszystko, wida, w takim narodzie moliwe. On posem Dla Boga Przecie prawo wyranie mwi, e nie moe by posem w, ktry w obcych krajach urzdy sprawuje, a przecie on jestgeneralnym, u swego parszywego wuja, Prus Ksicych gubernatorem! Aha! czekaje, mam ci! A rugi sejmowe od czego? Jeli do sali nie pjd i tej materii, chocia tylko arbitrem bdc, nie porusz, to niech si tu zaraz w skopa zmieni, a mj wonica w rzenika. Znajd si przeciemidzy posami, ktrzy mnie popr. Nie wiem, czyli ci, zdrajco, jako takiemu potentatowi, dam rady i z poselstwa wyrugowa zdoam, ale e ci to do elekcji nie posuy - to pewna i Micha, nieboe, poczeka na mnie musi, bo to bdzie pro publico bono uczynek. Tak rozmyla pan Zagoba przyrzekajc sobie koo tej sprawy rugw pilnie chodzi i posw prywatnie dla niej kaptowa. Z tego powodu od Miska spieszniej ju do Warszawy dy bojc si na otwarcie konwokacji zapni. Przyjecha jednak do wczenie. Posw i postronnych zjazd by tak wielki, e gospody ni w samej Warszawie, ni na Pradze, ni nawet za miastem wcale nie mona byo dosta; trudno si byo te do kogo zaprosi, bo w jednej izbie po trzech iczterech si miecio. Pierwsz noc przepdzi pan Zagoba w handlu u Fukiera i zesza jako do gadko; ale nazajutrz, wytrzewiawszy na swym wasgu, sam dobrze nie wiedzia, co ma czyni. - Boe! Boe! - mwi wpadszy w zy humor i rozgldajc si po Krakowskim Przedmieciu, ktre wanie przejeda - oto Bernardyni, a oto ruina paacu Kazanowskich! Niewdziczne miasto! Wasnkrwi i trudem musiaem je nieprzyjacielowi wydziera, a teraz mi ktadla siwej gowy auje. Miasto wszelako nie aowao wcale kta dla siwej gowy, tylko go po prostu nie miao. Natomiast czuwaa nad panem Zagob szczliwa gwiazda, bo ledwie do paacu Koniecpolskich dojecha, gdy jaki gos krzykn z boku na wonic: - Stj Czeladnik powstrzyma konie; wtem nieznajomy szlachcic zbliy si z rozjanionym obliczem do wasgu i zawoa: - Panie Zagoba! Nie poznajesz mnie waszmo? Zagoba ujrza przed sob ma majcego koo trzydziestu kilku lat, przybranego w kopak rysi z pirkiem, znak niechybny wojskowej suby, w makowy upan i ciemnoczerwony kontusz przepasany pozocistym pasem. Twarz nieznajomego bya nadzwyczajnej piknoci. Cer mia w blad, nieco tylko w polach wichrem na zotawo opalon, oczy bkitne, pene jakowego smutku i zamylenia, rysy twarzy nadzwyczaj foremne, prawie- jak na ma - zbyt pikne; pomimo polskiego stroju nosi on dugie wosy i brod z cudzoziemska przycit. Stanwszy przy wasgu otworzy szeroko ramiona, a pan Zagoba, lubo nie mg go sobie na razie przypomnie, przechyli si i obj go za szyj. ciskali si tedy serdecznie, a chwilami jeden odsuwa drugiego, aby mu si lepiej przypatrze; na koniec Zagoba rzek: - Wybaczaj waszmo, ale jeszcze nie mogsobie przypomnie... - Hassling-Ketling! - Dla Boga! Twarz wydaa mi si znajom, ale strj cakiem wapana odmieni, bom ci dawniej w kolecie rajtarskim widywa. To ju i po polsku chodzisz? - Bom t Rzeczpospolit, ktra mnie tuaczapacholciem jeszcze niemal bdcego przygarna i dostatnim chlebem opatrzya,za swoj matk uzna i innej mie nie chc.Wapan nie wiesz o tym, em indygenat po wojnie otrzyma? - A to mi sodk nowin zwiastujesz! Take ci si to poszczcio? I w tym, i w czym innym, bom w Kurlandii, na samej granicy mudzkiej, na czeka takiego samego nazwiska, jako jest moje, natrafi, ktren mnie adoptowa, do herbu przyj i fortun obdarzy. Mieszka on w witej, w Kurlandii, ale i z tej strony ma majtno Szkudy, ktr mnie puci. - Szcz ci Boe! To tedy wojn porzuci?- Niech si jeno jakakolwiek zdarzy, stawisi niezawodnie. Dlatego to i wiosk w dzieraw oddaem, a tu czekam okazji. - To mi kawalerska fantazja! Zupenie jak ja, kiedym by mody, cho i dzi jeszcze wigor w kociach jest! Co tedy porabiasz wWarszawie? - Posuj na konwokacj. - Rany boskie! To ju z kociami Polak! Mody rycerz umiechn si. - I dusz, a to wicej! - onaty? Ketling westchn. - Nie! - Tego ci tylko brakuje. A wier! czekaj jeno! Zaliby ci dotd dawny sentyment do Billewiczwny nie wyszed z pamici? - Skoro wapan o tym wiedziae, com moj sdzi by tylko tajemnic, to wiedz, e aden nowy nie przyszed... - Daj spokj! Ona niedugo maego Kmicica wiatu przyrzuci. Daj sobie spokj! Co za robota wzdycha, gdy kto inny w lepszej konfidencji z ni yje. Powiem prawd, e to i mieszno. Ketling podnis swe smutne oczy w gr. - Rzekem tylko, i nowy sentyment nie przyszed. - Przyjdzie, nie bj si! Oenim ci! wiem toz wasnej eksperiencji, e zbytnia stao w amorach tylko zgryzot przyczynia. em to by swego czasu stay jako Troilus, siadelicyj, sia dobrych okazji poniechaem, a com si nagryz! - Daj Boe kademu zachowa tak jowialny humor, jako waszmo zachowae - Bom w modestii y zawsze, przeto mi w kociach nie strzyka! Gdzie mieszkasz, zali znalaze gospod? - Mam dworek wygodny ku Mokotowu, ktrypo wojnie ju wybudowaem. - To szczliwy; ja za od wczoraj na prno po caym miecie jed! - Dla Boga! dobrodzieju! jue mi tego nie odmwisz, eby u mnie stan; miejsca jest dosy; prcz dworku oficyna i stajnia wygodna. Znajdzie si dla czeladzi i koni pomieszczenie. - To mi z nieba spad, jak mnie Bg miy! Ketling siad na wasg i ruszyli. Po drodze opowiada mu Zagoba o nieszczciu, jakie w pana Woodyjowskiego ugodzio, a on rce nad nim ama, bo nic by dotd nie wiedzia. - Tym to ostrzejszy grot i dla mnie- rzek wreszcie-e moe waszmo i nie wiesz, jaka midzy nami w ostatnich czasach przyja powstaa. Wszystkie pniejsze wojny w Prusiech, przy obleniu zamkw, gdzie tylko byy jeszcze szwedzkie zaogi, odprawowalimy razem. Chodzilimy i na Ukrain, i na pana Lubomirskiego, i znw naUkrain, ju po mierci ruskiego wojewody,pod panem marszakiem koronnym Sobieskim. Jedna kulbaka nam za poduszk suya, z jednej jadalimy misy; Kastoremi Polluksem nas zwano. I dopiero gdy on po pann Borzobohat na mud jecha, nadesza chwila separationis; kt by si spodziewa, e najlepsze jego nadzieje tak prdko przemin jako strzaa na powietrzu? - Nic staego na tym padole paczu nie masz - odpowiedzia Zagoba. - Prcz przyjani statecznej... Trzeba bdzie radzi i dowiadywa si, gdzie on teraz. Moe od pana marszaka koronnego czego si dowiemy, ktry Woodyjowskiego jak renic oka miuje. A nie, to tu s posowie ze wszystkich stron. Niepodobna, aby ktry o takim rycerzu nie sysza. W czym bd mg, w tym waszmoci posu, lepiej jak gdyby o mnie samego chodzio. Tak rozmawiajc przybyli na koniec do Ketlingowego dworku, ktry dworem si byokaza. W rodku byy porzdki wszelkie i niemao sprztw kosztownych bd kupionych, bd ze zdobyczy pochodzcych. Broni zwaszcza wybr by znamienity. Ucieszy si pan Zagoba na ten widok i rzek: - O! to wapan mgby tu i dwadziecia osb pomieci. Szczcie to dla mnie, em ci spotka. Mogem pana Antoniego Chrapowickiego gospod zaj, bo to mj znajomy i przyjaciel. Cignli mnie i Pacowie, ktrzy przeciw Radziwiom partyzantw szukaj, ale u ciebie wol. - Syszaem midzy posami litewskimi - odrzek Ketling -e poniewa teraz na Litwkolej przypada, chc koniecznie pana Chrapowickiego marszakiem sejmu postanowi. - I susznie. Czek to zacny i realista, jenonieco dobrowolny. Dla niego nie masz nad zgod; tylko patrzy, gdzie by kogo z kim pogodzi, a to na nic. Ale! powiedz no szczerze, czym jest Bogusaw Radziwi? - Od czasu, jak mnie Tatarzy pana Kmicicowi pod Warszaw w niewol wzili - niczym. Porzuciem t sub i nie zabiegaem o ni wicej, bo cho to mony pan, ale zy i przewrotny czowiek. Napatrzyemi ja mu si dosy, gdy w Taurogach na cnot tej nadziemskiej istoty nastawa. - Jakiej nadziemskiej? Czeku, co gadasz? Zgliny ona jest i tak jak pierwsza lepsza farfurka stuc si moe. - Wszelako mniejsza z tym Tu zaczerwieni si pan Zagoba z gniewu, a mu oczy na wierzch wyszy. - Wyobra sobie, ta szelma posem jest! - Kto taki? - pyta zdumiony Ketling, ktrego myl bya jeszcze przy Olece. - Bogusaw Radziwi! Ale rugi rugi od czego? Suchaj, ty pose, moesz t materi poruszy, a ju ja ci z galerii rykn do wtru, nie bj si! Prawo za nami,a zechcli prawo pomin, to mona by midzy arbitrami tumulcik uczyni tak zacny, eby si i bez krwi nie obyo. - Nie czy tego wa, na miosierdzie boe. Materi ja wnios, bo suszna, ale Boe uchowaj sejm zamiesza. - Pjd i do Chrapowickiego, cho to ciepa woda, co ze szkod jest, bo od niego, jako od przyszego marszaka, sia zaley. Podszczuj Pacw. Przynajmniej wszystkie jego praktyki publice przypomnimy. Przecie syszaem po drodze, e ta szelma o koron dla siebie myli si stara! - Chybaby nard do ostatniego upadku przyszed i nie by ywota godny, gdyby tacy krlami jego mieli zostawa - od rzekKetling. - Ale wypocznij wa teraz, a pniej ktregokolwiek dnia pjdziem do pana marszaka koronnego o naszego przyjaciela wypytywa. Rozdzia 5 Sejm konwokacyjny w kilka dni pniej zosta otwarty, na ktrym, jak przewidywa Ketling, powoano do laski pana Chrapowickiego, nawczas podkomorzego smoleskiego, a pniejszegowojewod witebskiego. Poniewa chodzio tylko o wyznaczenie terminu elekcji i ustanowienie wyszego kapturu, a intrygi rozmaitych partii nie mogy w takich sprawach znale dla siebie pola, przeto konwokacja dosy zapowiadaa si spokojnie. W samym pocztku zaburzya j tylko nieco materia rugw. Bo gdy pose Ketling poda w wtpliwo prawomocno wyboru pana pisarza bielskiego i jego kolegiksicia Bogusawa Radziwia, zaraz jaki potny gos spomidzy arbitrw zakrzykn: "Zdrajca! cudzoziemski urzdnik!" Za tym gosem poszy i inne; przyczyli si do nich tako niektrzy posowie i niespodzianie sejm rozpad si na dwie strony, z ktrych jedna chciaa panw posw bielskich rugowa, druga zauzna ich wybr. Zgodzono si wreszcie na sd, ktry spraw zaagodzi i wybr przyzna. Niemniej by to jednak cios dla ksicia koniuszego bardzo dotkliwy; bo ju to samo, e rozwaano, czy ksi godnym jest zasi w izbie, to samo, e przypomniano coram publico wszystkie jegoz czasw wojny szwedzkiej zdrady i przeniewierstwa - okryo go wie hab w oczach Rzeczypospolitej i podkopao z gruntu wszystkie jego ambitne zamiary. Liczy on bowiem, e gdy stronnictwa kondeuszowe, neuburskie i lotaryskie, nie liczc innych pomniejszych, wzajem sobie bd przeszkadza, wybr atwo moe pa na krajowca. Duma za i pochlebcy mwili mu, e gdyby si to miao zdarzy, to tym krajowcem nie mgby by kto inny,jeno pan najwyszym jeniuszem obdarzony,najpotniejszy i z najznakomitszego rodu, a inaczej mwic- on sam. Trzymajc wic rzeczy do czasu w tajemnicy, porozciga ju poprzednio niewody na Litwie, a teraz wanie rozpocz zastawia sie w Warszawie, gdy nagle spostrzeg, e zaraz z pocztku mu j przerwano i uczyniono dziur tak wielk, e wszystkie ryby uj ni atwo mogy. Zgrzyta te zbami przez cay czas sdu, a gdy na Ketlingu, jako na pole,nie mg zemsty wywrze, ogosi midzy swymi dworzanami nagrod temu, kto mu wskae owego arbitra, ktry pierwszy po Ketlingowym wniosku zakrzykn: "Zdrajca iprzedawczyk!" Pan Zagoba zbyt by znany, aby jego nazwisko dugo mogo pozosta ukryte. Zreszt nie tai si wcale. Jako ksi zawrza jeszcze bardziej, ale i stropi si niemao, usyszawszy, e mu na wstrcie staje m tak popularny, na ktrego strachbyo si porywa. Wiedzia o tej swojej mocy i pan Zagoba, bo gdy z pocztku pogrki zaczy lata, ozwa si raz na wielkim zgromadzeniu szlacheckim: - Nie wiem, jeliby to komu byo bezpieczno, gdyby tu jeden wos mia mi spa z gowy. Elekcja niedaleko, a gdy si sto tysicy braterskich szabel zbierze, atwo si jakowe bigosowanie moe uczyni... Sowa te doszy do ksicia, ktry tylko wargi zagryz i umiechn si wzgardliwie, ale w duszy pomyla, e pan Zagoba ma suszno. Na drugi dzie odmieni te widocznie wzgldem starego rycerza zamiary, bo gdy na uczcie u ksicia krajczego kto pocz onim mwi, Bogusaw rzek: - Wielce mi jest niechtny, jako syszaem,w szlachcic, ale ja si tak w ludziach rycerskich kocham, e choby mi i dalej szkodzi nie przesta, zawsze go bd miowa. A w tydzie pniej powtrzy to samo wrcz panu Zagobie, gdy si u pana hetmana wielkiego, Sobieskiego, spotkali. Panu Zagobie, lubo twarz zachowa spokojn i pen fantazji, zabio nieco serce w piersi na widok ksicia, bo to by przecie pan o daleko sigajcych rkach i ludojad, ktrego si wszyscy obawiali. Ten za odezwa si do niego przez cay st: - Moci panie Zagoba, doszo ju do mnie, e wapan, chociae nie pose, chcia mnie niewinnego z sejmu rugowa, ale ja towapanu po chrzecijasku przebaczam i promocj, jeli kiedy bdzie trzeba, suynie omieszkam. - Przy konstytucji tylko stawaem - odrzek Zagoba - co szlachcic czyni powinien; quod attinet protekcji, to w moimwieku podobno boska najpotrzebniejsza, bo mi pod dziewidziesit lat. - Pikny wiek, jeli by tak cnotliwy, jak dugi, o czym zreszt wcale wtpi nie chc. - Suyem ojczynie i swemu panu, obcychbogw nie szukajc. Ksi zmarszczy si nieco: - Suye waszmo i przeciw mnie; wiemo tym. Ale nieche bdzie ju zgoda midzy nami. Wszystko to zapomniane, nawet i to, e cudz, prywatn zawi contra me protegowa. Z tamtym przeladowc mam jeszcze jakowe rachunki, ale waszmoci rk wycigam i przyja ofiaruj. - Chudym tylko pachoek i za wysoka to dla mnie amicycja. Musiabym si do niej wspina lub podskakiwa, a to ju na staro trudno. Jeli za wasza ksica mo mwisz o rachunkach z panem Kmicicem, moim przyjacielem, tedy radzibym z serca tej arytmetyki poniecha. - Prosz, a czemu to? - spyta ksi. - Bo cztery w arytmetyce s dziaania. Ow, lubo pan Kmicic fortun ma zacn, przecie mucha to w porwnaniu do waszej ksicej, wic na dzielenie pan Kmicic nie przystanie; mnoeniem sam si zajmuje; odj obie niczego nie pozwoli; mgby chyba co doda, a nie wiem, czyby sza ksica mo by na to akomy. Jakkolwiek Bogusaw wiczony by w A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP`c(* c"cG1 c?Vszermierce na sowa, jednak czy to wywdpana Zagoby, czy jego zuchwao zdumiaa go tak dalece, e jzyka w gbie zapomnia. Przytomnym poczy si brzuchy trz ze miechu, a pan Sobieski rozemia si na cae gardo i rzek: - Stary to zbaraczyk! Umie ci szabl, alei na jzyki gracz nie lada! Lepiej go zostawi w spokoju. Jako Bogusaw widzc, e na nieprzejednanego trafi, nie prbowa wicej pana Zagoby skaptowa, tylko poczwszy z kim innym rozmow, ciska odczasu do czasu ze spojrzenia przez st na starego rycerza. Ale pan hetman Sobieski rozochoci si i mwi dalej: - Mistrz z was, panie bracie, mistrz prawdziwy. Znalelicie te kiedy rwnego sobie w tej Rzeczypospolitej? - W szabli - odpowiedzia zadowolony z pochway Zagoba -Woodyjowski mnie doszed. A i Kmicica poduczyem te niele. To rzekszy zerkn na Bogusawa, ale tenuda, e nie syszy, i rozmawia pilnie z ssiadem. - Ba! - rzek hetman. -Woodyjowskiego nieraz przy robocie widziaem i rczybym za niego, choby o losy caego chrzecijastwa chodzio. Szkoda, e w takiego onierza jakoby piorun uderzy. - A co mu si stao? - spyta Sarbiewski, miecznik ciechanowiecki. - Dziewka mu umiowana w drodze, w Czstochowie, zmara - odpowiedzia Zagoba - i to najgorzej, e znikd nie mog dowiedzie si, gdzie on si teraz znajduje? - Przez Bg! - zawoa na to pan Warszycki, kasztelan krakowski. -To ja cignc do Warszawy napotkaem go w drodze rwnie tu jadcego i przyzna mi si, e obrzydziwszy ten wiat i jego vanitates, na Mons regius si wybiera, aby w modlitwie i rozmylaniach stroskanego ywota dokoczy. Zagoba porwa si za resztki czupryny. - Kamedu zosta, jak mi Bg miy! - zakrzykn w najwikszej desperacji. Jako wiadomo pana kasztelana na wszystkich niemae uczynia wraenie. Pan Sobieski, ktry onierzy kocha, a sam najlepiej wiedzia, jak ojczyzna takich potrzebuje, zmartwi si wielce i po chwili rzek: - Wolnej woli ludzkiej i chwale boskiej niepodobna si oponowa, ale szkoda jest i trudno mam ukry waszmociom, e mi al.Ze szkoy ksicia Jeremiego to by onierz, przeciw kademu nieprzyjacielowiwyborny, a ju przeciw ordzie i hultajstwu niezrwnany. Ledwie kilku jest takich w stepach zagoczykw, jako to midzy Kozakami pan Piwo, a w kompucie pan Ruszczyc; ale i ci Woodyjowskiego nie doszli. - Szczcie, e czasy jako spokojniejsze -odrzek pan miecznik ciechanowiecki - i e pogastwo wiernie traktatw podhajeckich dotrzymuje, wymoonych niezwycionym mieczem mojego dobrodzieja. Tu skoni si miecznik panu Sobieskiemu, w za uradowa si w sercu z publicznej pochway i odpowiedzia: - W pierwszym rzdzie boska to dobro pozwolia mi si wonczas pooy na proguRzeczypospolitej i nieprzyjaciela nieco poksa, a w drugim, dobrych onierzw na wszystko gotowa rezolucja. e chan rad by traktatw dotrzyma, to wiem; ale w samym Krymie przeciw chanowi s zaburzenia, a biaogrodzka orda wcale go nie sucha. Odebraem wanie wiadomo, e owo si tam na granicy modawskiej chmury zbieraj i e zagony wej mog; kazaem te pilnie nasuchiwa na szlakach, ale mi onierzy niesporo. Co gdzie przyrzuc, to w innym miejscu dziurasi czyni. Zwaszcza mi praktykw - znajcych ordziskie sposoby - brak i przeto tak auj Woodyjowskiego. Na to Zagoba odj od skroni pici, ktrymi sobie gow ciska, i zakrzykn: - Ale on kamedu nie zostanie, chobym mia na Montem regium zajazd uczyni i si go odj! Dla Boga! jutro zaraz do niego si udam. Przecie moe mojej perswazji posucha, a nie, to do ksidza prymasa pjd, do jeneraa kameduw! chobym te do Rzymu mia jecha - pojad. Nie chc ja chwale boej ujmowa, ale co z niego za kamedua, kiedy jemu i wosy na brodzie nie rosn. Tyle, co u mniena pici Jak mi Bg miy! On i mszy nie potrafi nigdy zapiewa, a jeli i zapiewa,to szczury z klasztoru pouciekaj, bo bd mylay, e koczur miauczy wesele odprawujc. Waszmociowie, wybaczcie, emwi, co al na jzyk przyniesie! Gdybym mia syna, to bym go tak nie miowa, jakotego chopa miowaem. Bg z nim! Bg z nim! eby cho bernardynem zosta, ale kamedu! Nie moe z tego nic by, jako yw tu siedz! Jutro zaraz do ksidza prymasa zastukam, aby mi da listy do przeora. - lubw przecie nie mg jeszcze wykona- wtrci pan marszaek- ale go waszmo nie naglij, eby si wanie nie zaci, a i ztym si trzeba rachowa, czy si wola boska w jego intencji nie objawia? - Wola boska? Wola boska nie przychodzi nagle, jako i stare przysowie mwi, e co nagle, to po diable. Miaaby by wola boska,to bym by z dawna inklinacj w nim dostrzeg, a on by nie ksidz, jeno dragon. Gdyby penym rozumem wadnc, takowe postanowienie w spokoju i z rozmysem uczyni, nic bym nie mwi; alewola boska nie uderza na czeka w desperacji, jako wanie rarg na cyrank.Nie bd go nagli. Nim pjd, dobrze pierwej sobie uo, co mu mam powiedzie, aby si od razu nie zlisi; ale wBogunadzieja! Konfidowa zawsze onierzysko wicej memu dowcipowi ni swemu; tusz, e i teraz tak bdzie, chyba e si cakiem odmieni. Rozdzia 6 Nazajutrz, zaopatrzywszy si w listy ksidza prymasa i uoywszy cay plan z Hasslingiem, zadzwoni pan Zagoba do furty klasztornej na Mons regius. Serce bio mu mocno na myl, jak go przyjmie pan Woodyjowski, i sam te, cho sobie uoy z gry, co mu powie, pozna, e duo zaleao od przyjcia, jakiego dozna. Tak mylc pocign za dzwonek drugi raz, a gdy klucz zaskrzypia w zamku i furta odchylia si nieco, wpakowa si w ni zaraz, troch przemoc, i rzek do zmieszanego modego mniszka: - Wiem, e eby wej tutaj, osobn permisj mie trzeba, ale ja mam list od ksidza arcybiskupa, ktren zechciej, carissime frater, ksidzu przeorowi odda.- Stanie si wedle woli waszmoci -odpowiedzia furtian skoniwszy si na widok prymasowskiej pieczci. To rzekszy pocign za rzemie wiszcy u serca dzwonka i dwa razy uderzy, aby kogo przywoa, bo sam nie mia prawa odej od furty. Na on gos pojawi si drugi mnich i zabrawszy list, oddali si z nim w milczeniu, pan Zagoba za zoy naawce zawinicie, ktre mia ze sob, po czym siad sam i sapa pocz mocno. - Frater- rzek wreszcie - a jak dawno w zakonie? - Pity rok - odrzek furtian. - Prosz, taki mody, a ju pity rok! To ju, choby si chciao wyj, za pno! A musiao si nieraz zatskni za wiatem, bo to, mosterdzieju, jednemu wojenka pachnie, drugiemu uczty, trzeciemu biaogowy... - Apage! - rzek mniszek egnajc si pobonie. - Jake? Nie braa pokusa wyj? - powtrzy Zagoba. Lecz mniszek spojrza z nieufnoci na rozmawiajcego tak dziwnie arcybiskupiego wysaca i odrzek: - Za kim si tu drzwi zamkn, ten ju nie wychodzi. - To obaczym jeszcze! Co tam z panem Woodyjowskim si dzieje? zdrw? - Nie masz tu nikogo, co by si tak nazywa. - Brat Micha? - rzek na prb pan Zagoba. - Dawny pukownik dragoski, ktry tu wszed niedawno? - Tego bratem Jerzym nazywamy, ale on dotd lubw nie wykona i wykona ich przed terminem nie moe. - I pewno nie wykona, bo nie uwierzysz, frater, co to by za podwikarz! Drugiego tak na biaogowsk cnot zawzitego nie znalazby we wszystkich zako... chciaem powiedzie: we wszystkich pukach z caego komputu... - Mnie si tego sucha nie godzi - odpar zcoraz wikszym zdziwieniem i zgorszeniem mnich. - Suchaje, frater. Nie wiem, gdzie u wasmoda przyjmowa, ale jeli tu, na tym miejscu, to radz, jak tu przyjdzie brat Jerzy, odej lepiej, ot, do tej izby przy furcie, bo my tu o nader wiatowych rzeczach bdziemy rozmawiali. - Ja i zaraz wol odej - rzek mnich. Tymczasem pokaza si Woodyjowski, czyliraczej brat Jerzy, ale Zagoba nie pozna nadchodzcego, bo pan Micha zmieni si wielce. Naprzd, w dugim biaym habicie wydawasi wyszy ni w dragoskim kolecie; po wtre, sterczce dawniej ku oczom wsiki nosi teraz ku doowi i brod usiowa zapuci, ktra tworzya dwa te kosmyczki nie dusze nad p palca; na koniec wychud i wymizernia bardzo, oczyjego straciy dawny blask i zblia si powoli, majc rce ukryte na piersiach pod habitem i spuszczon gow. Zagoba nie poznawszy go myla, e to moe sam przeor nadchodzi, wic podnis si z awy i zacz mwi: - Laudetur... Nagle spojrza bliej, rce roztworzy i zakrzykn: - Panie Michale! panie Michale! Brat Jerzy da si porwa w objcia, co na ksztat kania wstrzsno mu piersi, ale oczy jego pozostay suche. Zagoba ciska go dugo, na koniec pocz mwi: - Nie sam nad swoim nieszczciem pakae. Pakaem ja, pakali Skrzetuscy iKmicicowie. Wola boska zgd si z ni, Michale! Nieche ci Ojciec Miosierny pocieszy, nagrodzi!... Dobrze uczyni, e na czas w tych oto murach si zamkn. Nie masz w nieszczciu nic lepszego nad modlitw i pobone rozmylania. Daj, niech ci jeszcze raz uciskam. Przez zy ledwie e ci dojrze mog! I pan Zagoba paka naprawd, widokiem Woodyjowskiego poruszony, wreszcie tak mwi dalej: - Wybacz, em ci twe rozmylania przerwa, ale jue nie mogem inaczej uczyni, i sam mi suszno przyznasz, gdyci racje moje przytocz! Ej, Michale! siamy ze sob zego i dobrego zayli! Znalazee za t krat jakow pociech? - Znalazem - odrzecze pan Micha - w tychsowach, ktre tu co dzie sysz i powtarzam, a ktre do mierci chc powtarza: memento mori. W mierci jest dla mnie pociecha. - Hm mier atwiej na polu bitwy znale ni w klasztorze, gdzie ycie tak idzie, jakoby kto z kbka powoli ni odwija. - Nie masz tu ycia, bo nie masz spraw ziemskich, i zanim dusza ciao opuci, ju jakoby na innym wiecie ywie. - Kiedy tak, to ju ci nie powiem, e si orda biaogrodzka na Rzeczpospolit w wielkiej potdze gotuje, bo c ci to obchodzi moe? Pan Micha wsikami nagle ruszy i prawicmimo woli do lewego boku sign, ale nie znalazszy szabli, zaraz obie rce pod habitschowa, spuci gow i rzek: - Memento mori - Susznie, susznie! - rzek Zagoba mrugajc z pewnym zniecierpliwieniem swoim zdrowym okiem. - Wczoraj jeszcze pan Sobieski, hetman, mwi: "Niechby Woodyjowski cho przez t jedn nawanic przesuy, a potem do jakiego chce klasztoru szed. Bg by si o to nie rozgniewa, owszem, zasug miaby taki mnich tym wiksz." Ale trudno ci si i dziwi, e wasne uspokojenie nad szczcie ojczyzny przekadasz, bo przecie: prima charitas ab ego. Nastaa duga chwila milczenia, tylko wsypana Michaa zjeyy si jako i poczy si szybko, cho lekko, porusza. - lubw jeszcze nie wykonae - spyta wreszcie Zagoba - i wyj w kadej chwilimoesz? - Nie jestem jeszcze zakonnikiem, bom czeka na ask bo i na to, by wszystkie ziemskie myli bolene opuciy dusz moj.Ale aska jest nade mn, spokj mi wraca, wyj mog, ale ju nie chc, gdy zblia si termin, w ktrym z czystym sumieniem i pren ziemskich podliwoci, bd mgluby wykona. - Nie chc ja ci od tego odwodzi, owszem, chwal rezolucj, chocia pamitam, e gdy Skrzetuski zamierzy swego czasu mnichem zosta, to jednak czeka z tym, pki by ojczyzna od nawanoci nieprzyjacielskiej wolna nie bya. Ale czy, jak chcesz. Zaiste nie ja cibd odwodzi, bom i sam czu swego czasu do ycia zakonnego wokacj. Pidziesit lat temu zaczem ju nawet nowicjat; szelm jestem, jeli ! No! Bg inaczej pokierowa... To ci tylko powiem, Michale, e teraz musisz wyj ze mn cho na par dni. - Czemu mam wyj? Ostawcie mnie w spokoju - odrzek Woodyjowski. Zagoba podnis po od kontusza do oczu i lochapocz. - Dla siebie - mwi przerywanym gosem -o ratunek nie prosz, cho mnie ksi Bogusaw Radziwi zemst ciga i mordercw na mnie zasadza, a mnie starego nie masz komu broni i osania... Mylaem, e ty! Mniejsza z tym... Ja ci zawsze bd miowa, choby mnie zgoa zna nie chcia... Mdl si tylko za dusz moj, bo ja rk Bogusawowych nie ujd!... Niech mnie spotka, co ma spotka. Ale inny twj przyjaciel, ktry kadym kawakiem chleba z tob si dzieli, kona i koniecznie widzie ci pragnie, i nie chce bez ciebie umiera, bo ma ci wyznania jakowe uczyni, od ktrych spokj jego duszy zaley. Pan Micha, ktry ju o niebezpieczestwieZagoby z wielkim wzruszeniem sucha, porwa si teraz i chwyciwszy Zagob za ramiona, pyta: - Skrzetuski? - Nie Skrzetuski, ale Ketling! - Dla Boga! co si z nim dzieje? - W mojej obronie przez siepaczw ksicia Bogusawa postrzelon, nie wiem, czy przezdzie jeszcze yw bdzie. Dla ciebie to, Michale, wpadlimy oba w takie terminy, bomy tylko dlatego do Warszawy przyjechali, by ci pociech jakow obmyli. Wyjd cho na dwa dni i pociesz konajcego. Wrcisz pniej... zostaniesz mnichem... Przywiozem instancj prymasowsk do przeora, aby ci impedimentw nie czyniono... Spiesz si jeno, bo kada chwila droga!... - Przebg! - mwi Woodyjowski. - Co sysz! Impedimentw nie mog mi tu stawia, bom ja dotd jakoby tylko na rekolekcjach... Przebg! Proba konajcego wita rzecz! Tej ja odmwi nie mog! - Grzech byby miertelny! - zakrzykn Zagoba. - Tak jest! Wiecznie ten zdrajca Bogusaw!... Ale jeli Ketlinga nie pomszcz,niech tu nigdy nie wrc... Znajd ja tych dworzan, tych siepaczw, i bw napatam... Wielki Boe! Ju grzeszne myli mnie opadaj! Memento mori!... Czekaj tu wa, jeno si przebior w stare szatki, bow habicie na wiat wyj nie wolno... - Ot, szatki! - krzykn Zagoba porywajc za zawinicie, ktre dotd leao obok niego na awie. - Wszystkom przewidzia, wszystko przygotowaem... S buty, jest rapierek zacny i kubrak... - Chod wa do celi - odrzek z popiechem may rycerz. I poszli, a gdy si ukazali znowu, koo panaZagoby drepta ju nie mniszek biay, ale oficer w tych butach za kolana, z rapierem przy boku i z biaym pendentem przez rami. Zagoba okiem mruga i pod wsami si na widok brata furtiana umiecha, ktry z widocznym zgorszeniem w twarzy otwieraobydwom bram. Nie opodal klasztoru, niej, czeka wasg pana Zagoby, a przy nim dwch czeladzi: jeden siedzia na kole trzymajc lejce dobrze sprzonej czwrki, na ktr pan Woodyjowski zaraz okiem znawcy rzuci; drugi sta przy wasgu z opleniaym gsiorkiem w jednej, z dwoma kielichami w drugiej doni. - Do Mokotowa kawa drogi - rzek Zagoba- a przyou Ketlinga sroga czeka nas ao. Napije si, Michale, aby mia si wszystko przenie, bo zmizerowany bardzo. To rzekszy Zagoba wyj gsior z rk pacholika i nala oba kielichy malaczem takstarym, e a zgstniaym ze staroci. - Godny to napitek- rzek postawiwszy gsior na ziemi, a biorc kielichy. - Za zdrowie Ketlinga - Za zdrowie! - powtrzy Woodyjowski. - Spieszmy si! I wychylili duszkiem. - Spieszmy si! - powtrzy Zagoba. - Lej, chopcze! Za zdrowie Skrzetuskiego! Spieszmy si! Wychylili znw duszkiem, bo istotnie pilno byo jecha. - Siadajmy! - woa Woodyjowski. - A mego nie wypijesz? - pyta aosnym gosem Zagoba. - Byle prdzej I wypili prdko. Zagoba przechyli od razu, cho przecie byo z p kwarty w kielichu, za czym nie obtarszy jeszcze wsw pocz woa: - Bybym niewdzicznikiem, gdybym twego nie wypi! Lej, chopcze! - Z podzikowaniem! - odrzek brat Jerzy. Dno ukazao si w gsiorze, Zagoba chwyci go za szyj i rozbi w drobne kawaki, bo nie mg znosi widoku prnych naczy. Nastpnie siedli ywo i pojechali. Szlachetny napitek wnet napeni ich yy bogim ciepem, a serca jak otuch. Policzki brata Jerzego powloky si lekkim szkaratem, a wzrok odzyska dawn bystro. Doni mimo woli sign raz, drugi do wsikw i nastawi je sobie jak szydeka, a koce ich pod oczy podchodziy. Pocz iek Bogusaw wiczony by w A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPpccc**c9)si przy tym rozglda po okolicy z ciekawoci wielk, jakby j pierwszy raz widzia. Nagle Zagoba uderzy si domi po kolanach i zakrzykn ni z tego, ni z owego: - Hoc! hoc! Ufam, e jak ci Ketling ujrzy, do zdrowia wrci! Hoc! hoc! I chwyciwszy za szyj Michaa pocz go ciska z caej siy. Woodyjowski nie chcia mu pozosta dunym, wic uciskali si najszczerzej. Jechali czas jaki w milczeniu, ale w bogim. Tymczasem ju domki przedmiejskiepoczy si ukazywa po obu stronach drogi. Przed domkami ruch by wielki. W t i w ow stron cignli mieszczanie, sudzyw rnej barwie, onierze i szlachta, czsto bardzo strojna. - Na konwokacj chmara szlachty zjechaa - rzek Zagoba - bo cho to niejeden i nie posuje, wszelako chce by, przysucha si, widzie. Domy i gospody wszdy tak pozajmowane, e jednej izby trudno znale, a co szlachcianek wczy si po ulicach, to powiem ci, na wosach w brodzie nie zliczysz. Gadkie te, bestie, aczek ma czasami ochot strzepn rkomapo bokach jako gallus skrzydami i zapia. Patrz no! patrz no na ow czarnuszk, za ktr hajduk zielon szubk niesie; czy nie rzsista? co? Tu pan Zagoba trci kuakiem w bok Woodyjowskiego, a ten spojrza, wsikamiruszy, okiem bysn, lecz w teje chwili zawstydzi si, opamita i spuciwszy gow rzek po krtkim milczeniu: - Memento mori A Zagoba znw chwyci go za szyj. - Jak mnie kochasz, per amicitiam nostram,jak mnie szanujesz: oe si! Tyle jest zacnych panien, oe si! Brat Jerzy spojrza ze zdumieniem na swego przyjaciela. Pan Zagoba nie mg by przecie pijany, bo nieraz trzykro tyle wypija bez widomego skutku, wic tylko mwi z rozczulenia. Ale wszelka myl podobna tak bya daleka teraz od gowy pana Michaa, e w pierwszej chwili zdumienie przemogo w nim nad oburzeniem. Nastpnie jednak spojrza surowo w oczy Zagoby i spyta: - Chyba wa podchmieli? - Z caego serca ci to mwi: oe si! Pan Woodyjowski spojrza jeszcze surowiej. - Memento mori Lecz Zagoba nie zraa si atwo. - Michale, jeli mnie kochasz, uczy to dla mnie i pocauj psa w nos, razem ze swoim "memento". Repeto, e uczynisz, jak zechcesz, ale ja tak myl: niech kady suy Bogu tym, do czego go stworzy, a ciebie stworzy do rapiera, w czym widoczna bya jego wola, gdy ci w onej sztuce do takiej doskonaoci doj pozwoli. A gdyby chcia ci mie ksidzem,tedy byby ci zgoa innym dowcipem przyozdobi i serce ci wicej do ksig a aciny nakoni. Zauwa take, e wici onierze nie mniejszego respektu w niebie zaywaj od witych zakonnikw i na wyprawy przeciw komputowi piekielnemu chodz, i praemia z rk boych otrzymuj, gdy z chorgwiami zdobycznymi wracaj... Wszystko to prawda, nie zaprzeczysz? - Nie zaprzecz i to wiem; e trudno jest przeciw wacinemu rozumowi na harc wychodzi; ale i wapan rwnie nie zaprzeczysz, e dla smutku lepsze jest w zakonie ni na wiecie poywienie. - Ba! jeli lepsze, to tym bardziej naley zakonw dla smutku vitare. Gupi, kto smutki prowiantuje, zamiast je o godzie trzyma, eby bestie zdechy jako najprdzej Pan Woodyjowski nie znalaz na razie argumentu, wic umilk i po chwili dopiero ozwa si utsknionym gosem: - Wapan mi o oenku nie wspominaj, bo takie wspominki jeno ao na nowo budzDawnej ochoty te nie staje, bo ze zami spyna, a i lata nie po temu. Toe mnie iczupryna ju siwie pocza. Czterdzieci dwa lat, a dwadziecia pi trudw wojennych, nie art, nie art! - Boe, nie karz go za blunierstwo! Czterdzieci dwa lat! Tfu! Przeszo dwa razy tyle mam na karku, a jeszcze czowiek czasem dyscyplinowa si musi, aby upay ze krwi jako kurzaw z szat wytrzepa. Szanuj pami onej sodkiej nieboszczki, Michale! To dla niej by dobry? a dla innych jeste za tani? za stary? - Daj wapan spokj daj wapan spokj - odezwa si bolesnym gosem Woodyjowski. I zy poczy mu cieka na wsiki. - Nie powiem wicej ni sowa! - rzek Zagoba - daj mnie tylko parol kawalerski, e co bd si z Ketlingiem pokae, przez miesic zostaniesz z nami. Trzeba, by i Skrzetuskiego zobaczy... Jeli pniej zechcesz wrci do habitu, nikt ci impedimentw nie bdzie stawia. - Daj parol! - rzek pan Micha. I zaraz jli o czym innym rozmawia. Pan Zagoba pocz opowiada o konwokacji, o tym, jako spraw rugw przeciw ksiciu Bogusawowi poruszy, i o Ketlingowej przygodzie. Chwilami wszelako przerywa opowiadanie ipogra si w mylach. Musiay by to wszelako wesoe myli, bo od czasu do czasu uderza rkoma o kolana i powtarza: - Hoc! hoc! W miar jednak jak zbliali si do Mokotowa, na twarzy pana Zagoby pojawia si pewna niespokojno. Obrci si nagle do Woodyjowskiego i rzek: - Pamitasz? dae parol, i cokolwiek si zKetlingiem pokae, przez miesic zostanieszz nami? - Daem i zostan - odrzek Woodyjowski. - Ot i Ketlingowy dwr! - zawoa Zagoba. - Zacnie mieszka! Po czym zakrzykn na wonic: - A pal no z bata! wito dzi w tym domu bdzie! Rozlegy si gromkie trzaskania z bicza. Alejeszcze wasg bramy nie przejecha, gdy zganku wypado kilku towarzyszw, pana Michaowych znajomych; byli midzy nimi i starzy kompanionowie z czasw chmielnicczyzny, i modzi towarzysze z czasw ostatnich; midzy nimi pan Wasilewski i pan Nowowiejski, dzieciuchy jeszcze, ale kawalerowie ognici, ktrzy w pacholcym wieku uciekszy ze szk, od kilku lat wojn praktykowali, pod panem Woodyjowskim suc. Tych lubi may rycerz niezmiernie. Ze starszych by pan Orlik, herbu Nowina, z czaszk zotem lutowan, bo mu j szwedzki granat czasu swego nadupa, i pan Ruszczyc, pdziki rycerz stepowy, niezrwnany zagoczyk, jednemu Woodyjowskiemu w sawie ustpujcy, i kilku innych. Wszyscy, dojrzawszy dwch mw na powzce, poczli krzycze: - Jest! jest! Vicit Zagoba! jest! I rzuciwszy si ku wasgowi porwali maego rycerza na rce i nieli ku gankowi powtarzajc: - Witaj! yj nam, towarzyszu najmilszy! Mamy ci i nie pucim! Vivat Woodyjowski, pierwszy kawaler, ozdoba wszystkiego wojska! W step z nami, bracie! Na Dzikie Pola! Tam ci wiatr smutki wywieje! Na ganku dopiero pucili go z rk. On wita si ze wszystkimi, bo bardzo by owym przyjciem rozrzewnion, a potem zaraz pocz wypytywa: - Jak si ma Ketling? Zali yw jeszcze? - yw! yw! - odpowiedziano chrem i wsy starych onierzy poczy si porusza w dziwnym umiechu. -Chod do niego, bo nie doley, tak ci niecierpliwie wyglda. - Widz, e nie tak mu blisko do mierci, jako pan Zagoba prawi- odrzek may rycerz. Tymczasem weszli do sieni, a stamtd do duej izby. Na rodku jej sta st z przygotowan uczt, w jednym za kcie tapczan pokryty bia kosk skr, na ktrym lea Ketling. - Przyjacielu! - rzek pan Woodyjowski spieszc ku niemu. - Michale! - krzykn Ketling i zerwawszy si na rwne nogi, jak gdyby by w peni si, chwyci maego rycerza w objcia. ciskali si tedy tak, e chwilami Ketling Woodyjowskiego, a chwilami WoodyjowskiKetlinga podnosi w gr. - Kazali mi chorob symulowa - mwi Szkot - umarego udawa, ale przecie na twj widok nie mogem wytrzyma! Zdrw jestem jako ryba i adna przygoda mnie niespotkaa. Ale chodzio o to, eby z klasztoru wydoby!... Przebacz, Michale!... Zserca uczynilimy t zasadzk!.. - Na Dzikie Pola z nami! - krzyknli znw rycerze i poczli twardymi domi uderza po szablach, a chrzst grony uczyni si w komnacie. Lecz pan Micha zdumia bardzo. Przez chwil milcza, za czym j spoglda na wszystkich, a szczeglniej na pana Zagob, wreszcie rzek: - O zdrajcy! Mylaem, e Ketling na mierusieczon! - Jak to, Michale? - zawoa Zagoba. - To gniewasz si o to, e Ketling zdrw? To aujesz mu zdrowia, a mierci yczysz? Take to skamieniao ci serce, e rad by wszystkich na marach widzie: i Ketlinga, i pana Orlika,. i pana Ruszczyca, i tych modzikw, ba nawet Skrzetuskiego i mnie, i mnie, ktry ci jak syna miuj! Tu Zagoba oczy zatkn i woa jeszcze aoniej: - Nic nam po yciu, moci panowie, bo nie masz wdzicznoci na tym wiecie, jeno zatwardziao sama! - Dla Boga - odpowiedzia Woodyjowski - za wam nie ycz, alecie mojego smutku nie umieli uszanowa. - ycia nam auje! - powtarza Zagoba. - Daje wa spokj - Powiada, e smutku jego nie chcemy szanowa, a jakie to zdroje wylelimy nadjego nieszczciem, moci panowie! Prawda!Boga bior na wiadka, e twj smutek radzi bymy na szablach roznie, bo tak zawsze przyjaciele czyni powinni. Ale e dae parol, i przez miesic z nami zostaniesz, to przynajmniej przez ten miesic kochaj nas jeszcze, Michale! - Ja i do mierci bd waciw kocha! - odrzek Woodyjowski. Dalsz rozmow przerwao przybycie nowego gocia. onierze, zajci panem Woodyjowskim, nie syszeli, jak w go zajecha, i spostrzegli go dopiero teraz wedrzwiach. By to m ogromny, wspaniaej tuszy i postawy, twarz mia rzymskiego cezara, w niej potg, a zarazem icie monarsz dobro i askawo. Zgoa by inny od tych wszystkich onierzy, niezmiernie wikszy, i sta wobec nich, jakoby krl ptakw, orze, stan wobec jastrzbi, rarogw, kobuzw... - Pan hetman wielki! - zawoa Ketling i skoczy, jako gospodarz, wita. - Pan Sobieski! - powtrzyli inni. Wszystkie gowy pochyliy si w penym uszanowania pokonie. Prcz Woodyjowskiego wiedzieli wszyscy, e pan hetman przyjedzie, bo si by Ketlingowi obieca, a jednak przybycie jego tak silne wywaro wraenie, e przez chwil nikt pierwszy ust nie mia otworzy. aska te to bya nadzwyczajna. Ale pan Sobieski kocha nad wszystko onierzy, zwaszcza tych, ktrzy ju z nim tylekro tratowali po karkach czambuw tatarskich; uwaa ich jakoby za rodzin swoj i przeto wanie postanowi powita Woodyjowskiego, pocieszy go, wreszcie okazaniem niezwykego faworu i pamici wrd szeregw zatrzyma. Wic powitawszy si z Ketlingiem wycign zaraz rce ku maemu rycerzowi, a gdy w si zbliy i za kolana go chwyci, cisn mu domi gow. - No, stary onierzu! - rzek- no! boa rka ci przycisna do ziemi, ale ci ona podniesie i pocieszy... Bg z tob! Ju te zostaniesz z nami... Szlochanie wstrzsno piersi pana Michaa. - Ostan! - rzek wrd ez. - To i dobrze, takich mi jak najwicej! A teraz, stary towarzyszu, przypomnijmy te czasy, kiedymy to w ruskich stepach pod namiotami do uczty siadali. Dobrze mi midzy wami! Dalej, gospodarzu, dalej! - Vivat Joannes dux! - zakrzykny wszystkie gosy. Uczta si rozpocza i trwaa dugo. Nazajutrz przysa pan hetman dla Woodyjowskiego buanego dzianeta wielkiejwartoci. Rozdzia 7 Ketling z Woodyjowskim obiecywali sobie, byle si okazja trafia, znowu strzemi przy strzemieniu jedzi, przy jednym ogniu siada, z gowami na jednej kulbace sypia. Ale tymczasem wypadek ich rozczy nie pniej jak w tydzie po pierwszym powitaniu. Oto z Kurlandii przyby posaniecz oznajmieniem, i w Hassling, ktry modego Szkota by adoptowa i majtnoci obdarzy, teraz nagle zachorza i przybranego syna pilno widzie poda. Mody rycerz nie namyla si; siad na ko i pojecha. Przed wyjazdem prosi tylko pana Zagob iWoodyjowskiego, by dom jego uwaali za swj wasny i tak dugo w nim mieszkali, pki by si im nie uprzykrzyo. - Moe Skrzetuscy przyjad - mwi. - Gdy elekcja nastanie, przynajmniej on sam z pewnoci przybdzie; ale choby ze wszystk dziatw, znajdzie si tu dla caej rodziny miejsce. Ja nikogo z krewnych nie mam, a chobym i braci mia, nie byliby mi od was blisi. Zagoba szczeglniej by z tych zaprosin rad, bo mu byo w domu Ketlingowym bardzo wygodnie, lecz przyday si one i dla pana Michaa. Skrzetuscy wprawdzie nieprzyjechali, ale natomiast daa zna o swym przybyciu siostra Woodyjowskiego, ktra bya za panem Makowieckim, stolnikiem latyczowskim. Wysaniec jej przyjecha na dwr hetmaski dopytywa, czy kto z dworzan czego o maym rycerzu nie wie. Oczywicie, wskazano mu natychmiast dom Ketlingowy. Woodyjowski uradowa si bardzo, bo lata cae upynyod czasu, jak pani stolnikowej nie widzia, a dowiedziawszy si, e w braku lepszej gospody stana na Rybakach, w ndznym domku, polecia zaraz, by j do Ketlingowego dworu zaprosi. Szaro ju byo, gdy wpad do niej, ale pozna j od razu, chocia dwie insze jakie niewiasty znajdoway si z ni w izbie, bo pani stolnikowa bya maego wzrostu, a okrgluchna jak kbek nici. Onatake go poznaa; wic padszy sobie w objcia, dugi czas sowa nie mogli przemwi i on czu jej ciepe zy na twarzy, a ona jego; przez ten czas owe dwie inne niewiasty stay jak wiece, przygldajc si powitaniu. Pierwsza pani Makowiecka odzyskaa mow i pocza wykrzykiwa cienkim i do piskliwym gosem: - Ile lat! ile lat! Boe ci wspom, bracie najukochaszy! Jak tylko przysza wie o twoim nieszczciu, zaraz zerwaam si jecha. I m mi nie wstrzymywa, bo od Budziaku burza grozi... Mwiono te o biaogrodzkich Tatarach. I pewno szlaki sizaczerni, bo ptastwa okrutne stada wida,a przed kadym napadem zawsze tak jest. Boe ci pociesz, bracie kochany! drogi zoty! M sam na elekcj ma tu przyjecha, wic mi powiedzia tak: "We panny i jed wczeniej. Michaa (powiada) w smutku utulisz, przed Tatary i tak (powiada) trzeba by gdzie gowy schroni, bo kraj stanie w ogniu, wic jedno z drugim si skada. Ruszaj (powiada)do Warszawy, gospod dobr zajmij, pki czas, eby byo gdzie mieszka." On tam z powietnikami na szlaki ruszy ucha nadstawia. Wojska mao w kraju. U nas tak zawsze. Mje ty Michale kochany! Chod do okna, nieche ci w twarz spojrz.Gba ci schuda, ale w smutku nie moe inaczej by. atwo byo powiedzie mowi na Rusi: szukaj gospody! a tu nic nigdzie; my same ot, w chaupie! Ledwie trzy wizkisomy na spanie dostaam. - Pozwl, siostro!... - rzek may rycerz. Ale siostra nie chciaa pozwoli i mwia dalej, jakoby mynek turkota: - Tumy stany, bo nie byo gdzie indziej. Gospodarzom jako wilkiem z oczu patrzy, moe i li ludzie. Prawda, e to mamy czterech czeladzi, dobrych pachokw, a i my same nie pochliwe, bo to w naszych stronach i niewiasta kawalerskie serce mie musi, inaczej nie mogaby tam mieszka. Mam te bandolecik, ktry zawsze ze sob wo, a Baka dwie krcice. Jeno Krzysia ora nie kocha... Ale e tu obce miasto, wic wolaybymy w jakiej pewniejszej gospodzie si zatrzyma... - Pozwl, siostro... - powtrzy pan Woodyjowski. - A ty gdzie mieszkasz, Michale? Musisz mi pomc w wyszukaniu gospody, bo w Warszawie byway... - Gospod mam gotow - przerwa pan Micha - i tak zacn, e senatorski dwr mgby w niej stan. Mieszkam u mego przyjaciela, kapitana Ketlinga, i zaraz ci tam zabior... - Ale pamitaj, e to nas trzy i dwie sug, iczterech czeladzi. To na Boga! Ja ci dotdz kompani nie poznajomiam! Tu zwrcia si do towarzyszek: - Wapanny wiedz, kto on, ale on nie wie, kto wapanny; uczycie cho i po ciemku znajomo. Nawet nam w piecu dotd nie zapalono... To jest panna Krystyna Drohojowska, a wta, panna Barbara Jeziorkowska. M mj jest opiekunem ich iich majtnoci, a one z nami mieszkaj, bo sieroty. Samotnie za mieszka tak modympannom nie wypada. Przez czas, gdy stolnikowa mwia, Woodyjowski skoni si onierskim obyczajem; panny chwyciwszy palcami za suknie dygny obie, przy tym panna Jeziorkowska rzucia gow jak mody rebak. - Siadajmy i jedmy! - rzek. - Mieszka ze mn pan Zagoba, ktrego prosiem, aby wieczerz przygotowa kaza. - Ten sawny pan Zagoba? - spytaa nagle panna Jeziorkowska. - Baka, cicho! - rzeka pani stolnikowa. - Boj si tylko, czy kopotu nie bdzie - Ju jak tam pan Zagoba o wieczerzy myli - odpar may rycerz - to starczy, wiczony by w A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc `c!! c"*zc#81choby nas dwa razy tyle przyjechao. Kacie wapanny uby wynosi. Wziem tei wzek pod rzeczy, a karabon Ketlingowy tak obszerny, e we czworo wygodnie si pomieci moemy. Ot, co mi przychodzi do gowy: jeli pachokowie nie pijacy, niech tu do jutra z komi i wielkimi rzeczami zostaj, a my wemiem jeno co najpotrzebniejsze. - Nie maj potrzeby zostawa - rzecze panistolnikowa - bo wozy jeszcze nie wyadowane, tylko konie wprzgna i mog zaraz jecha. Baka, id, przypilnuj Panna Jeziorkowska skoczya do sieni, a w kilka pacierzy pniej wrcia z oznajmieniem, e wszystko gotowe. - To i czas! - rzek Woodyjowski. Po chwili siedzieli w karabonie i jechali do Mokotowa. Pani stolnikowa z pann Drohojowsk zajy tylne siedzenie, na przodku za usadowi si may rycerz koopanny Jeziorkowskiej. Ciemno ju byo, wic twarzom ich nie mg si przyjrze. - Wapanny znaj Warszaw? - spyta pochyliwszy si do panny Drohojowskiej i podnoszc gos, aby turkot karabonu zaguszy. - Nie - odrzeka niskim, ale dwicznym i miym gosem. - Parafianki z nas prawdziwe i dotd nie znamy ni sawnych miast, ni sawnych ludzi. To rzekszy skonia nieco gow, jakby dajc zna, edo tych ostatnich pana Woodyjowskiego zalicza, on za przyj wdzicznie odpowied. "Polityczna jaka dziewczyna" - pomyla i zaraz zacz ama gow, jakim by w zamian ruszy komplementem. - Choby to miasto byo i dziesi razy wiksze, ni jest - rzek wreszcie - jeszcze bycie wapanny najcelniejszy jegomogy stanowi ornament. - A wapan skd wiesz, kiedy ciemno? - spytaa nagle panna Jeziorkowska. "Ot! koza" - pomyla pan Woodyjowski. Ale nie odrzek nic i przez czas jaki jechali w milczeniu; wtem znw panna Jeziorkowska zwrcia si do maego rycerza: - Nie wiesz wapan, czy tam w stajniach do miejsca, bo to my mamy dziesi koni i dwa podjezdki? - Choby i trzydzieci; znajdzie si gdzie pomieci. A panna na to: - Fiu! fiu! - Baka! - rzeka tonem perswazji pani stolnikowa. - Aha! dobrze! Baka! Baka! A na czyjej gowie byy konie przez ca drog? W ten sposb rozmawiajc zajechali przed dom Ketlingowy. Wszystkie okna jasno ju byy owiecone na przyjcie pani stolnikowej. Wybiega suba z panem Zagob na czele, ktry przyskoczywszy dowasgu i ujrzawszy trzy niewiasty spyta zaraz: - W ktreje z pa mam zaszczyt powita osobliw moj dobrodziejk, a zarazem siostr mego najlepszego przyjaciela, Michaa? - Jam jest! - odrzeka pani stolnikowa. Wwczas Zagoba chwyci j za rk i pocz popiesznie caowa powtarzajc: - Czoem bij, czoem Nastpnie pomg jej zsi z karabonu i prowadzi z wielk atencj oraz z szurganiem nogami do sieni. - Niech mi za progiem wolno bdzie jeszczeraz powita - mwi po drodze. A tymczasem pan Micha pomaga zsiada pannom. e za karabon by wysoki, a stopnia po ciemku trudno byo nog zmaca, wic chwyci wp pann Drohojowsk i unisszy j w powietrzu, postawi przed sob na ziemi. Ona za nie opierajc si zaciya przez oka mgnienie piersi na jego piersi i rzeka: - Dzikuj wapanu Pan Woodyjowski zwrci si z kolei do panny Jeziorkowskiej, ale ona zeskoczya ju na drug stron wasgu, wic poda rami Drohojowskiej. W izbie nastpia znajomo z panem Zagob, ktry na widok dwch panien wpad w doskonay humor i zaraz zaprosi do wieczerzy. Ju te i dymio si z pmiskw na stole, a jak przewidywa pan Micha, wszystkiegobya taka obfito, e i na dwa razy tyle osb by starczyo. Wic siedli. Pani stolnikowa zaja naczelne miejsce, obok niej Zagoba po prawicy, a za nim panna Jeziorkowska. Woodyjowski siad z lewej strony, obok Drohojowskiej. I tu dopiero may rycerz mg si dobrze pannom przypatrzy. Obie byy adne, ale kada w swoim rodzaju. Drohojowska miaaczarne jak krucze skrzyda wosy, takie brwi, due bkitne oczy, pe smag a blad i tak delikatn, e wida jej byo przez skr niebieskie yki na skroniach. Ledwie dostrzegalny ciemny puszek pokrywa jej wierzchni warg, uwydatniajc usta sodkie a pontne, jakby troch do pocaunku zoone. Bya w aobie, bo niedawno ojca stracia, i ta barwa stroju, przy delikatnoci cery i czarnych wosach, nadawaa jej pewien pozr smutku i surowoci. Na pierwszy rzut oka wydawaa si starsz od swej towarzyszki i dopiero przyjrzawszy si lepiej, spostrzeg pan Micha, e krew pierwszej modoci pyna pod t przezroczyst skr. I im wicej patrzy, tym wicej podziwia: i pasko postawy, i szyj abdzi, i te ksztaty smuke a pene dziewiczych urokw. "To jest wielka pani - myla sobie - ktra dusz musi mie wspania Za to ta druga istny pacholik!" Jako porwnanie byo trafne. Jeziorkowska bya o wiele od Drohojowskiej mniejsza i w ogle drobna, cho nie chuda; rowa jak pczek ry, jasnowosa. Ale wosy miaa, widocznie po chorobie, obcite i w zot siatk schowane. Te jednak, na niespokojnej gowie siedzc, nie chciay take zachowasi spokojnie, jeno wyglday koczykami przez wszystkie oka siatki, a nad czoem tworzyy bezadn pow czupryn, ktra spadaa a na brwi, na ksztat kozackiego oseedca, co przy bystrych niespokojnych oczkach i zawadiackiej minie czynio t row twarzyczk podobn do twarzy aka, ktry jeno patrzy, jak by co zbroi bezkarnie. Jednak tak bya adna i wiea, e trudno byo oczu od niej oderwa. Nosek miaa cienki, nieco zadarty, o ruchomych, cigle rozdymajcych si nozdrzach, doki na twarzy i doek w brodzie - znak wesoego usposobienia. Ale teraz siedziaa powanie i jada smacznie, co chwila tylko strzelajc oczyma: to na pana Zagob, to na pana Woodyjowskiego, i spogldajc na nich z dziecinn prawie ciekawoci jak na jakie osobliwoci. Pan Woodyjowski milcza, bo chocia czu, e mu wypada zaj rozmowpann Drohojowsk, nie wiedzia, od czego zacz. W ogle nie by zrczny do niewiastmay rycerz, a teraz mia przy tym dusz tym smutniejsz, e mu te dziewczyny ywo na pami kochan zmar przywiody. Natomiast pan Zagoba bawi pani stolnikow, prawic jej o czynach pana Michaowych i wasnych. W rodku wieczerzy wpad na opowiadanie, jak niegdy z kniaziwn Kurcewiczwn i Rzdzianem samoczwart przed caym czambuem umykali i jak wreszcie dla ocalenia kniaziwny i zatrzymania pogoni rzucili si we dwch na czambu. Panna Jeziorkowska a je przestaa i wsparszy brod na rkach, suchaa pilnie, potrzsajc co chwila czupryn, mrugajc oczyma, trzaskajc w palce w najciekawszych miejscach i powtarzajc: - Aha! aha! No i co? no i co? A gdy przyszo do tego miejsca, jak dragoni Kuszla, nadbiegszy niespodzianie wpomoc, wsiedli na kark Tatarom i jechali nanich siekc przez p mili, nie moga duej wytrzyma panna Jeziorkowska, wic klasnwszy z caej siy w rce, zakrzykna: - Chciaabym tam by, dalipan! - Baka! - zawoaa tuciuchna pani Makowiecka wybitnym rusiskim akcentem -to tu midzy polityczny nard przyjechaa, odzwyczaje si od swoich "dalipan"! Tego tylko, Boe wielki, braknie, eby zakrzykna: "Niech mnie kule bij!" Panienka rozmiaa si wieym i dwicznym jak srebro miechem i nagle uderzya si rkami po kolanach. - No! to niech mnie kule bij, ciotula! - O Boe! uszy widn: Przepro cae towarzystwo! - woaa pani stolnikowa. Wwczas Baka, chcc zacz od pani stolnikowej przeprosiny, zerwaa si z miejsca, ale zarazem zrzucia pod st ni yk, wic nastpnie sama nurkna za nimi. Okrgluchna pani stolnikowa nie moga duej miechu powstrzyma, a miaa dziwny miech, bo naprzd zaczynaa si trz i podrygiwa, a potem piszcze cienko. Rozweselili si wszyscy. Zagoba by zachwycony. - Patrzcie pastwo, co ja mam z t dziewczyn - powtarzaa trzsc si stolnikowa. - Czyste delicje, jak mnie Bg miy! - mwiZagoba. Tymczasem panna Basia wylaza spod stou, yk i n znalaza, ale zgubia siatk z gowy; czupryna cakiem jej spada na oczy. Wyprostowawszy si poruszya nozdrzami i rzeka: - Aha! miejecie si wapastwo z mojej konfuzji. Dobrze! - Nikt si nie mieje - rzek tonem przekonania Zagoba - nikt si nie mieje! nikt si nie mieje! Cieszymy si tylko, e nam Pan Bg rado w osobie wapanny zesa. Po wieczerzy przeszli do bawialnej izby. Tam panna Drohojowska, ujrzawszy wiszc na cianie lutni, zdja j i pocza w struny brzka. Woodyjowski prosi jej, eby zapiewaa co do wtru, ona za odrzeka z prostot i dobroci: - Gotowam, jeli trosk z wapanowej duszy wygna zdoam... - Dzikuj! - odpowiedzia may rycerz podnoszc na ni z wdzicznoci oczy. Po chwili piew si rozleg: Wierzcie, rycerze, Na nic pancerze, Na nic si tarcze zday! Przez stal, elazo W serce si wra Kupida ostre strzay! - Ju nie wiem, jak wapani dzikowa - mwi Zagoba siedzc opodal z pani stolnikow i caujc j po rkach - e i sama przyjechaa, i tak foremne dziewki ze sob przywioza, e Gracje same mogyby przy nich w piecu pali. Szczeglniej mi w hajduczek do serca przypad, bo to ci taka bestyjka tak smutkirozgoni, e i asica lepiej myszy nie rozpdzi. C bowiem s smutki, jeli nie myszy, ktre gryz ziarna wesooci zoone w naszych sercach? Trza wapani dobrodziejce wiedzie, e dawny nasz krl,Joannes Casimirus, tak moje Comparationeslubi, e jednego dnia si bez nich obej nie mg. Musiaem i przypowieci, i mdremaksymy dla niego ukada, ktre kaza sobie zawsze przed noc powtarza i wedug ktrych polityk prowadzi. Ale to inna materia. Ufam, e i nasz Micha do reszty przy tych delicjach o przygodzie swej nieszczliwej zapomni. Wapani nie wiesz, e ja go dopiero tydzie wycignem od kameduw, gdzie chcia ju luby czyni. Alem sobie samego nuncjusza instancj zjedna, ktren przeorowi zapowiedzia, e cay klasztor w dragony pole, jeli zaraz Michaa nie wypuszcz. Nic tam byo po nim!... Chwaa Bogu! Chwaa Bogu... Znam ja go Nie dzi, to jutro ktrakolwiek z tych dwch takie iskry z niego wykrzesze, e si od nich serce w nim jak huba zajmie. Tymczasem panna Drohojowska piewaa dalej: Lecz gdy pawa Hardego ma Przed grotem nie obroni- Mda biaogowa Jake si schowa I gdzie si biedna Schroni? - Tak si biaogowy tych grotw boj jak pies sada - szepn pani stolnikowej Zagoba. - Ale przyznaj, wapani dobrodzika, e nie bez jakowych ukrytychzamiarw te sikory tu przywioza. Setne dziewki! Szczeglniej w hajduczek, ebym tak zdrw by! Chytr Micha ma siostrzyczk, co? Pani Makowiecka uczynia istotnie bardzo chytr min, ktra zreszt zupenie nie przypada do jej prostodusznej, poczciwej twarzy, i odrzeka: - Mylao si o tym i o owym, jak to zwykle nam, niewiastom, na przebiegoci nie braknie. Mj m ma tu przyjecha na elekcj, a ja dziewczyny wczeniej zabraam, bo Tatarw tylko u nas patrze. Gdyby za miao z tego co szczliwego dlaMichaa si zdarzy, ofiarowaabym si piechot do jakiego cudownego obrazu. - Zdarzy si, zdarzy! - rzek Zagoba. - Obie dziewczyny z wielkich domw i obie dostatnie, a i to co w dzisiejszych cikichczasach znaczy... - Nie mnie tak rzecz trzeba powtarza. Michaow fortun wojna zjada, cho wiem, e ma co grosiwa na prowizji u wielkich panw. Bralimy nieraz znamienite upy, mocia pani, a cho si to na dyskrecj hetmask oddawao, przecie cz sza na podzia, jak si to mwi u nas po oniersku: "od szabli". Na Michaow tyle nieraz wypadao, e gdyby by wszystko zachowa, miaby dzi piknfortun. Ale to onierz nie patrzy na jutro, jeno dzi hula. A Micha byby i wszystko przehula, gdyby nie to, em go zawsze powciga. Powiadasz tedy wapani, e to dziewki wielkiej krwi? - W Drohojowskiej jest senatorska krew. Prawda i to, e tam nasze pobrzene kasztelanie to nie krakowska, a s i takie, o ktrych mao kto w Rzeczypospolitej sysza; ale przecie, kto raz na krzele zasiad, ten swj splendor i potomstwu przekazuje. Co za do paranteli, to Jeziorkowska prawie jeszcze Drohojowsk przewysza. - Prosz, prosz! ja sam si od pewnego krla Masagietw wywodz, wic lubi o czyim pokrewiestwie posucha. - Z tak wysokiego gniazda Jeziorkowska siznowu nie wywodzi, ale jeli wapan yczysz posucha... bo my tam w naszych stronach kadego domu na palcach moemy wyliczy koligacje... Ow ona jest krewna: i Potockich, i Jazowieckich, i aszczw. Widzi wapan, to byo tak.. Tu pani stolnikowa rozgarna fady sukni iusadowia si wygodniej, aby adnej w ulubionym opowiadaniu nie znale przeszkody; rozstawia palce jednej doni, a wskazujcy drugiej przygotowaa do liczenia dziadkw i babek, po czym zacza:- Crka pana Jakuba Potockiego, Elbieta, z drugiej jego ony, Jazowieckiej, wysza za pana Jana Smiotanko, chorego podolskiego... - Zakonotowaem - rzek Zagoba. - Z tego maestwa urodzi si pan Mikoaj Smiotanko, tako chory podolski. - Hm Pikna godno! - Ten by onaty pierwszy raz z Dorohostaj... nie! z Roysk... nie! z Woroniczwn... Bodaje ci! zapomniaam! - Wieczny jej pokj, jakkolwiek si nazywaa - rzek z powag Zagoba. - A drugi raz oeni si z aszczwn... - Tum go czeka! Jaki by tego maestwa effectus? - Synowie im pomarli... - Kada rado krucha w tym wiecie... - A z czterech crek najmodsza, Anna, posza za Jeziorkowskiego, herbu Rawicz, komisarza do rozgraniczenia Podola, ktrenby potem, jeli si nie myl, i miecznikiem podolskim. - By, pamitam! - rzek z ca pewnoci Zagoba. - Z tego maestwa, widzisz wapan, rodzi si Basia. - Widz i to przy tym, e si w tej chwili z Ketlingowego szturmaka przymierza. Jako Drohojowska i may rycerz zajci byli rozmow, a panna Basia mierzya sobiedla rozrywki ze szturmaka ku oknu. Pani Makowiecka pocza si na ten widok trz i piszcze. - Wapan sobie nie wyimaginujesz, co ja mam z t dziewczyn! Czysty hajdamaka! - eby wszyscy hajdamakowie byli tacy, zaraz bym do nich przysta! - Jej nic w gowie, jeno or a konie, a wojna! Raz wyrwaa si z domu na polowanie na kaczki, z guldynk. Zalazo to gdzie midzy trzciny, a tu patrzy: trzcinysi rozsuwaj i co widzi?... Gow Tatarzyna, ktry trzcinami pod wie si przekrada... Inna byaby si przestraszya, a ta bieda kiedy nie gruchnie z guldynki. Tatarzyn chlup w wod!Na miejscu, imainuj sobie wapan, go pooya... i czym?... kaczym rutem... Tu pani Makowiecka pocza si znw trz i chychota nad przygod Tatarzyna,po czym dodaa: - I co prawda, ocalia nas wszystkich, bo cay czambulik szed; ale e wrciwszy narobia alarmu, wic mielimy czas z czeladzi w lasy uskoczy! U nas tak cigle!... Twarz Zagoby oblaa si takim zachwytem,e a oko na chwil przymruy, za czym zerwa si, poskoczy do dziewczyny i nim si opatrzya, pocaowa j w czoo. - To od starego onierza za tego Tatarzyna w trzcinach! - rzek. Panienka potrzsna zamaszycie swoj pow czupryn. - Co? zadaam mu bobu! - zawoaa swym wieym, dziecinnym gosikiem, ktry tak dziwnie brzmia wobec sensu jej sw. - Mje ty hajduczku najmilszy! - rzek rozrzewniony Zagoba. - Ale co tam jeden Tatar! Wapanowiecie tysicami ich nasiekli, i Szwedw, i Niemcw, i Wgrzynw Rakoczego. Co ja tam przy wapanach znacz, przy takich rycerzach, jakich drugich w caej Rzeczypospolitej nie masz. Wiem doskonale! oho! - Bdziem ci uczy szabelk robi, kiedy masztaki animusz. Ja ju troch przyciki,ale Micha to take mistrz. Panienka na tak propozycj a podskoczya w gr, nastpnie pocaowaaw rami pana Zagob i dygna maemu rycerzowi mwic: - Dzikuj za obietnic! Ju troch umiem! Ale Woodyjowski cay by zajty rozmowz Krzysi Drohojowsk, wic odpowiedzia z dystrakcj: - Co tylko wapanna rozkaesz! Zagoba z rozpromienionym obliczem przysiad si znw do pani stolnikowej by w A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA$Puc%&k c'Q c(0+3 c)c80latyczowskiej. - Moja mociwa dobrodziejko - rzek. - Wiem ja to dobrze, jako bakalie tureckie swyborne, bom dugie lata w Stambule przesiedzia, ale i to wiem take, e wanie jest sia na nie akomych. Jake si to stao, e si na t dziewczyn nikt dotd nie zakomi? - Dla Boga! nie brako takich, ktrzy si obydwom zalecali. A Bak to nazywamy, miejc si, wdow po trzech mach, bo naraz trzech godnych kawalerw pucio si do niej w zaloty: pan wirski, pan Kondracki i pan wilichowski. Wszystko szlachta z naszych stron i posesjonaci, ktrych koligacje mog take dokadnie wapanu wymieni. To rzekszy pani stolnikowa rozstawia juznowu palce lewej rki i przyadowaa wskazujcy prawej, lecz Zagoba spyta coprdzej: - I c si z nimi stao? - Wszyscy trzej na wojnie dali garda, dlatego te to i Bak zowiemy wdow. - Hm! a ona jake to przeniosa? - Widzi wapan, to u nas codzienna rzecz i rzadko kto, pnego wieku doszedszy, wasn mierci schodzi. Mwi nawet u nas, e i nie wypada inaczej szlachcicowi jak w polu. Jak Baka to przeniosa? Pochlipaa troch, nieboga, a najwicej w stajni, bo ju jak jej co dolega, to ona zaraz do stajni Poszam kiedy za ni i pytam: "Po ktrym paczesz?" A ona na to: "Po wszystkich trzech" Z tego responsu zaraz zmiarkowaam, e adnego sobie po szczegle nie upodobaa... I tak myl, e majc gow czym innym zaprztnit, wcale ona jeszcze woli boej nie czuje; Krzysia wicej, ale Baka chyba jeszcze nic!... - Poczuje! - rzek Zagoba. - Mocia dobrodziejko! My to najlepiej rozumiemy! Poczuje, poczuje!... - Takie nasze przeznaczenie! - odpowiedziaa pani stolnikowa. - Ot to wanie! Z ust mi to wapani wyja! Dalsz rozmow przerwao zblienie si modszej kompanii. May rycerz bardzo by ju omielony do panny Krzysi, a ona, widocznie przez dobro serca, zajmowaa si nim i jego smutkiem tak, jak lekarz zajmuje si chorym. I moe wanie dlatego wicej okazywaa mu yczliwoci, ni pozwalaa na to ich krtka znajomo. Ale e pan Micha by bratem stolnikowej, a panienka krewn jej ma, wic nikogo to nie dziwio. Baka natomiast zostaa jakoby na uboczu i tylko pan Zagoba zwraca na ni ustawiczn uwag. Lecz zreszt byo jej towidocznie wszystko jedno, czy si kto ni zajmowa, czy nie. Z pocztku spogldaa zpodziwieniem na obydwch rycerzy, ale z rwnym podziwieniem przypatrywaa si i cudnej Ketlingowej broni porozwieszanej nacianach. Potem zacza troch zie- wa, potem oczy kleiy si coraz bardziej, a wreszcie rzeka: - Jak si kropn spa, tak si pojutrze chyba obudz... Po tych sowach rozeszli si zaraz wszyscy, bo niewiasty byy bardzo zdroone i czekay tylko na ek posanie.Gdy pan Zagoba znalaz si wreszcie sam na sam z Woodyjowskim, naprzd pocz mruga znaczco, nastpnie za obsypa maego rycerza gradem lekkich kuakw. - Micha! a co Micha, h? jak rzepy! co? mnichem zostaniesz, co? A ta borwka Drohojowska, smaczna? A w hajduczek rowiuchny, uch C ty na to, Michale? - C, nic! - odpowiedzia may rycerz. - Pryncypalnie mi si w hajduczek uda. Topowiadam ci, e kiedym przy niej podczas wieczerzy siedzia, tak mnie od niej pieko jak od piecyka. - Koza to jeszcze; tamta gdzie stateczniejsza! - Drohojowska wgierska liwka, istna wgierska liwka! Ale tamten orzeszek!... Dalibg, ebym mia zby!... chciaem rzec, ebym mia tak crk, tobie jednemu bym j odda. Migda, powiadam, migda! Woodyjowski posmutnia nagle, bo mu si przypomniay przezwiska, jakie pan Zagoba Anusi Borzobohatej dawa. Jako ywa stana mu nagle w myli i pamici jej posta, jej twarz malutka, jej ciemne warkocze, jej wesoo i szczebiotanie, i sposb patrzenia. Te obie byy modsze, aleprzecie tamta bya drosza stokro od wszystkich modszych... May rycerz ukry twarz w doniach i al porwa go tym wikszy, e niespodziany. Zagoba zadziwi si: czas jaki milcza i patrzy niespokojnie, nastpnie rzek: - Michale, co ci to? Przemw, dla Boga! Woodyjowski przemwi: - Tyle ich yje, tyle ich chodzi po wiecie, jeno mojego jagnitka ju nie ma, jeno jej jednej nigdy ju nie obacz!... Za czym bl mu gos zdawi, wic czoo wspar o porcz awy i pocz szepta przez zacinite wargi: - Boe Boe Boe... Rozdzia 8 Panna Basia dopilnowaa jednak Woodyjowskiego, eby j "fechtw" uczy, on za nie odmwi, bo po kilku dniach, cho zawsze wola Drohojowsk, jednak i Bak bardzo polubi, ile e zreszt trudno jej byo nie lubi. Pewnego poranku zacza si tedy pierwsza lekcja, gwnie chepliwoci Baki wywoana i jejupewnieniami, jako e ju t sztuk wcale niele posiada i nie byle kto potrafi jej poladotrzyma. - Starzy onierze mnie uczyli - mwia - ktrych u nas nie brak, a wiadomo przecie,e nie masz nad naszych szermierzw... Ba,to jeszcze pytanie, czybycie i wapanowie rwnych sobie nie znaleli. - Co wapanna mwisz - zawoa Zagoba -my w caym wiecie rwnych nie mamy! - Chciaabym, eby si pokazao, i i ja rwna. Nie spodziewam si, ale chciaabym!- Na strzelanie z bandoleciku to i ja bym si poprbowaa - rzeka miejc si pani Makowiecka. - Dla Boga! chyba same amazonki w Latyczowskiem mieszkaj - rzek Zagoba. Tu zwrci si do Drohojowskiej: - A wapanna jak broni najlepiej wadasz? - adn - odpowiedziaa Krzysia. - Aha! adn! - zakrzykna Baka. I tu przedrwiwajc Krzysi pocza piewa: Wierzcie, rycerze, Na nic pancerze, Na nic si tarcze zday! Przez stal, elazo W serce si wra Kupida ostre strzay! - Tak ona broni wadnie, nie bjcie si! - dodaa zwracajc si do Woodyjowskiego iZagoby. - Szermierz te z niej nie lada - Wychod wapanna! - rzek pan Micha chcc ukry lekkie pomieszanie. - Ej, Boe! eby si pokazao, co ja myl! -zawoaa Basia rumienic si z radoci. I stana zaraz w pozycji majc lekk polsk szabelk w prawicy, lew za rk zasuna za plecy i z wysunit piersi naprzd, z podniesion gow i rozdtymi chrapkami bya tak adna i tak rowa, e Zagoba szepn do pani stolnikowej: - aden gsiorek, choby ze stuletnim wgrzynem, nie udelektowaby mnie tak swym widokiem - Uwa wapanna - rzek Woodyjowski - jasi tylko bd broni, ni razu nie przytn, awapanna atakuj, jak si jej ywnie podoba.- Dobrze. Kiedy za wapan bdziesz chcia,ebym przestaa, to mi sowo rzeknij. - Mogoby si i tak skoczy, kiedy bym tylko zechcia!.. - A to jakim sposobem? - Bo takiemu szermierzykowi atwie bym szabelk z rk wytrci zdoa. - Zobaczymy! - Nie zobaczymy, bo tego przez polityk nieuczyni. - Nie trzeba tu adnej polityki. Uczy to wa, jeli zdoasz. Wiem, e mniej umiem od wapana, ale tego przecie sobie nie dam uczyni! - Wic wapanna pozwalasz? - Pozwalam - Daje spokj, hajduczku najsodszy - rzek Zagoba. - On to z najwikszymi mistrzami czyni. - Zobaczymy! - powtrzya Basia. - Zaczynajmy! - rzek Woodyjowski, nieco zniecierpliwiony przechwakam i dziewczyny. Zaczli. Basia przycia okrutnie, skaczc przy tymjak konik polny. Woodyjowski za sta w miejscu, czynic,wedle swego zwyczaju, malusiekie ruchy szabl i nie bardzo nawet zwaajc na atak.- A wapan to si ode mnie jak od uprzykrzonej muchy oganiasz!- zawoaa podraniona Basia. - Ja si z wapann nie prbuj, jeno j ucz! - odpar may rycerz.- Dobrze tak! Jak na biaogow, wcale niele! Spokojniejz doni! - Jak na biaogow? Masz wapan za biaogow! masz! masz! Ale pan Micha, lubo Basia zaya swych ci najznamienitszych, nic nie mia. Owszem, umylnie pocz rozmawia z Zagob, aby okaza, jak mao dba o Basineciosy. - Odstp wapan od okna, bo pannie ciemno,a cho szabla wiksza od igy, za to ma panna mniej eksperiencji do szabli ni do igy. Chrapki Basi rozdy si jeszcze wicej, a czupryna spada cakiem na byszczce oczka. - Wapan mnie lekcewaysz? - spytaa dyszc mocno. - Nie osob, bro Boe! - Nie cierpi pana Michaa! - Masz, bakaarzu, za tw nauk! - odpowiedzia may rycerz. Po czym znw do Zagoby: - Dalibg, e nieg zaczyna pada. - Ot, nieg! nieg! nieg! - powtarzaa przycinajc Baka. - Baka, dosy! ledwie ju dyszysz! - wtrcia pani stolnikowa. - No, trzymaj wapanna szabl, bo wytrc! - Zobaczymy! - A ot I szabelka, wyfrunwszy jako ptak z rk Basi, upada z brzkiem a koo pieca. - To ja sama! niechccy! To nie wapan! - woaa ze zami w gosie panienka i chwyciwszy w mig szabelk, znowu przycia. - Sprobuj wapan teraz... - A ot! - powtrzy pan Micha. I szabelka znw si znalaza pod piecem. Pan Micha za rzek: - Na dzisiaj do! Pani stolnikowa pocza drga i piszcze goniej jak zwykle, Basia za staa na rodku izby, zmieszana, odurzona, dyszc mocno, gryzc wargi i tumic zy, ktre przemoc cisny si jej do oczu. Wiedziaa, e tym bardziej bd si mieli, jeeli wybuchnie paczem, i koniecznie chciaa si wstrzyma, ale widzc, e nie zdoa, wypada nagle z izby. - Dla Boga! - zawoaa pani stolnikowa. - Pewnie do stajni ucieka, a taka zgrzana... jeszcze j zamrz chyci. Trzeba chyba pj za ni! Krzysiu, nie wychod! To rzekszy wysza i porwawszy ciep jubk w sieni, biega z ni do stajni, a za ni bieg Zagoba, niespokojny o swego hajduczka. Chciaa wybiec i Drohojowska, lecz may rycerz chwyci j za rk. - Syszaa wapanna zakaz? Nie puszcz tej rki, pki nie wrc. I rzeczywicie nie puszcza. A bya to rkajakoby atasowa, mikka; panu Michaowi wydao si, e jaki strumie ciepy przepywa z tych cienkich palcw w jego koci, sprawujc w nich lubo niezwyk, wic trzyma je coraz mocniej. Lekkie rumiece przeleciay przez smagaw twarz Krzysi. - Tom, widz, branka w jasyr wzita - rzeka. - Kto by taki jasyr wzi, sutanowi nie miaby czego zazdroci, ktren i sutan p pastwa swojego chtnie by za tak odda. - Aleby mnie wapan przecie poganom nie sprzeda! - Jakobym i duszy diabu nie sprzeda! Tu pomiarkowa pan Micha, e chwilowy zapa zbyt daleko go unosi, i poprawi: - Jakobym i siostry nie sprzeda! A Drohojowska odrzeka powanie: - To wapan utrafi. Siostr afektem jestem dla pani stolnikowej, bd i wapanow. - Dzikuj z serca - rzek pan Micha caujc jej rk - bo mi okrutnie pociechy potrzeba. - Wiem, wiem! - powtrzya panienka - jam te sierota! Tu maa ezka stoczya si jej z powieki i osiada na owym puszku nad ustami. A Woodyjowski patrzy na ezk, na usta lekko ocienione, wreszcie rzek: - Taka wapanna dobra jako wanie anio!Ju mi ulyo! Krzysia umiechna si sodko. - Daj Boe wapanu! - Jak mi Bg miy! Czu przy tym may rycerz, e gdyby powtrnie pocaowa j w rk, to by mu jeszcze bardziej ulyo. Ale w tej chwili wesza pani Makowiecka. - Baka jubk wzia - rzeka - ale w takiej jest konfuzji, e za nic nie chce przyj. Pan Zagoba ugania si za ni po caej stajni. Jako Zagoba, nie szczdzc pociech i perswazyj, nie tylko si ugania za Bak po caej stajni, ale wypar j wreszcie na dwr w tej nadziei, e j prdzej do ciepej izby namwi. Ona umykaa przed nim powtarzajc: -Ot nie pjd! Niech mnie zamrz chyci! Nie pjd! nie pjd!... - Na koniec dostrzegszyju przy domu sup ze szczeblami, a na nimdrabin, skoczya na ni jak wiewirka i opara si dopiero na skraju dachu. Tam siadszy zwrcia si ku panu Zagobie i nawp ju ze miechem zawoaa: - Dobrze, pjd, jeli wapan wleziesz tu po mnie! - A c to ja koczur jestem, hajduczku, ebym za tob po dachach azi? Tak to mi pacisz za to, e ci kocham? - I ja wapana kocham, ale z dachu! - Dziad swoje - baba swoje! Za mi tu zaraz! - Nie zlaz! - miech, jak mi Bg miy, eby do serca tak bra konfuzj! Nie tobie, asico utrapiona, ale Kmicicowi, ktren za mistrzanad mistrze uchodzi, Woodyjowski to samo uczyni - i nie na arty, lecz w pojedynku. Jemu najznamienitsi szermierze woscy, niemieccy i szwedzcy nie duej jak przez jeden pacierz mogli da opr, a tu jeden bk taki do serca bierze przepraw. Fe! wstyd si! Za, za! Przecie ty si dopiero uczysz! - Ale pana Michaa nie cierpi! - Boga tam! Za to, e exquisitissimus w tym, co sama chcesz umie? Powinna go tym bardziej kocha! Pan Zagoba nie myli si. Uwielbienie Basi dla maego rycerza wzroso pomimo jej konfuzji, ale odrzeka: - Niech go Krzysia kocha! - Za, za! - Nie zlaz! - Dobrze, to sied; powiem ci jeno, e to nawet i niepolitycznie pannie na drabinie siedzie, bo ucieszny moe da wiatu prospekt! - A nieprawda! - rzeka Basia ogarniajc rkoma jubk. - Ja tam stary, oczu nie wypatrz, ale zaraz tu wszystkich zawoam, niech si dziwuj! - Ju zlaz! - woaa Basia. Wtem Zagoba zwrci si w bok domu. - Dalibg, kto idzie! - rzek. Jako zza wga ukaza si mody pan Nowowiejski, ktry przyjechawszy konno, przywiza konia przy bocznej furcie, sam za obchodzi dom pragnc wej przez gwne drzwi. Basia ujrzawszy go znalaza si w dwch skokach na ziemi, lecz niestety byo ju za pno. Pan Nowowiejski widzia j zeskakujc z drabiny, wic stan zmieszany, zdumiony, oblany rumiecami jak panna; Basia staa przed nim tak samo. A nagle zakrzykna: - Druga konfuzja! Pan Zagoba, rozbawiony wielce, mruga czas jaki swym zdrowym okiem, na koniecrzek: - Pan Nowowiejski, naszego Michaa przyjaciel i podkomendny, a to jest panna Drabinowska... tfu!... chciaem powiedzie: Jeziorkowska! Nowowiejski przyszed prdko do siebie, a e by to onierz bystrego dowcipu, cho mody, wic skoni si i podnisszy oczy na cudne zjawisko, rzek: - Dla Boga! re na niegu w Ketlingowym ogrodzie kwitn! A Basia dygnwszy mrukna sama do siebie: - Dla innego nosa ni twj! Po czym rzeka bardzo wdzicznie: - Prosz do komnat! I suna sama naprzd, a wpadszy prdkodo izby, w ktrej pan Micha siedzia z reszt kompanii, zawoaa robic przytyk do czerwonego kontusza pana Nowowiejskiego: - Gil przylecia! Za czym siada na stoku, zoywszy rce w madrzyk, a buzi w ciup, jak przystao na skromn i przystojnie wychowan panienk. Pan Micha przedstawi modego przyjaciela siostrze i Krzysi Drohojowskiej,a w ujrzawszy drug pann, chocia w odmiennym rodzaju, lecz rwnie niepoledniej urody, zmiesza si po raz wtry; pokry to jednak ukonem i dla dodania sobie fantazji rk do wsw, ktre mu jeszcze nie rosy, sign. Zakrciwszy tedy palcami nad warg, zwrci si do Woodyjowskiego i opowiedzia mu cel swego przybycia. Oto pan hetman wielki pilnie poda widzie maego rycerza. 0 ile pan Nowowiejski si domyla, chodzio o jak funkcj wojskow, hetman bowiem odebra wieo kilka listw, mianowicie od pana Wilczkowskiego, od pana Silnickiego, od pukownika. Piwo i od innych komendantw na Ukrainie i Podolu rozrzuconych, z doniesieniami o krymskich wypadkach, ktrenie zapowiaday si pomylnie. - Sam chan i sutan Gaga, ktry z nami u Podhajec paktowa - mwi dalej pan Nowowiejski - chc paktw dotrzyma; ale Budziak szumi ju jako ul na wyroju; biaogrodzka orda rwnie si burzy; ci niechc ni chana, ni Gagi sucha... - Ju mi to pan Sobieski konfidowa i o rad pyta - rzek Zagoba. - Co tam mwiteraz o wionie? - Powiadaj, e z pierwsz traw ruszy sina pewno to robactwo, ktre znowu trzeba bdzie wygnie - odpowiedzia pan Nowowiejski. To rzekszy okrutnego marsa postawi i pocz wsy tak krci, e a mu grna warga poczerwieniaa. Basia, patrzc bystrze spostrzega to zaraz, wic zasuna si nieco w ty, by jej pan Nowowiejski nie widzia, i dalej take wsy krci naladujc modocianegokawalera. Pani stolnikowa zgromia j zaraz oczyma, lecz jednoczenie pocza drga tamujc usilnie miech; pan Micha rwnie wargi przygryza, a Drohojowska spucia tak znw do pani stolnikowej by w A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA*P$c+t@,dc -Bc .Z-Vc /; oczy, e a jej dugie rzsy rzucay cie na policzki. - Wapan - rzek Zagoba - mody czek, ale dowiadczony onierz! - Mam dwadziecia dwa lat, a siedm, nie wymawiajc, ojczynie su, bo w pitnastym roku w pole z infimy uciekem! -odpowiedzia modzieczyk. - I ze stepem si zna, i trawami umie chodzi, i jak kania na pardwy na ordycwspada - doda pan Woodyjowski. - Zagoczyk to nie lada! Jemu si Tatar w stepie nie przytai Pan Nowowiejski spon z ukontentowania,e go chwalba z tak sawnych ust wobec panien spotykaa. By to przy tym nie tylko jastrzb stepowy,ale i pikny chopak, czarniawy, wichrami spalony. Na twarzy nosi blizn od ucha a do nosa, ktry od przycicia z jednej strony by cieszy ni z drugiej. Oczy miabystre, przywyke w dal patrzy, nad nimi mocne czarne brwi, zronite nad nosem i tworzce jakoby uk tatarski. Na wygolonejgowie wichrzy mu si czarny, niesforny czub. Basi podoba si i z mowy, i z postawy, ale mimo tego nie przestaa go udawa. - Prosz! - rzek Zagoba. - Mio widzie starym jak ja, e godne nas modsze pokolenie rocie. - Jeszcze nie godne! - odpar Nowowiejski. - Chwal i modesti! Rycho patrze, jak wapanu zaczn i komendy pomniejsze powierza. - Jake! - zawoa pan Micha - ju bywa komendantem i na wasn rk gromi! Pan Nowowiejski pocz tak wsy krci, e o mao sobie wargi nie urwa. A Basia, nie spuszczajc z niego oczu, podniosa rwnie obie rce do twarzy i naladowaa go we wszystkim. Lecz sprytny onierz spostrzeg wkrtce,e spojrzenia caej kompanii kieruj si w bok, tam gdzie nieco za nim siedzi owa panna, ktr na drabinie widzia, i zaraz domyli si, e musi ona tam co przeciw niemu knowa. Niby wic nie zwaajc rozmawia dalej i wsw po staremu szuka, wreszcie upatrzywszy chwil obrci si takszybko, e Basia nie miaa czasu ni oczu od niego odwrci, ni rk od twarzy odj. Zaczerwienia si te okrutnie i sama nie wiedzc, co czyni, powstaa z krzesa. Wszyscy si troch zmieszali i nastaa chwila milczenia. Nagle Basia uderzya si rkoma po sukience. - Trzecia konfuzja! - zakrzykna swym srebrnym gosem. - Moja mocia panno! - rzek ywo pan Nowowiejski. -Zaraz spostrzegem, i si za mn co nieszczerego dzieje. Przyznaj,e mi za wsami tskno, ale jeli ich, nie doczekam, to dlatego, e dla ojczyzny polegn, a w takim razie mam nadziej, e prdzej na pacz ni na umiech u wapanny zarobi. Basia staa ze spuszczonymi oczyma, szczerymi sowy kawalera tym bardziej zawstydzona. - Musisz jej wapan wybaczy - rzek Zagoba. - Pocha jest, bo moda, ale to zote serce! A ona, jakby na potwierdzenie sw pana Zagoby, szepna zaraz po cichu: - Przepraszam wapana... bardzo... Pan Nowowiejski za chwyci j w tej samej chwili za rce i pocz je caowa. - Dla Boga! Ju te wapanna do serca nie bierz! To ja przecie nie aden barbarus. Mnie to naley przeprasza wapann za to, em mia jej zabaw popsowa. My sami, onierze, kochamy si w pustocie Mea culpaJeszcze raz te rczta pocauj, a jeli pty mam caowa, pki mi wapanna nie wybaczysz, to - na rany boskie - nie odpuszczaj choby do wieczora- O, to grzeczny kawaler! Widzisz, Basiu - rzeka pani Makowiecka. - Widz! - odpowiedziaa Basia. - Ju i dobrze! - zawoa pan Nowowiejski.To powiedziawszy wyprostowa si i z wielk fantazj do wsw z przyzwyczajenia sign, ale si wnet spostrzeg i wybuchn szczerym miechem; Basia za nim, inni za Basi. Wesoo ogarna wszystkich. Zagoba kaza zaraz jedn i drug butl z Ketlingowej piwnicy przynie i dobrze im si dziao. Pan Nowowiejski, stukajc ostrog o ostrog, czupryn palcami nastrosza i coraz ogniciej na Basi spoglda. Spodobaa mu si bardzo. Sta si te wymowny niepomiernie, a e to przy hetmanie bdc y na wielkim wiecie, wic mia co opowiada. Prawi tedy o sejmie convocationis, o jego zakoczeniu i o tym, jak si piec pod ciekawymi arbitrami w izbie senatorskiej, ku wielkiej uciesze wszystkich, zawali. Odjecha na koniec a po obiedzie, majc oczy, serce i dusz Basipen. Rozdzia 9 Tego samego dnia oznajmi si may rycerzu hetmana, ktry kazawszy go zaraz pucirzek mu: - Musz Ruszczyca do Krymu wysa, aby patrzy, na co si tam zanosi, i aby u chana o dotrzymanie paktw koata. Chceszli na nowo wstpi do suby i komend po nim obj? Ty, Wilczkowski, Silnicki i Piwo bdziecie mie oko na Dorosza i na Tatarw, ktrym nigdy zupenie ufa nie mona. Pan Woodyjowskiposmutnia. Przecie oto kwiat wieku przesuy. Przez cae dziesitki lat spokoju nie zazna; y w ogniu, w dymach, w trudzie, w bezsennoci, godzie,bez dachu nad gow, bez garci somy do snu. Bg wie, jakiej krwi nie toczya ju jego szabla. Ni si ustali, ni si oeni. Stokro mniej zasueni poywali ju panembene merentium, dochodzili do honorw, urzdw, starostw. On bogatszym pocz suy, ni by teraz. A jednak oto zachciano na nowo nim zamiata jak star miot. Przecie i dusz mia rozdart na dwoje; za czym zaledwie znalazy si sodkie i przyjazne rce, ktre poczy murany obwizywa, ju mu kazano zrywa si i lecie na pustynne, dalekie brzegi Rzeczypospolitej bez wzgldu, e on znuontak bardzo na duszy. To gdyby nie owe zrywania si i suby, byby si nacieszy cho par lat swoj Anusi. Gdy o tym wszystkim teraz pomyla, gorycz wezbraa w nim niepomierna; ale e mu sinie zdao rzecz godn kawalera suby swe wymawia i przypomina, wic odpowiedzia krtko: - Pojad. Atoli sam hetman rzek: - Nie jeste w subie, moesz odmwi. Sam najlepiej wiesz, czy ci to nie za rycho! Woodyjowski na to: - Ju mi i umrze nie za rycho! Pan Sobieski przeszed si kilkakrotnie po komnacie, nastpnie zatrzyma si nad maym rycerzem i pooy mu poufale rkna ramieniu. - Jeli ci zy dotd nie obeschy, to ci je wiatr w stepie osuszy. Harowae ty, onierzyku, przez cae ycie, haruj jeszcze. A jeli przyjdzie ci kiedy do gowy, e zapomniano, nie nagrodzono, spocz nie dano, e wysuy nie smarowane grzanki, ale suchy chleb, nie starostwa, ale rany, nie spoczynek, ale mk, to jeno zby cinij i powiedz: "Tobie, ojczyzno!" Innej pociechy ci nie dam, bo nie mam, jeno chociaem nie ksidz, przecie ci mog da zapewnienie, etak suc, dalej zajedziesz na wytartej kulbace nili inni w poszstnych karetach i e bd takie bramy, ktre si przed tob otworz, a przed nimi zamkn. "Tobie, ojczyzno " - rzek w duszy pan Woodyjowski dziwic si zarazem, jak hetman mg tak bystrze tajne jego myli przenikn. A pan Sobieski siad naprzeciw i mwi dalej: - Nie chc z tob gada jak z podkomendnym, ale jak z przyjacielem, ba jako ojciec z synem Jeszcze za tych czasw, kiedymy to w ogniu bywali, u Podhajec i przedtem na Ukrainie; kiedymy ledwie zdua mogli przemocy nieprzyjacielskiej, a tu, w sercu ojczyzny, ubezpieczeni za naszymi plecami li ludzie warcholili si, prywat wasnych dochodzc-przychodzio mnie nieraz do gowy, e ta Rzeczpospolita zgin musi. Zbytnio tu swawola nad adem panuje, zbytnio dobro publiczne prywatnym sprawom ustpowa zwyko... Tego nigdzie nie ma w takim stopniu... Ot, gryzy mnie te konsyderacje i w dzie w polu, i w nocy w namiocie, bom sobie myla: "Nu my onierze, gorzejem... dobrze!... to nasza powinno i nasz los Ale ebymy to cho wiedzieli, e z t nasz krwi, ktra wypywa nam z ran, wypynie i zbawienie."Nie! i tej pociechy nie byo. Oj, cikiem dniprzebywa pod Podhajcami, chociaem wamwesoe pokazywa oblicze, abycie za nie myleli, em o wiktorii w polu zdesperowa.Ludzi nie masz! - mylaem sobie - ludzi niemasz prawdziwie t ojczyzn miujcych! Itak mi byo, jakoby mi kto n w pier wbija. A razu pewnego... byo to ostatniego dnia w podhajeckim okopie... gdym was w dwa tysice posa do ataku na dwadziecia sze tysicy ordy, a wycie na oczywist mier, na pewne jatkilecieli z takim okrzykiem i ochot, jakoby na wesele, przyszo mi nagle na myl: "A owi moi onierze?" I Bg w jednej chwili zdj kamie z serca, i w oczach stao mi si jasno. Ci - rzekem - z czystej mioci dla matki tam gin; ci nie pjd do zwizkw ani do zdrajcw; z nich utworz wite bractwo, z nich utworz szko, w ktrej mode pokolenia uczy si bd. Ich przykad, ich kompania podziaa; przez nich ten nard nieszczsny si odrodzi, prywaty pren, swawoli niepomny, i staniejako lew okrutn moc w czonkach czujcy,i wiat zadziwi! Takie to bractwo z moich onierzw uczyni! Tu pan Sobieski sam zapon, podnis do gry gow podobn do gowy rzymskiego cezara i wycignwszy rce zawoa: - Panie! Nie pisz na naszych murach Mane, Tekel, Fares! i pozwl mi moj ojczyzn odrodzi! Nastaa chwila milczenia. May rycerz siedzia z gow spuszczon iczu, e go drenie chwyta w caym ciele. Hetman chodzi czas jaki szybkimi krokamipo izbie, nastpnie zatrzyma si przed maym rycerzem. - Przykadw trzeba - rzek - przykadw co dzie, ktre by w oczy biy. Woodyjowski! jam ciebie w pierwszym rzdzie do bractwa zaliczy. Zali chcesz do niego nalee?... May rycerz wsta i obj hetmaskie kolana. - Ot! - rzek wzruszonym gosem - ot! usyszawszy, e mam znw jecha, pomylaem, e mi si krzywda dzieje i e mi si wczas dla mojej boleci naley, a teraz widz, em zgrzeszy... i... i kajam si takowej myli, i mwi nie mog, bo mi wstyd... Hetman przycisn go w milczeniu do serca.- Gar nas jest - rzek - ale inni pjd za przykadem. - Kiedy mam jecha? - pyta may rycerz. -Mgbym i do Krymu samego, bom ju tam bywa. - Nie - rzek hetman. - Do Krymu pol Ruszczyca. Ma on tam pobratymcw, a nawet i imiennikw, podobno, e braci stryjecznych, ktrzy dziemi przez ord zagarnici, zbisurmanili si i do godnoci midzy pogany doszli. Ci mu bd we wszystkim pomoc; za ciebie w polu potrzebuj, ile e nie masz, kto by ci w procederze z Tatary dorwna. - Kiedy mam jecha? - powtrzy may rycerz. - Za dwie niedziele najduej. Potrzebuj si jeszcze z panem podkanclerzym koronnym rozmwi i z panem podskarbim, listy Ruszczycowi przygotowa i instrukcje mu da. Wszelako bd gotw, bo si bd spieszy. - Od jutra bd gotw! - Bg ci zapa za intencje, ale tak prdko nie potrzeba. Nie pojedziesz te na dugo, bo w czasie elekcji, jeli tylko pokj bdzie, tu mi bdziesz potrzebny, w Warszawie. Syszae o kandydatach? Co te si midzy szlacht mwi? - Z klasztorum niedawno na wiat wychyn, a tam nie o wiatowych rzeczach myl. Wiem tylko, co mi pan Zagoba powiada. - Prawda. Mog mie od niego informacje. Sia on midzy szlacht znaczy. A ty za kimmylisz da kresk? - Sam jeszcze nie wiem, jeno tak myl, ewojennego potrzeba nam pana. - Oto jest! tak! tak! Mam i ja takiego na myli, ktry by samym imieniem ssiadw przerazi. Wojennego nam pana potrzeba, jako by Stefan Batory. No, bd zdrw, onierzyku... wojennego nam pana potrzebaWszystkim to powtarzaj!... bd zdrw!... Bg ci zapa za gotowo!... Pan Micha poegna si i wyszed. Przez drog rozmyla. By jednak onierzysko rad, e ma jeszcze przed sob tydzie lub dwa, bo mi mu bya ta przyja i ta pociecha, ktr mu Krzysia Drohojowska niosa. Cieszy si te myl, e na elekcj powrci, i w ogle ju bez zmartwienia do domu wraca. Miay i stepydla niego jaki urok, za ktrym nie wiedzctskni. Tak przecie przywyk do tych przestrzeni bez koca, w ktrych konny onierz ptakiem si wicej ni czowiekiem czuje. - Ano pojad - mwi sobie - do tych pl niezmiernych, do stanic i mogi, starego ycia na nowo skosztowa, z onierzami pochody odprawia, granicy po urawiemu strzec, z wiosn w trawach buszowa, anopojad, pojad Tymczasem rozpuci konia i jecha skokiem, bo ju zatskni za pdem i za wistem wiatru w uszach. Dzie by pogodny, suchy, mrony. nieg zmarzy pokrywa ziemi i skrzypia pod nogami bachmata. Zbite grudki wylatyway z impetem spod kopyt. Pan Woodyjowski lecia tak, e pachoek, na gorszym koniu siedzcy, daleko pozosta za nim. Miao si ku zachodowi; zorze wieciy na niebie, rzucajc na niene przestrzenie fioletowy odblask. Na rumiane niebo weszypierwsze gwiazdy migotliwe i ksiyc si podnosi w ksztacie srebrnego sierpa. Droga bya pusta, ledwie gdzieniegdzie wymija rycerz jak fur i lecia cigle; dopiero ujrzawszy w dali dwr Ketlingowy, powstrzyma konia i pozwoli si dopdzi pachokowi. Nagle ujrza przed sob idc naprzeciw jak wysmuk posta. Bya to Krzysia Drohojowska. Pan Micha poznawszy j zeskoczy natychmiast z konia i odda go pachokowi, sam za podbieg ku niej, nieco zdziwiony, ale bardziej jeszcze uradowany jej widokiem. - onierze mwi - rzek - e o zorzy mona rne nadprzyrodzone persony spotka, ktre czasem z, a czasem dobrwrb znacz; ale ju dla mnie lepszej nadspotkanie wapanny wrby by nie moe. - Pan Nowowiejski przyjecha - odpowiedziaa Krzysia - z Basi i pani stolnikow si zabawia, ja za wyszam umylnie naprzeciw wapana, bom bya niespokojna o to, co pan hetman mia wapanu powiedzie. Szczero tych sw niezmiernie uja maego rycerza za serce. - Zali naprawd wapanna tak si o mnie troszczysz? - pyta podnoszc na ni oczy. - Tak! - odrzeka niskim gosem Krzysia. Woodyjowski oczu z niej nie spuszcza, bonigdy dotd nie wydawaa mu si tak pikn. Na gowie miaa kapturek atasowy, a biay puszek abdzi otacza jej drobn, bladaw twarz, na ktr pada blask miesica i rozwieca agodnie te szlachetne brwi, oczy spuszczone, dugie rzsy i w ciemny, ledwie dostrzegalny puszek nad ustami. Spokj jaki by w jej twarzy i dobro wielka. Poczu pan Micha w tej chwili, e to jest przyjacielskie, kochane oblicze. Wic rzek:- eby nie pachoek, ktry za nami jedzie, to bym na tym niegu do ng wapannie z wdzicznoci upad. A ona: - Wapan takich rzeczy nie mw, bom ich niegodna, a w nagrod powiedz, e ostajeszprzy nas i e ci bd moga duej pociesza! - Nie zostaj! - odrzek pan Woodyjowski. Krzysia zatrzymaa si nagle: - Nie moe by? - Zwyczajna onierska suba! Na Ru jad, ku Dzikim Polom... - Zwyczajna suba... - powtrzya Krzysia.I umilkszy pocza i spiesznie ku domowi. Pan Micha drepta przy niej niecozmieszany. Jako mu byo troch i ciko na duszy, i gupio. Chcia co mwi, chcia na nowo podj rozmow - nie szo. A jednak zdawao mu si, e ma do powiedzenia Krzysi tysiac rzeczy i e wanie teraz pora po temu, pki s sami i nikt im nie przeszkadza. "Byle zacz! - pomyla sobie - to dalej pjdzie..." Wic nagle spyta: - A pan Nowowiejski dawno przyjecha? - Niedawno - odrzeka Drohojowska. I znw rozmowa si urwaa. "Nie tdy droga - pomyla Woodyjowski. -Jak tak bd zaczyna, to nigdy nic nie powiem. Ale widz, e mi reszt dowcipu ao wyjada." I przez jaki czas drepta w milczeniu, wsikami tylko coraz mocniej ruszajc. Na koniec ju przed samym domem przystan i ozwa si: - Bo widzi wapanna, jelim ja przez tyle lat szczcie odkada, byle ojczynie suy, jakime czoem pociechy teraz nie odo? Zdawao si Woodyjowskiemu, e tak prosty argument powinien od razu Krzysi przekona; jako po chwili odrzeka ze smutkiem i agodnoci: - Im si pana Michaa bliej poznaje, tym si go wicej czci i szanuje... To powiedziawszy wesza do domu. Ju w sieni doleciay ich Basine okrzyki: "Aa! Aa!" A gdy weszli do gocinnej izby, zobaczyli na rodku pana Nowowiejskiego, z zawizanymi oczyma, w pochylonej postawie i z wycignitymi rkoma, usiujcego zowi Basi, ktra krya si po ktach, okrzykiem "Aa!" oznajmujc sw obecno. Pani stolnikowa zajta bya rozmow pod oknem z panem Zagob. Ale wejcie Krzysi i rycerza przerwao kowej by w A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA0Pd Y 1 [c 2ec 3t)c 4U82 zabaw. Nowowiejski chustk cign i bieg wita. Wraz przypadli stolnikowa, Zagoba i zdyszana Basia. - Co tam? co tam! Co pan hetman powiedzia? - pytali jedno przez drugie. - Pani siostro! - odrzek Woodyjowski - jeli chcesz listy do ma posya, to maszokazj, bo na Ru jad!... - Ju ci posyaj! Dla Boga ywego, nie zacigaj si jeszcze i nie jed- zawoaa aonie pani Makowiecka. - e te ci to chwili wczasu nie dadz - Istotnie funkcj ci przeznaczono? - pytazaspiony Zagoba. - Susznie pani stolnikowa mwi, e mc tob jak cepami.- Ruszczyc jedzie do Krymu, a ja po nim chorgiew obejmuj, bo jako pan Nowowiejski ju wspomina, szlaki pewnie si na wiosn zaczerni. - Zali my tylko mamy t Rzeczpospolit przed zodziejami obszczekiwa jak pies podwrce! - zawoa Zagoba. - Inni nie wiedz, ktrym kocem z muszkietu si strzela, a dla nas nigdy spoczynku. - No, cicho! Nie ma o czym gada! -odrzekWoodyjowski. - Suba to suba! Daem hetmanowi parol, e si zacign, a czy prdzej, czy pniej, to wszystko jedno... Tu pan Woodyjowski przyoy palec do czoa i powtrzy w argument, ktry mu ju raz wobec Krzysi posuy: - Bo widzicie, wapastwo, jelim ja przez tyle lat szczcie odkada, byle Rzeczypospolitej suy, jakime czoem nie wyrzekbym si tej pociechy, ktr w kompanii wapastwa znajduj? Na to nikt nic nie odpowiedzia; jedna tylkoBasia przysza namurmuszona, z buzi wysunit naprzd jak rozdsane dziecko i rzeka: - Szkoda pana Michaa! A Woodyjowski rozemia si wesoo. - Bodaj wapannie los szczci! To jeszcze wczoraj mwia, e mnie nie cierpisz jako Tatarzyna dzikiego - Ale jako Tatarzyna Wcale tego nie mwiam. Wapan tam sobie bdzie na Tatarach uywa, a nam tu bdzie tskno! - Pociesze si, hajduczku (wybacz wapanna, e ci tak nazywam, ale ci to okrutnie pasuje). Pan hetman zapowiedzia mi, e to nie na dugo tej komendy. Za tydzie lub za dwa ruszam, a na elekcj koniecznie mam by w Warszawie. Sam hetman tego pragnie i tak bdzie, choby nawet Ruszczyc z Krymu na maj nie nady. - O, to wybornie! - Pocign i ja z panem pukownikiem, pewnie pocign - rzek Nowowiejski, bystro patrzc na Basi. A ona na to: - Bdzie takich jak wapan niemao! Sodka to dla onierza rzecz pod takim komendantem suy. Jed wapan, jed! Bdzie panu Michaowi weselej. Chopak westchn tylko i po czuprynie si szerok doni pogadzi, wreszcie rzek rozstawiajc rce, jak w lepej babce czyni: - Ale pierwej pann Barbar zapi! dalibg,zapi! - Aa Aa - zawoaa cofajc si Basia. Tymczasem Drohojowska zbliya si do Woodyjowskiego z rozjanion twarz, cichej radoci pena. - A niedobry, niedobry dla mnie pan Micha;dla Basi lepszy ni dla mnie? - Ja niedobry? ja dla Basi lepszy? - pyta ze zdumieniem rycerz. - Basi to pan powiedzia, e na elekcj wraca, a przecie, ebym to bya wiedziaa,nie byabym do serca wzia odjazdu. - Moje zocist... - zakrzykn pan Micha. Ale zaraz si pomiarkowa i rzek: - Mj przyjacielu kochany! Maom co ci powiedzia, bom gow straci! Rozdzia 10 Pocz si tedy zbiera z wolna pan Michado wyjazdu, nie przestajc jednak Basi, ktr coraz wicej lubi, lekcyj dawa ani te przechadza si sam na sam z Krzysi Drohojowsk i pociechy u niej szuka. Zdawao si te, e j znajduje, bo i humormu si poprawia z kadym dniem, a wieczorami bra nawet czasem udzia w zabawach Basi z panem Nowowiejskim. Mody w kawaler sta si wdzicznym w Ketlingowym dworze gociem. Przyjeda od rana albo zaraz z poudnia i przesiadywa do wieczora, a e lubili go wszyscy, wic i radzi widzieli, tak e bardzo prdko poczto go uwaa jako nalecego do rodziny. On niewiasty do Warszawy wozi, sprawunki dla nich u bawatnikw czyni, a wieczorami w lep babk z pasj grywa powtarzajc, e musikoniecznie przed wyjazdem niedocignion Basi zowi. Ale ona wywijaa si zawsze, chocia pan Zagoba mwi jej: - Zapie ci w kocu nie ten, to ktry inny! Lecz stawao si rzecz coraz bardziej jasn, e wanie ten j chcia zapa. Nawet i hajduczkowi musiao to przychodzi do gowy, bo si chwilami zamyla, a mu czupryna cakiem na oczy spadaa. Pan Zagoba mia jednak swoje powody, dlaktrych nie byo mu to na rk, pewnego wic wieczora, gdy si ju wszyscy rozeszli, zapuka do stancji maego rycerza. - Tak mi al, e si musimy rozsta - rzek- i tu przychodz, aby si jeszcze na ci napatrzy. Bg wie, kiedy si zobaczymy! - Na elekcj z wszelk pewnoci powrc - odpowiedzia ciskajc go pan Micha - i powiem waci czemu: hetman chce mie tu w tym czasie jak najwicej ludzi, w ktrych si szlachta kocha, aby ci j dla jego elekta kaptowali. A e, dzikowa Bogu, imi moje ma do miru u wspbraci, wic mnie tu pewnie cignie. Liczy on i na wapana. - Ba wielkim niewodem mnie owi, ale tak mi si co widzi, e chociaem do gruby, jednake si przez jakie oko tej sieci przelizn. Nie bd ja za Francuzem gosowa. - Czemu tak? - Bo to byoby absolutum dominium. - Kondeusz pacta musiaby poprzysic jak i kaden inny, a wdz to ma by wielki, akcjami wojennymi wsawiony. - Za ask bo nie potrzebujemy wodzw we Francji szuka. I sam pan Sobieski pewnie od Kondeusza nie gorszy. Uwa, Michale, e Francuzi tak samo w poczochach chodz jak Szwedzi, wic pewnie i tak samo przysig nie dotrzymuj. Carolus Gustavus gotw ci by co godzina przysiga. U nich to jak orzech zgry. Co tam pakta, jeli kto poczciwoci nie ma! - Ale Rzeczpospolita obrony potrzebuje! Ot, eby taki ksi Jeremi Winiowiecki y! Unanimitate bymy go krlem obrali! - ywie syn jego, ta sama krew! - Ale nie ta sama fantazja! al si Boe na niego patrze, bo on do pachoka ni do ksicia z tak zacnej krwie podobniejszy. eby to jeszcze inne czasy byy! Ale dzi pierwsza rzecz wzgld na dobro ojczyzny. To samo ci i Skrzetuski powie. Cokolwiek pan hetman uczyni, to i ja uczyni, bo w jego szczero dla ojczyzny jak w Ewangeli wierz. - I Czas o tym myle. Gorzej to, e teraz jedziesz. - A wapan co uczynisz? - Wrc do Skrzetuskich. Basayki mnie tamczasem oprymuj, ale jednak, gdy ich dugonie widz, to mi za nimi tskno. - Jeli po elekcji bdzie wojna, to i Skrzetuski ruszy. Ba! kto wie, czy i wapanw pole jeszcze nie wycigniesz. Moe razem na Rusi bdziem wojowa. Tylemy wtamtych stronach zaznali zego i dobrego! - Prawda jak mi Bg miy! tam nam najlepsze lata spyny. Chciaoby si czasem zobaczy wszystkie owe miejsca, ktre wiadkami naszej chway byy. - To jed wa teraz ze mn. Bdzie nam wesoo, a za pi miesicy wrcim tu znowu do Ketlinga. Bdzie i on wwczas, i Skrzetuscy... - Nie, Michale, teraz mi nie pora, ale za to przyrzekam ci, e jeli si z jak pann majtno na Rusi majc oenisz, tedy ci tam odprowadz i na instalacji waszej bd... Woodyjowski zmiesza si nieco, ale zarazodpar: - Gdzie mnie tam eniaczka w gowie. Najlepszy masz wa dowd w tym, e do wojska ruszam. - To to mnie i trapi, bo ja mylaem: nie jedna, to druga. Michale, miej Boga w sercu, zastanw si, gdzie i kiedy znajdziesz lepsz sposobno, jako waniemasz w tej chwili. Pomnij, e przyjd pniej lata, w ktrych powiesz sobie: kaden ma on, dzieci, a ja sam niby makowa grusza w polu stercz. I al ci chwyci, i tskno okrutna. Bo eby by on niebog polubi, eby ci bya dzieci zostawia, no! dabym spokj; ju miaby dla afektw upust jakowy i gotow pociechy nadziej, ale tak, jak jest, moe przyj godzina, e prno bliskiego ducha bdziesz koo siebie szuka i e sam siebie spytasz: zali ja w cudzoziemskim kraju mieszkam? Woodyjowski milcza, rozwaa, wic pan Zagoba znw mwi pocz, bystro patrzc w twarz maego rycerza: - W imaginacji i w sercu owego rowego hajduczka w pierwszym rzdzie ci wyznaczyem, bo primo: to zoto, nie dziewka, a secundo: tak jadowitych onierzy, jakich wy bycie na wiat wydali, jeszcze chyba na ziemi nie bywao...- To wicher; zreszt ju tam Nowowiejski chce z niej ognia wykrzesa. - Ot to, ot to! Dzi by ona pewnie jeszcze ciebie wolaa, gdy si w sawie twojej kocha; ale gdy pojedziesz, a on zostanie, wiem za, e szelma zostanie, bo to nie adna wojna, to kto wie, co bdzie. - Baka wicher! Niech j Nowowiejski bierze. Szczerze mu ycz, bo to setny chop. - Michale! - rzek skadajc rce Zagoba -pomyl, co by to byo za potomstwo Na to may rycerz odpowiedzia bardzo naiwnie: - Znaem dwch Balw, ktrzy z Drohojowskiej byli urodzeni, a te byli onierze wyborni. - Ha tum ci czeka! W t stron skrcasz?- krzykn Zagoba. Woodyjowski zmiesza si nadzwyczajnie. Przez chwil wsikami tylko rusza chcc owym ruchem konfuzj pokry; nareszcie rzek: - Co wapan mwisz! W adn ja stron nie skrcam, jeno gdy fantazj Basi, istotnie kawalersk, wspomnia, zaraz mi po prostuprzysza na myl Krzysia, w ktrej bardziej biaogowska natura obraa sobie rezydencj. Gdy si o jednej mwi, to drugaprzychodzi do gowy, bo s razem. - Dobrze, dobrze! Boe ci i z Krzysi bogosaw, chocia, jak mi Bg miy, gdybym by chopem, to bym si w Basi na zabj kocha. Majc tak on, nie potrzebujesz w razie wojny w domu jej ostawia, ale moesz j w pole wzi i przy boku mie. Taka ci si i pod namiotem przygodzi; a przyjdzie na ni termin, choby w czasie bitwy, to ci jeszcze bdziebodaj z jednej rki z rusznicy grzmie. A zacne to, a poczciwe! Ej, mj hajduczku kochany, nie poznali si tu na tobie i niewdzicznoci ci nakarmili, ale ebym mia tak o kop lat mniej, wiedziabym, ktoma by z domu Zagobina! - Ja Basi nie ujmuj! - Nie o to chodzi, eby jej cnt nie ujmowa, jeno eby jej ma doda. Ale tyKrzysi wolisz! - Krzysia jest mi przyjacielem. - Przyjacielem, nie przyjacik? To chyba dlatego, e ma wsy! Przyjacielem jestem ci ja, przyjacielem Skrzetuski i Ketling. Tobie nie przyjaciela potrzeba, ale przyjaciki. Powiedz to sobie jasno i klimkiem w oczy nie rzucaj. Strze si, Michale, przyjaciela pci biaogowskiej, chociaby mia wsiki, bo albo ty jego zdradzisz, albo on ciebie zdradzi. Diabe niepi i rad midzy takimi przyjacimi siada, a egzemplum Adam i Ewa, ktrzy jak si zaczli przyjani, tak a Adamowi koci w gardle owa amicycja stana. - Wapan Krzysi nie ubliaj, bo tego adn miar nie znios! - A niech tam Bg jej cnot sekunduje! Nie masz nad mojego hajduczka, ale i to dobra dziewka! Nie ubliam ja jej wcale, jeno to ci powiem, e gdy przy niej siedzisz, tak cipoliczki pomieniej, jakoby kto wyszczypa, i wsikami ruszasz, i czub ci si jey, i sapiesz, i drepczesz, i wydeptujesz jako grzywacz, a to s wszystko signa dz. Gadaj komu innemu o amicycji, bo ja za stary wrbel - Tak stary, e widzisz wapan i to, czego nie ma. - Bodajbym si myli! Bodaj o mojego hajduczka chodzio! Micha, dobranoc ci! Bierz hajduczka! hajduczek jeszcze gadszy! Bierz hajduczka, bierz hajduczka.. To rzekszy pan Zagoba wsta i wyszed zizby. Pan Micha rzuca si ca noc i nie mg spa, bo mu niespokojne myli przez ca noc po gowie chodziy. Przed oczyma widzia twarz Drohojowskiej, jej oczy z dugimi rzsami i usta puszkiem okryte. Chwilami braa go drzemota, ale wizje nie ustpoway. Budzc si myla o sowach Zagoby i przypomina sobie, jak rzadko dowcip tego ma w czymkolwiek zawodzi.Czasem migno przed nim w pnie, w pjawie rowe oblicze Basi i widok ten uspokaja go; ale znowu wnet Basi zastpowaa Krzysia. Obrci si biedny rycerz do ciany, widzi jej oczy; obrci siku ciemnoci w izbie, widzi jej oczy, a w nich jak omdlao, jak zacht. Chwilami te oczy przymykay si, jakby chcc mwi: "Dziej si wola twoja!" Pan Micha a siada na ou i egna si. Nad ranem sen ulecia od niego zupenie. Natomiast stao mu si ciko, przykro. Ogarn go wstyd i gorzkie pocz sobie czyni wyrzuty, e nie tamt kochan, zmar, przed sob widzia, nie tamtej mia pene oczy, serce, dusz, ale tej, yjcej. Zdao mu si, i grzeszy przeciw pamici Anusi, wic wstrzsn si raz, drugi i wyskoczywszy z oa, chocia jeszcze byo ciemno, pocz odmawia pacierze poranne. A gdy je skoczy, przyoy sobie palec do czoa i rzek: - Trzeba co prdzej jecha, a on amicycjzaraz pohamowa, bo pan Zagoba moe mie suszno... Po czym ju weselszy i spokojniejszy zeszed na niadanie. Po niadaniu fechtowa si z Basi i zauway, zapewnepo raz pierwszy, e a oczy rwaa, tak bya adna ze swymi rozdtymi chrapkami izdyszan piersi. Krzysi zdawa si unika,ktra spostrzegszy to, wodzia za nim rozszerzonymi ze zdziwienia oczyma. Lecz on unika nawet jej wzroku. Serce mu si krajao, ale wytrzyma. Po obiedzie chodzi z Basi do lamusa, gdzieKetling mia drugi skad ora. Pokazywa jej rne bronie, tumaczy ich uytek. Potem strzelali do celu z astrachaskich ukw. Dziewczyna bya uszczliwiona z zabawy i roztrzepotaa si jak nigdy, a pani stolnikowa musiaa j hamowa. Tak upyn dzie drugi. Na trzeci pojechali obaj z Zagob do Warszawy, do Daniowiczowskiego paacu, aby si czego o terminie wyjazdu dowiedzie, wieczorem za owiadczy pan Micha biaogowom, e za tydzie z pewnoci rusza. Mwic to stara si mwi niedbale i wesoo. N Krzysi ani spojrza. Zaniepokojona panna probowaa go pyta o rne rzeczy; odpowiada grzecznie, przyjanie, ale wicej z Basi przestawa. Zagoba sdzc, e to skutek jego rad poprzednich, zaciera z radoci rce. e jednak przed okiem jego nic ukry si nie mogo, wic dostrzeg smutek Krzysi. "Zalterowaa si! zalterowaa si widocznie- myla sobie.-No! Nic to! Zwyczajnie biaogowska natura. Ale Micha! z miejsca nawrci, prdzej, niem si spodziewa. Setny to chop; wszelako wicher w afektach by i wicher bdzie!" Ale pan Zagoba mia naprawd dobre serce, wic zaraz mu si al Krzysi uczynio. - Directe nic jej nie powiem - rzek sobie - ale jakow pociech musz jej obmyli. Za czym korzystajc z przywileju jaki mu dawa wiek i biaa gowa, podszed ku niejpo wieczerzy i pocz j gadzi po jedwabistych czarnych wiosach. A ona siedziaa cicho, podnoszc ku niemu swoje agodne oczy, nieco zdziwiona tak czuoci, ale wdziczna. Wieczorem, przy drzwiach izby, w ktrej sypia Woodyjowski, Zagoba trci go w bok. - A co? - rzek - nie masz nad hajduczka - Mia koza - odpar Woodyjowski. - Sama jedna za czterech onierzy naczyni warchou po komnatach. Dobosz z niej prawdziwy. - Dobosz? Daje jej Boe, by co rychlej z twoim bbnem chodzia - Dobranoc wapanu - Dobranoc! Dziwne stworzenia te biaogowy! e to si do Baki trocha przysun, uwaae Krzysin alteracj?... - Nie... uwaaem! - odpar may rycerz. - Jakoby j kto z ng ci! - Dobranoc wapanu! - powtrzy Woodyjowski i wszed prdko do swojej izby. Pan Zagoba liczc na wichrowato maegorycerza przeliczy si jednak nieco i w ogle postpi niezrcznie mwic mu o Krzysinej alteracji, bo pan Micha tak si tym wzruszy od razu, e go a co za gardo chwycio. - A to jej si wypacam za jej przychylno, za to, e mnie jako siostra wsmutku pocieszaa - mwi sobie. - Ba cem to jej zego uczyni?- pomyla po chwili zastanowienia. - Com uczyni? Postponowaem j przez trzy dni, co byo nawet i niepolitycznie! Postponowaem sodk dziewk, kochane stworzenie! Za to,e mi chciaa vulnera goi, niewdzicznoci j nakarmiem... ebym toumia - mwi dalej - miar zachowa i hamujc nieprzezpieczn amicycj, potrafijej nie postponowa; ale wida dowcip mamna tak polityk za tpy... I zy by pan Micha na siebie, a zarazem wielka lito ozwaa mu si w piersiach. Mimo woli pocz myle o Krzysi jak o kochanym a pokrzywdzonym stworzeniu. ej by w A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA5Pc 6Ic 79O S 8(c 9%7+8 :P?' Zawzito przeciw sobie samemu rosa w nim z kad chwil. - Barbarus jestem, barbarus! - powtarza. I Krzysia cakiem pogrya Basi w jego myli. - Niech kto chce bierze t koz, ten myn, t koatk - mwi do siebie.- Nowowiejski czy diabe, wszystko mi jedno! Gniew wzbiera w nim na Bogu ducha winn Basi, ale ani razu nie przyszo mu do gowy, e j tym gniewem wicej moe pokrzywdzi ni Krzysi udan obojtnoci.Krzysia instynktem niewiecim odgada natychmiast, e w panu Michale dokonywa si jaka przemiana. Jednoczenie byo jej i przykro, i smutno, e may rycerz zdawa si jej unika, a zarazem rozumiaa, e co si midzy nimi musi przeway i e ju nie bd si po staremuprzyjanili, tylko albo daleko wicej ni dotd, albo wcale. Wic ogarnia j niepokj, ktry powiksza si na myl o prdkim wyjedzie pana Michaa. W sercu Krzysi niebyo jeszcze mioci. Jeszcze jej sobie dziewczyna nie zeznaa. Natomiast i w jej sercu, i we krwi bya wielka gotowo do kochania. By moe take, e czua ju lekki zawrt gowy. Woodyjowskiego otaczaa przecie sawa pierwszego onierza Rzeczypospolitej. Wszystkie usta rycerskie powtarzay ze czci jego imi. Siostra wynosia pod niebo jego zacno; okrywa go urok nieszczcia, i w dodatku panienka,yjc z nim pod jednym dachem, przyzwyczaia si do jego urody. Krzysia miaa to w swej naturze, e lubia by kochan; wic gdy w tych ostatnich dniach pan Micha pocz obchodzi si z ni obojtnie, mio wasna ucierpiaa w niej wielce; ale majc z natury dobre serce, postanowia panienka nie okazywa mu ni gniewnej twarzy, ni zniecierpliwienia i przejedna go sobie dobroci. Przyszo jej za to tym atwiej, e na drugi dzie pan Micha mia min skruszon i nie tylko nie unika Krzysinego wzroku, ale w oczy jej patrzy, jakby chcia mwi: "Wczoraj ci postponowaem, a dzi przepraszam." I tyle jej mwi oczyma, e pod wpywem tych spojrze krew napywaa pannie do twarzy, a niepokj jej zwiksza si jeszcze, jakby w przeczuciu, e bardzo prdko co wanego si zdarzy. Jako i zdarzyo si. Po poudniu pani stolnikowa pojechaa z Basi do Basinej krewnej, pani podkomorzyny Iwowskiej, ktra bawia w Warszawie, Krzysia za umylnie udaa, e jej bl gowy dolega, bo j ciekawo chwycia, co te sobie powiedz z panem Michaem, gdy zostan sam na sam. Pan Zagoba nie pojecha wprawdzie take do pani podkomorzyny, ale natomiast miewa zwyczaj sypia po obiedzie, czasemi przez par godzin, bo mawia, e go to odociaoci broni i dowcip daje mu wieczorem pogodny; wic istotnie, pobaraszkowawszy jeszcze z godzink, pocz si zbiera do swojej stancji. Krzysiserce zabio zaraz niespokojniej. Ale jakieczekao j rozczarowanie! Oto pan Micha zerwa si i wyszed z nim razem. "Nadejdzie niebawem" - pomylaa Krzysia.I wziwszy bbenek pocza na nim wyszywa zocisty wierzch do czapki, ktry chciaa panu Michaowi na drog podarowa. Oczy jej podnosiy si jednak co chwila i biegy a do gdaskiego zegara, ktry stojc w kcie Ketlingowej bawialni tyka powanie. Ale upyna jedna godzina i druga, pana Michaa nie byo wida. Panna pooya bbenek na kolanach i skrzyowawszy na nim donie rzeka pgosem: - Boi si, ale nim si odway, mog przyjecha i nic sobie nie powiemy. Albo panZagoba si obudzi... Zdawao jej si w tej chwili, e maj naprawd o jakiej wanej mwi sprawie, ktra moe pj w odwok z winy Woodyjowskiego. Na koniec jednak kroki jego day si sysze w przylegej izbie. - Kry - rzeka panna i pocza znw pilnie wyszywa. Woodyjowski rzeczywicie kry; chodzipo komnacie i wej nie mia; a tymczasem soce stawao si czerwone i zbliao si ku zachodowi. - Panie Michale! - zawoaa nagle Krzysia. Wszed i zasta j szyjc. - Wapanna mnie woaa? - Chciaam wiedzie, czy to nie kto obcy chodzi... Sama tu jestem od dwch godzin... Woodyjowski przysun krzeso i przysiad si na brzeku. Upyna duga chwila; milcza, nogami nieco szurga zasuwajc je coraz gbiej pod stoek i wsikami rusza. Krzysia przestaa szy i podniosa na niego wzrok;spojrzenia ich spotkay si, a potem nagle spucili oboje oczy... Gdy Woodyjowski podnis je znowu, na twarz Krzysi paday ostatnie blaski soca,a bya w nich liczna. Wosy jej byszczay na zagiciach jak zote. - Za par dni wapan wyjedzie? - rzeka tak cicho, i pan Micha ledwie mg dosysze. - Nie moe inaczej by! I znw nastaa chwila milczenia, po ktrej Krzysia zacza mwi: - Mylaam w ostatnich dniach, e wapan zagniewa si na mnie... - Jako ywo! - zawoa Woodyjowski - bybym niegodzien spojrzenia wapanny, gdybym by to uczyni, ale nie to byo. - A co byo? - pytaa Krzysia podnoszc na znw oczy. - Wol szczerze mwi, bo tak myl, e zawsze szczero od symulowania wicej warta... Ale... ale tego nie potrafi wypowiedzie, ile mnie wapanna wlewaa pociechy do serca i jak ja wdziczno dlaniej ywiem - Bodajby tak zawsze byo! - odpowiedziaaKrzysia splatajc na bbenku rce. A na to pan Micha ze smutkiem wielkim: - Bodajby! bodajby byo... Ale mnie pan Zagoba powiedzia... (tak mwi przed wapann, jako przed ksidzem) pan Zagoba powiedzia, e amicycja z biaogowami nieprzezpieczna rzecz, bo snadnie, jako ar pod popioem, gortszy afekt pod ni skrywa si moe. Ja za pomylaem, e pan Zagoba moe mie racj, i - przebacz, wapanna; prostakowi onierzowi - inny by to misterniej wywid, a mnie... jeno si serce krwawi, em wapann przez te ostatnie dni postponowa... i y mi niemio... To rzekszy pan Micha pocz rusza wsikami tak szybko, jak aden uk nie rusza. Krzysia spucia gow i po chwili dwie ezki poczy jej pyn po policzkach. - Jeli tak wapanu bdzie spokojniej, jeli mj siostrzyski afekt nicpotem, to ja go ukryj... I drugie dwie ezki, potem trzecie ukazay si jej na jagodach. Ale na ten widok rozdaro si w panu Michale serce do reszty; skoczy do Krzysiiporwa jej rce. Bbenek potoczy si z jejkolan a na rodek pokoju, rycerz jednak na nic nie zwaa, tylko do ust przyciska te ciepe, mikkie, aksamitne donie powtarzajc: - Nie pacz wapanna! Dla Boga! nie pacz! Nie przesta za caowa tych doni naweti wwczas, gdy Krzysia, jak zwykle czyni ludzie we frasunku, zaoya je na gow; owszem caowa je tym grcej, a ciepobijce od jej wosw i czoa upoio go jak wino i pomieszao mu zmysy. Wwczas, sam nie wiedzia jak i kiedy, usta jego obsuny si jej na czoo i caoway je jeszcze gorcej; potem zasi obsuny si na jej spakane oczy i wiat zakrci si z nim zupenie; potem uczu w puszek delikatniuchny nad jej ustami; potem usta ich poczyy si i przycisny do siebie dugo i z caej mocy. Cicho uczynio si w komnacie, tylko zegar tyka powanie. Nagle w sieni rozlego si tupotanie Basi i jej pdziecinny gos powtarzajcy: - Mrz! mrz! mrz! Woodyjowski odskoczy od Krzysi jak sposzony ry od ofiary, a w tej chwili wleciaa z haasem Baka powtarzajc cigle: - Mrz! mrz! mrz! Nagle potkna si o bbenek lecy na rodku pokoju. Wwczas stana i spogldajc ze zdziwieniem to na bbenek, to na Krzysi, to na pana maego rzeka: - C to? Godzilicie w siebie wzajem jako pociskiem?... - A gdzie ciotula? - spytaa Drohojowska starajc si wydoby ze swej falujcej piersi spokojny i naturalny gos. - Ciotula z sanek powoli wyazi - odrzeka rwnie zmienionym gosem Basia. I ruchliwe jej nozdrza poruszyy si kilkakrotnie. Spojrzaa jeszcze po razu na Krzysi i na pana Woodyjowskiego, ktry przez ten czas podnis bbenek, po czym nagle wysza z pokoju. Ale w tej chwili wtoczya si pani stolnikowa, zeszed i pan Zagoba z gry i pocza si rozmowa o pani podkomorzynie Iwowskiej. - Nie wiedziaam, e to chrzestna matka pana Nowowiejskiego - rzeka pani stolnikowa - ktren te musia jej jakowe konfidencje poczyni, bo okrutnie nim Basiprzeladowaa. - A Basia co na to? - spyta Zagoba. - I, co tam Basia! Na psa yko! Powiedziaapani podkomorzynie tak: "On nie ma wsw,a ja rozumu - i nie wiadomo, kto si pierwej swego doczeka." - Wiedziaem, e ona jzyka nie zgubi, ale kto j tam wie, co naprawd myli. Chytro biaogowska! - U Basi co w sercu, to w gbie. Zreszt mwiam ju wapanu, e ona jeszcze woli boej nie czuje: Krzysia wicej! - Ciotula! - ozwaa si nagle Krzysia. Dalsz rozmow przerwa suga, ktry oznajmi, e wieczerza podana. Poszli wic wszyscy do jadalnej izby, tylko Basi nie byo. - Gdzie panienka? - spytaa pani stolnikowa pachoka. - Panienka w stajni. Mwiem panience, e wieczerza idzie, a panienka powiedziaa: "dobrze", i posza do stajni. - Zaliby si jej co niemiego przygodzio? Taka bya wesoa! - rzeka zwracajc si do Zagoby pani Makowiecka. Wtem may rycerz, ktry mia sumienie niespokojne, rzek: - Skocz po ni! I skoczy. Znalaz j rzeczywicie zaraz za stajennymi drzwiami siedzc na wizce siana. Bya tak zamylona, e wcale go nie spostrzega, gdy wchodzi. - Panno Barbaro! - rzek may rycerz schylajc si nad ni. Basia drgna jakby ze snu zbudzona i podniosa na oczy, w ktrych Woodyjowski dostrzeg z najwikszym zdziwieniem dwie zy wielkie jak pery. - Dla Boga! Co wapannie jest? Paczesz? - Ani mi si ni! - zawoaa zrywajc si Basia. - Ani mi si ni! To z mrozu! I rozmiaa si wesoo, ale miech to by nieco przymuszony. Nastpnie, chcc odwrci od siebie uwag,wskazaa na klatk, w ktrej sta dzianet podarowany panu Woodyjowskiemu przez hetmana, i rzeka ywo: - Wapan mwie, e do tego konia wchodzi nie mona? Ot zobaczymy I nim pan Micha zdy j zatrzyma, skoczya do klatki. Dziki rumak pocz zaraz przysiada na zadzie, tupa i tuli uszy. - Dla Boga! on wapann gotw zabi! - krzykn Woodyjowski wskakujc za ni. Ale Basia pocza ju klepa ca doni pokarku dzianeta, powtarzajc: - Niech zabije! niech zabije! niech zabije!... A ko zwrci ku niej dymice nozdrza i ra z cicha, jakby rad z pieszczoty. Rozdzia 11 Niczym byy wszystkie noce Woodyjowskiego w porwnaniu z t, jak spdzi po owym zajciu z Krzysi. Bo oto zdradzi pami swojej zmarej, ktrej wspomnienie kocha przecie; zawid ufno tej yjcej, naduy przyjani, zacign jakowe zobowizania, postpi jak czek bez sumienia. Inny onierz byby sobie nic nie robi z jednego takiego pocaunku i co najwicej, na wspomnienie onim wsa pokrci; ale pan Woodyjowski, zwaszcza od czasu mierci Anusinej, by skrupulatem jak kady czowiek majcy dusz zbola i serce rozdarte. Co mu zatem teraz pozostawao do roboty? Jak mia postpi? Brako ju tylko kilku dni do jego odjazdu, ktren odjazd mg wszystko przeci i zakoczy. Ale czy godzio si odjeda i sowa Krzysi nie rzec, i zostawi j tak, jak si pierwsz lepsz dziewk pokojow zostawia, ktrej si causa ukradnie? Wzdrygao si na t myl waleczne serce maego rycerza. Nawet w takiej rozterce, w jakiej by w tej chwili, myl o Krzysi napeniaa go sodycz, a wspomnienie owego pocaunku przejmowao go dreszczem rozkosznym. Wcieko go braa z tego powodu na samego siebie, a jednak obroni si uczuciusodyczy i rozkoszy nie mg. Zreszt cawin bra na siebie. - Jam do tego Krzysi przywid - powtarza sobie z gorycz i boleci - jam j przywid, za czym nie godzi mi si i odjeda bez sowa. Wic co? Owiadczy si i odjecha Krzysinym narzeczonym? Tu ubrana biao i sama bielusieka, jakby woskowa, posta Anusi Borzobohatej stawaa przed oczyma rycerza taka, jak j w trumnie zoy. - Tyle mi si naley - mwia owa posta - by mnie aowa i za mn tskni. Mnichem z pocztku chciae zosta, cae ycie mnie paka, a teraz inn bierzesz, nim moja duszyczka zdoaa do bram niebieskich dolecie. Ach! poczekaj! niech pierwej do niebios trafi, niech na t ziemi patrze przestan... I zdawao si rycerzowi, e jest jakim krzywoprzysizc wzgldem tej duszki jasnej, ktrej pami winien by czci i przechowywa jak wito. Bra go al i wstyd niezmierny, i pogarda dla samego siebie. mierci pragn. - Anulu! - powtarza na klczkach - ja ci do mierci paka nie przestan, ale co mam teraz uczyni? Bieluchna posta nie odpowiadaa na to nic, rozpraszajc si jak mga lekka, a natomiast zjawiay si w wyobrani rycerza oczy Krzysi i jej usta puszkiem pokryte, a wraz z nimi pokusy, z ktrych otrzsa si biedny onierz jako ze strzatatarskich. I pontom samym byby si obroni, lecz jednoczenie sumienie mwiomu: le postpisz, jeli jej odjedziesz i zacn pann, ktr do winy przywiode, we wstydzie zostawisz Tak wahao si serce rycerza na obie strony w niepewnoci, zmartwieniu, mce. Chwilami przychodzio mu do gowy, eby pj, wszystko wyzna panu Zagobie i poradzi si tego ma, ktrego rozum umia kadej trudnoci sprosta. Przecie onwszystko przewidzia, przecie on z gry przepowiedzia: co to jest z biaogowami w "amicycj" wchodzi... Ale wanie ten wzgld wstrzymywa maego rycerza. Przypomnia sobie, jak ostro zakrzykn na pana Zagob: "WapanKrzysi nie ubliaj!" I ot, kto ubliy Krzysi?Kto teraz namyla si, czy nie lepiej j jako pokojow zostawi, a samemu odjecha? - eby nie tamta nieboga, to ja bym si i minuty nie namyla - rzek do siebie may rycerz - za czym bym i zgoa si nie martwi, owszem, radowa by mi si w duszy, em takiego specjau zakosztowa! Po chwili za mrukn: - Zakosztowabym ja go chtnie i sto razy! Widzc jednak, e na nowo pokusy go opadaj, otrzsn si z nich mocno i tak pocz rozumowa: "Stao si! Skorom raz postpi jak ten, ktren nie amicycji pragnie, ale od Kupidynakontentacji wyglda, to ju musz t drog i i powiedzie jutro Krzysi, e j chc poj." Tu zastanowi si chwil, po czym tak dalejrozmyla: "...Przez ktr deklaracj i owa dzisiejsza konfidencja zgoa jakowej poczciwoci nabierze, i jutro nowych bd mg zaraz sobie pozwol..." Lecz w tym miejscu uderzy si doni po ustach. - Tfu! - rzek - chyba cay czambu diabw za konierzem mi siedzi Ale ju myli o owiadczynach nie zaniecharozumujc sobie po prostu, e jeli przez to kochanej zmarej uchybi, to mszami moe j przebaga i pobonoci, czym zarazem jej okae, e wci pamita i wiadczy jej nie przestaje. Zreszt, jeli i bd si ludzie dziwi a namiewa, e par niedziel temu mnichem z aoci chcia zosta, a teraz ju si drugiej z afektem owiadczy, to wstyd bdzie tylko po jego stronie, gdy w przeciwnym razie musiaaby si niewinna Krzysia i wstydem, i win z nim dzieli. - Tedy bd jutro deklarowa, nie moe inaczej by! - rzek w kocu. Po czym uspokoi si znacznie i odmwiwszy pacierze, i pomodliwszy si arliwie za Anusi, zasn. A nazajutrz zbudziwszy si powtrzy: - Dzi bd deklarowa!... Jednake nie byo to tak awym, bo nie chcia pan Micha wszystkim o tym oznajmia, jeno z Krzysi naprzd pomwi, a potem postpi, jak wypadnie. Tymczasem od rana przyjecha pan Nowowiejski i wszdy go byo peno. Krzysia chodzia jak struta przez cay dzie: bya blada, zmczona i co chwila spuszczaa oczy; czasem rumienia si tak,e kolory biy jej a na szyj; czasem ustajej drgay jakby do paczu; to znw bya jaka senna i omdlaa. Trudno byo rycerzowi si do niej zbliy, a zwaszcza pozosta duej sam na sam. Mg j wprawdzie wyprowadzi po prostu za dom na przechadzk, bo pogoda bya cudna, i dawniej byby to bez adnego skrupuu uczyni; ale teraz nie mia, bo mu si zdao, e wszyscy zaraz domyl si, o co mu chodzi - wszyscy deklaracj odgadn. Na szczcie wyrczy go Nowowiejski. Ten odwidszy na bok pani stolnikow rozmawia z ni o czym do dugo; potem wrcili oboje do izby, w ktrej A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA;P3c < c =Q" c >s) ?*c @y9& siedzia may rycerz z dwoma pannami oraz panem Zagob - i pani stolnikowa rzeka: - Ot, przejechalibycie si, modzi, saniami we dwie pary, bo od niegu a skry id. Na to Woodyjowski pochyli si prdko do ucha Krzysi i rzek: - Zaklinam wapann, by siada ze mn... Sia mam do mwienia. - Dobrze - odpowiedziaa Drohojowska. Po czym obaj z Nowowiejskim skoczyli do stajni, a Basia z nimi trzecia, i w kilka pacierzy dwoje sanek zajechao przed dom.Woodyjowski z Krzysi siedli w jedne, Nowowiejski z hajduczkiem w drugie i ruszyli bez wonicw. Za pani Makowiecka zwrcia si do Zagoby i rzeka: - Pan Nowowiejski o Basi deklarowa. - Jake to? - spyta niespokojnie Zagoba. - Pani podkomorzyna Iwowska, jego chrzestna matka, ma tu jutro przyjecha ze mn si rozmwi, za pan Nowowiejskiprosi mnie, by mg cho z daleka Basi wyrozumie, bo sam pojmuje, e jeli Basianie jest mu przyjacielem, to prne bd fatygi i zachody. - I dlatego wapani dobrodziejka wyprawia ich do sani?.. - Dlatego. M mj wielki skrupulat. Nieraz on mi mwi: "Majtnociami ja si opiekuj, ale ma niech sobie kada sama wybiera; byle by uczciwy, to ja si nie sprzeciwi, choby i w fortunie bya rnica." Zreszt, obie z Krzysi maj lata i mog sob rzdzi. - A co wapani zamierzasz pani podkomorzynie Iwowskiej odpowiedzie? - Mj m przyjeda w maju; na niego to zdam; ale tak myl, e jak Basia zechce, tak bdzie. - Nowowiejski modzik! - Ale sam Micha powiada, e onierz znamienity, wojennymi akcjami ju wsawiony. Fortun grzeczn ma, a koligacje wszystkie pani podkomorzyna mi wyuszczya. Widzi wapan, to byo tak: jego pradziad, urodzony z kniaziwny Sieniutwny, primo voto by onaty... - A co mnie do jego koligacyj - przerwa Zagoba nie tajc zego humoru - ni on mi brat, ni swat, a ja powiem wapani, e hajduczka dla Michaa przeznaczaem, bo jeli midzy dziewkami, ktre na dwch nogach chodz po wiecie, jest od niej lepsza i poczciwsza, to niech ja od tej chwili zaczn chodzi na czterech jako ursus! - Micha jeszcze o niczym nie myli, a choby i myla, to jemu wicej Krzysia w oko wpada... Ha! Bg to zdecyduje, ktregowyroki s niezbadane! - Ale eby ten goows z harbuzem wyjecha, upibym si z radoci!- doda Zagoba. Tymczasem w obu saniach wayy si losy rycerzy. Pan Woodyjowski dugo nie mg si zdoby na sowo, nareszcie tak ozwa si do Krzysi: - Wapanna nie myl, ebym ja by czek lekki albo jakowy mydek, bo mi i lata nie po temu. Krzysia nic nie odrzeka. - Wapanna mi przebacz to, com wczoraj uczyni, bo to byo z tak ekstraordynaryjnej dla wapanny yczliwoci, em jej zgoa pohamowa nie umia... Moja mocia panno, moja Krzysiu kochana! zwa, ktom jest, em prosty onierz, ktremu wiek ycia na wojnach zeszed... Inny byby naprzd z oracj si popisa, a potem do konfidencji przystpi,ja za od konfidencji zaczem... Pomnij tena to, e jeli ko, chocia i wyjedony, czowieka czasem, na kie wziwszy, uniesie - jake afekt nie ma unosi, ktregopd jest wikszy? Tako i mnie afekt unis,dlatego wanie, e mi mia... Moja Krzysiu kochana! kasztelanw i senatorw ty godna; ale jeli nie pogardzisz onierzem, ktry cho i w prostym stanie suy ojczynie nie bez jakowej sawy, tedy ja ci do ng padam, nogi twoje cauj i pytam: chcesze mnie? moeszli bez abominacji o mnie pomyle? - Panie Michale!... - odpowiedziaa Krzysia. I rka jej wysunwszy si z zarkawka ukrya si w doni rycerza. - Zgadzasz si? - pyta Woodyjowski. - Tak! - odrzeka Krzysia - i wiem, e zacniejszego w caej Polsce nie mogabym znale! - Bg wapannie zapa! Bg ci zapa, Krzychna! - mwi rycerz pokrywajc pocaunkami t rk. - Ju te nie moga mnie wiksza potka szczliwo! Powiedz mi jeno, e si nie gniewasz za wczorajszkonfidencj, abym i na sumieniu mia ulg? Krzysia zamruya oczy. - Nie gniewam si! - rzeka. - e to w tych saniach nie ma jak po nogachcaowa! - zakrzykn Woodyjowski. Czas jaki sunli w milczeniu, tylko pozy wiszczay po niegu i spod kopyt koskichpada grad grudek niegowych. Po czym Woodyjowski znw ozwa si: - A mi to dziwno, e mnie nawidzisz! - Wicej to dziwno - odrzeka Krzysia - ewapan mnie tak prdko pokocha... Na to twarz Woodyjowskiego spowaniaa bardzo i tak mwi pocz: - Krzysiu, moe i tobie si to le wydaje, e nimem si z boleci otrzsn po jednej,juem drug pokocha. Wyznaj ci te jako na spowiedzi, e swego czasu bywaem pochy. Ale teraz to inna rzecz. Nie zapomniaem ja tamtej niebogi i nie zapomn jej nigdy; miuj j dotd i gdybywiedziaa, ile jest po niej paczu we mnie, sama by nade mn zapakaa... Tu zbrako gosu maemu rycerzowi, bo si wzruszy bardzo i moe dlatego nie spostrzeg, e te sowa jego nie zdaway si czyni na Krzysi zbyt mocnego wraenia. Wic znw zapada cisza chwilowa, ale tymrazem przerwaa j Krzysia: - Bd si staraa wapana pociesza, ile si starczy. Na to may rycerz: - Waniem dlatego ci tak prdko pokocha, e ty od pierwszego dnia pocza mi rany opatrowa. Czym ci byem? Niczym A dlatego zaraz si do tego zabraa majc w sercu miosierdzie nad nieszcznikiem. Ach! sia jaci, sia zawdziczam! Kto tego nie wie, bdzie mi moe przygania, em to w nowembrze chcia mnichem zostawa, a w decembrze do stanu maeskiego si zabieram. Pierwszy pan Zagoba gotw podrwiwa, boon rad dworuje, gdy mu si okazja zdarzy, ale niech drwi zdrw! Nie dbam ja o to, zwaszcza e nie na ciebie przygana spadnie, jeno na mnie... Tu Krzysia pocza patrze w niebo, namyla si, wreszcie odrzeka: - Zali koniecznie mamy oznajmia ludziom o naszym przymierzu? - Jake to? - Wapan przecie za par dni wyjedasz? - Chobym i nierad, musz. - Ja te aobne szatki po ojcu nosz. Po co si na podziw ludzki wystawia? Niecheukad stoi midzy nami, a ludzie niech o nimnie wiedz, pki pan Micha z Rusi nie wrci. Dobrze? - To i siostrze nie mam nic gada? - Sama ja jej powiem, ale po pana Michaowym odjedzie. - A panu Zagobie? - Pan Zagoba na mnie, niebodze, by swj dowcip ostrzy. Ej, lepiej nic nie mwi! Basia by mi take dogadywaa, a ona si i tak czego w ostatnich czasach dziwaczy i humor ma tak zmienny jak nigdy. Ej, lepiej nie mwi! Tu Krzysia znw podniosa swe ciemnoniebieskie oczy do gry: - Bg nad nami wiadek, a ludzie niech w niewiadomoci zostaj. - Widz, e rozum w wapannie gadkoci wyrwnywa. Zgoda Tedy Bg nam wiadek - amen! Oprzyje si o mnie ramionkiem, bo skoro ukad stoi, to si ju modestii nie przeciwi. Nie bj si! Wczorajszego uczynku chobym chcia si dopuci, nie mog, bo musz na konie uwaa. Krzysia uczynia zado daniu rycerza, aten znw rzek: - Ilekro bdziemy sam na sam, mw mi poimieniu. - Jako mi nieskadno - odrzeka z umiechem. - Nigdy si nie odwa! - A ja si odwayem - Bo pan Micha rycerz, pan Micha odwany, pan Micha onierz... - Krzychna! moja ty kochana! - Mich... Lecz nie odwaya si Krzysia dokoczy i zakrya twarz zarkawkiem. Po niejakim czasie nawrci pan Micha do domu i niewiele ju mwili przez drog, tylko w samym koowrocie spyta jeszcze may rycerz: - A po wczorajszym... wiesz!... bardzo ci byo smutno? - Byo i wstyd, i smutno, ale... dziwnie! - dodaa ciszej. I zaraz uczynili twarze obojtne, aby nikt nie pozna, co midzy nimi zaszo. Ale niepotrzebna to bya ostrono, bo nikt nanich nie zwaa. Wprawdzie Zagoba z panistolnikow wybiegli a do sieni na spotkanieobu par, jednak oczy ich byy zwrcone tylko na Basi i Nowowiejskiego. Basia za bya czerwona, nie wiadomo, z mrozu czy ze wzruszenia, a Nowowiejski jak struty. Zaraz te w sieni pocz si egna z pani stolnikow. Prno go zatrzymywaa, prno i sam Woodyjowski,ktry by w humorze wybornym, namawia go do pozostania na wieczerz; wymwi si sub i odjecha. Wwczas pani stolnikowa, nie mwic nic, pocaowaa Basi w czoo - ona za poleciaa zaraz do swojej izby i nie wrcia, a na wieczerz.Na drugi dzie dopiero pan Zagoba przydybawszy j sam spyta: - A co, hajduczku, w Nowowiejskiego jakoby piorun trzas? - Aha - odrzeka potakujc gow i mrugajc oczyma. - Powiedze, co mu powiedziaa? - Prdkie byo pytanie, bo to rezolut, ale prdka odpowied, bo i ja rezolutka: nie! - Wybornie postpia Niech ci uciskam C on? da si krtko zby? - Pyta, czyli z czasem nie bdzie mg czego uzyska! al mi go byo, ale nie, nie; nie moe z tego nic by!... Tu Basia rozda chrapki i pocza trz czupryn troch smutno i jakoby w zamyleniu. - Powiedze mi swoje racje? - rzek Zagoba. - Tego samego i on chcia, ale na prno; jemu nie powiedziaam i nikomu nie powiem.- A moe - rzek Zagoba patrzc jej bystro w oczy - a moe ty w sercu jakowy ukryty afekt nosisz, h? - Fig, nie afekt! - zawoaa Basia. I porwawszy si z miejsca pocza powtarza prdko, jakby chcc pokry pomieszanie: - Nie chc pana Nowowiejskiego! nie chc pana Nowowiejskiego! Nie chc nikogo! Czemu mi wapan dokuczasz? czemu mi wszyscy dokuczaj?... I rozpakaa si nagle. Pan Zagoba pociesza j, jak umia, ale przez cay dzie bya i smutna, i za. - Panie Michale - rzek przy obiedzie Zagoba -ty odjedasz, a tymczasem Ketling powrci, a gadysz to nad gadysze!Nie wiem, jak tam pannitka dadz sobie rady, ale tak myl, e po przyjedzie zastaniesz je obie rozamorowane. - Dobra nasza! - odrzek Woodyjowski. - Pann Basi mu zaraz zaswatamy! Basia utkwia w nim wzrok rysi i odrzeka:- A czemu to wapan o Krzysi mniej troskliwy? Zmiesza si na te sowa may rycerz niezmiernie i odrzek: - Wapanna jeszcze nie znasz Ketlingowej mocy, ale jej doznasz! - A czemu Krzysia nie ma dozna? To przecie nie ja piewam: Mda biaogowa Jake si schowa I gdzie si biedna schroni? Tu znw Krzysia zmieszaa si z kolei, a maa gadzina mwia dalej: - W ostatku pana Nowowiejskiego poprosz,eby mi tarczy swojej poyczy, ale jak wapan wyjedzie, nie wiem, czym si Krzysia bdzie broni, jeli na ni termin przyjdzie?... Ale Woodyjowski ju ochon, wic odrzek nieco surowo: - Moe te i znajdzie czym si broni lepiejod wapanny. - A to jakim sposobem? - Bo mniej pocha, a statku i rozwagi ma wicej... Pan Zagoba i pani stolnikowa myleli, e czupurny hajduczek zaraz stanie do walki, ale ku wielkiemu ich zdziwieniu hajduczek spuci gow ku talerzowi i po chwili dopiero rzek cichym gosem: - Jeli si wapan gniewa, to przepraszam iwapana, i Krzysi... Rozdzia 12 Pan Micha majc pozwolenie jechania, ktrdy by chcia, jecha na Czstochow ina Anusin grb. Wypakawszy przy nim reszt ez ruszy dalej, a pod wpywem wieych wspomnie przychodzio mu do gowy, e jednak te tajemnicze zrkowiny z Krzysi byy za wczesne. Czu, e al i aoba maj w sobie co witego i nietykalnego, co winno by zostawione w spokoju, dopki samo nie wzniesie si jako mga ku niebu i nie rozejdzie po niezmiernych przestworzach. Inni wprawdzie, owdowiawszy, enili si w miesic lub dwa pniej - ale tacy nie poczynali od kameduw ani te klska nie spotykaa ich w progu szczcia, po caychlatach oczekiwania. Wreszcie, jeli prostacynie szanowali witoci alu, zali godzio si i ich przykadem? Jecha wic pan Woodyjowski na Ru, a wyrzuty towarzyszyy mu w drodze. By jednak na tyle sprawiedliwym, e sam ca win brana siebie, a na Krzysi jej nie skada. Owszem, do licznych niepokojw, ktre go ogarny, doczy si i ten, czy i Krzysia take nie poczytuje mu w gbi duszy za ze tego popiechu. - Sama pewnie by tak nie postpia - mwisobie pan Micha - a majc dusz wielk, niechybnie i w innych tej wielkoci desiderat. Ot strach go bra, czy si jej nie wyda maym. Jednake by to prny strach. Krzysi nic byo do aoby pana Michaa i gdy jej o niej za duo mwi, nie tylko to nie budziow pannie wspczucia, ale dranio jej mio wasn. Zali to ona, yjca, nie bya warta tej zmarej? Albo czy w oglnoci bya tak mao warta, e zmara Anusia moga by jej rywalk? Pan Zagoba, gdyby do tajemnicy nalea, pewnie uspokoiby pana Michaa, e niewiasty nie maj jedna dla drugiej zbyt wiele miosierdzia. Niemniej jednak po wyjedzie Woodyjowskiego panna Krzysia bya zdumiona tym, co zaszo, i e ju klamka zapada. Jadc do Warszawy, w ktrej nigdy przedtem nie bya, wyobraaa sobie,e bdzie wcale inaczej. Oto na konwokacj i elekcj zjad dwory biskupie i dygnitarskie, wietne rycerstwo pody ze wszystkich stron Rzeczypospolitej. Ile tambdzie zabaw, gwaru, popisw, a wrd tego wiru, wrd tumw rycerstwa zjawi si jakowy "on" nieznany, jakowy rycerztaki, jakich tylko w snach dziewczyny widuj; ten dopiero afektem zaponie, podoknami z cytr bdzie stawa, kawalkady wyprawia, dugo musi kocha i wzdycha, dugo wstg kochanej na zbroi nosi, nim po licznych cierpieniach i przezwycionych przeszkodach do ng upadnie i mio wzajemn uzyska. Ow nic si z tego nie stao. Mgy barwiste i mienice si jak tcza zrzedy i rycerz ukaza si wprawdzie, rycerz nawet wcale niepospolity, za pierwszego onierza Rzeczypospolitej goszony, kawaler wielki, ale do "onego" niezbyt, a nawet wcale niepodobny. Nie byo te kawalkad i na lutni grania ni turniejw, ni popisw, ni wstg na zbroi, ni gwaru rycerstwa, ni zabaw, ni tego wszystkiego, co jako sen majaczy, jako cudowna bajka na wieczornicy ciekawi, jako zapach kwiatw upaja, jak ptasia ponta nci; od czego ponie twarz, bije serce dry ciao...By tylko dworek za miastem, w dworku pan Micha, po czym zdarzya si konfidencja - i ju! - reszta przepada, znika, jak znika miesic na niebie, gdy chmury go zakryj... Gdyby to jeszcze ten pan Woodyjowski by przyszed na kocu bajki, przecie byby podany. Nieraz Krzysia rozmylajc o jego sawie, o jego zacnoci, o jego mstwie, ktre go chlub Rzeczypospolitej, a postrachem jej nieprzyjaci uczynio, czua, e jednak miuje go wielce, zdao jej si tylko, e j co omino, e j spotkaa pewna krzywda - troch przez niego - a raczej przez popiech... Tak wic w popiech zapad obojgu ziarnkiem piasku na serce, ae byli coraz dalej od siebie, wic ziarnko owe zaczo im nieco dolega. Nieraz w uczuciach ludzkich co si tak nieznacznie, jakoby maluchny cier kuje i z czasem albo si goi, albo te jtrzy coraz bardziej i choby najwiksz mio blem i goryczzaprawia. Ale midzy nimi byo jeszcze do blu i goryczy daleko. Szczeglniej dla pana Michaa sodkim i uspokajajcym bya Krzysia wspomnieniem i pami jej tak szaza nim, jako cie idzie za czowiekiem. Myla te, e im bardziej si oddali, tym ona stanie mu si drosz, tym bardziej za ni wzdycha i do niej tskni bdzie. Jej ciej czas upywa, bo Ketlingowego dworu od czasu wyjazdu maego rycerza nikt nie odwiedza i dzie za dniem przechodzi w jednostajnoci i nudzie. Pani stolnikowa wyczekiwaa ma liczc dnie do elekcji i o nim tylko mwia; Basia osowiaa bardzo. Sprzeciwia si jej pan Zagoba, e odpaliwszy Nowowiejskiego, teraz za nim tskni. Jako wolaaby bya, eby cho on przyjeda, ale on sobie rzek: "Nic tu po mnie" - i wkrtce za Woodyjowskim wyruszy. Pan Zagoba take si z powrotem do Skrzetuskich wybiera mwic, e mu za basaykami tskno; wszelako cikim bdc, z dnia na dzie wyjazd odkada, Basi za tumaczy, e ona powodem mitrgi, bo si w niej kocha i o jej rk stara si zamierza. Tymczasem dotrzymywa towarzystwa Krzysi, gdy pani Makowiecka wyjedaa z Basi do pani podkomorzyny Iwowskiej. Krzysia nigdy im nie towarzyszya w tych odwiedzinach, bo pani podkomorzyna mimo caej swej zacnoci znosi Krzysi nie moga. Atoli czsto gsto i pan Zagoba , w ktrej A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAAPc Bl?c C c D+Sc E9u& wyrusza do Warszawy, gdzie w grzecznej kompanii czas trawic, wraca nieraz pijany dopiero drugiego dnia - i wwczas Krzysia zostawaa zupenie sama, trawic samotne chwile na rozmylaniach troch o panu Woodyjowskim, troch i o tym, co bysi mogo zdarzy, gdyby owa klamka nie bya zapada raz na zawsze, a czstokro:jak by wyglda w nieznany rywal pana Michaa, krlewicz z bajki... Raz wic siedziaa pod oknem i patrzya w zamyleniu na drzwi komnaty, na ktre pada okrutny blask zachodzcego soca, gdy nagle dzwonek od sani da si sysze z drugiej strony domu. Krzysi przebiego przez gow, e pani Makowiecka musiaa z Basi powrci, ale nie wywiodo to j z zamylenia i oczu nawet nie odwrcia ode drzwi; tymczasem drzwi otworzyy si i natle ciemnej gbi ukaza si oczom dziewczyny jaki nieznany mczyzna. W pierwszej chwili wydao si Krzysi, e widzi obraz albo e zasna i ni: tak cudnestano przed ni zjawisko... Nieznajomy by to mody czowiek, przybrany w czarny strj cudzoziemski z biaym koronkowym konierzem spadajcym a na ramiona. Krzysia w dziecistwie jeszcze widziaa raz pana Arciszewskiego, generaa artylerii koronnej, przybranego podobnie, ktren te z powodu takiego stroju, jak rwnie dla nadzwyczajnej swejpiknoci dugo jej zosta w pamici. Ow tak by ubrany w modzian, tylko e piknoci gasi bez miary i pana Arciszewskiego, i wszystkich mw chodzcych po ziemi. Wosy jego, ucite rwno nad czoem, wiy si w jasnych piercieniach po obu stronach twarzy, po prostu cudnej. Brwi mia ciemne, wyranie rysujce si na biaym jak marmur czole; oczy sodkie i smutne; powy ws i pow spiczast brod. Bya to gowa niezrwnana, w ktrej szlachetno czya si z mstwem; gowa zarazem anielska i rycerska. Krzysi dech zaparo w piersiach, bo patrzc oczom wasnym nie wierzya ani te moga zmiarkowa, czy ma przed sob uud, czy rzeczywistego czowieka. On sta przez chwil nieruchomo, zdumiony lub udajcy przez grzeczno zdumienie nad Krzysin piknoci; wreszcie ruszy ode drzwi i spuciwszy kapelusz ku ziemi pocz pirami zamiata podog. Krzysia podniosa si, ale nogi pod ni dray, i to ponc, to blednc zamkna oczy. Wtem zabrzmia jego gos niski a mikki jak aksamit: - Jestem Ketling of Elgin. Panam Woodyjowskiego przyjaciel i towarzysz broni. Suba powiedziaa mi ju, e mam niewypowiedziane szczcie i honor ugaszcza pod swym dachem siostr i krewne mego Pallada, ale przebacz, dostojna panno, mojej konfuzji, bo suba nie powiedziaa mi tego, co oczy widz, a i oczy same twego blasku znie nie mog... Takim komplementem powita rycerski Ketling Krzysi, ale ona nie wypacia mu podobnym, bo si na adne sowo zdoby nie moga. Domylia si tylko, e skoczywszy, zapewne jej powtrny pokon oddaje, bo w ciszy usyszaa znw szelest pir o podog. Czua take, e trzeba, e trzeba koniecznie co odpowiedzie i komplementem za komplement si wywdziczy, e inaczej zaprostaczk poczytan by moe, a tu tymczasem tchu jej brak, pulsa w skroniach i w rku bij, pier podnosi si i opada, jakby si zmczya bardzo. Otwiera powieki - on stoi przed ni z pochylon nieco gow, z admiracj i uszanowaniem wswej cudnej twarzy. Drcymi rkoma chwycia Krzysia za sukni, aby cho dygn przed kawalerem, na szczcie w teje chwili woania: "Ketling Ketling!", rozlegy si za drzwiami i do komnaty wpad z otwartymi ramiony zasapany pan Zagoba. Wzili si tedy w objcia, a przez ten czas panna staraa si ochon i zarazem spojrze dwa lub trzy razy na modego rycerza. On za obejmowa pana Zagob serdecznie, ale z t nadzwyczajn szlachetnoci w kadym ruchu, ktr bdpo przodkach odziedziczy, bd naby takowej na wykwintnych krlewskich i magnackich dworach. - Jak si masz? - woa pan Zagoba. - Radem ci w twoim domu jakoby w moim wasnym. Nieche ci si przypatrz! Ha! pomizerniae! Czy nie jakowe amory? Dalibg, pomizerniae! Wiesz, Micha do chorgwi wyjecha. O! to wybornie uczyniprzyjechawszy! Micha o klasztorze ju niemyli. Bawi tu jego siostra z dwiema pannami. Dziewki jak rzepy! Jedna Jeziorkowska, druga Drohojowska. Dla Boga!panna Krzysia tu jest! Przepraszam wapann, ale niech temu oczy wylez, kto wam gadkoci zaprzeczy, a na wapaninej ju si ten kawaler pozna musia. Ketling skoni po raz trzeci gow i rzek z umiechem: - Zostawiem dom cekhauzem, a zastaem go Olimpem, bom bogini ujrza na wstpie. - Ketling! jak si masz! - zawoa po raz wtry Zagoba, ktremu mao byo jednegopowitania, i znw chwyci go w objcia. - Nic to! - mwi - hajduczka jeszcze nie widzia! Jedna gadka, ale i druga mid, mid! Jak si masz, Ketling! Daj ci Boe zdrowie! Bd ci mwi: ty! Dobrze? Staremu porczniej... Rade z goci, co? Pani Makowiecka tu zajechaa, bo o gospod byo czasu konwokacji trudno, ale teraz ju atwiej i pewnie si wyniesie, bo z pannami w kawalerskim domu mieszka nie wypada, eby ludzie krzywo nie patrzyliieby jakowego gadania nie byo... - Na Boga! Nigdy na to nie pozwol! Jam Woodyjowskiemu nie przyjaciel, ale brat, zatem pani Makowieck jako siostr przyj pod dachem mog. Do wapanny pierwszej o instancj si udaj, a jeli trzeba, to na kolanach bd o ni baga! To rzekszy klkn przed Krzysi i chwyciwszy jej rk do ust przycisn, a patrzy w jej oczy bagalnie, wesoo i smutno zarazem; ona za pocza poni si, zwaszcza e Zagoba zaraz wykrzykn: - Ledwie przyjecha, ju przed ni na kolanach. Dla Boga! powiem pani Makowieckiej, em was tak zasta!... Ostro,Ketling!... Krzysiu! Poznaj wapanna dworskie obyczaje!... - Jam dworskich obyczajw niewiadoma! - szepna w najwikszym zmieszaniu panna. - Mog liczy na instancj? - pyta Ketling.- Wsta wapan!... - Mog liczy na instancj? Jam brat pana Michaowy! Jemu si krzywda stanie, gdy ten dom opustoszeje!... - Na nic tu moja ch! - odrzeka przytomniej Krzysia - chocia za wapanow wdziczn by musz. - Dzikuj! - odpar Ketling przyciskajc do ust jej rk. - Ha mrz na dworze, a Kupido golec: wszelako tak myl, e byle si tu dosta, to w tym domu nie zmarznie! - zakrzykn Zagoba. - Daj wapan spokj - rzeka Krzysia. - A widz ju: od samych wzdycha odliga bdzie! Nic! tylko od wzdycha... - Dzikuj Bogu, e wapan jowialnego humoru nie utraci - rzek Ketling - bo wesoo znak zdrowia. - I czystego sumienia, i czystego sumienia! - odpar Zagoba. - Mdrzec paski powiada: "Ten si drapie, kogo swdzi", a mnie nic nie swdzi; przetom wes!! Jak si masz Ketling! O! do stu bisurmanw! co to ja widz? Wszakem to ciebie po polsku widzia, w rysim kopaczku i przy szabli, ateraze si znowu na jakowego Angielczyka przemieni i na cienkich nogach niby uraw chodzisz? - Bom w Kurlandii dugi czas siedzia, gdziepolskiego stroju nie zaywaj, a teraz dwa dni spdziem u angielskiego rezydenta w Warszawie. - To z Kurlandii wracasz? - Tak jest. Przybrany rodzic mj zmar i tame mi majtno drug zostawi. - Wieczny mu spokj! Katolik-e on by? - Tak jest. - To przynajmniej masz pociech. A nie porzucisze ty nas dla owej kurlandzkiej substancji? - Tu mi y i umiera! - odrzek spojrzawszy na Krzysi Ketling. A ona spucia zaraz swe dugie rzsy na oczy. Pani Makowiecka nadjechaa o zupenym ju mroku, a Ketling wyszed a przed bram na jej spotkanie i prowadzi j do domu z takim uszanowaniem, jakby ksin udzieln. Chciaa, byo, zaraz na drugi dzie szuka sobie innej gospody w samym miecie, ale na nic si nie przyda jej opr.Mody rycerz pty baga, pty si na swoje braterstwo z Woodyjowskim powoywa, pty klka, a zgodzia si i nadal u niego zamieszka. Uoono tylko, eipan Zagoba czas jaki jeszcze zostanie, aby sw powag i wiekiem niewiasty od zych jzykw zasoni. On zgodzi si chtnie, bo do hajduczka niezmiernie si przywiza, a przy tym zacz sobie pewneplany w gowie ukada, ktre koniecznie jego obecnoci wymagay. Dziewczyny obie byy rade, a Basia od razu otwarcie po stronie Ketlinga wystpia. - Dzi i tak si nie wyniesiem - rzeka do wahajcej si pani stolnikowej - a pniej czy jedna doba, czy dwadziecia, to ju wszystko jedno Ketling podoba si jej, zarwno jak Krzysi,bo on si wszystkim niewiastom podoba; Basia przy tym nigdy dotd nie widziaa zagranicznego kawalera prcz oficerw cudzoziemskiej piechoty, ludzi mniejszej szary i do prostych; wic obchodzia gowkoo, potrzsajc czupryn, rozdymajc chrapki i przypatrujc mu si z dziecinn ciekawoci tak natarczyw, e a usyszaa cich nagan od pani Makowieckiej. Ale mimo nagany nie przestaa go bada oczyma, jakby chcc jego warto oniersk oceni, a wreszciepocza wypytywa o niego pana Zagob. - Wielki to onierz? - spytaa po cichu starego szlachcica. - e i znamienitszy by nie moe. Widzisz, eksperiencj ma niezmiern, bo od czternastego roku ycia przeciw Angielczykom rokoszanom suy, przy prawdziwej wierze stajc. Szlachcic te to jest wysokiego rodu, co i po jego obyczajnoci snadnie pozna moesz. - Wapan go widzia w ogniu? - Tysic razy! Bdzie ci sta ani si zmarszczy; konia czasem po karku poklepieio afektach gotw gada. - Zali moda o afektach wtedy rozmawia? Co? - Moda wszystko czyni, przez co si kontempt dla kul okazuje. - No, a wrcz, w pojedynk, rwnie on wielki? - Ba, ba! szersze jest, nie ma co gada! - A panu Michaowi by wytrzyma? - A! Michaowi by nie wytrzyma! - Ha - zawoaa z radosn dum Basia - wiedziaam, e nie wytrzyma Zaraz pomylaam, e nie wytrzyma! I pocza w rce klaska. - Take to przy Michale si oponujesz? - spyta Zagoba. Basia potrzsna czupryn i umilka; po chwili dopiero ciche westchnienie podnioso jej pier. - E! co tam! Radam, bo nasz! - Ale to sobie zauwa i zakonotuj, hajduczku - rzek Zagoba - i jeli na polubitwy trudno o lepszego ni Ketling, tedy dlaniewiast jeszcze on bardziej periculosus, ktre si w nim dla jego urody zapamitale kochaj! Praktyk te to i w amorach znakomity! - Powiedz to wapan Krzysi, bo mnie amorynie w gowie - rzeka Basia i zwrciwszy si ku Drohojowskiej, pocza woa: - Krzysiu! Krzysiu! Chod jeno na sowo! - Jestem - rzeka panna Drohojowska. - Pan Zagoba powiada, e adna panna nie spojrzy na Ketlinga, eby si zaraz w nim nie rozkochaa. - Ja ju go obejrzaam ze wszystkich stron i jako mi nic, a ty zali ju co czujesz? - Baka! Baka! - rzeka tonem perswazji Krzysia. - Spodoba ci si, co? - Daj spokj! statkuj! Moja Basiu, nie powiadaj byle czego, bo wanie pan Ketlingsi przyblia. Jako Krzysia nie zdoaa jeszcze usi, gdy Ketling zbliy si i spyta: - Wolno si do kompanii przyczy? - Wdzicznie prosim - odpowiedziaa Jeziorkowska. - Wic mielej ju spytam, o czym bya rozmowa? - O amorach! - wykrzykna bez namysu Basia. Ketling usiad przy Krzysi. Przez chwil milczeli, bo Krzysia, zwykle przytomna i wadnca sob, dziwnie jako stawaa si niemia wobec tego kawalera, wic on pierwszy spyta: - Zali w istocie o tak wdzicznym obiekcie bya narada?... - Tak! - odrzeka pgosem panna Drohojowska. - Rad bym nad wszystko usysze wapannymniemanie. - Wybacz wapan, bo i miaoci brak mi, i dowcipu, tak te myl, e ja bym to raczej od wapana co nowego usysze moga. - Krzysia ma racj! - wtrci Zagoba. - Suchamy!... - Pytaj pani! - odpowiedzia Ketling. I podnisszy oczy nieco w gr, zamyli si, nastpnie za, cho i nie pytany, pocz mwi jakoby do siebie: - Kochanie to niedola cika, bo przez nie czek wolny niewolnikiem si staje. Rwnie jak ptak, z uku ustrzelon, spada pod nogi myliwca, tak i czek, mioci poraon, nie ma ju mocy odlecie od ng kochanych... Kochanie to kalectwo, bo czek, jak lepy, wiata za swoim kochaniem nie widzi... Kochanie to smutek, bo kiedy wicej ez pynie, kiedy wicej wzdycha boki wydaj? Kto pokocha, temu ju nie w gowie ni stroje, ni tace, ni koci, ni owy; siedzie on gotw, kolana wasne domi objwszy, tak tsknic rzewliwie, jako w, ktry kogo bliskiego postrada... Kochanie to choroba, gdy w nim, jako w chorobie, twarz bieleje, oczy wpadaj, rce si trzs i palce chudn, a czowiek o mierci rozmyla albo jak w obkaniu zezjeon gow chodzi, z miesicem gada, rad mie imi na piasku pisze, a gdy mu je wiatr zwieje, tedy powiada: "nieszczcie!"... i locha gotw... Tu Ketling umilk na chwil: rzekby kto, esi w rozpamitywaniu pogry. Krzysia suchaa sw jego jakoby pieni, dusz ca. Rozchyliy si jej ocienione usta, a oczy nie schodziy ze licznej twarzy rycerza. Bace czupryna spada cakiem naoczy, wic nie byo mona pozna, co myli, ale siedziaa take cicho. Wtem ziewn pan Zagoba gono, odsapn, wycign nogi i rzek: - Kae z takiego kochania psom buty uszy!- A jednak - zacz znw rycerz - jeli miowa ciko, to nie miowa ciej jeszcze, bo kog bez kochania nasyci rozkosz, sawa, bogactwa, wonnoci lub klejnoty? Kto kochanej nie powie: "Wol ci nili krlestwo, nili sceptr, nili zdrowie, nili dugi wiek?..." A poniewa kady chtnie by odda ycie za kochanie, tedy kochanie wicej jest warte od ycia... Ketling skoczy. Panny siedziay przytulone jedna do drugiej, podziwiajc i czuo jego mowy, iowe wywody misterne, obce polskim kawalerom; a pan Zagoba, ktren si by zdrzemn pod koniec, zbudzi si i pocz,mrugajc oczyma, spoglda to na jedno, tona drugie, to na trzecie, wreszcie zebrawszy przytomno spyta wielkim gosem: - Co powiadacie? - Powiadamy wapanu: dobranoc! - rzeka Basia. - Aha! ju wiem: mwilimy o amorach. Jaki by koniec? - Podszewka bya lepsza od paszcza. - Nie ma co mwi! Zmorzyo mnie. Ale bo to: kochanie, pakanie, wzdychanie! A ja jeszcze jeden rym wynalazem, a mianowicie: "drzemanie...", i pono najlepszy, bo godzina pna. Dobranoc caejkompanii i dajcie mi ju z amorami spokj...Boe, Boe! pty kot miauczy, pki sperki nie zje, a potem si oblizuje... I ja byem wswoim czasie kubek w kubek do Ketlinga podobny, a kochaem si tak zapamitale, e mg mnie baran przez godzin z tyu tryka, nimem si spostrzeg. Wszelako podstaro wol si wywczasowa dobrze, zwaszcza gdy polityczny gospodarz nie tylko odprowadzi, ale przepija do poduszki. - Su waszmoci! - rzek Ketling. - Chodmy, chodmy. Patrzcie, jak to ju miesic wysoko. Pogoda na jutro, wyiskrzyo si, a widno jak w dzie. Ketling o afektach gotw wam ca noc prawi, ale pamitajcie, kozy, e on zdroony. - Nie zdroonym, bom w miecie dwa dni wypoczywa. Boj si tylko, e wapanny nienawyke do czuwania. - Prdko by noc zesza na suchaniu wapana - rzeka Krzysia. - Nie masz tam nocy, gdzie soce wieci! - odpowiedzia Ketling. Po czym rozeszli si, bo istotnie byo ju pno. Panny sypiay razem i gawdziy zwykle przed snem dugo, ale tego wieczora nie moga Basia Krzysi rozgada, o ile bowiem pierwsza miaa ochot do rozmowy, o tyle druga bya milczca i odpowiadaa pswkami. Kilkakro te, gdy Basia mwic o Ketlingu pocza wymyla koncepta, troch si z niego namiewa, troch go naladowa, Krzysia obejmowaa j z niezwyk tkliwoci za szyj proszc, by zaniechaa tej pustoty. - On tu gospodarz, Basiu - mwia - my podjego dachem mieszkamy... i to widziaam, e ci polubi od razu. - Skd wiesz? - pytaa Basia. - Bo kto by ci nie polubi? Ciebie wszyscy kochaj... i ja... bardzo. Tak mwic zbliya sw cudn twarz do twarzy Basi i tulia si do niej, i caowaa jej oczy. Poszy na koniec do ek, ale Krzysia dugi czas zasn nie moga. Ogarn j niepokj. Chwilami serce bio jej tak mocno, e obie rce przykadaa do swej atasowej piersi, aby jego bicie potumi. rej A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAFP GK c HDc IWRc J+c KD;* Chwilami rwnie, zwaszcza gdy prbowaa przymkn oczy, zdawao si jej, e jaka pikna jak sen gowa pochyla si nad ni, a cichy gos szepcze jej do ucha: - Wol ci nili krlestwo, nili sceptr, nilizdrowie, nili dugi wiek i ycie! Rozdzia 13 W kilka dni pniej pan Zagoba pisa do Skrzetuskiego list z nastpujcym zakoczeniem: "A jeli przed elekcj do domu nie cign, to si nie dziwujcie. Nie stanie si to z maej dla was yczliwoci, ale e diabe nie pi, ja zasi nie chc, aby mi zamiast ptaka co nierzetelnego w garci zostao. le wypadnie, jeli Michaowi, gdy wrci, nie bd mg od razu powiedzie: Wszystko w mocy boej, ale tak myl, e wonczas nie trzeba bdzie Michaa popycha ni dugich praeparationes czyni ie ju na gotow deklaracj przyjedziecie. Tymczasem na Ulissesa wspomniawszy, fortelw zay wypadnie i nieraz koloryzowa, co mi i nieatwo, bom przez cae ycie prawd nad wszelkie specjay przekada i rad si ni pasem. Wszelako dla Michaa i dla hajduczka i to na sobie przenios, bo oboje czyste zoto. Przy czym obejmuj was oboje i wraz z basaykami do serca przyciskam, Bogu najwyszemu was polecajc." Skoczywszy pisanie zasypa pan Zagoba list piaskiem, nastpnie uderzy we doni, odczyta raz jeszcze, z dala od oczu trzymajc, po czym zoy, zdj sygnet z palca, polini i do piecztowania si zabiera, przy ktrej czynnoci zasta go Ketling. - Dzie dobry waszmoci! - Dzie dobry, dzie dobry! - odrzek pan Zagoba. - Pogoda, dziki Bogu, przednia, a wanie posaca wysa do Skrzetuskich zamierzam. - Poko si waszmo ode mnie. - Juem to uczyni. Zaraz sobie powiedziaem: trzeba si i od Ketlinga pokoni. Oboje si tam uciesz, wieci dobre otrzymawszy. Oczywicie, em si imod ciebie pokoni, ile e o tobie i o pannach ca episto napisaem. - Jake to? - spyta Ketling. Zagoba pooy donie na kolanach i pocz palcami przebiera, sam za pochyli gow i patrzc spod brwi na Ketlinga rzek: - Mj Ketling juci na to nie potrzeba by prorokiem, eby przewidzie, e gdzie jest krzemie a krzesiwo, tam si prdzej, pniej iskry posypi. Ty gadysz nad gadysze, a dziewkom chyba i sam nie przyganisz. Ketling zmiesza si mocno. - Bielmo na oczach nosi bym musia albo zgoa by barbarzyc dzikim - odrzek - gdybym piknoci ich nie dojrza i nie uwielbi! - A widzisz! - rzek na to Zagoba patrzc z umiechem na zaponione Ketlingowe oblicze. - Tylko jeli nie barbarus, tedy niegodzi ci si w obiedwie mierzy, bo tak tylko Turcy czyni. - Jak wapan moesz suponowa? - Ja te nie suponuj, jeno tak sobie powiadam... Ha! zdrajco! take to im o amorach kwili, e Krzysia trzeci dzie blada na gbie chodzi jakoby po lekarstwie. Ha! nie dziwota! Sam modym bdc z lutni na mrozie pod oknem pewnej czarnuszki stawaem (do Drohojowskiej bya podobna) i pamitam, jakom piewa: Tam wapanna pisz po trudzie, A ja tu brzkam na dudzie. Hoc! Hoc! Chcesz, to ci tej pieni poycz albo zgoa now skomponuj, gdy jeniuszu mi nie brak. Uwaaeli, e Drohojowska cokolwiek dawn Billewiczwn przypomina, tylko e tamta ma wosy jak konopie i nie ma onego puchu nad gb; ale s, ktrzy w tym wiksz urod widz i za rarytas to poczytuj. Bardzo ona wdzicznie na ciebie patrzy. Napisaem to wanie do Skrzetuskich. Czy nieprawda, eona do Billewiczwny podobna? - W pierwszym momencie owego podobiestwa nie dostrzegem, ale by moe. Wzrostem j i postaw przypomina. - A teraz suchaj, co powiem: arcana familijne po prostu wyjawi, ale e i ty przyjaciel, wic powiniene wiedzie: pilnuj si oto, aby Woodyjowskiego niewdzicznoci nie nakarmi, bo my obojez pani Makowieck jedn z tych dziewek dla niego przeznaczamy. Tu pan Zagoba pocz patrze bystrze i natarczywie w oczy Ketlinga, a w przyblad i spyta: - Ktr? - Dro-ho-jow-sk - odrzek powolnie Zagoba. I wysunwszy naprzd doln warg pocz mruga spod namarszczonej brwi zdrowym okiem. Ketling milcza i milcza tak dugo, e a wkocu Zagoba spyta: - C ty na to? h? A w odrzek zmienionym gosem, ale z moc: - Moesz wapan by pewien, e nie pofolguj sercu na Michaow szkod. - Pewien jeste? - Siam w yciu przecierpia - odpar rycerz - kawalerski parol: nie pofolguj! Dopiero pan Zagoba otworzy mu ramiona.- Ketling! pofolguj sobie, folguj, niebo, ilechcesz, bom ci chcia jeno dowiadczy. Nie Drohojowsk, ale hajduczka Michaowi przeznaczamy. Ketlinga twarz rozjania si szczer i gbok radoci, wic chwyciwszy Zagob w objcia trzyma go dugo, nastpnie spyta: - Zali to ju pewne, e oni si kochaj? - A kto by mojego hajduczka nie kocha, kto? - odpowiedzia Zagoba. - To i zrkowiny ju byy? - Zrkowin nie byo, bo Micha ledwie si zalu otrzsn; wszelako bd... zdaj to na moj gow! Dziewczyna - chocia to si wykrca jak asica - wielce mu yczliwa, bo u niej szabla grunt... - Uwaaem to, jak mi Bg miy! - przerwa rozpromieniony Ketling. - Ha! uwaae! Micha po tamtej jeszcze pacze, atoli jeli mu ktra do duszy przypadnie, to pewnie hajduczek, bo ona dotamtej podobniejsza; jeno mniej oczyma strzye, jako modsza. Dobrze si wszystko skada, co? Ja w tym, e tu dwa wesela na elekcj bd! Ketling nie mwic nic obj znw pana Zagob i pocz przykada sw pikn twarz do jego czerwonych policzkw, a stary szlachcic odsapn i spyta: - Take ci to ju Drohojowska za skr si zaszya? - Nie wiem, nie wiem - odrzek Ketling - wiem jedno to, e ledwie jej niebiaski widok ucieszy moje oczy, wnet rzekem sobie, i e j jedn strapione serce moje mogoby jeszcze pokocha, i tej samej nocy wzdychaniami sen poszc, lubej zaraz oddaem si tsknocie. Odtd ona z pamici mi nie schodzi ni z myli, gdy tak wanie zawadna moim jestestwem, jako monarchini wada krajem poddanym i wiernym. Jestli to mio czy te co innego, nie wiem! - Ale wiesz, e to nie czapka ani trzy okcie sukna na pludry, ani poprg, ani podogonie, ani kiebasa z jajecznic, ani manierka z gorzak. Jeli tego pewien, too reszt spytaj Krzysi, a chcesz, to ja spytam? - Nie czy tego wapan - odrzek umiechajc si Ketling. - Jeli mam uton,niech cho przez par dni zdaje mi si jeszcze, e pyn. - Widz, e Szkoci do bitwy dobre pachoki,ale w amorach nic po nich. Na niewiast jako na nieprzyjaciela impet potrzebny. Veni, vidi, vici!-to bya moja maksyma... - Z czasem, gdyby si moje najgortsze pragnienia speni miay - rzek Ketling - moe wapana o przyjacielskie auxilium poprosz. Chociaem indygenat otrzyma i krew szlachetna pynie w moich yach, jednak nazwisko moje tu nie znane i nie wiem, czyby pani stolnikowa... - Pani stolnikowa? - przerwa Zagoba. - Ju te si o to nie bj. Pani stolnikowa istna tabakierka grajca. Jak nakrc, tak izagra. Zaraz do niej id. Trzeba j nawet uprzedzi, aby na twj proceder z pann krzywo nie patrzya, ile e wasz szkocki proceder inny, a nasz inny. Juci nie bd zaraz deklarowa w twoim imieniu, jeno taksobie wspomn, e ci dziewka w oko wpada i e dobrze by byo, eby z tej mki chleba rozczyni. Jak mi Bg miy, e zaraz id, a ty si nie strachaj, bo przecie wolno mi powiedzie, co mi si spodoba. I mimo i Ketling wstrzymywa jeszcze, pan Zagoba wsta i poszed. Po drodze spotka rozpdzon, jak zwykle, Basi, ktrej rzek: - Wiesz, Krzysia ze szcztem pogrya Ketlinga! - Nie jego pierwszego! - odrzeka Basia. - A ty o to nie krzywa? - Ketling kuka! grzeczny kawaler, ale kuka! Stukam sobie oto kolano o dyszel i caa rzecz! Tu Basia schyliwszy si pocza sobie rozciera kolano, patrzc jednoczenie na pana Zagob, a on rzek: - Dla Boga bde ostrona Gdzie teraz lecisz? - Do Krzysi. - A co ona porabia? - Ona? Od niejakiego czasu cigle mnie cauje i tak si o mnie ociera jak kot. - Nie mwe jej, e Ketlinga pogrya. - Aha! niby to wytrzymam! Pan Zagoba wiedzia dobrze, e Basia nie wytrzyma, i tylko dlatego jej zakazywa. Wic poszed dalej, bardzo rad ze swej chytroci, a Basia wpada jak bomba do panny Drohojowskiej. - Stukam sobie kolano, a Ketling w tobie na umr rozkochany!- zawoaa zaraz w progu. - Nie uwaaam, e z wozowni dyszel wyglda... i up! wieczki mi w oczach stany, ale nic to! Pan Zagoba prosi, eby ci tego nie mwi! Nie powiedziaam ci, e tak bdzie? Zaraz powiedziaam, a ty go chciaa we mnie wmwi! Nie bj si, znaj ci! Troch jeszcze boli Ja pana Nowowiejskiego w ciebie nie wmawiaam, ale Ketlinga, oho! Chodzi teraz po caym domu i za gow si trzyma, i do samego siebie gada. adnie, Krzysiu, adnie! Szkot, Szkot, kot, kot! Tu Basia pocza przysuwa palec do oczu towarzyszki. - Basiu! - zawoaa Drohojowska. - Szkot, Szkot, kot, kot! - Jaka ja nieszczliwa, jaka ja nieszczliwa! - wykrzykna nagle Krzysia i zalaa si zami. Po chwili Baka zacza j pociesza, ale tonic nie pomogo i dziewczyna rozlochaa si jak nigdy przedtem w yciu. Rzeczywicie w caym tym domu nie wiedzia nikt, jak dalece bya nieszczliwa. Od kilku dni bya w gorczce, twarz jej zblada, oczy zapady,pier poruszaa si krtkim i przerywanymoddechem, stao si z ni co dziwnego; zapada jakby w gwatown niemoc, i nie przyszo to z wolna, stopniowo, ale od razu; porwao j to jak wicher, jak burza;rozarzyo jej krew jak pomie; olnio jej wyobrani jak byskawica. Ani chwili nie moga stawi oporu tej sile, tak nielitociwie nagej. Spokojno opucia j.Wola jej bya jako ptak ze zamanymi skrzydami... Sama nie wiedziaa, czy kocha Ketlinga, czygo nienawidzi, i strach niezmierny ogarnia j przed tym pytaniem; ale to czua, e serce jej bije tak szybko tylko przez niego;e gowa myli tak bezadnie tylko o nim; e peno go w niej, koo niej, nad ni. I anisposb od tego si obroni! atwiej by go nie kocha ni o nim nie myle, bo upoiy si jego widokiem oczy, zasuchay si w jego gos uszy, nasikna nim dusza caa... Sen nie uwalnia j od tego natrtnika, bo ledwie zamkna oczy, natychmiast twarz jego pochylaa si nad ni szepcc: "Wol ci ni krlestwo, ni sceptr, ni saw, ni bogactwa..." I gowata bya blisko, tak blisko, e nawet w ciemnoci krwawe rumiece obleway czoo dziewczyny. Bya to Rusinka o krwi gorcej, wic jakie ognie nieznane wstaway w jej piersi, ognie, o ktrych niewiedziaa dotd, e istnie mog, a pod arem ktrych ogarnia j zarazem i strach, i wstyd, i wielka niemoc, i jaka omdlao, zarazem bolesna i luba. Noc nie przynosia jej spoczynku. Opanowywao j coraz wiksze zmczenie, jakoby po pracy cikiej. - Krzysiu Krzysiu co si z tob dzieje! -woaa sama na siebie. Lecz bya jakoby w odurzeniu i w zapamitaniu nieustajcym.Nic si jeszcze nie stao, nic nie zaszo, zKetlingiem nie zamienili dotychczas dwch sw na osobnoci, a cho myl o nim ogarna j cakowicie, przecie jaki instynkt szepta jej ustawicznie: "Strze si! Unikaj go!..." I unikaa... O tym, e bya zmwiona z Woodyjowskim,nie mylaa dotd, i to byo jej szczcie; nie mylaa za dlatego wanie, e dotd nic si nie stao i e nie mylaa o nikim; nio sobie, ni o innych, tylko o Ketlingu! Ukrywaa te to w duszy najgbiej i myl,e nikt si tego nie domyla, co si w niej dzieje, e nikt si ni i Ketlingiem razem niezajmuje, przynosia jej ulg niema. Naglesowa Basi przekonay j, e jest inaczej, e ju si ludzie na nich patrz, e ich ju cz w myli, e odgaduj. Wic frasunek,wstyd i bl, razem wzite, przezwyciyy jej wol i rozpakaa si jak mae dziecko.Sowa Basi byy jednake dopiero pocztkiem tych rozlicznych przytykw, tych znaczcych spojrze, mruga oczyma,potrzsa gow, tych wreszcie sw obosiecznych, ktre musiaa przenie. Rozpoczo si to zaraz przy obiedzie. Pani stolnikowa ja przenosi wzrok z niej na Ketlinga i z Ketlinga na ni, czego nie czynia dawniej. Pan Zagoba chrzka znaczco. Chwilami rozmowa przerywaa si nie wiadomo dlaczego i nastawao milczenie, a raz w czasie takiej przerwy roztrzepana Basia zawoaa na cay st: - Wiem co, ale nie powiem Krzysia spona natychmiast, a potem zaraz zblada, jakby jakie grone niebezpieczestwo przeleciao koo niej; Ketling schyli take gow. Oboje czuli doskonale, e si to do nich stosuje, i chocia unikali ze sob rozmowy, cho ona strzega si, eby na niego nie spojrze, przecie jasnym byo dla obojga, e midzy nimi co si staje, e wytwarza si jakowa nieokrelona wsplno konfuzji, ktra ich czy, a zarazem i oddala, bo przez ni trac cakiem swobod i nie mogby ju sobie zwykymi przyjacimi. Szczciem dla nich nikt nie zwrci uwagi na sowa Basi, bo pan Zagoba wybiera sido miasta i mia wrci z liczn rycersk kompani, tym wic wszyscy byli zajci. Jako wieczorem dworek Ketlinga zajaniawiatem; przybyo kilkunastu wojskowych i muzyka, ktr uprzejmy gospodarz dla rozrywki pa sprowadzi. Tacw nie mona wprawdzie byo wyprawi, bo wielkipost i aoba Ketlinga stay na przeszkodzie, ale suchano kapeli i zabawiano si rozmow. Panie przybray si odwitnie; pani stolnikowa wystpia we wschodnich jedwabiach, hajduczek wystroi si pstro i rwa oczy onierskie swoj row buzi i jasn czupryn, ktraspadaa co chwila na oczy; budzi miech rezolutnoci mowy i dziwi manierami, w ktrych kozacza miao mieszaa si z wdzikiem niewymownym. Krzysia, ktrej aoba po ojcu bya ju przy kocu, miaa na sobie sukni bia, przetykan srebrem. Rycerze porwnywali j jedni do Junony, drudzy do Diany, ale nikt nie przysuwa si do niej zbyt blisko nikt nie krci wsa, nieszurga nogami i nie zarzuca wylotw; aden nie spoglda na ni iskrzcymi oczyma i o afektach nie zaczyna rozmowy.Natomiast zaraz zauwaya, e ci, ktrzy spogldaj z podziwem i uwielbieniem na ni, spogldaj potem na Ketlinga; e niektrzy zbliywszy si do niego ciskaj mu rk, jakby czego winszujc i yczc; e on podnosi ramiona i rozkada donie, jakby si czego wypiera. Krzysia, ktra z natury bya czujn i przenikliw, bya prawie pewn, e to o niej do niego mwi, e j niemal za jego narzeczon uwaaj. A poniewa nie moga przewidzie, e pan Zagoba szepn ju kademu z ichmociw co do ucha, wic zachodzia w gow, skd si owe ludzkie przypuszczenia bior. "Czy ja mam co na czole napisanego?" - mylaa z niepokojem, zawstydzona i stroskana. A wtem i sowa zaczy j dolatywa przezpowietrze, niby nie do niej mwione, ale gone: "Szczliwy Ketling!..." "W czepku si rodzi..." "Nie dziw, bo i on gadysz!..."itym podobne. Inni, grzeczni kawalerowie, chcc j zabawi i co miego jej rzec, rozmawiali zni o Ketlingu chwalc go niezmiernie, wynoszc jego mstwo, uczynno i dworskie obyczaje, i rd staroytny. A Krzysia, rada nierada, musiaa sucha i oczy jej mimo woli szukay tego, o ktrym bya mowa, a czasem spotykay si z jego oczyma. Wwczas czar ogarnia j z now si i sama o tym nie wiedzc, upajaa si jego widokiem. Bo jake rni si Ketling od tych wszystkich szorstkich postaci onierskich! "Krlewicz midzy swymi dworzany" - mylaa Krzysia patrzc na t szlachetn, arystokratyczn gow i na te anielskie oczy, pene jakowej przyrodzonej melancholii, i nato czoo ocienione powym, bujnym wosem. Serce poczynao w niej mdle i zamiera, jakby to bya dla niej najdrosza w wiecie gowa. On to widzia i nie chcc powikszajej zmieszania, nie zblia si, chyba e ktoinny siedzia obok. Gdyby te bya krlow,nie mgby otacza j wiksz czci i wikszymi atencjami, ni to czyni. Mwic do niej schyla gow i zasuwa za siebie jedn nog, jakby na znak, e przyklkn w kadej chwili gotw; mwi za z powag, nigdy artobliwie, chocia na . rej A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AALPU5 McNm*cO%8cP3i+Q89",przykad z Bak rad artowa. W obchodzeniu si jego z ni obok czci najwikszej by raczej pewien odcie penego sodyczy smutku. Dziki tej powadze nikt inny nie pozwoli sobie rwnie ni na sowa zbyt wyrane, ni na art zbyt miay, jak gdyby wszystkim udzielio si przekonanie, e to jest panna godnoci i urodzeniem od wszystkich wysza, z ktr nigdy nie do polityki. Krzysia bya mu za to serdecznie wdziczna. W ogle wieczr ten upyn dlaniej kopotliwie, ale sodko. Gdy si zbliya pnoc, kapela ustaa gra, panie poegnay towarzystwo, a midzy rycerstwem poczy kry gsto kielichy irozpocza si szumniejsza zabawa, w ktrej godno hetmask obj pan Zagoba. Baka posza na gr wesoa jak ptak, bo wybawia si okrutnie, wic zanim klknado pacierza, pocza szale, terkota, naladowa rnych goci, wreszcie rzekado Krzysi klaszczc w rce: - Doskonale, e ten twj Ketling przyjecha!Przynajmniej na onierzach nie zbraknie! Oho! niech si jeno post skoczy, zatacujsi na umor. To bdziem uyway! A na twoich zrkowinach z Ketlingiem, a na twoim weselu! No, jeli domu nie przewrc, to niech mnie Tatarzy w jasyr wezm! Co by to byo, eby nas tak wzili? To by dopiero byo! ha! Dobry etling! Dla ciebie to on muzykusw sprowadza, ale przy tobie i ja uywam. Bdzie on dla ciebiecoraz nowe dziwy wyprawia, pki nie zrobi tak!.. To rzekszy Baka rzucia si nagle na kolana przed Krzysi i objwszy j wp rkoma, pocza mwi udajc niski gos Ketlinga: - Wapanno! Tak wapann miuj, e dycha nie mog... Miuj wapann i piechot, i na koniu, i na czczo, i po jedzeniu, i na wieki, i po szkocku... Chcesz-li by moj?... - Baka! bd si gniewa! - woaa Krzysia: Ale zamiast si gniewa chwycia j w ramiona i niby usiujc j podnie poczacaowa jej oczy. Rozdzia 14 Pan Zagoba wiedzia doskonale, e may rycerz mia si wicej ku Krzysi ni ku Bace, ale wanie dlatego postanowi Krzysi usun. Znajc na wskro Woodyjowskiego by przekonany, e ten, byle nie mia wyboru, zwrci si niechybnieku Basi, w ktrej sam stary szlachcic tak si zalepi, i w gowie nie chciao mu sipomieci, jak ktokolwiek mg inn nad niprzekada. Rozumowa te sobie, e nie moe odda Woodyjowskiemu wikszej przysugi nad zaswatanie mu swego hajduczka, i rozpywa si na myl o tym stadle. Na Woodyjowskiego by zy, na Krzysi take; wolaby wprawdzie, eby pan Micha oeni si z Krzysi ni z nikim,ale postanowi uczyni wszystko, eby si oeni z hajduczkiem. I wanie dlatego, e wiadomy mu by pocig maego rycerza do Drohojowskiej, postanowi co prdzej Ketlingow z niej uczyni. Jednake odpowied, jak w kilkanacie dni pniej odebra od Skrzetuskiego, zachwiaa go nieco w postanowieniu. Skrzetuski radzi mu w nic si nie wdawa,obawia si bowiem, e w przeciwnym razie snadnie wielkie niesnaski midzy przyjacimi wynikn mog. Tego i pan Zagoba sobie nie yczy, wic oto ozway si w nim pewne wyrzuty, ktre uspokaja nastpujcym rozumowaniem: - Gdyby to ju sobie Micha z Krzysi obiecali i gdybym wwczas Ketlinga midzy nich jako klin wbija, to nie mwi! Salomonpowiada: "Nie wcibiaj nosa do cudzego trzosa" - i ma racj. Ale yczy kademu wolno. Zreszt waciwie biorc, c to ja takiego uczyniem? Niech mi kto powie, co?To rzekszy pan Zagoba wzi si w boki iwysunwszy warg pocz spoglda wyzywajco na ciany swojej izby, jakby od nich spodziewa si zarzutw, ale e ciany nie odrzeky nic, wic sam mwi dalej: - Powiedziaem Ketlingowi, e hajduczka przeznaczam dla Michaa. Albo to mi nie wolno? Moe nieprawda? Jeli Michaowi kogo innego ycz, to niech mnie pedogra uksi!... ciany przyznay zupenym milczeniem suszno panu Zagobie. On za cign: - Powiedziaem hajduczkowi, e Ketling przez Drohojowsk ustrzelon, moe nieprawda? Zali sam si nie przyzna, zali nie wzdycha siedzc przy piecu, a popi wylatywa na izb? A com widzia, tom i innym powiedzia. Skrzetuski jest realista, ale te i moim dowcipem za psami nikt nie ciska. Sam wiem, co mona powiedzie, a o czym lepiej zamilcze.:. Hm! pisze, eby si w nic nie wdawa! Moe i to by. Tak dalece nie bd si w nic wdawa, e jak kiedy zostaniem samotrze z Krzysi i Ketlingiem w izbie, to sobie pjd, a ich samych ostawi. Niech sobie radz beze mnie. Ba, myl, e i poradz. Nie trzeba im adnej pomocy, bo ju i tak prze ich jedno ku drugiemu, e im oczy bielej. A w dodatku idzie wiosna,w ktrej to porze nie tylko soce, ale i dze zaczynaj mocniejprzypieka... Dobrze! zaniecham, jeno obaczym, co z tego wyniknie... Jako wynik mia wkrtce nastpi. Na czas Wielkiego Tygodnia cae towarzystwo z Ketlingowego dworu przenioso si do Warszawy i stano w gospodzie przy ulicy Dugiej, aby by w pobliu kociow i naboestwa zay do woli, a zarazem nasyci oczy witecznym gwarem miejskim. Ketling i tu czyni honory gospodarskie, bo cho cudzoziemiec z pochodzenia, najlepiej zna stolic i wszdy mia peno znajomych, przez ktrych wszystko mg uatwi. Przesadza si w uprzejmociach iprawie myli towarzyszek zgadywa, a zwaszcza Krzysine. Wszystkie te pokochay go szczerze; pani Makowiecka za, uprzedzona ju poprzednio przez pana Zagob, spogldaa na niego i na Krzysi coraz przychylniejszym okiem i jeli nic dotd nie mwia z dziewczyn, to tylko dlatego, e i on dotd milcza. Ale zdawao si zacnej "ciotuli" rzecz i naturaln, i przystojn, e kawaler wysuguje si panience, zwaszcza e to by kawaler prawdziwie wietny, ktrego na kadym kroku spotykay oznaki szacunku i przyjani nie tylko od niszych, ale od wyszych, tak wszystkich umia sobie zjedna swoj istotnie cudn urod, obyczajami, powag, hojnoci, sodycz wczasie pokoju, mstwem w czasie wojny. "Bdzie, co Bg da i mj m postanowi - mylaa sobie pani stolnikowa - ale nie bdim przeszkadzaa." Dziki temu postanowieniu Ketling czciej teraz przestawa z Krzysi i duej z ni przebywa ni we wasnym domu. Zreszt cae towarzystwo chodzio cigle razem. Zagoba podawa zwykle rami samej stolnikowej, Ketling Krzysi, a Basia, jako najmodsza, biega luzem, to zapdzajc si nadto naprzd, to zatrzymujc si przed bazarami dla pogapienia si na towary i rne zamorskie dziwa, ktrych nigdy dotd nie widziaa. Krzysia oswoia si z wolna z Ketlingiem i gdy teraz wspieraa si na jego ramieniu, gdy suchaa jego rozmowy lub patrzya w jego szlachetn twarz, serce nie tuko siju z dawnym niepokojem w jej piersi, nie odchodzia od niej przytomno, nie ogarniaa jej konfuzja, ale niezmierna i upajajca sodycz. Byli cigle ze sob: klkali obok siebie w kocioach, gosy ich mieszay si w modlitwie i piewach pobonych. Ketling zna dobrze stan swego serca; Krzysia bd z braku odwagi, bd dlatego, e sama siebie chciaa oszuka, nie powiedziaa sobie: "kocham go" - ale pokochali si bardzo mocno. e za obok tego zawizaa si midzy nimi wielka przyja, e poza mioci jeszcze si lubili niezmiernie, a o samej mioci nic dotd sobie nie rzekli, przeto czas im schodzi jak sen i pogoda bya nad nimi. Wkrtce miay j dla Krzysi przesoni chmury wyrzutw, ale obecnie bya pora spoczynku. Wanie przez zblienie si do Ketlinga, przez oswojenie si z nim, przez ow przyja, jaka razem z mioci midzy nimi zakwita, skoczyy si Krzysine niepokoje, wraenia nie byy tak gwatowne, uciszyy si rozterki krwi i wyobrani. Oto byli siebie blisko, byo im przy sobie dobrze i Krzysia, oddawszy si ca dusz tej wdzicznej obecnoci, nie chciaa myle o tym, e ona skoczy si kiedykolwiek i e do rozproszenia uudy potrzeba tylko jednego sowa Ketlinga: "Kocham!" Sowo to zostao wkrtce wymwione. Raz, gdy stolnikowa z Basi byy u chorej krewnej, namwi Ketling Krzysi i pana Zagob do zwiedzenia zamkukrlewskiego, ktrego Krzysia nie znaa dotd, a o ktrego osobliwociach dziwy opowiadano w caym kraju. Udali si wic we troje. Hojno Ketlingowa otworzya im wszystkiewejcia i Krzysi witay tak unione ukonyodwiernych, jak gdyby bya krlow i do wasnej wstpowaa rezydencji. Ketling, znajcy doskonale zamek, oprowadza j powspaniaych salach i komnatach. Ogldali teatrum, anie krlewskie; zatrzymywali si przed obrazami przedstawiajcymi bitwy i zwycistwa Zygmunta i Wadysawa, odniesione nad wschodni dzicz; przeszli na tarasy, z ktrych wzrokogarnia niezmiern przestrze kraju. Krzysia nie moga wyj z podziwu, on za tumaczy jej kad rzecz i przedstawia, a od czasu do czasu milkn i spogldajc w jej ciemnoniebieskie oczy zdawa si mwi wzrokiem: "Co znacz te wszystkie cuda wobec ciebie, cudzie! Co znacz te skarby wobec ciebie, skarbie!" Panna za rozumiaa t cich mow. Za czym wwid j do jednej z komnat krlewskich i stanwszy przed ukrytymi drzwiami w cianie, rzek: - Tdy a do katedry doj mona. Jest tu dugi korytarz, ktry si koczy ganeczkiem niedaleko wielkiego otarza. Z onego ganeczku krlestwo mszy zwykle suchaj. - Znam dobrze t drog - odpowiedzia Zagoba - bo em to by z Janem Kazimierzem konfident i Maria Ludowika pasjami mnie kochaa, wic czsto mnie oboje na msz ze sob zapraszali, a to eby si moj kompani cieszy i pobonoci budowa. - Chcesz wapanna wstpi? - pyta Ketling dajc znak odwiernemu, by drzwi otworzy. - Wejdmy - rzeka Krzysia. - Idcie sami - ozwa si pan Zagoba - modzicie i macie dobre nogi, a jam si ju dosy nadrepta. Idcie, idcie, ja tu z odwiernym zostan. Chobycie te i po par pacierzy zmwili, nie bd gniewny na mitrg, bo sobie przez ten czas wypoczn.Wic weszli. On wzi jej rk i prowadzi dugim korytarzem. Rki tej nie przyciska do serca; szed spokojny i skupiony. Boczne okienka rozwiecay raz w raz ich postaci,po czym znowu pograli si w mroku. Jej nieco serce bio, bo oto pozostali pierwszy raz sam na sam, ale jego spokj i sodycz uspokajay i j take. Weszli na koniec na ganeczek, umieszczony w prawej cianie kocielnej, ju za stallami, nie opodal wielkiego otarza. Wic naprzd klkli i poczli si modli. Koci by cichy i pusty. Dwie wiece paliy si przed wielkim otarzem, jednak caa ta gbsza cz nawy pogrona bya w uroczystym pcieniu. Tylko od szybtczowych wchodziy blaski rozmaite i paday na te dwie przecudne twarze pogrone w modlitwie, spokojne, podobne do twarzy cherubinw. Ketling podnis si pierwszy i pocz szepta, bo w kociele nie mia podnosi gosu: - Patrz pani na one aksamitne oparcia: s na nich lady, gdzie wspieray si gowy obojga krlestwa. Krlowa siadaa z tej strony, bliej otarza. Odpocznij pani na jejmiejscu... - Zali prawda, e ona cae ycie bya nieszczliwa? - szepna siadajc Krzysia.- Histori jej syszaem jeszcze dzieckiem,bo opowiadano j po wszystkich rycerskich zamkach. By moe, e bya nieszczliwa, gdy nie moga zalubi tego, ktrego pokochao jej serce. Krzysia opara gow o to samo miejsce, na ktrym byo wgbienie wytoczone przez gow Marii Ludwiki, i przymkna oczy; jakie bolesne uczucie cisno jej pier; jaki chd wion nagle z pustej nawy i zmrozi ten spokj, ktry przed chwil jeszcze przepenia ca jej istot. Ketling patrzy na ni w milczeniu; zrobia si cisza prawdziwie kocielna. Po czym obsun si z wolna do ng Krzysinych i tak mwi pocz gosem wzruszonym, lecz spokojnym - Nie grzech to, e w witym miejscu przed tob klkam, bo gdzie, jeli nie do kocioa, czysta mio po bogosawiestwo przychodzi. Miuj ci wicej ni zdrowie, miuj ci nad wszelkiedobro ziemskie, miuj ci dusz, miuj ci sercem i tu, wobec tego otarza, mio ci moj wyznawam!... Twarz Krzysi pobielaa jak ptno. Wspartagow na aksamicie porczy nie uczynia nieszczsna panna adnego ruchu, on za mwi dalej: - Wic nogi twoje obejmuj i o wyrok ci bagam: mamli odej z radoci niebiaskczy te z alem nieznonym, ktrego zgoa przey nie zdoam?... Tu chwil czeka odpowiedzi, lecz gdy jej nie byo, skoni gow tak, e prawie dotykaa stp Krzysinych, i wzruszenie widocznie opanowywao go coraz wiksze, bo gos mu drga, jak gdyby piersiom jego brako oddechu. - W rce twoje oddaj szczcie i ycie moje. Zmiowania wygldam, bo mi ciko okrutnie... - Mdlmy si o boskie miosierdzie! -zawoaa nagle Krzysia obsuwajc si na kolana. Ketling nie zrozumia, ale nie mia si tej intencji sprzeciwi, wic peen oczekiwania, niepokoju, klkn przy niej i znw si poczli modli. W pustym kociele sycha byo chwilami podnoszce si gosy, ktrym echo nadawao dwiki dziwne i aobne. - Boe, bd miociw! - ozwaa si Krzysia. - Boe, bd miociw! - powtrzy Ketling. - Zmiuj si nad nami! - Zmiuj si nad nami! Dalej modlia si ju cicho, ale widzia Ketling, e pacz wstrzsa ca jej postaci. Dugo nie moga si uspokoi, potem uspokoiwszy si, dugo jeszcze klczaa bez ruchu wreszcie podniosa si irzeka: - Pjdmy... Wyszli znw na w dugi korytarzyk. Ketlingspodziewa si, e w drodze otrzyma od niej jakow odpowied, i patrzy w jej oczy, ale na prno. Sza piesznie, jakby pragnc co prdzej znale si w komnacie, w ktrej czeka nanich pan Zagoba. Wic gdy ju drzwi byy o kilkanacie krokw, rycerz uchwyci za kraj jej sukni.- Panno Krystyno! - rzek - na wszystko, co wite... Wwczas Krzysia odwrcia si i chwyciwszy tak szybko jego do, e nie mia czasu postawi najmniejszego oporu, przycisna j w mgnieniu oka do ust. - Miuj ci z caej duszy, ale nigdy nie bd twoj! - rzeka. I nim zdumiony Ketling zdoa wymwi sowo, dodaa jeszcze: - Zapomnij o wszystkim, co byo!... Po chwili znaleli si oboje w komnacie. Odwierny spa w jednym krzele, a pan Zagoba w drugim. Jednak wejcie modychzbudzio ich. Zagoba otworzy oko i pocz nim mruga na wp przytomnie. Z wolna jednak wrcia mu pami czasu i osb. - Ha! to wy! - rzek obcigajc pas ku doowi. - nio mi si, e nowy elekt stan, ale to by Piast. Bylicie na ganeczku? - Tak jest. - A dusza Marii Ludowiki nie ukazaa si wam przypadkiem? - Owszem! - odrzeka gucho Krzysia. Rozdzia 15 Po wyjciu z zamku Ketling potrzebujc zebra myli i otrzsn si ze zdumienia, w ktre wprawio go postpowanie Krzysi, poegna j i Zagob zaraz przed bram, oni za oboje udali si z powrotem do gospody. Basia z pani stolnikow ju byy od chorej wrciy take i pani stolnikowa przywitaa pana Zagob nastpujcymi sowy: - Miaam pismo od ma, ktren przy Michale w stanicy dotd bawi. Zdrowi s obaj i niedugo si tu obiecuj. Jest list od Michaa do wapana, a do mnie tylko podskryptum w mowskim. Pisze te m, e dyferencj, ktra bya z ubrami o jedn Basin majtno, szczliwie ukoczy. Teraz ju tam sejmiki z bliska... Powiada, e tam imi pana Sobieskiego okrutnie znaczy, wic i sejmik po jego myli wypadnie. Kto yw, na elekcj si wybiera, ale nasze strony bd z panem marszakiem koronnym. Ciepo ju tam i dde chodz... W Werchutce u nas spaliy si zabudowania... Czeladnik ogie zapuci, a e,wiatr by... - Gdzie list Michaowy do mnie? - spyta pan Zagoba przerywajc potok nowin wypowiadanych jednym tchem przez zacn pani stolnikow. - Ot, jest! - odrzeka podajc mu pismo pani stolnikowa.- e wiatr by, a ludzie na jarmarku... - Jake si te listy tu dostay? - spyta znw Zagoba. - Przyszy do pana Ketlingowego dworca, a stamtd czeladnik odnis... e za, powiadam, wiatr by... - Chcesz wapani dobrodziejka posucha? - Owszem, bardzo prosz. Pan Zagoba zama pieczcie i pocz czyta, naprzd pgosem dla samego siebie, potem gono dla wszystkich: bliwie, chocia na . rej A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AARPcS5 cT bUm cV?/cW= "Pierwsze to pismo do was posyam, ale bogdaj drugiego nie bdzie, bo tu i poczty niepewne, i sam personaliter niedugo si midzy wami stawi. Dobrze tu w polu, ale przecie do was serce okrutnie mnie cignie i rozmylaniom a wspominkom koca nie masz, kwoli ktrym solitudo milsza mi od kompanii. Robota obiecana mina, bo ordy cicho siedz, jeno mniejsze kupy w kach buszuj, ktre te dwukrotnie podeszlimy tak fortunnie, e ni wiadek klski nie osta." - O, to ich przygrzali - zawoaa z radociBasia. - Nie masz nad stan onierski "Ci z Doroszekowej hassy (czyta dalej Zagoba) radzi by z nami pohaasowa, ale im bez ordy nijak. Jecy zeznaj, e znikdsi aden wikszy czambu nie ruszy, za ija tak myl, bo miaobyli co z tego by, toby ju byo, gdy trawy od tygodnia zieleniej i jest czym konie popa. W jarach tu i owdzie jeszcze si co niegu przytaio, ale wysoki step zielony i wiatr ciepy wieje, od ktrego konie poczynaj lenie, a to najpewniejsze wiosny signum. Po permisj ju posaem, ktra lada dzienadejdzie, i zaraz rusz...Pan Nowowiejski zastpi mnie w strowaniu, przy ktrym tak mao roboty, emy z Makowieckim liszki po caych dniach szczwali dla samej uciechy, bo futro ku wionie nicpotem. Jest te sia dropiw, a czeladnik mj ustrzeli pelikana z guldynki. ciskam wapana z caego serca, pani siostrze rcecauj, a take pannie Krzysi, ktrej przychylnoci fortissime si polecam, o to gwnie Boga proszc, abym j niezmienion zasta i tejsamej pociechy mg zaywa. Poko si wapan ode mniepannie Basi. Nowowiejski zo za mokotowsk rekuz kilkakrotnie na karkach hultajskich wywiera, ale jeszcze si zapamitywa; zna nie ze wszystkim mu ulyo. Bogu i Jego przenajwitszej asce was polecam. P. scriptum: Kupiem od przejezdnych Ormianw bam gronostajw bardzo zacny; ten gocicem pannie Krzysi przywioz, a i dla naszego hajduczka znajd si bakalijki tureckie." - Niech sobie je pan Micha sam zje, bom ja nie dziecko! - ozwaa si Basia, ktrej policzki zapony jakoby od nagej przykroci. - To nierada go zobaczysz? Gniewasz si naniego? - spyta Zagoba. Lecz ona mrukna co tylko z cicha i naprawd pogrya si w gniewie, rozmylajc troch o tym, jak pan Micha lekko j traktuje, a toch o dropiach i o owym pelikanie, ktry szczeglnie podniecijej ciekawo. Krzysia podczas czytania siedziaa z zamknitymi oczyma, odwrcona od wiata, byo za to prawdziwe szczcie, e obecni nie mogli widzie jej twarzy, gdy zaraz poznaliby, e si dzieje z ni co nadzwyczajnego. To, co zaszo w kociele, a nastpnie list pana Woodyjowskiego to byy dla niej jakoby dwa uderzenia obucha. Sen cudny pierzchn i od tej chwili stana dziewczyna twarz w twarz rzeczywistocicikiej jak nieszczcie. Na poczekaniu niemoga zebra myli i tylko niewyrane, mgliste uczucia wichrzyy w jej sercu. Woodyjowski razem ze swoim listem, razem z zapowiedzi przyjazdu i z bamem gronostajw wyda jej si tak paskim, e prawie wstrtnym. Natomiast nigdy Ketling nie by jej droszym. Drog jej bya sama myl o nim, drogie jego sowa, kochana jego twarz, drogim jego smutek. I oto trzeba bdzie odej od kochania, od uwielbienia, od tego, do ktrego rwie si serce, wycigaj ramiona; zostawi umiowanego czowieka w desperacji, w wiecznym smutku, w zmartwieniu, a odda dusz i ciao innemu, ktren dla tego samego, e jest innym, staje si niemal nienawistnym. "Nie zmog si, nie zmog si!" - woaa wduszy Krzysia. I czua to, co czuje branka, ktrej wi rce, a jednak sama si ona zwizaa, bo przecie moga powiedzie swego czasu Woodyjowskiemu, e mu bdzie siostr, niczym wicej. Tu przyszed jej na pami w pocaunek przyjty i oddany, wic ogarn j wstyd i pogarda dla samej siebie. Zali kochaa ju wwczas Woodyjowskiego? - Nie! W sercu jej nie byo mioci, tylko prcz wspczucia ciekawo i baamuctwo, pozorami siostrzeskiego afektu pokryte. Teraz dopiero poznaa, e midzy pocaowaniem z wielkiej mioci a pocaowaniem z popdu krwi jest taka rnica, jak midzy anioem i diabem. Obokpogardy wezbra gniew w Krzysi, atoli pocza si w niej dusza burzy i przeciw Woodyjowskiemu. On take by winien, czemu caa pokuta i zgryzota, i zawd maspada na ni? Czemu by i on nie mia zakosztowa tego gorzkiego chleba? Zali ona nie ma prawa powiedzie mu, gdy powrci: - Zmyliam si... lito nad wapanem wziam za afekt; zmylie si i ty; teraz poniechaj mnie, jako ja ciebie poniechaam... Nagle strach j porwa za wosy przed zemst gronego ma, strach nie o siebie,ale o gow ukochan, na ktr ta zemsta spadaby niechybnie. W wyobrani ujrzaa Ketlinga stawajcego do walki z tym zowrogim szermierzem nad szermierze i nastpnie padajcego, jak pada kwiat podcity kos; ujrzaa jego krew, jego wyblad twarz, jego zamknite na wieki oczy i cierpienia jej przeszy miar wszelk. Wstaa czym prdzej i wysza do swojej izby, by zej ludziom z oczu, by nie sucha rozmowy o Woodyjowskim i o jegobliskim powrocie. W sercu jej wzbieraa coraz wiksza przeciw maemu rycerzowi zawzito. Ale zgryzota i al poszy w trop za ni; nie opuciy j w czasie pacierzy; siady na jej ku, gdy pooyasi w nie zmoona saboci, i poczy przemawia do niej: - Gdzie on? - pyta al. - Patrz, nie wrci dotd do gospody; chodzi po nocy i rce amie. Chciaaby mu nieba przychyli, oddaaby za niego krew serdeczn, a napoia go trucizn, n wepchna mu wserce... - Gdyby nie twoja pocho, gdyby nie ch wabienia kadego, ktrego spotkasz! - mwia zgryzota - inaczej by wszystko bymogo, a teraz jeno desperacja ci zostaje. Twoja wina! twoja wielka wina! Nie ma ju rady, nie ma ju dla ci ratunku, jeno wstyd a bl, a pakanie... - Jak to on w kociele klcza przed tob - mwi znw al. - Dziw, e ci serce nie pko, kiedy ci w oczy patrzy i zmiowania prosi. Suszna byo nad obcymsi zlitowa, a c dopiero nad nim, nad kochanym, nad najmilszym! Boe mu bogosaw, Boe go pociesz! - Gdyby nie twoja pocho, mg w radoci odej ten najmilszy- powtarzaa zgryzota - i ty mu moga w ramiona pjjako wybrana, jako ona... - I wiecznie z nim by! - dodawa al A zgryzota: - Twoja wina! A al: - Krzysiu, pacz Wic znw zgryzota: - Tym winy nie zmaesz! Wic znw al: - Uczy, co chcesz, a pociesz go. - Woodyjowski go zabije! - odpowiedziaa natychmiast zgryzota. Zimny pot obla Krzysi i siada na ku. Mocne wiato ksiyca wpadao do izby, ktra w tych biaych blaskach wydawaa si jako dziwnie i straszno. "Co to jest? - mylaa Krzysia - oto tam Basia pi, widz j, bo miesic jej w twarzwieci, a ani wiem, kiedy przysza, kiedy si rozebraa i pooya. Nie spaam przecie ani chwili, ale wida, e moja biedna gowa ju na nic..." Tak rozmylajc pooya si znowu, lecz wnet al i zgryzota zasiady take na krawdzi jej ka, zupenie jakby jakie dwie boginki, ktre wedle woli zanurzay si w blasku ksiycowym lub te wypyway z tej srebrnej topieli na powrt. - Nie bd dzi wcale spaa - rzeka sobie Krzysia. I pocza rozmyla o Ketlingu, a przy tymcierpie coraz bardziej. Nagle, wrd ciszy nocnej, ozwa si aosny gos Basi: - Krzysiu - Nie pisz? - Bo mi si przynio, e jakowy Turczyn pana Michaa strza przeszy. Jezu Chryste! sen mara! Ale a mnie febra trzsie. Zmwmy litani, by Bg nieszczcie odwrci! Krzysi przeleciaa przez gow byskawicmyl: "Bogdaj go kto ustrzeli!" Ale natychmiast przerazia si wasn zoci,wic cho trzeba si jej byo zdoby na nadludzk si, aby w tej wanie chwili modli si o szczliwy powrt Woodyjowskiego, jednak odrzeka: - Dobrze, Basiu Za czym podniosy si obie z ek i klknwszy nagimi kolankami na zalanej ksiycowym wiatem pododze, poczy odmawia litani. Gosy ich odpowiaday sobie wzajemnie, to podnoszc si, to zniajc; rzekby: izba zmienia si w celklasztorn, w ktrej dwie biae mniszeczki odprawiaj nocne modlitwy. Rozdzia 16 Nazajutrz dzie bya ju Krzysia spokojniejsza, albowiem wrd popltanych cieek i manowcw wybraa sobie drog cik niezmiernie, ale nie bdn. Wstpujc na ni wiedziaa przynajmniej, dokd dojdzie. Przede wszystkim jednak postanowia widzie si z Ketlingiem i rozmwi si z nim po raz ostatni, aby go od wszelakiej przygody zasoni. Przyszo jej to nieatwo, bo Ketling nie pokaza si przez kilka nastpnych dni i na noc nie wraca. Krzysia pocza wstawa do dnia i chodzi do pobliskiego kocioa Dominikanw w tej nadziei, e ktregokolwiek ranka spotka go i rozmwi si z nim bez wiadkw. Jako wkilka dni pniej spotkaa go w samej bramie. On spostrzegszy j zdj kapeluszischyliwszy w milczeniu gow sta bez ruchu; twarz mia zmczon bezsennoci icierpieniem, oczy zapade, na skroniach zotawe pitna; delikatna cera jego staa si woskow i wyglda po prostu jak cudny kwiat, ktry widnie. Krzysi na jego widok rozdaro si na dwoje serce, wic cho kady krok stanowczy kosztowa j bardzo wiele, bo z natury bya niemia, jednak pierwsza wycigna do rk i rzeka: - Niech wapana Bg pocieszy i zele mu zapomnienie. Ketling wzi jej rk, przyoy j sobie do rozpalonego czoa, potem do ust, do ktrych przyciska j dugo i z caej mocy, wreszcie ozwa si gosem penym miertelnego smutku i rezygnacji: - Nie masz dla mnie pociechy ni zapomnienia!.. Bya chwila, e Krzysia potrzebowaa caejmocy nad sob, by nie zarzuci mu z alu rk na szyj i nie zakrzykn: "Kocham ci nad wszystko! Bierz mnie" Czua, e jeli porwie j pacz, to ona tak uczyni; wic dugi czas staa przed nim w milczeniu, pasujc si ze zami. Jednak si wreszcie zmoga i pocza mwi spokojnie, chocia bardzo prdko. bo tchu jej brako: - Moe to przyniesie jakow ulg, gdy powiem, e nie bd niczyj... Id za krat... Wapan mnie nigdy nie sd le, bom i tak ju nieszczliwa! Wapan mi przyrzeknij, daj mi parol, e siz afektu dla mnie nie spucisz nikomu... e si nie przyznasz... e tego, co byo, nie odkryjesz ni przyjacielowi, ni krewnemu. Tomoja ostatnia proba. Przyjdzie ten czas, e wapan bdziesz wiedzia, dlaczego to czyni... Ale i wtedy miej wyrozumienie. Dzinie powiem wicej, bo od alu zgoa nie mog. Wapan mi to przyrzeknij, to mnie pocieszysz, a inaczej chyba zamr! - Przyrzekam i parol daj! - odpowiedzia Ketling. - Bg wapanu zapa, a ja z caego serca dzikuj! Ale i przy ludziach spokojn twarzpokazuj, by si za kto czego nie domyli. Czas mi odej. Wapan jeste taki dobry, e sw brak. Odtd si ju osobno nie bdziem widzieli, jeno przy ludziach. Powiedze mi jeszcze, e do mnie urazy niechowasz... Bo mka co innego, a uraza co innego... Bogu mi ustpujesz, nie komu innemu... pamitaj! Ketling chcia co przemwi, ale e cierpia nad miar, wic tylko jakie niewyrane dwiki podobne do jczenia wyszy z jego ust; nastpnie dotkn palcami Krzysinych skroni i trzyma je tak czas jaki na znak, e jej przebacza i e jbogosawi. Po czym si rozstali; ona posza do kocioa, a on znw w ulic, by nie spotkasi z kim ze znajomych w gospodzie. Krzysia wrcia dopiero w poudnie, a wrciwszy znalaza znamienitego gocia: by to ksidz podkanclerzy Olszowski. Przyjecha on niespodzianie w odwiedziny do pana Zagoby pragnc, jak sam powiada, pozna tak wielkiego kawalera, "ktrego przewagi wojenne s wzorem, a rozum przewodnikiem dla caego rycerstwaw tej wspaniaej Rzeczypospolitej". Pan Zagoba by po prawdzie wielce zdumiony, lecz nie mniej kontent, i go tak wielki honor wobec niewiast spotyka; puszy si wic niezmiernie, czerwieni, poci, a jednoczenie stara si okaza pani stolnikowej, i przywyk do podobnych odwiedzin ze strony najwikszych dostojnikw w kraju i e nic sobie z nich nie robi. Krzysia, przedstawiona praatowi iucaowawszy pobonie jego rce, usiada przy Basi, rada, i nikt na jej twarzy laduniedawnych wzrusze nie wyczyta. Tymczasem ksidz podkanclerzy obsypywa pochwaami pana Zagob tak obficie i tak atwo, i zdawao si, e coraz nowe ich zapasy wydobywa ze swych fioletowych, poobszywanych koronkami rkaww. - Waszmo nie myl - mwi - i mnie tu sama ciekawo poznania pierwszego midzy rycerstwem ma przygnaa, bo jakkolwiek podziw susznym jest dla bohaterw hodem, jednake gdzie obok mstwa eksperiencja i bystry rozum sedes sobie obray, tam ludzie i dla wasnej korzyci odprawowa zwykli pielgrzymki. - Eksperiencja - rzek skromnie pan Zagoba - szczeglniej w wojennym rzemiole, z samym wiekiem przyj musiaa i moe dlatego jeszcze nieboszczykpan Koniecpolski, ojciec chorego, czasem o rad mnie pyta, potem za: i pan MikoajPotocki, i ksi Jeremi Winiowiecki, i pan Sapieha, i pan Czarniecki, ale co do przezwiska Ulisses, temu si zawsze przez modesti oponowaem. - A jednak tak ono z waci zwizane, e czasem i prawdziwego nazwiska kto nie powie, jeno rzeknie: "nasz Ulisses", i wszyscy wraz odgadn, kogo orator chcia wyrazi. Wic te w dzisiejszych trudnych a przewrotnych czasach, gdy niejeden wahasi w umyle i nie wie, gdzie ma si obrci, przy kim stan, rzekem sobie: "Pjd! zdania wysucham, wtpliwoci si pozbd, wiat rad si owiec." Zgadujesz waszmo, i o bliskiej elekcji chc mwi, wobec ktrej kada censura candidatorum ku czemu dobremu przywie moe, a c dopiero taka, ktra z ust waszmociowych wypynie. Syszaem ju midzy rycerstwem z najwikszym aplauzem powtarzane, e wa nierad owych cudzoziemcw widzisz, ktrzy si na nasz tron wspaniay cisn. W yach Wazw (miae waszmo powiedzie) pyna krew Jagielloska, przeto za obcych nie mogli by uwaani, aleci cudzoziemcy (miae waszmo powiedzie) ani naszych staropolskich obyczajw nie znaj, ani naszych wolnoci uszanowa nie potrafi i atwo absolutum dominium wynikn std moe. Przyznaj waszmoci, i gbokie to sowa, ale wybacz, jeeli spytam: zali istotnie je wypowiedziae, czyli te opinio publica wszystkie gbsze sentencje tobie w pierwszym rzdzie ze zwyczaju ju przypisuje? - wiadkiem te biaogowy - odpowiedzia Zagoba - a cho niestosowna to dla nich materia, niechaj mwi, skoro Opatrzno w niezbadanych swych wyrokach dar mowy na rwni z nami im przyznaa! Ksidz podkanclerzy mimo woli spojrza na pani Makowieck, a nastpnie na dwie przytulone do siebie panienki. Nastaa chwila ciszy. Nagle rozleg si srebrzysty gos Basi: - Ja nie syszaam Za czym Basia zmieszaa si okrutnie i zaczerwienia si po same uszy, zwaszczae pan Zagoba zaraz rzek: - Wybacz wasza dostojno! Mode to, wicpoche! Ale quod attinet kandydatw, nierazmwiem, e na tych cudzoziemcw bdzie pakaa wolno polska. - Boj si i ja tego - odpar ksidz Olszowski - lecz chobymy chcieli jakowego Piasta, krew z krwi, ko z koci naszych, obra, powiedz waszmo, w ktr stron serca nasze zwrci si maj? Sama waszmocina myl o Piacie jest wielka i jako pomie szerzy si po kraju, bo sysz, e wszdy na sejmikach, gdzie jeno korupcji nie pobrano, jeden gossycha: Piast! Piast!... - Susznie! susznie! - przerwa Zagoba. - Wszelako - cign dalej podkanclerzy - atwiej jest obwoywa Piasta ni tak podanego znale, wic nie dziwuj si waszmo, e ci spytam: kogo miae na myli? - Kogo miaem na myli? - powtrzy nieco zakopotany Zagoba. I wysunwszy warg zmarszczy brwi. Ciko mu byo zdoby si na prdk odpowied, bo dotychczas nie tylko nikogo nie mia na myli, ale w ogle nie mia wcale i tych myli, ktre zrczny ksidz podkanclerzy ju mu by wmwi. Zreszt sam wiedzia o tym i rozumia, e podkanclerzy cignie go w jakow stron, ale umylnie cign si pozwoli, bo mu to A48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAXPCcY!cZ[c\,Jc];]pochlebiao wielce. - Twierdziem tylko in principio, e nam potrzeba Piasta - odrzek wreszcie - ale coprawda, tom nikogo dotd nie wymieni. - Syszaem o ambitnych zamiarach ksicia Bogusawa Radziwia!- mrukn jakby samdo siebie ksidz Olszowski. - Pki tchu w nozdrzech moich, pki ostatnia kropla krwi w piersi- zawoa z si gbokiego przekonania Zagoba - nic ztego! y bym w tak pohabionym narodzie nie chcia, ktry by zdrajc i judasza swego krlem w nagrod kreowa! - Gos to nie tylko rozumu, ale i obywatelskiej cnoty! - mrukn znw podkanclerzy. "Ha! - pomyla Zagoba - chcesz ty mnie pocign, pocign ja ciebie." Na to znw Olszowski: - Kdy tedy zapyniesz, skoatana nawo ojczyzny mojej! Jakie ci burze, jakie ciskay czekaj? Zaprawd, le bdzie, gdy cudzoziemiec sternikiem twoim zostanie, alewida tak musi by, gdy nie masz midzy twymi synami godniejszego! Tu rozoy biae rce zdobne byszczcymi piercieniami i schyliwszy gow rzek z rezygnacj: - Zatem Kondeusz, Lotaryczyk lub ksi Neyburski?... Nie masz innej rady! - Nie moe by! Piast! - odpowiedzia Zagoba. - Kto? - spyta ksidz. I nastao milczenie. Za czym znw zabra gos podkanclerzy: - Czy jest aby jeden, na ktrego zgodziliby si wszyscy? Gdzie jest taki, ktry by od razu tak przypad rycerstwu do serca, by nikt nie mia przeciw wyborowi jego szemra?... By jeden taki, najwikszy, najzasueszy, twj, zacny rycerzu, przyjaciel, ten, ktry w sawie jak w socu chodzi... By taki... - Ksi Jeremi Winiowiecki! - przerwa Zagoba. - Tak jest! Ale on w grobie... - yje syn jego! - odpowiedzia Zagoba. Podkanclerzy zamruy oczy i siedzia czasjaki w milczeniu; nagle podnis gow, spojrza na pana Zagob i pocz mwi zwolna: - Dzikuj Bogu, e mnie natchn myl poznania waszmoci. Tak jest! ywie syn wielkiego Jeremiego, mode i pene nadziei ksi, wzgldem ktrego ma Rzeczpospolita nie uiszczony, dotd dug dospacenia. Ale z olbrzymiej fortuny nic mu nie zostao, jeno sawa jako jedyna spucizna. Wic w dzisiejszych zepsutych czasach, gdy kady oczy tam tylko kieruje, gdzie je zoto przyciga, kto wymwi jego imi, kto bdzie mia odwag jego kandydatur postawi? Wapan? - tak! Zali jednak znajdzie si takich wielu? Niedziwno, e ten, komu wiek ycia w bohaterskich zapasach na wszystkich polachprzemin, nie ulknie si i na elekcyjnym polu hod gono susznoci odda... Ale czyinni pjd za nim?. Tu podkanclerzy zamyli si, po czym wznis oczy i dalej mwi: - Bg nad wszystkich mocniejszy. Kto wie, jakie s jego wyroki? kto wie? Skoro pomyl, jak cae rycerstwo wierzy i ufa wapanu, zaprawd spostrzegam ze zdumieniem, e jakowa nadzieja wstpuje mi w serce. Powiedz mi wapan szczerze, zali niepodobiestwa istniay dla ci kiedykolwiek? - Nigdy! - odrzek z przekonaniem Zagoba.- Zbyt ostro jednak tej kandydatury stawiaod razu nie naley. Niech si to imi o uszyludzkie odbija, ale niech nie wydaje si przeciwnikom zbyt grone; niech lepiej miej si i szydz, by zbyt silnych nie stawiali impedimentw... Moe te Bg da, e nagle wypynie, gdy tamte partie wzajem zniwecz swoje zabiegi... Toruj mu waszmo z wolna drog i nie ustawaj w pracy, bo to kandydat twj, godny twego rozumu i dowiadczenia... Boe ci bogosaw w tych zamiarach... - Mame suponowa - spyta Zagoba - e wasza dostojno take o ksiciu Michale zamyla? Ksidz podkanclerzy wydoby zza rkawa ma ksieczk, na ktrej czernia grubymi literami wybity tytu Censura candidatorum, i rzek: - Czytaj waszmo, niech to pismo za mnie odpowie! To rzekszy ksidz podkanclerzy pocz sizbiera, lecz pan Zagoba zatrzyma go i rzek: - Pozwolisz wasza dostojno, e ja jeszcze co odpowiem. Wic naprzd dzikuj Bogu, e mniejsza piecz w takichznajduje si rkach, ktre umiej na wosk ludzi ugniata. - Jak to? - spyta zdziwiony podkanclerzy. - Po drugie, z gry powiadam waszej dostojnoci, e kandydatura ksicia Michaabardzo do serca mi przypada, bom jego ojca zna i miowa, i biem si pod nim wraz z mymi przyjacimi, ktrzy take dusznie si uraduj na myl, e synowi bd mogli okaza t mio, jak dla wielkiego ojca mieli. Przeto chwytam si tej kandydatury oburcz i dzi jeszcze pomwi z panem podkomorzym Krzyckim, familiantem wielkim i moim znajomkiem, ktry ma niepoledni mir u szlachty, bo trudno go niekocha. Obaj tedy bdziem czyni, co w mocy naszej, i Bg da, e co wskramy. - Niech was anioowie prowadz - odrzek ksidz - jeli tak, to o nic wicej nie chodzi. - Za pozwoleniem waszej dostojnoci. Mnie chodzi jeszcze o jedn rzecz: mianowicie, eby wasza dostojno nie pomylaa sobie tak: "Swoje wasne desiderata w gb mu woyem, wmwiem w niego, e to on z wasnego rozumu invenit ksicia Michaowkandydatur, krtko mwic: ugniotem kpaw rku, jakby by z wosku..." Wasza dostojno! Bd promowa ksicia Michaadlatego, e mi do serca przypad - ot, co!...e waszej dostojnoci take, jako widz, przypada - ot, co!... Bd promowa dla ksinej wdowy, dla moich przyjaci, dla ufnoci, jak mam w rozumie (tu pan Zagoba skoni si), z ktrego ta Minerwawyskoczya, ale nie dlatego, em sobie da wmwi jako mae dziecko, e to moja inwencja; nie dlatego wreszcie, em kiep, ale dlatego, e jak mi kto mdry co mdrego mwi, to stary Zagoba powiada: Zgoda! Tu skoni si szlachcic raz jeszcze i umilk. Ksidz podkanclerzy zmiesza si, byo, z pocztku znacznie, ale widzc i dobry humor szlachcica, i to, e sprawa tak podany obrt bierze, rozmia si z caej duszy, za czym chwyciwszy si za gow, j powtarza: - Ulisses, jak mi Bg miy, czysty Ulisses. Panie bracie, kto chce co dobrego sprawi, rnie ludzi obchodzi musi, ale z wami, widz, trzeba prosto w sedno. Okrutniecie mi do serca przypadli! - Jako mnie ksi Micha! - Nieche wam Bg da zdrowie! Ha! pobitym,alem rad! Sia musielicie szpakw zje zamodu... A ten sygnecik, gdyby si na pamitk naszego colloquium przygodzi... Na to Zagoba: - A ten sygnecik niech na miejscu ostanie... - Ju to dla mnie uczycie... - adnym sposobem nie moe by! Chyba innym razem... kiedy pniej... po elekcji... Zrozumia ksidz podkanclerzy i nie nalegaduej, wyszed jednak z promieniejc twarz. Pan Zagoba odprowadzi go a za bram i wracajc mrucza: - Ha! daem mu nauk! Trafi frant na franta... Ale honor jest! Bd si tu dygnitarze na wyprzodki przed t bram zjedali... Ciekawym, co tam biaogowy sobie myl? Biaogowy pene byy istotnie podziwu i pan Zagoba urs, zwaszcza w oczach pani Makowieckiej, do puapu, tote zaledwie si pokaza, zaraz zakrzykna z wielkim zapaem: - Wapan Salomona rozumem przeszed! A on rad by bardzo: - Kogo, mwisz wapani, przeszedem? Poczekaj wapani: obaczysz tu i hetmanw, i biskupw, i senatorw; nieledwie trzeba si bdzie od nich opdza; chyba si za kotark chowa przyjdzie... Dalsz rozmow przerwao wejcie Ketlinga. - Ketling, chcesz promocji? - zawoa pan Zagoba, upojony jeszcze wasnym znaczeniem. - Nie! - odpar ze smutkiem rycerz - bo mi znw na dugo wyjecha przyjdzie. Zagoba spojrza na niego uwaniej. - Co ty taki z ng city? - Wanie dlatego, e wyjedam. - Dokd? - Odebraem listy ze Szkocji, od dawnych przyjaci ojca i moich. Sprawy moje wymagaj, abym si tam uda koniecznie, moe na dugo... al mi si z wapastwem rozstawa, ale - musz! Zagoba, wyszedszy na rodek izby, spojrza na pani Makowieck, kolejno na panny i spyta: - Syszaycie? W imi Ojca i Syna, i Ducha witego, amen! Rozdzia 17 Jakkolwiek pan Zagoba przyj ze zdumieniem wie o wyjedzie Ketlinga, jednake nie przyszy mu do gowy adne podejrzenia, atwo bowiem byo przypuci, e Karol II przypomnia sobie usugi, jakie rodzina Ketlingw w czasach burzy tronowi oddaa, i e zapragn okaza wdziczno ostatniemu tej rodziny potomkowi. Dziwniejszym nawet mogoby si zdawa, gdyby miao by inaczej. Ketling w dodatku pokaza panu Zagobie jakie "zamorskie listy" i przekona go ostatecznie. Swoj drog wyjazd w zagrozi wszystkimplanom starego szlachcica, tote z niepokojem myla, co bdzie dalej. Woodyjowski, miarkujc z jego listu, mgwrci lada godzina - a wiatry mu tam w stepie resztki alu wywiay (myla pan Zagoba). Wrci rezolutem wikszym, ni wyjecha, e za do Krzysi mocniej go jako licho cigno, zaraz deklarowa gotw... a potem?... - Potem Krzysia odpowiezgod, bo jakeby takiemu kawalerowi i przy tym bratu pani Makowieckiej odpowiedzie moga, i biedny, najmilszy hajduczek ostanie na lodzie. Pan Zagoba za z zawzitoci waciw starym ludziom upar si koniecznie poczy Basi z maym rycerzem. Nie pomogy ostatecznie ani perswazje Skrzetuskiego, ani te, ktre sam sobie od czasu do czasu czyni. Chwilami obiecywa sobie wprawdzie nie miesza si ju wicejdo niczego, nastpnie za wraca mimo wolido myli skojarzenia tej pary z tym wikszym uporem. Rozwaa po caych dniach, jak rki do tego przyoy; tworzy plany, ukada fortele. I przejmowa si tym tak dalece, e gdy mu si wydao, i wynalaz sposb, wwczas wykrzykiwa gono, jakby po dokonanej ju sprawie: - Nieche was Bg bogosawi Ale obecnie ujrza przed sob niemal ruin swoich ycze. Nie pozostawao mu nic innego, jak tylko zaniecha wszelkich usiowa i przyszo zda na wol bo, bo w cie nadziei, e Ketling uczyni przed wyjazdem jaki krok stanowczy wzgldem Krzysi, nie mg si dugo w gowie pana Zagoby osta. Wic z alu ju tylko i ciekawoci postanowi wybada bliej modego rycerza tak o sam termin wyjazdu, jak rwnie o to, co przed opuszczeniem Rzeczypospolitej uczyni zamierza. Zawezwawszy go wic na rozmow rzek mu ze zmartwion wielce twarz: - Trudno! kady sam najlepiej rozumie, co mu czyni przystoi, nie bd ja ci przeto namawia, aby zosta, ale chciabym si przynajmniej czego o powrocie twoim dowiedzie... - Zali ja mog odgadn, co mnie tam czeka, gdzie jad - odrzek Ketling - jakie sprawy i jakie przygody?... Wrc kiedy, jeli bd mg; zostan tam na zawsze, jeli bd musia. - Obaczysz, e ci i serce bdzie do nas cigno. - Bogdaj grb mj by nie gdzie indziej, ale na tej ziemi, ktra wszystko mi daa, co da moga. - A widzisz! W innych stronach cudzoziemiecdo mierci pasierzbem zostaje, a nasza matka to ci zaraz wycignie ramiona i jak swego przytuli. - Prawda, wielka prawda! Ej, ebym tylko mg... Bo wszystko moe mi si w starej ojczynie przygodzi, jeno szczcie si nieprzygodzi. - Ha! mwiem ci: ustal si, oe, nie chciae sucha. A onatym bdc, choby wyjecha, to by wrci musia, chybaby i on przez rozbujae flukta chcia przewozi, a tego nie suponuj. Raiem ci, c! nie chciae sucha! Tu pan Zagoba pocz uwanie wpatrywa si w twarz Ketlinga, chcc wyranie jakowych od niego objanie, ale Ketling milcza, gow tylko spuci i oczy wbi w podog. - C ty na to? h? - rzek po chwili Zagoba. - Nie byo do tego nijakiego podobiestwa -odpar z wolna mody rycerz. Zagoba pocz chodzi po izbie, potem stan przed Ketlingiem, zaoy rce w ty i rzek: - A ja ci powiadam, e byo! Jeli nie byo, to niech od dzi dnia nigdy tego oto brzuchatym oto pasem nie obwi. Krzysia jest ci przyjacielem - Da Bg, e i zostanie, chocia nas morza przedziel! - Wic co? - Nic wicej! nic wicej! - Pytae si jej? - Daj wapan spokj! Ju mi i tak smutno, e odjedam - Ketling! chcesz, ebym ja jeszcze, pki czas, spyta? Ketling pomyla, e jeli Krzysia tak bardzo yczya sobie, aby ich uczucia pozostay w ukryciu, to moe bdzie rada, gdy si trafi sposobno zaprzeczenia ich otwarcie, wic odrzek: - Ja waci upewniam, e to si na nic nie zdao, i sam jestem pewien tak dalece, emuczyni wszystko, eby sobie ten afekt z gowy wybi, ale jeli wapan cudu si spodziewasz, to pytaj - Ha jeli ty j sobie z gowy wybi- rzekz pewn gorycz pan Zagoba - w takim razie istotnie nie ma co robi. Tylko pozwl sobie powiedzie, em ci za stateczniejszego uwaa kawalera. Ketling wsta i wycignwszy gorczkowo obie rce ku grze, odrzek z niezwyk sobie gwatownoci: - Co mi pomoe ktrej z tych tam gwiazd poda? Ni ja do niej wzlecie mog, ni ona do mnie nie zejdzie! Gorze takim, ktrzy do srebrnej luny wzdychaj Lecz pan Zagoba rozgniewa si take i sapa pocz. Przez chwil nie mg nawet mwi i dopiero opanowawszy zo tak odpar przerywanym gosem: - Mj kochany, nie czye mnie kpem i masz mi racje dawa, to dawaj jak czowiekowi, co si ywi chlebem i misem,nie za szalejem... Bo ebym ja teraz sfiksowa i powiedzia sobie, e moja ta czapka jest luna, ktrej rk nie dosign, to bym z goym ysem po miecie chodzi i mrz by mnie w uszy ksa jak pies. Ja takimi racjami nie wojuj, jeno to wiem, eta dziewka std o trzy izby siedzi, e je, pije, e jak chodzi, to nogami przebiera musi; e na mrz nos jej czerwienieje, a wupa jej gorco; e jak j komar utnie, to j swdzi, i e do luny w tym chyba podobna, i brody nie ma. Ale w taki sposb, w jaki ty mwisz, mona take powiedzie, e rzepa to astrolog. Co si zaKrzysi tyczy, jeli nie prbowa, jeli niepyta, to twoja sprawa, ale jeli dziewk rozkocha, a teraz odjedasz powiedziawszy sobie "luna", to uczciwo swoj, rwnie jak rozum, lada straw nakarmi moesz. Ot! w czym rzecz Na to Ketling: - Nie sodko mi, ale gorzko w gbie od tej strawy, ktr si karmi. Jad, bo musz; nie spytam, bo nie mam o co. Ale wa mniekrzywo sdzisz... Bg widzi, jak krzywo! - Ketling! ja przecie wiem, e ty porzdny czowiek, tylko tych waszych manier wyrozumie nie mog. Za moich czasw szo si do dziewki i mwio si jej w oczytym rytmem: "Chcesz, to bdziem yli w kupie, a nie, to ja ci nie kupi!" I kady wiedzia, czego si trzyma... Kto za by ciemiga i sam nie mia gada, to mwniejszego od siebie posya. Ofiarowaem ci si i jeszcze ofiaruj. Pjd, przemwi, respons ci odnios, a ty wedle tego pojedziesz albo zostaniesz... - Pojad! nie moe inaczej by i nie bdzie! - To wrcisz. - Nie! Uczye mi wapan ask i nie mwmy o tym wicej. Chcesz wapan rozpyta dla wasnej ciekawoci, dobrze, ale nie w moim imieniu... - Dla Boga! chyba e ju pyta? - Nie mwmy o tym! Uczy mi wapan t ask! - Dobrze, mwmy o aurze... Nieche was piorun zatrzanie razem z waszymi manierami! Tak, ty musisz jecha, a ja kl!- egnam wapana. - Czekaj, czekaj! Zaraz mnie cholera minie! Mj Ketling! czekaj, bo miaem z tob pomwi. Kiedy jedziesz?... - Jak tylko sprawy zaatwi. Chciabym si z Kurlandii wierci dzierawnej doczeka, adworek ten, w ktrym mieszkalimy, sprzedabym chtnie, gdyby si kto ochotnydo kupna trafi. - Niech Makowiecki kupuje albo Micha! Na Boga! przecie bez poegnania si z Michaem nie wyjedziesz? - Rad bym go z duszy poegna! - Lada moment bdzie! lada moment! Moe on ci do Krzysi namwi... Tu urwa pan Zagoba, bo go nagle ogarnjaki niepokj. "Przysugiwaem si Michaowi w dobrej chci - pomyla - ale diablo wbrew jego chci; miaaby za discordia z tego pomidzy nim a Ketlingiem wynikn, to niech sobie Ketling lepiej jedzie..." Tu pan Zagoba pocz pociera rk ysin, wreszcie rzek: - Mwi si to i owo ze szczerej yczliwociku tobie. Takem ci pokocha, e rad bym ci wszelkimi sposobami zatrzyma, wic ciKrzysi jako sonink nastawiem... Ale to jeno z yczliwoci... C mnie staremu do tego!... Naprawd to jeno yczliwo... nic wicej. Ja przecie swatami si nie trudni,bo gdybym chcia swata, to bym by siebiewyswata... Daj, Ketling, pyska... a nie gniewaj si... Ketling wzi w objcia pana Zagob, ktry48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA^P H_ c`ca' cb5 Erozczuli si istotnie i zaraz gsiorek kazapoda mwic: - Ju te z okazji tego odjazdu co dzie taki jeden wypijem. I wypili, po czym Ketling poegna si i odszed. Wino tymczasem podnioso fantazj w panu Zagobie; pocz bardzo tgo rozmyla o Basi, o Krzysi, o Woodyjowskim i o Ketlingu; pocz czy ich w pary, bogosawi, wreszcie zatskni do dziewczyn i rzek sobie: - Ano, pjd zobaczy te kozy... Panny siedziay w izbie po drugiej stronie sieni i szyy. Pan Zagoba powitawszy je j chodzi po izbie wlokc za sob nieco nogi, bo mu ju, zwaszcza po winie, nie suyy jak dawniej. Chodzc spoglda na dziewczyny, ktre siedziay bliziutko jedna drugiej, tak e jasna gwka Basi prawie wspieraa si o ciemn Krzysin. Basia wodzia za nim oczyma, a Krzysia wyszywaa tak pilnie, e ledwie mona byouchwyci okiem migotanie jej igy. - Hum! - ozwa si Zagoba. - Hum! - powtrzya Basia. - Nie przedrzeniaj mnie, bom gniewny! - Pewnie szyj utnie! - zawoaa udajc przestrach Basia. - Koat! koat! koatko! Jzyk ci uci! ot, co! To rzekszy pan Zagoba zbliy si tu do panienek i wziwszy si nagle w boki, spyta bez adnego wstpu: - Chcesz Ketlinga za ma? - I takich piciu - ozwaa si zaraz Basia. - Cicho bd, mucho, nie do ciebie mwi! Krzysiu, do ciebie mowa. Chcesz Ketlinga zama? Krzysia przyblada nieco, chocia z pocztku sdzia, e pan Zagoba Basi, niej zapytuje; za czym podniosa na starego szlachcica swoje liczne ciemnoniebieskie oczy. - Nie! - odrzeka spokojnie. - Ano prosz! Nie! przynajmniej krtko! Prosz! prosz! I czemu to wapanna jegoz aski swojej nie chcesz? - Bo ja nikogo nie chc. - Krzychna! powiedz to komu innemu! - wtrcia Basia. - C to stan maeski w tak abominacj podao? - pyta dalej pan Zagoba. - To nie abominacja, jeno mam do zakonu wol - odrzeka Krzysia. Bya w jej gosie taka powaga i taki smutek, e i Basia, i pan Zagoba na chwil nawet nie przypucili, e to arty. Zdumienie tylko ogarno oboje tak wielkie, e poczli spoglda to na siebie, to na Krzysi, jak bdni. - H? - rzek pierwszy Zagoba. - Mam wol do zakonu! - powtrzya ze sodycz Krzysia. Basia spojrzaa na ni raz i drugi, nagle zarzuciwszy jej rce na szyj przytulia swoje rane usta do jej policzka i poczamwi prdko: - Krzysiu, bo bekn! Powiedz zaraz, e jenona wiatr tak mwisz, bo bekn, jak Bg na niebie, bekn! Rozdzia 18 Po widzeniu si z Zagob Ketling by jeszcze u pani Makowieckiej, ktrej owiadczy, e dla pilnych spraw musi pozosta w miecie, a moe i wyjecha jeszcze przed gwn podr na kilka tygodni do Kurlandii, e zatem nie bdzie mg podejmowa pani stolnikowej nadal osobicie w swym wiejskim dworku. Jednake baga j, by w dworek chciaa,jak i dotd, uwaa za swoj rezydencj i wraz z mem i panem Michaem w nim w czasie bliskiej ju elekcji zamieszka. Pani Makowiecka zgodzia si, poniewa w przeciwnym razie dworek staby pustk i nikomu by poytku nie przynis. Po owej rozmowie Ketling znikn i nie pokazywa si wicej ani w gospodzie, ani pniej w okolicach Mokotowa, gdy pani Makowiecka wraz z pannami na wie wrcia. Lecz jedna tylko Krzysia odczuwaa t nieobecno, pan Zagoba bowiem cay zajty by zbliajc si elekcj, za Basia i stolnikowa tak dalece wziy do serca nage postanowienie Krzysine, e nie mogy o niczym innym myle. Jednake pani Makowiecka nie prbowaa nawet odmawia Krzysi od tego kroku i wtpia, czy m bdzie odmawia; w owych czasach bowiem sprzeciwianie si podobnym przedsiwziciom wydawao si ludziom krzywd i obraz bo. Jeden pan Zagoba, przy caej swej pobonoci, miaby by odwag protestowa, gdyby mu cokolwiek na tym zaleao, ale e mu nic nie zaleao, wic cicho siedzia; owszem, kontent by w duszy, e rzeczy ukaday si w ten sposb, i Krzysia usuwaa si spomidzy Woodyjowskiego a hajduczka. Teraz pan Zagoba by przekonany o pomylnym spenieniu si swych najtajniejszych ycze i z ca swobod odda si pracom elekcyjnym; objeda szlacht przyby dostolicy lub spdza czas na rozmowach z ksidzem Olszowskim, ktrego w kocu polubi bardzo i sta si poufaym wsplnikiem. Po kadej te takiej rozmowie wraca do domu coraz gorliwszym partyzantem "Piasta", a coraz zacitszym wrogiem cudzoziemcw. Stosujc si do instrukcji ksidza podkanclerzego, cicho z tym jeszcze siedzia, ale nie upyn dzie, by kogo dla tej kryjcej si kandydatury nie skaptowa- i stao si to, co zwykle w takich razach si dzieje: oto zacietrzewi si sam tak dalece, e ta kandydatura staasi - obok poczenia Basi z Woodyjowskim- drugim w yciu jego celem. Tymczasem do elekcji byo coraz bliej. Ju wiosna rozptaa wody z lodw; ju poczy wia wiatry ciepe, due, pod ktrych oddechem drzewa obsypuj si pkami, a acuchy jaskek rozczepiaj si, wedle wiary prostactwa, by lada chwilawychyn z zimnej topieli na jasny wiat soneczny. Wic razem z jaskkami i innym wdrownym ptactwem poczli cigagocie na elekcj. Naprzd kupcy, ktrym znaczyo si obfiteniwo zysku tam, gdzie miao si zgromadzi przeszo p miliona ludu liczcpanw, ich poczty, szlacht, sugi, wojsko.Cignli tedy Anglicy, Holendrzy, Niemcy, Moskale, cignli Tatarzy, Turcy, Ormianie, Persowie nawet, przywoc sukna, ptna, adamaszki i zotogowy, futra, klejnoty, wonnoci, bakalie. Poustawiano budy na ulicach i za miastem, a w nich wszelaki towar. Niektre "bazary" poustawiay si nawet we wsiach podmiejskich, wiadomo bowiem byo, e gospody stoeczne nie obejm dziesitej czci elektorw, ale e ogromna ich wikszo stanie obozem za obrbem murw, jak zreszt zawsze czyniono podczas elekcji. Pocza wreszcie ciga i szlachta tak rojnie, tak tumno, e gdyby podobnie u zagroonych granic Rzeczypospolitej stawaa, nigdy by ich noga nieprzyjacielskanie moga przekroczy. Chodziy suchy, e elekcja bdzie burzliw, bo cay kraj by rozdarty midzytrzech gwnych kandydatw: Kondeusza, ksicia Neyburskiego i Lotaryskiego. Mwiono, e kada partia bdzie si staraa choby si przeprowadzi swego kandydata. Niepokj ogarnia serca, dusze rozpaliy si stronnicz zawzitoci. Niektrzy przepowiadali wojn domow, a wieci te znajdoway wiar wobec olbrzymich druynwojennych, jakimi otaczali si magnaci. Cignli i oni na wczesny termin, by mie czas do praktyk wszelakich. Gdy Rzeczpospolita bywaa w potrzebie, gdynieprzyjaciel ostrze do garda jej przykada, nie mg krl, nie mogli hetmani wicej jak lich gar wojska przeciw niemu wyprowadzi; teraz za sami Radziwiowie przycignli- wbrew prawu i postanowieniom - z armi kilkanacie tysicy ludzi liczc. Pacowie rwn niemal wiedli ze sob si; znie mniejsz gotowali si potni Potoccy; zniewiele mniejsz inne "krlewita" polskie,litewskie i ruskie. "Kdy zapyniesz, skoatana ojczyzny nawo?" - powtarza coraz czciej ksidz Olszowski, ale on samprywat mia w sercu; o sobie i potdze domw wasnych mylao tylko zepsute, z maymi wyjtkami, do szpiku koci monowadztwo, gotowe w kadej chwili wznieci wichur wojny domowej. Tumy szlachty rosy z kadym dniem i zna ju byo, e gdy po sejmie sama elekcja si pocznie, przerosn choby najwiksz moc magnack. Ale i te tumy niezdolne byy szczliwie naw Rzeczypospolitej na ciche wody pokierowa,bo gowy ich pogrone byy w mroku i ciemnoci, a serca przewanie popsute. Wic elekcja zapowiadaa si potwornie i nikt nie przewidywa, e wypadnie tylko ndznie, bo prcz pana Zagoby ci nawet, ktrzy pracowali dla "Piasta", nie mogc odgadn, o ile im bezmylno szlachecka ipraktyki magnackie pomog, niewiele mieli nadziei, by mogli przeprowadzi takiego, jak ksi Micha, kandydata. Lecz pan Zagoba pywa w tym morzu jak ryba. Z chwil rozpoczcia sejmu zamieszka stale w miecie i w dworku Ketlingowym bywa tylko o tyle, o ile zatskni czasem za swoim hajduczkiem, lecz e i Basia wielce zpowodu Krzysinego postanowienia stracia na wesooci, zabiera j czasem pan Zagoba do miasta, aby si moga rozerwai oczy widokiem bazarw rozweseli. Wyjedali zwykle z rana, a odwozi j panZagoba nieraz pnym dopiero wieczorem. Po drodze i w samym miecie cieszyo si serce dziewczynine widokiem rzeczy i ludw nieznanych, tumw rnobarwnych, wojsk pysznych. Wwczas oczy jej poczynay wieci jak dwa wgielki, gowa obracaa si jak na rubkach; nie moga si napatrze, naoglda i zasypywaa pana Zagob tysicami pyta, on za rad odpowiada, bomg przez to swe dowiadczenie i uczono okaza. Nieraz te i grzeczna kompania wojskowych otaczaa skarbniczek, w ktrym jedzili; podziwiao wielce rycerstwo Basin urod, bystro dowcipu i rezolutno, a pan Zagoba jeszcze im zawsze histori Tatara ustrzelonego kaczym rutem opowiada, by ich do reszty w osupieniu i zachwycie pogry. Pewnego razu wracali bardzo pno, bo im cay dzie ogldanie pocztw pana Feliksa Potockiego zajo. Noc bya widna i ciepa;nad kami porozwieszay si biae tumany.Pan Zagoba, lubo zawsze ostrzega, e przy takim zbiorowisku ludzi suebnych i onierstwa piln trzeba zwraca uwag, by na hultajw nie trafi, zasn by mocno; drzema i wonica, sama tylko Basia nie spaa, bo przez gow przesuwao si jej tysice obrazw i myli.Nagle do uszu jej doszed tupot kilku koni. Wic pocignwszy pana Zagob za rkaw rzeka: - Jedcy jakowi sadz za nami! - Co? jak? kto? - spyta zaspany pan Zagoba. - Jedcy jakowi sadz Pan Zagoba zbudzi si zupenie. - O! zaraz "sadz"! Sycha ttent, moe kto jedzie t sam drog... - Pewna jestem, e zbje! Basia dlatego tak bya pewna, e w duszy bardzo sobie przygody, zbjw i sposobnoci do okazania swej odwagi yczya, tote gdy pan Zagoba sapic i mruczc pocz wyciga z siedzenia krcice, ktre zawsze "od trafunku" ze sob wozi, ona zaraz ja si napiera, byjej jedn odda. - Ju ja pierwszego, ktry si zbliy, nie chybi. Ciotka okrutnie z bandoleciku strzela, ale ona w nocy nie widzi. Przysigabym, e to zbje! Aj, Boe, eby cho nas zaczepili! Dawaj wapan prdzej krcic! - Dobrze - odrzek Zagoba - ale mi przyrzekniesz, e przede mn i pki nie powiem: "pal", nie strzelisz. Da tobie bro, to gotowa wygarn do pierwszego lepszego szlachcica, nie spytawszy si pierwej: "werdo", a pniej sprawa! - To naprzd spytam: "werdo?" - Ba, a jak pijacy bd przejeda i poznawszy niewieci gos, co niepolitycznego ci odpowiedz? - Gruchn wtedy z krcicy! Dobrze? - No! bierze tu czeku tak paliwod do miasta Powiadam ci, e nie masz strzela bez komendy! - Spytam: "werdo", ale tak grubo, e nie poznaj. - Nieche i tak bdzie! Ha sysz ju ich z bliska. Bd pewna, e to jacy stateczni ludzie, bo otrzykowie wypadliby znienacka z rowu. e jednak hultajstwo wczyo si istotnie po drogach i nieraz sycha byo o wypadkach, kaza pan Zagoba powocemuczeladnikowi nie wjeda midzy drzewa czernice si tu na zakrcie, ale stan nadobrze owieconym miejscu. Tymczasem czterech jedcw zbliyo si na kilkanacie krokw. Wwczas Basia zdobywszy si na bas, ktry jej samej wyda si godnym dragona, spytaa gronie: - Werdo? - A czego to stoicie na drodze? - odrzek jeden z jedcw, ktremu widocznie przyszo do gowy, e podrnym musiao si co popsu w zaprzgu lub wozie. Lecz na ten gos Basia opucia zaraz krcic i rzeka pospiesznie do pana Zagoby: - Doprawdy, e to wujko!... O dla Boga!... - Jaki wujko? - Makowiecki... - Hej tam - krzykn Zagoba - a czy to niepan Makowiecki z panem Woodyjowskim? - Pan Zagoba? - ozwa si may rycerz. - Michale! Tu pan Zagoba pocz z wielkim popiechem przekada nogi przez porcz skarbniczka, lecz nim przeoy jedn, Woodyjowski zeskoczy z konia i ju by przy wasgu. Poznawszy przy wietle ksiyca Basi, chwyci j za obie rce i zawoa: - Witam wapann caym sercem! A gdzie panna Krzysia? Siostra? Zdrowi wszyscy? - Zdrowi, dzikowa Bogu! e to na koniec wapan przyjecha!- odrzeka z bijcym sercem Basia. - Wujko jest take? Wujku To rzekszy chwycia za szyj pana Makowieckiego, ktry wanie nadszed do skarbniczka, a pan Zagoba otworzy tymczasem Woodyjowskiemu ramiona. Po dugich powitaniach nastpia prezentacja pana stolnika Zagobie, nastpnie za obaj przyjezdni panowie oddawszy konie czeladnikom siedli do wasgu; Makowiecki zZagob zajli poczesne siedzenie, za Basia z Woodyjowskim usadowili si na przodku. Nastpiy krtkie zapytania i krtkie odpowiedzi, jako zwyczajnie bywa, gdy si ludzie po dugim niewidzeniu spotykaj. Wypytywa wic pan Makowiecki o on, a Woodyjowski raz jeszcze o zdrowie panny Krzysi; za czym zdumia si nad Ketlingowym bliskim wyjazdem, ale nie miaczasu nad nim si zastanawia, bo zaraz musia opowiada, co tam w kresowej stanicy porabia, jako ordziskich grasantw podchodzi, jak mu byo tskno,ale zdrowo starego ycia zakosztowa. - Ot! zdawao mi si - mwi - e ubniaskie czasy nie miny, emy to jeszcze razem ze Skrzetuskim i Kuszlem, i Wierszuem... Dopiero jak mi rankiem wiadro wody do umywania przynosili, a siwe wosy na skroniach w nim ujrzaem, dopiero czek si opamitywa, e ju nie ten, co by dawniej, chocia z drugiej strony przychodzio znw do gowy, e pki ochota ta sama, to i czek ten sam. - O! to w sedno utrafi! - odrzek Zagoba- wida, e ci si tam na wieych trawachidowcip odpas, bo dawniej nie by taki rczy. Ochota to grunt! i nie masz lepszej na melankoli driakwi. - e prawda, to prawda - doda pan Makowiecki. - Sia tam w Michaowej stanicy urawi studziennych, bo ywej wody w pobliu brakuje. To powiadam wapanu, e kiedy witaniem onierze poczn owymi urawiami skrzypie, budziszsi waszmo z tak ochot, e ci si chce zaraz Bogu dzikowa za to tylko, e yjesz. - Ha! ebym cho na dzie moga tam by! -zawoaa Basia. - Jeden na to sposb - odrzek Zagoba - wyjd za rotmistrza straowego. - Pan Nowowiejski prdzej, pniej rotmistrzem zostanie - wtrci may rycerz. - Ju! - zawoaa gniewnie Basia - nie prosiam wapana, by mi pan Nowowiejskiego zamiast gocica przywozi! - Ja te co innego przywiozem, bo bakalijki zacne. Bdzie pannie Basi sodko, aonemu biedakowi tam gorzko. - To trzeba mu byo bakalijki odda, niechby je zjad, pki mu wsy nie urosn. - Imainuj sobie wapan - rzek do Makowieckiego pan Zagoba -to tak oni ze sob zawsze! Szczciem, e proverbium powiada: "Kto si czubi, ten si lubi." Basia nic nie odrzeka, pan Woodyjowski za, jakby oczekujc odpowiedzi, spojrza wesoo na jej maluchn, owiecon jasnym wiatem twarzyczk, ktra wydaa mu sitak adn, e mimo woli pomyla: "Ale i to licho tak gadkie, e mona by oczy zgubi!..." Lecz widocznie zaraz co innego musiao muprzyj na myl, bo odwrci si do wonicy. - A porachuj no tam biczem konie - rzek - i jed ywiej. Wartko potoczy si skarbniczek po tych sowach, tak wartko, e jadcy czas jaki siedzieli w milczeniu i dopiero gdy wjechali na piaski, Woodyjowski ozwa si znowu: - Ale mi ten wyjazd Ketlingowy po gowie chodzi! e te mu wypado pod sam mj przyjazd i pod elekcj... - Tyle Angielczykowie na nasz elekcj zwaaj, ile na twj przyjazd- odpar Zagoba. - Ketling sam z ng city, e musiwyjeda i nas zostawi... Basia ju miaa na jzyku: "Szczeglniej Krzysi", ale co nagle tkno j, eby o tym, rwnie jak i o niedawnym postanowieniu Krzysi nie wspomina. Instynktem niewiecim odgada, e tak jedno, jak drugie moe zaraz na wstpie pana Michaa dotkn, zabole, i sam j co zaraz zabolao, wic mimo caej swej porywczoci zamilka. "O intencjach Krzysinych i tak on si dowie objcia pana Zagob, ktry48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAcPW _d ceZcfI*cg@9*- pomylaa sobie - ale wida lepiej o tym teraz nie mwi, skoro i pan Zagoba adnym swkiem nie wspomnia." Tymczasem Woodyjowski znw zwrci sido wonicy. - Jed no ywiej! - rzek. - Konie i rzeczy zostawilimy na Pradze - mwi pan Makowiecki do Zagoby - a jeno samoczwart ruszylimy, cho i pod noc, bo i mnie, i Michaowi okrutnie byo pilno. - Wierz - odrzek Zagoba - widziae waszmo, jakie to tumy zjechay si do stolicy? Za rogatkami obozy i bazary stoj, e i przejecha trudno. Dziwne te rzeczy opowiadaj ludzie o tej przyszej elekcji, ktre wapanu w domu sposobnym czasem powtrz... Tu poczli rozmow o polityce. Pan Zagoba stara si z lekka wyrozumie opinie stolnika, w kocu za zwrci si do Woodyjowskiego i spyta bez ogrdki: - A ty, Michale, komu dasz kresk? Lecz Woodyjowski zamiast odpowiedzi drgn jakby rozbudzony i rzek: - Ciekawym, czy te pi i czy je dzisiaj jeszcze ujrzymy? - Pewnie pi - odrzeka sodkim i jakby sennym gosem Basia - ale si rozbudz i niechybnie przyjd waszmociw powita. - Tak wapanna mylisz? - spyta z radoci may rycerz. I znw spojrza na Basi, i znw mimo wolipomyla: "Ale to licho wdziczne w tym wietle miesica" Blisko ju byo do Ketlingowego dworu i po chwili zajechali. Pani stolnikowa i Krzysia spay ju, czuwaa tylko suba, czekano bowiem na Basi i na pana Zagob z wieczerz. Wnet uczyni si w domu ruch niemay: Zagoba rozkaza zbudzi wicej ludzi, by ciepa strawa i dla goci bya podana. Pan stolnik chcia zaraz i do ony, ale ona dosyszaa ju niezwyky skrzt i domyliwszy si, kto przyjecha, w chwil pniej zbiega na d w zarzuconej naprdce sukni, zdyszana, ze zami radociw oczach i penymi umiechw ustami; poczy si powitania, uciski i bezadna rozmowa, przerywana okrzykami. Pan Woodyjowski spoglda ustawicznie nadrzwi, w ktrych znika Basia, a w ktrychlada chwila spodziewa si ujrze ukochanKrzysi, promienn od cichej radoci, jasn, z byszczcymi oczyma i rozwizanz popiechu kos; ale tymczasem gdaski zegar stojcy w jadalnej izbie gdaka i gdaka, czas upywa, podano wieczerz, aukochana i droga dla pana Michaa dziewczyna nie ukazywaa si w komnacie. Wesza wreszcie Basia, ale sama, powana jaka i zaspiona, zbliya si do stou i ogarniajc rczk wiec zwrcia si do pana Makowieckiego. - Wujku! - rzeka - Krzysia troch niezdrowa i nie przyjdzie, ale prosi, aby wujko cho pode drzwi podszed, eby go moga powita. Pan Makowiecki wsta zaraz i wyszed, a Basia za nim. Spospnia may rycerz okrutnie i rzek: - Tegom si nie spodziewa, ebym panny Krzysi nie mia dzi ujrze. Zali naprawd chora? - E! zdrowa - odrzeka pani Makowiecka - ale ona teraz nie do ludzi. - Czemu to? - To jegomo pan Zagoba nie wspomina ci o jej intencji? - O jakiej intencji, na rany boskie?! - Ona do zakonu idzie... Pan Micha pocz mruga oczyma, jak czowiek, ktry nie dosysza, co do niego mwi, potem zmieni si na twarzy, wsta, usiad znowu; pot w jednej chwili okry mu perami czoo, wic pocz je domi obciera. W izbie nastao guche milczenie. - Michale - ozwaa si pani stolnikowa. A on patrzc bdnie to na ni, to na Zagob rzek wreszcie strasznym gosem:- Czy kltwa ciy nade mn?! - Miej Boga w sercu! - zakrzykn Zagoba.Rozdzia 19 Odgadli po owym wykrzyku Zagoba z pani Makowieck tajemnic serca maego rycerza i gdy on, zerwawszy si nagle, opuci izb, spogldali czas jaki na si w osupieniu i niepokoju, a na koniec pani Makowiecka rzeka: - Dla Boga! id wapan za nim, perswaduj, pociesz, a nie, to ja pjd. - Nie czy tego wapani - odrzek Zagoba.- Nie adnego z nas, ale Krzysi tam by potrzeba, co gdy nie moe by, lepiej go w samotnoci ostawi, bo pociecha nie w pordo wikszej jeszcze desperacji doprowadza. - To ju widz jako na doni, e on do Krzysi chcia. Patrze wapan Wiedziaam, e lubi j bardzo i kompanii jej rad szuka, ale eby si tak w niej zapamita,to mi nie przyszo do gowy. - Musia tu z gotowym przedsiwziciem przyjecha, w ktrym szczliwo swoj upatrywa, a tymczasem jakoby piorun w to strzeli. - To czemu o tym nikomu nie wspomnia, ni mnie, ni wapanu, ani Krzysi samej? Byaby moe dziewczyna nie uczynia lubu... - Dziwna to jest rzecz - odrzek Zagoba - ze mn on przecie konfident i ufa mojej gowie wicej jak swojej, a nie tylko mi nico owym afekcie nie wyzna, ale rzek mi nawet kiedy, e to jest amicycja, nic wicej. - Zawsze on by skryty! - To wapani, chociae siostra, chyba go nie znasz. Serce u niego, jak oczy u karasia, na samym wierzchu. Nie spotkaem czeka szczerszego. Ale przyznaj, e teraz postpi inaczej. Jeno czy wapani jeste pewna, e on i z Krzysi nic nie mwi? - Mocny Boe! Krzysia pani swej woli, bo mj m, jako opiekun, tak jej powiedzia: "Byle czek by godny i krwi zacnej, moesz i na substancj nie zwaa." Gdyby Micha by z ni przed wyjazdem mwi, toby mu odpowiedziaa: tak! albo: nie! - i wiedziaby, czego si spodziewa. - Prawda, e to niespodzianie w niego uderzyo. Wapani dajesz swoje biaogowskie racje wcale do rzeczy. - Co tam racje! Tu radzi trzeba! - Niech bierze Basi! - Kiedy tamt wida woli... Ha! eby mi to cho do gowy przyszo! - Szkoda, e wapani nie przyszo. - Jake mnie miao przyj, gdy i takiemu Salomonowi jak wapan nie przyszo? - A skd wapani wiesz? - Bo Ketlinga rai. - Ja? Bg mi wiadek, nikogom nie rai. Mwiem, e si ma ku niej, bo bya prawda; mwiem, e Ketling godny kawaler, bo bya i jest prawda; ale swaty biaogowom zostawuj. Moja pani! to na mojej gowie p Rzeczypospolitej spoczywa! Zali ja mam nawet czas myle oczym innym jak de publicis. yki strawy nie mam oto czsto czasu do gby wzi... - Rad wapan teraz, na miosierdzie boe! Wszak naokoo sysz, e nie masz gowy nad wapanow. - Bez przestanku o tej mojej gowie gadaj.Mogliby da spokj. Co do rady, s dwie: albo niech Micha Basi bierze, albo niech Krzysia intencj odmieni. Intencja to nie lub! Tu nadszed pan Makowiecki, ktremu ona powiedziaa zaraz wszystko. Stropi si bardzo szlachcic, bo pana Michaa nadzwyczaj lubi i ceni, ale na razie nic wymyli nie mg. - Jeli Krzysia si zatnie - mwi trc czoo - to jak tu nawet tak rzecz perswadowa?.. - Krzysia si zatnie! - odrzeka pani stolnikowa. - Krzysia zawsze bya taka Na to stolnik: - Co Michaowi byo w gowie, e si przedwyjazdem nie upewni? To mogo si jeszcze gorzej zdarzy: mg kto inny przez ten czas serce dziewki pozyska... - To by do klasztoru wtenczas nie sza - odrzeka pani stolnikowa.- Przecie wolna jest. - Prawda - odrzek stolnik. Ale Zagobie poczo ju w gowie wita. Gdyby sekret Krzysi i Woodyjowskiego by mu znany, wszystko byoby mu od razu jasne, ale bez tej znajomoci istotnie trudno byo cokolwiek zrozumie. Jednake bystry dowcip pana Zagoby pocz przebija mg i odgadywa istotne powody i intencji Krzysi, i rozpaczy Woodyjowskiego. Po chwili by ju pewien,e Ketling tkwi w tym, co si stao. Przypuszczeniom jego brako tylko pewnoci, postanowi wic pj do Michaa i zbada go bliej. Po drodze ogarn go niepokj, bo tak sobie pomyla:"Mojej w tym duo roboty. Chciaem zasyci miodu na Basine i Michaa wesele, ale nie wiem, jelim - zamiast miodu - kwanego piwa nie nawarzy, bo nu Micha do dawnego postanowienia wrci i idc ladem Krzysi, habit wdzieje..." Tu a zimno uczynio si panu Zagobie, wic przyspieszy kroku i po chwili by w izbie pana Michaa. May rycerz chodzi po komnacie jak zwierz dziki po klatce. Czoo mia gronie namarszczone, oczy szklane - cierpia niezmiernie. Ujrzawszy pana Zagob stannagle przed nim i zaoywszy rce na piersiach, zakrzykn: - Powiedz mi wapan, co to wszystko znaczy? - Michale! - odrzek Zagoba - pomyl, ile to dziewek co rok do klasztorw wchodzi. Zwyczajna rzecz. S takie, ktre wbrew woli rodzicielskiej id dufajc, e Pan Jezus bdzie po ich stronie, a c dopiero taka, ktra jest wolna... - Nie masz ju duej tajemnicy! - zawoapan Micha. - Ona nie jest wolna, bo mi afekt i rk przed odjazdem przyrzeka! - Ha! - rzek Zagoba - tegom nie wiedzia. - Tak jest! - powtrzy may rycerz. - Moe tedy perswazji usucha? - Nie dba ju o mnie! Nie chciaa mnie widzie! - zawoa z gbokim alem Woodyjowski. - Jam tu dzie i noc dy, a ona ju mnie i widzie nie chce! Com ja takiego uczyni! Jakie grzechy na mnie ci, e mnie gniew boy ciga, e mn wiatr jakoby liciem zeschym enie? Jednaumara, druga do klasztoru idzie, obie Bg mi sam odj, bom wida przeklty, bo dla kadego jest zmiowanie, dla kadego aska, jeno nie dla mnie!... Pan Zagoba zadra w duszy, by may rycerz, alem uniesion, znw bluni nie zacz jako niegdy po mierci Anusi Borzobohatej, wic by myl jego w inn stron odwrci, ozwa si: - Michale, nie wtp, e i nad tob jest miosierdzie, bo to grzech, a przecie nie moesz tego wiedzie, co ci jutro czeka? Moe ta sama Krzysia, wspomniawszy na twoje sieroctwo, jeszcze intencj odmieni isowo ci zdziery? Po wtre, suchaj mnie,Michale, zali i to nie pociecha, e ci one gobie sam Bg, nasz Ojciec miosierny, zabiera, nie za m po ziemi chodzcy? Sam powiedz, czyliby tak byo lepiej? Na to may rycerz pocz straszliwie wsikami rusza, zgrzyt doby si z jego zbw i zakrzykn przyduszonym i urywanym gosem: - Gdyby to by czek ywy? - ha!... niechby si taki znalaz! wolabym... zostaaby pomsta... - A tak zostaje modlitwa! - rzek Zagoba. -Suchaj mnie, stary przyjacielu, bo lepszej rady nikt ci nie da... Moe te Bg zmieni jeszcze wszystko na dobre. Ja sam... wiesz... innej ci yczyem, ale widzc twojbole, bolej razem z tob i razem z tob bd Boga prosi, by ci pocieszy i serce tej nieuytej panny ku tobie znowu nakoni. To rzekszy pan Zagoba pocz ociera zy; byy to za zy szczerej przyjani i politowania. Gdyby to byo w mocy pana Zagoby, byby w tej chwili odrobi wszystko, co dla usunicia Krzysi uczyni, ipierwszy rzuci j w ramiona Woodyjowskiemu. - Suchaj - rzek po chwili - rozmw si jeszcze z Krzysi, przedstaw jej swj lament, swoj bole nieznon i niech ci Bg bogosawi. Chybaby w niej byo serce z kamienia, gdyby nie miaa si nad tob ulitowa. Ale dufam, e tego nie uczyni. Chwalebna to rzecz habit, ale nie z krzywdyludzkiej uszyty. Powiedz jej to. Obaczysz... Ej, Michale! dzi paczem, a jutro moe bdziem na zrkowinach pili. Pewien jestem,e tak bdzie! Pannisko si stsknio i dlatego jej habit do gowy przyszed. Pjdzie ona do klasztoru, ale do takiego, w ktrym ty bdziesz na chrzciny dzwoni... Moe te istotnie trocha sabuje, a nam o habicie gadaa dlatego jeno, eby nam oczy zamydli. Przecie z jej gby tego nie syszae, a da Bg, i nie usyszysz! Ha! umwilicie tajemnic, a ona nie chciaa jejzdradzi i klimkiem w oczy! klimkiem w oczy! Jako ywo, nic to innego, jeno niewiecia chytro! Sowa pana Zagoby podziaay jak balsam na stroskane serce maego rycerza; nadzieja wstpia we na nowo, oczy wezbray zami, i dugi czas nic mwi niemg; dopiero gdy zy pohamowa, rzuci si w ramiona pana Zagoby i rzek: - Bodaj si tacy przyjaciele na kamieniu rodzili! Czy aby tak bdzie, jak wapan mwisz? - Nieba bym ci przychyli! Bdzie tak! zali pamitasz, ebym kiedy faszywie prorokowa, zali nie ufasz mojej eksperiencji i dowcipowi?... - Bo wapan nie imainujesz sobie nawet, jakja t pann miuj. Nie, ebym o tamtej kochanej niebodze zapomnia, co dzie si za ni modl! Ale i do tej tak serce przywaro jako huba do drzewa. Moje to kochanie! Co ja si o tej niebodze tam w trawach namylaem, i rankiem, i wieczorem, i w poudnie! W kocu tom ju do siebie gada pocz, ile e konfidenta adnego nie miaem. Jak mi Bg miy, e gdy si ordyca goni w burzanach przygodzio, tom ju w pdzie jeszcze o niej myla. - Wierz. Mnie z paczu za jedn dziewk oko w modoci wypyno, a jeli nie wypyno cakiem, to bielmem zaszo. - Nie dziwuj si wapan; przyjedam, ledwie tchu mi staje, a tu pierwsze sowo:klasztor. Ale przecie w perswazj ufam i wjej serce, i sowo. Jak to wapan powiedziae? "Dobry habit..." ale z czego? - Ale nie z krzywdy ludzkiej... - Wybornie powiedziane! e to ja nigdy adnej maksymy nie mogem uoy. W stanicy byaby rozrywka gotowa. Niepokj siedzi wci we mnie, ale przecie otuch miwapan wlae. Uoylimy z ni istotnie, eby rzecz w tajemnicy zostaa, wic to suszne, e dziewka moga jeno dla pozoruo habicie mwi... Jeszcze jakowe walne argumentum wapan przytoczye, ale nie mog sobie przypomnie... Znacznie mi ulyo. - To chod do mnie albo tu ka gsiorek przynie. Po drodze si przygodzi!... Poszli i pili znacznie do pna. Nazajutrz przybra pan Woodyjowski ciao w pikne suknie, a twarz w powag, uzbroi si we wszystkie argumenta, ktre mu do gowy samemu przyszy, i w te, ktre mu pan Zagoba podda, i tak uzbrojony zeszed do jadalnej izby, gdzie wszyscy zwykle zgromadzali si na niadanie. Z caej kompanii brako te tylkoKrzysi, lecz i ona nie daa na si dugo czeka, zaledwie bowiem may rycerz zdoa przekn dwie yki polewki, gdy przez otwarte drzwi da si sysze szelest sukni i dziewczyna wesza do pokoju. Wesza bardzo prdko, raczej wpada. Policzki jej pony, powieki miaa spuszczone, w twarzy pomieszanie, przymus i boja. Zbliywszy si do Woodyjowskiego, podaa mu obie rce, alenie podniosa na wcale oczu, i gdy on pocz caowa z zapaem te rce, zbladazaraz bardzo, przy tym nie zdobya si ani na jedno sowo powitania. A jego serce przepenia wnet mio, niepokj i zachwycenie na widok tej twarzydelikatnej a mienicej si jak cudowny obraz; na widok tej postaci wysmukej a lubej, od ktrej bio jeszcze ciepo niedawnego snu; wzruszyo go nawet jej pomieszanie i owa boja malujca si w obliczu. "Kwiatuszku najdroszy! - pomylasobie w duszy - czego si boisz? To ja bym ycie i krew odda za ciebie..." Ale nie powiedzia tego gono, tylko swojespiczaste wsiki przyciska tak dugo i silnie do jej rk atasowych, e a lady czerwone na nich zostawi. Basia, patrzc na to wszystko, umylnie nagarna sobie pow czupryn na oczy, by nikt wzruszenia jej nie dostrzeg, ale nikt na ni nie zwraca w tej chwili uwagi; wszyscy spogldali na tamt par i nastao kopotliwe milczenie. Przerwa je pierwszy pan Micha. - Noc mi w smutku i niepokoju zesza - rzek - bom wszystkich wczoraj widzia prcz wapanny i takie mi okrutne wieci o niej powiedziano, e mi do pakania wicej ni do snu byo. Krzysia syszc tak otwart mow przyblada jeszcze mocniej, tak e Woodyjowski przez chwil pomyla, i j omdlenie chwyci, wic rzek popiesznie: - Musimy si w tej materii rozmwi, ale teraz o nic nie bd wicej pyta, eby siwapanna uspokoi i ochon moga. To ja nie aden barbarus ani wilk jestem, a Bg widzi, ile mam yczliwoci dla wapanny. - Dzikuj! - szepna Krzysia. Pan Zagoba, stolnik i jego ona poczli bezprzestannie zamienia ze sob spojrzenia, jakby zachcajc si wzajemniedo poczcia zwykej rozmowy, ale dugo adne nie mogo si jako na to odway, dopiero pierwszy pan Zagoba zacz. - Trzeba - rzek zwracajc si do przybyych - ebymy pojechali dzi do miasta. Wre ju tam przed elekcj jak w ukropie, bo kady swego kandydata zaleca. Po drodze powiem waszmociom, komu, moim zdaniem, powinnimy da kresk. Niktsi nie ozwa, wic pan Zagoba potoczy osowiaym okiem naokoo, wreszcie zwrci si do Basi: - A ty, chrzszczu, pojedziesz z nami? - Pojad choby na Ru! - odrzeka szorstko Basia. dowie objcia pana Zagob, ktry48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAhPci6cjkw cl-cm;@I znw nastao milczenie. Na takich prbach klejenia rozmw, ktre nie chciaysi klei, przeszo cae niadanie. Na koniec uczestnicy wstali. Wwczas Woodyjowski zbliy si natychmiast do Krzysi i rzek: - Musz z wapann sam na sam pomwi. Po czym poda jej rami i wyprowadzi j do przylegej izby, do tej samej, ktra bya wiadkiem pierwszego ich pocaunku. Posadziwszy Krzysi na sofie, sam siad przy niej i pocz gaska j doni po wosach, jakoby gaska mae dziecko. - Krzysiu! - ozwa si wreszcie agodnym gosem. - Zali ci konfuzja przesza? Moesze mi spokojnie i przytomnie odpowiada? Jej konfuzja przesza, a prcz tego wzruszya j jego dobro, wic po raz pierwszy podniosa na niego na chwil oczy:- Mog - odrzeka cicho. - Zali prawda, e ty si ofiarowaa do zakonu? Na to Krzysia zoya rce i pocza szepta bagalnie: - Nie bierz mi tego wapan za ze, nie przeklinaj mnie, ale tak! - Krzysiu - rzek Woodyjowski - godzi to si depta po szczliwoci ludzkiej, jako ty po mojej depcesz? Gdzie twoje sowo, gdzie nasza umowa? Ja z Bogiem wojny prowadzi nie mog, ale to ci naprzd powiem, co pan Zagoba wczoraj do mnie powiedzia, e habit nie powinien by z krzywdy ludzkiej zszywany. Krzywd moj chway boej nie pomnoysz, bo Pan Bg nad caym wiatem krluje; jego s narodywszelkie, jego ldy i morza, i rzeki, i ptactwo powietrzne, i zwierz leny, i soca, i gwiazdy; on ma wszystko, co ci tylko na myl przyj moe, i jeszcze wicej, a ja jeno ciebie jedn, kochan i drog; ty moje szczcie, ty moje mieniecae. I czyli ty moesz przypuci, e Pan Bg potrzebuje, on, taki bogacz, jedyny skarb ubogiemu onierzowi wydziera?... e on w dobroci swojej si na to zgodzi, esi uraduje, nie obrazi?... Patrze, co mu dajesz - siebie? Ale ty moja, bo mi sama przyrzeka, wic cudze mu dajesz, nie wasne; dajesz mu moje pakanie, moj bole, moe mier moj. Masze do tego prawo? Rozwa to w sercu i w umyle, w kocu spytaj sumienia wasnego... Bo ebymci by obrazi, ebym si w kochaniu sprzeniewierzy, ebym ci zapomnia, ebym si win jakowych i zbrodni dopuci- ha! nie mwi, nie mwi! Alem ja pojecha do ordy nasuchiwa, grasantw podchodzi, ojczynie krwi, zdrowiem i wczasem suy, a ciebiem kocha, o tobiem po dniach caych i nocach przemyliwa i jako jele do wd, jako ptak do powietrza, jako dziecko do matki i jak rodzic do dziecka, takem do ciebie tskni!... I za to wszystko takie mi powitanie, tak mi nagrod zgotowaa?... Krzysiu najmilsza, mj przyjacielu, moje kochanie wybrane, powiedz mi, skd si to wzio? Wymie mi swoje racje rwnie szczerze, rwnie otwarcie, jak ja ci swojeracje i swoje prawa przytaczam; dochowajmi wiary, nie ostawiaj mnie samego jeno z nieszczciem. Sama mi daa prawo - nie czy mnie banitem!... Nie wiedzia nieszczsny pan Micha, e jest prawo wiksze i starsze od wszelkich ludzkich, na mocy ktrego serce za mioci tylko i musi i idzie, a ktre kocha przestaje, to ju tym samym najgbszego wiaroomstwa si dopuszcza,cho czsto tak niewinnie, jak niewinnie ganie lampa, w ktrej si olej wypali. Wic nie wiedzc o tym Woodyjowski za kolana Krzysi obj i prosi, i baga, a ona odpowiadaa mu tylko potokami ez, bo wanie ju sercem odpowiedzie nie moga. - Krzysiu - rzek wreszcie, wstajc, rycerz - we zach twoich szczliwo moja uton moe, a ja ci nie o to, jeno o ratunek prosz! - Nie pytaj mnie wapan o racje! - odrzeka kajc Krzysia - nie pytaj o przyczyny, bo to ju tak by musi i inaczej by nie moe. Nie wartam takiego, jak wapan, czowieka i nigdy nie byam warta... Wiem, jak wapanu krzywd czyni, i to mnie boli tak okrutnie, e ot! rady da sobie nie mog!... Ja wiem, e to krzywda... O Boe wielki, serce si kraje! Wybacz wapan, nie opuszczaj mnie w gniewie, odpu, nie przeklinaj! To rzekszy Krzysia rzucia si przed Woodyjowskim na kolana. - Wiem, e ci krzywdz, ale aski wapanowej i zmiowania prosz! Tu ciemna gwka Krzysi schylia si a do podogi. Woodyjowski podnis w jednej chwili przemoc biedn paczk i posadzi j na powrt na sofie, sam za pocz chodzi jak bdny po komnacie. Czasami stawa nagle i pici do skroni przykada,to znw chodzi, na koniec stan przed Krzysi. - Zostawe sobie czas, a mnie jakow nadziej - rzek. - Pomyl; e i ja nie z kamienia. Czemu mi rozpalone elazo bez adnej litoci przykadasz? To chobym nie wiem jak by cierpliwy, przecie gdy skra zasyczy, to i mnie bole przejmie... Ja nie umiem nawet powiedzie, jak mi boleno... Dalibg, nie umiem!... Prostak, widzisz, jestem i lata w wojnie zeszy... O dla Boga! O Jezu miy! W tej samej izbie mysi kochali! Krzychna! Krzychna! Mylaem, e po wiek bdziesz moja, a teraz nic, nic! Co si z tob stao? Kto ci serce odmieni? Krzysiu, toe ja ten sam!... I tego nie wiesz, e dla mnie to gorszy cios ni dla innego, bom ja ju jedno kochanie straci. Jezu, co ja jej powiem, eby jej serce poruszy?... Czek si tylko mczy, i tyle. Ostawe mi cho nadziej! Nie odbieraj wszystkiego od razu!... Krzysia nie odrzeka nic, tylko kanie wstrzsao ni coraz wiksze, may rycerz za sta przed ni hamujc z pocztku al, a potem gniew straszny i dopiero gdy go w sobie zama, powtrzy:- Ostawe mi cho nadziej! Syszysz? - Nie mog, nie mog! - odpowiedziaa Krzysia. Na to pan Woodyjowski poszed do okna i gow do zimnej szyby przyoy. Dugi czas sta tak bez ruchu, na koniec odwrci si i postpiwszy par krokw ku Krzysi rzek bardzo cicho: - Bd wapanna zdrowa! Nic tu po mnie. Oby ci byo dobrze, jako mnie bdzie le! Wiedz o tym, e ci usty zaraz odpuszczam, a jak Bg da, to ci i sercem odpuszcz... Miej jeno wicej miosierdzia nad mk ludzk i drugi raz nie przyrzekaj. Nie ma co gada, nie wynosz szczcia z tych progw!... Bd zdrowa To rzekszy ruszy wsikami, skoni si i wyszed. W przylegej komnacie zasta oboje stolnikostwo i Zagob, ktrzy porwali si zaraz, jakby chcc wypytywa, ale on tylko rk machn. - Na nic wszystko! - rzek. - Ostawcie mniew spokoju!... Z tej komnaty wski korytarzyk prowadzi do jego izby; w korytarzyku owym, przy schodach do panieskiej kwatery, Basia zastpia maemu rycerzowi drog. - Niech wapana Bg pocieszy i odmieni Krzysine serce! - zawoaa drgajcym od ez gosem. On przeszed mimo, nawet nie spojrzawszyna ni, nie powiedziawszy ni sowa. Nagle porwa go gniew szalony, gorycz wezbraaw piersi, wic zawrci si i stan przed niewinn Basi ze zmienion i pen szyderstwa twarz. - Przyrzecz wapanna Ketlingowi rk - rzek chrapliwie - rozkochaj go, a potem podepcz, rozedrzyj mu serce i id do klasztoru! - Panie Michale! - zawoaa ze zdumieniem Basia. - Wygd sobie, zakosztuj pocaowa, a potem id pokutowa!... Bodaj was zabito!... Tego byo ju Basi zanadto. Bg jeden wiedzia, ile byo zaparcia si siebie w tymyczeniu, jakie Woodyjowskiemu wypowiedziaa, by Bg odmieni Krzysine serce - i za to spotykao j niesuszne posdzenie, szyderstwo, obelga w chwili wanie, w ktrej byaby oddaa krew, by pocieszy niewdzicznika. Wic wzburzya si w niej natychmiast prdka jak pomie duszka, policzki zapaay, rozdy si rowe nozdrza i bez chwili namysu zawoaa potrzsajc pow czupryn: - Wiedz wapan, e dla Ketlinga nie ja id do klasztoru! To rzekszy skoczya na schody i znika sprzed oczu rycerza. A on stan jak sup kamienny, potem zacz wodzi rkoma po twarzy i przeciera sobie oczy na ksztat czowieka, ktry si budzi ze snu. Wtem zabieg krwi, chwyci si za szabl i zakrzykn strasznym gosem: - Gorze zdrajcy! I w kwadrans pniej pdzi do Warszawy,a wiatr wy mu w uszach, a grudki ziemileciay stadem spod kopyt jego konia. Rozdzia 20 Ujrzeli go odjedajcego stolnikostwo, a take pan Zagoba, i niepokj ogarn wszystkie serca, wic pytali si wzajemnie oczyma, co si stao i dokd jedzie? - Boe wielki - zawoaa pani stolnikowa - jeszcze gdzie na Dzikie Pola ruszy i nie ujrz go wicej w yciu! - Albo w klasztorze za przykadem tamtej banicy si zamknie! - rzek zdesperowanypan Zagoba. - Tu trzeba radzi! - doda stolnik. Wtem otworzyy si drzwi i do pokoju wpada jak wicher Basia, wzburzona, bladaizatkawszy oczy palcami, tupic zarazem narodku izby jak mae dziecko zacza piszcze: - Rety! ratujcie! Pan Micha pojecha zabi Ketlinga! Kto w Boga wierzy, niech leci za nim hamowa! Rety! rety!... - Co ci jest, dziewczyno? - zawoa chwytajc jej rce Zagoba. - Rety! Pan Micha zabije Ketlinga! Przeze mnie krew si poleje, a Krzysia umrze, wszystko przeze mnie! - Gadaj! - krzykn potrzsajc ni Zagoba. - Skd wiesz? Dlaczego przez ciebie? - Bom mu w zoci powiedziaa, e oni si miuj, e Krzysia dla Ketlinga idzie za krat. Kto w Boga wierzy, niech leci, hamuje! Jed wapan co prdzej, jedcie wszyscy, jedmy wszyscy! Pan Zagoba, nieprzywyky czasu w takich wypadkach traci, wypad na podwrzec i natychmiast kaza zaprzga do karabona. Pani stolnikowa chciaa wypytywa Basi o zdumiewajc nowin, ani si bowiem dotychczas domylaa jakichkolwiek midzy Krzysi i Ketlingiem afektw, lecz Basia wypada za panem Zagob, aby nad zaprzganiem czuwa, pomagaa wyprowadza konie, zakada je do dyszla,na koniec zajechaa na kole z go gow przed ganek, na ktrym dwaj mowie, ju przybrani, czekali. - Wya - rzek do niej Zagoba. - Nie wylaz! - Wya! mwi ci! - Nie wylaz! Siadajcie, macie siada, a nie,to sama pojad! To mwic zebraa lejce, a oni widzc, e upr dziewczyny znaczn mgby spowodowa mitrg, przestali j wzywa, by zlaza. Tymczasem nadbieg z biczem czeladnik, a pani stolnikowa zdoaa jeszcze wynie Basi szubk i kopaczek, bo dzie by chodny. Po czym ruszyli. Basia pozostaa na kole; pan Zagoba pragnc si z ni rozmwi, wzywa j, bysi przesiada na przednie siedzenie, ale i tego nie chciaa uczyni, moe ze strachu, by jej nie ajano; wic musia wypytywa zdaleka, a ona odpowiadaa mu nie odwracajc gowy. - Skd ty wiesz - rzek - o tym, co o tamtych dwojgu Michaowi powiedziaa? - Ja wszystko wiem - Czy Krzysia powiedziaa ci cokolwiek? - Krzysia nic mi nie mwia. - To moe Szkot? - Nie, ale ja wiem, e on dlatego do Anglii wyjeda. Wszystkich wywid w pole prcz mnie. - Zadziwiajca rzecz! - rzek Zagoba. A Basia: - Wapana to robota; nie trzeba ich byo kusobie popycha. - Cicho tam sied i nie wtrcaj si w nie swoje rzeczy! - odpar Zagoba, ktrego ubodo to najwicej, e przy stolniku latyczowskim spotkaa go ta wymwka. Wic po chwili jeszcze doda: - Ja popychaem kogoja raiem? Ot, to! lubi takie supozycje! - Aha? moe nie? - odrzeka dziewczyna. I dalej jechali w milczeniu. Pan Zagoba nie mg jednak opdzi si myli, e Basia ma suszno i e wszystkiemu, co zaszo, on winien jest w znacznej czci. Myl ta gryza go niepomau, a e i karabon trzs przy tym okrutnie, wic stary szlachcic wpad w jaknajgorszy humor i nie szczdzi sam sobie wyrzutw. "Suszna by bya rzecz - myla - gdyby Woodyjowski z Ketlingiem uszy obcili mi na wspk. eni kogo wbrew woli to to samo, co by mu kaza na koniu twarz do ogona jedzi. Ma racj ta mucha! Jeli si tamci pobij, krew Ketlingowa spadnie na mnie. O, tom si na staro w praktyki wda! Tfu, do licha! Jeszcze mnie w ostatkumao w pole nie wywiedli, bom si ledwie domyla, czemu Ketling chce za morze, a tamta kawka do klasztoru, tymczasem hajduczek wszystko, jak si pokazuje, od dawna spenetrowa..." Tu zamyli si pan Zagoba, po chwili za mrukn: - Szelma, nie dziewczyna! Micha od raka oczu poyczy, eby tak dla tamtej kuky spostponowa! Tymczasem dojechali do miasta, ale tu dopiero zaczy si trudnoci, bo adne z nich nie wiedziao, ani gdzie mieszka obecnie Ketling, ani te dokd mg uda siWoodyjowski, szuka za w takim tumie ludzi byo to szuka ziarna w korcu maku. Naprzd wic udali si na dwr hetmana wielkiego. Tam powiedziano im, e Ketling wanie tego ranka ma wyjecha w zamorsk podr. Woodyjowski za by rozpytujc si o niego, ale gdzie si uda, nikt nie wiedzia. Przypuszczano, e moe do chorgwi stojcych w polu za miastem. Pan Zagoba kaza nawrci ku obozowi, ale i tam nie mona byo zapa jzyka. Objechali jeszcze wszystkie gospody przy ulicy Dugiej, byli na Pradze, wszystko na prno. Tymczasem zapada noc, a e o gospodzie nie byo co i myle, musieli wraca do domu. Wracali w strapieniu, Basia popakiwaa troch, pobony stolnik odmawia pacierze,Zagoba naprawd by niespokojny. Prbowa jednak pocieszy siebie i kompani. - Ha kopoczemy si - rzek - a tam Michamoe ju w domu? - Albo usieczon! - rzeka Basia. I pocza wi si na bryce powtarzajc ze zami: - Uci mi jzyk! moja wina! moja wina! O Jezu! ja chyba zwariuj! A Zagoba: - Cichaj, dziewczyno! nie twoja wina! I to wiedz, e jeli kto usieczon, to nie Micha! - Mnie i tamtego al! Pikniemy mu zapacili za gocinno, nie ma co mwi. Boe! Boe! - Prawda by bya - dorzuci pan Makowiecki. - Dajcie, do licha, spokj Ketling pewnie jutam bliej Prus ni Warszawy. Przecieecie syszeli, e wyjecha. Mam te w Bogu nadziej, e choby si i spotkali z Woodyjowskim, wspomn na star przyja, na odbywane razem suby. To oni strzemi w strzemi jedzili, sypiali na jednej kulbace, razem chodzili na podjazdy, w jednej krwi maczalirce. W caym wojsku amicycja ich tak bya sawna, e Ketlinga z uwagi na jego gadko nazywali on Woodyjowskiego. Niepodobiestwo, eby im to na myl nie przyszo, gdy si ujrz! - Czasem to jednak i tak bywa - rzek roztropny stolnik - e wanie najwiksza przyja w najwiksz zawzito si przeradza. Tak w moich stronach pan Deyma usiek pana Ubysza, z ktrym dwadziecia lat w najwikszej y konkordii. Mog waszmoci szczegowie ten nieszczliwy przypadek opowiedzie. - eby myl bya swobodniejsza, chtnie bym posucha, tak samo jak rad sucham jejmoci dobrodziejki, waszmocinej maonki, ktra take ma zwyczaj dokumentnie opowiada, nie odkadajc genealogii na stron; ale mi to w gowie utkwio, co wa o przyjani i zawzitoci rzek. Niech Bg broni, niech Bg broni, by i teraz tak by miao! Stolnik na to: - Jeden zwa si pan Deyma, drugi pan Ubysz! Obaj godni ludzie i komilitoni... - Oj! oj! oj! - rzek ponuro pan Zagoba. - Ufajmy w miosierdziu boym, e teraz taknie bdzie, ale jeli si zdarzy, to w takim razie Ketling trup! - Nieszczcie! - rzek po chwili milczenia stolnik. - Tak! tak! Deyma i Ubysz! Jak dzi pamitam! A szo take o biaogow. - Wiecznie te biaogowy! Pierwsza lepsza kawka takiego ci piwa nawarzy, e kto wypije, temu po nim bdzie niestrawno - mrukn Zagoba. - Wapan na Krzysi nie napadaj! - zawoaa nagle Basia. Na to Zagoba: - Bogdaj si by Micha w tobie zakocha, nie byoby tego wszystkiego... Tak rozmawiajc dojechali do domu. Serca zabiy im na widok wiata w oknach, bo pomyleli, e moe Woodyjowski ju wrci. Tymczasem przyja ich sama pani stolnikowa niespokojna bardzo i stroskana. Dowiedziawszy si, e wszelkie poszukiwania na nic si nie przyday, zalaa si rzewnymi zami i pocza wyrzeka, e brata ju wicej nie obaczy; Basia zawtrowaa jej zaraz w lamentach, rwnie Zagoba nie mg sobie da rady ze strapienia. - Pojad jeszcze jutro do dnia, ale sam - rzek - moe si czego o nich dowiem. - Bdziem szuka lepiej we dwch - wtrcistolnik. - Nie! waszmo zosta przy niewiastach. Jeli Ketling yw, dam wam zna. - Dla Boga! To my w domu tego czowieka mieszkamy! - rzek znw stolnik. - Jutro trzeba bdzie jakkolwiek gospod znale, ia. dowie objcia pana Zagob, ktry48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAnP3copcqJcr ,%s0rba niechby i namioty w polu rozbi, byle tu duej nie mieszka! - Czekajcie wieci ode mnie, bo si znw pogubimy! - rzek Zagoba.- Jeli Ketling usieczon... - Ciszej wa mw, na rany boskie! - zawoaa stolnikowa - bo suba co usyszy i jeszcze Krzysi doniesie, a ona i tak ledwie ywa. - Pjd do niej - rzeka Basia. I skoczya na gr. Tamci zostali w trosce i bojani. Nikt nie spa w caym domu. Myl, e Ketling moe ju jest trupem, strachem napeniaa ich serca. W dodatku noc uczynia si duszna, ciemna, grzmoty poczy hucze i przewala si po niebie, apniej jaskrawe byskawice rozdzieray co chwila ciemno. O pnocy pierwsza tejwiosny burza rozszalaa si nad ziemi. Pobudzia si nawet suba. Krzysia i Basia zeszy z panieskiej izby do jadalnej komnaty. Tam cae towarzystwo poczo odprawia modlitwy i potem siedziao w milczeniu, powtarzajc chrem, wedle zwyczaju, za kadym uderzeniem pioruna: "A sowo stao si ciaem!" W powistach wichru sycha byo czasamico jakby ttent, a wwczas zgroza i przestrach podnosiy wosy na gowie Basi, stolnikowej i obu starszych mw, bo im s zdawao, e lada chwila drzwi si otworz i wejdzie Woodyjowski umazany wkrwi Ketlingowej. agodny zwykle i zacny pan Micha pierwszy raz w yciu zaciy jak kamie na sercach ludzkich tak, e sama myl o nim napeniaa je przeraeniem. Noc jednak zesza bez wieci o maym rycerzu. witaniem, gdy burza uspokoia si nieco, pan Zagoba ruszy po raz drugi do miasta. Cay ten dzie by dniem ciszego jeszczeniepokoju. Basia a do wieczora przesiadywaa w oknie lub przed bram, spogldajc na drog, ktr pan Zagoba mg nadjecha. Tymczasem czelad z rozkazu pana stolnikapakowaa z wolna uby do drogi. Krzysia zajta bya pilnowaniem owej roboty, gdy tym sposobem moga si trzyma opodal obojga pastwa Makowieckich i pana Zagoby. Jakkolwiek bowiem pani stolnikowa nie wspomniaa przy niej dotd ani jednym sowem o bracie, jednake samo to milczenie przekonywao Krzysi, e i mio pana Michaa dla niej, i dawniejsze tajemne ich ukady, i wiea jej odmowa na jaw wyszy. A wobec tego trudno byo przypuszcza, aby ci ludzie, Woodyjowskiemu najblisi, nie mieli do niejalu i urazy. Biedna Krzysia czua, e tak by musi, e tak jest, e odsuny si od niej te kochajce dotychczas serca, wic i sama wolaa cierpie na uboczu. Pod wieczr uby byy gotowe, tak e od biedy mona byo tego samego dnia wyruszy. Ale pan Makowiecki czeka jeszcze wieci od Zagoby. Podano wreszcie wieczerz, ktrej nikt je nie chcia, i wieczr pocz si wlec ciko, nieznonie, a tak gucho, jak gdyby wszyscy nasuchiwali, co zegar szepce. - Przejdmy do bawialni - rzek wreszcie stolnik. - Niepodobna ju tu wytrzyma. Przeszli i siedli, ale nim zdoa ktokolwiek pierwsze sowo przemwi, za oknem poczy si odzywa psy. - Jedzie kto! - zawoaa Basia. - Psy naszczekuj jak na swego! - zauwaya pani stolnikowa. - Cicho no! - rzek stolnik. - Sycha turkot!... - Cicho! - powtrzya Basia. - Tak, sycha coraz lepiej... to pan Zagoba. Basia i stolnik porwali si na rwne nogi i wybiegli; stolnikowej poczo bi serce, alezostaa z Krzysi, aby zbytnim popiechem nie zdradzi, e pan Zagoba jakie zbyt wane nowiny przywozi. Tymczasem turkot rozleg si tu pod oknami, a potem usta nagle. Jakie gosy day si sysze w sieni i po chwili do komnaty wpada jak huragan Basia z tak zmienion twarz, jak gdyby ujrzaa widmo. - Basiu, co to? kto to? - spytaa z przeraeniem pani Makowiecka. Lecz nim Basia zdya zapa oddech i odpowiedzie, drzwi otwary si i weszli przez nie naprzd stolnik, potem Woodyjowski, na koniec Ketling. Rozdzia 21 Ketling by tak zmieszany, e ledwie zdoaskoni si nisko paniom, po czym stan nieruchomie, z kapeluszem przy piersiach, z przymknitymi oczyma, podobny do cudownego obrazu; Woodyjowski za ucisn po drodze siostr i zbliy si do Krzysi. Twarz dziewczyny bya biaa jak ptno, a lekki meszek nad jej ustami wyda si ciemniejszy ni zwykle; pier jejwznosia si i opadaa gwatnie, lecz Woodyjowski wzi agodnie jej rk i do ust przycisn; po czym rusza czas jaki wsikami, jakby zbierajc myli, na koniec ozwa si z wielkim smutkiem, ale i z wielkim spokojem: - Moja mocia panno albo lepiej: moja Krzysiu kochana! Wysuchaj mnie bez trwogi, bom te nie jakowy Scyta ani Tatarzyn, ani dzik, jeno przyjaciel, ktry chocia sam nie bardzo szczliwy, przecietwojego szczcia pragnie. Ju si wszystko wydao, e wy si z Ketlingiem miujecie. Panna Basia mi to gniewie susznym w oczy rzucia, ja si za nie wypieram, em wypad z tego domu w furiii leciaem szuka pomsty nad Ketlingiem... Kto wszystko utraci, tym atwie zemsta targnie, a ja, jak mi Bg miy, tak ci okrutnie kochaem i nie tylko jako kawaler pann... Bo gdybym ju by onaty i gdyby mnie Pan Bg chopyszka jedynego da albo dziewczyn, a potem zabra, to bym te ichtak moe nie aowa, jakom ciebie aowa... Tu zbrako na chwil gosu panu Michaowi, ale wnet si pohamowa i ruszywszy kilkakro wsikami, tak dalej mwi: - No, al alem, a rady nie ma. e ci Ketling pokocha, nie dziwota Kto by ci nie pokocha?! A e ty jego pokochaa, to takiju mj los, ale dziwi si take nie ma czemu, bo gdzie mnie tam do Ketlinga! W polu, niech on sam powie, przeciem nie gorszy; wszelako to co innego, a to co innego!... Pan Bg jednego ozdobi, drugiemuuj, ale zastanowieniem nagrodzi. Tak i mnie, jak tylko wiatr w drodze obwia, a pierwsza furia mina, zaraz sumienie rzeko: za co ich bdziesz kara? za co rozlejesz t krew przyjacielsk? Pokochali si, to wola boska. Najstarsi ludzie mwi, e przeciw sercu i hetmaski rozkaz na nic. Wola boska, e si pokochali, ale e niezdradzili, to ich poczciwo... eby cho Ketling by wiedzia, e mi przyrzeka, moe bym mu zakrzykn: "gas" - ale on i tego nie wiedzia. Co winien? - nic. A ty cowinna? - nic! On chcia wyjecha, ty chciaa do Boga... Dola moja winna, nikt wicej, bo to ju wida palec boy w tym, bym ja w sieroctwie pozosta... No, zmogem si! zmogem!.. Pan Micha znw urwa i pocz oddycha szybko jak czek, co po dugim nurkowaniuz wody na powietrze wychyn, po czym wzi Krzysi rk. - Tak miowa - rzek - eby dla siebie wszystkiego chcie, nie sztuka. Trojgu nam si serce rozdziera - pomylaem - niechelepiej jedno przycierpi, a tamtym pociech sprawi. Daj ci Boe, Krzysiu, szczcie z Ketlingiem... Amen... daj ci Boe, Krzysiu, szczcie z Ketlingiem!... Mnie trocha boli, ale to nic... Daj ci Boe... Dalibg, to nic!... Zmogem si!... Mwi onierzysko: "nic!", a przecie a zby cisn i sycze pocz, a z drugiego koca izby ozwao si wycie Basi. - Ketling, bywaj bracie! - krzykn Woodyjowski. Ketling zbliy si, klkn, otworzy rce iw milczeniu, w najwikszej czci i mioci obj kolana Krzysi. A Woodyjowski pocz mwi przerywanym gosem: - cinij mu gow! Nacierpiao si chopisko te... Boe wam bogosaw!... Niepjdziesz do klasztoru... Wol, e mnie bdziecie bogosawi, ni ebycie mieli przeklina... Pan Bg nade mn, cho mi teraz ciko... Basia, nie mogc wytrzyma duej, wypada z izby, co spostrzegszy pan Woodyjowski zwrci si do stolnika i siostry: - Idcie do drugiej izby - rzek- a ich ostawcie... Ja sobie te pjd gdzie indziej, bo trocha sobie przyklkn i Panu Jezusowi si polec... I wyszed. W p korytarzyka spotka przy schodach Basi, w tym samym miejscu, w ktrym uniesiona gniewem, zdradzia tajemnic Krzysi i Ketlinga. Ale teraz Basia staa oparta o mur zanoszc si od paczu. Rozczuli si na ten widok pan Micha nad wasnym losem; wstrzymywa si dotd, jak mg, ale w tej chwili pky tamy alu izy potokiem popyny mu z oczu. - Czego wapanna paczesz? - zawoa aonie. Basia podniosa gwk i wtykajc jak dziecko to jedn, to drug pistk w oczy, zanoszc si i chwytajc w otwarte usta powietrze odpowiedziaa mu ze kaniem: - Tak mi al!... O dla Boga! o Jezu!... Pan Micha taki zacny, taki poczciwy!... O dla Boga!.. Wwczas on schwyci jej rce i pocz caowa z wdzicznoci i rozrzewnienia. - Bg ci zapa! Bg ci zapa za serce! - rzek. - Cicho, nie pacz! Lecz Basia tym bardziej pocza ka i zanosi si. Kada yka trzsa si w niej z alu, ustami pocza chwyta coraz spieszniej powietrze, na koniec, tupic nkami z uniesienia, ja woa tak gono, a rozlegao si po caym korytarzu: - Gupia Krzysia! ja bym wolaa jednego pana Michaa ni dziesiciu Ketlingw! Ja pana Michaa kocham z caej siy... lepiej ni ciotk, lepiej... ni wujka... lepiej ni Krzysi!... - Dla Boga! Basiu! - zawoa may rycerz. I chcc pohamowa jej uniesienie chwyci j w objcia, a ona przytulia si z caej siy do jego piersi, tak e uczu jej serce bijce jak w zmczonym ptaku, wic obj j jeszcze krzepciej i tak trwali. Nastao dugie milczenie. - Basiu zechcesze ty mnie? - ozwa si may rycerz. - Tak! tak! tak! - odpowiedziaa Basia. Na t odpowied i jego z kolei chwycio uniesienie, przycisn usta do jej ranych dziewiczych ustek i znw tak trwali. Tymczasem zaturkotaa bryczka i pan Zagoba wpad do sieni, nastpnie do jadalnej izby, w ktrej siedzieli stolnik z on. - Nie ma Michaa - krzykn jednym tchem.- Szukaem wszdzie Pan Krzycki mwi, ewidzia ich z Ketlingiem! Pewno si bili! - Micha jest - odpowiedziaa pani stolnikowa - przywiz Ketlinga i odda mu Krzysi! Sup soli, w ktry ona Lota zostaa zamieniona, pewnie mniej osupia mia min ni w tej chwili pan Zagoba. Czas jaki trwao zupene milczenie, po czym stary szlachcic przetar oczy i spyta: - H? - Krzysia z Ketlingiem tu obok siedz, a Micha poszed si modli- odrzek stolnik. Pan Zagoba wszed bez chwili wahania si do izby i cho ju wiedzia o wszystkim, zdumia si powtrnie, widzc Ketlinga i Krzysi siedzcych czoem w czoo. Oni zerwali si, zmieszani bardzo i nie umiejcysowa przemwi, zwaszcza e za panem Zagob weszli i stolnikostwo. - ycia nie starczy na wdziczno Michaowi! - rzek wreszcie Ketling. - Jego to dzieo szczcie nasze - Szcz wam Boe! - rzek stolnik. - Michaowi nie bdziem si przeciwi! Krzysia osuna si w objcia pani stolnikowej i poczy paka obie. Pan Zagoba by jakby oguszony. Ketling pochyli si do kolan stolnikowych jak yn doojcowskich, w za podnis go i - wida z nawau myli albo konfuzji - rzek: - A pana Ubysza pan Deyma usiek! Michaowi dzikuj, nie mnie! Po chwili za spyta: - ono, jak to byo owej biaogowie na przezwisko? Lecz pani stolnikowa nie miaa czasu na odpowied, bo w tej chwili wbiega asia, bardziej zadyszana ni zwykle, bardziej rowa ni zwykle, z czupryn padnit na oczy bardziej ni zwykle, przyskoczya do Ketlinga i Krzysi podsuwajc palec to jednemu, to drugiemu do oczu, pocza woa: - Aha! dobrze! wzdychajcie, kochajcie si! ecie! Mylicie, e pan Micha am zostaniena wiecie?! Ot nie, bo ja si za niego machn, bo go ocham i sama mu to powiedziaam. Pierwsza mu to powiedziaam, a on pyta, czy go chc, a ja mu powiedziaam, e go wol od dziesiciu innych, o go kocham i bd najlepsz on, i nie odstpi go nigdy, i bdziem azem wojowali. Ja go z dawna kochaam, chociaem nie mwia nic, bo onajzacniejszy i najlepszy, i kochany... A teraz si sobie ecie, a ja si za pana Michaa machn choby jutro... bo... Tu zbrako tchu Basi. Spogldali na ni wszyscy nie rozumiejc, czy oszalaa, czy te prawd mwi; nastpnie zaczli spoglda na siebie, a wtem we drzwiach ukaza si za Basi Woodyjowski. - Michale! - spyta stolnik, gdy przytomnogos mu wrcia - zali to prawda, co my syszym? Na to may rycerz z powag wielk: - Bg cud uczyni i to jest moja pociecha, moje kochanie, mj skarb najwikszy! Po tych sowach skoczya znw Basia ku niemu jak sarna. Tymczasem maska zdumienia opada z twarzy pana Zagoby, a natomiast biaa broda pocza mu si trz, otworzy szeroko ramiona i rzek: - Dalibg, rykn!... hajduczku, Michale, pjdcie tu!... Rozdzia 22 On j kocha okrutnie, a ona jego, i dobrze im byo razem, tylko chocia czwarty rok ju yli ze sob - dzieci nie mieli. Natomiastgospodarowali zawzicie. Woodyjowski zakupi za swoje i Basine sumy kilka wiosekw pobliu Kamieca, za ktre tanio zapaci, bo ju si byli pochliwsi ludzie pod strachem naway tureckiej radzi w tamtych stronach wyprzedawali. W tych majtnociach ad i rygor onierski wprowadza, niespokojn ludno w kluby bra, popalone chaty wznosi, "fortalicje",to jest dwory obronne, fundowa, w ktrych tymczasow zaog onierstwo stawao, sowem: jak dawniej dzielnie kraju broni, tak teraz dzielnie gospodarzy pocz, szabli zreszt z rki nie wypuszczajc. Sawa jego imienia najlepszbya jego majtnoci ochron. Z niektrymi murzami wod na szabl la i pobratymstwozawar. Innych bija. Kupy swawolne kozackie, lune watahy ordyskie, rozbjnicy ze stepw i opryszkowie z odajw besarabskich dreli na wspomnienie "Maego Sokoa"- wic stada jego koni i owiec, jego bawoy i wielbdy chodziy bezpiecznie po stepie. Nawet ssiadw jegoszanowano. Mienie jego przy pomocy dzielnej niewiasty roso. Otoczya go czeimio ludzka. Ziemia rodzinna przyozdobiago urzdem, hetman go kocha, basza chocimski ustami nad nim cmoka, w dalekim Krymie, w Bachczysaraju, powtarzano ze czci jego imi. Gospodarka, wojna i mio - oto byy trzyprzdki jego ywota. Znojne lato roku 1671 zastao pastwa Woodyjowskich w dziedzicznej Basinej wsi Sokole. Sok w by per midzy ich majtnociami. Podejmowali tam oni huczno i dworno pana Zagob, ktren na trudy podry ni na wiek swj niezwyky nie baczc, przyby do nich w odwiedziny, speniajc solenne przyrzeczenie na lubie pastwa Woodyjowskich dane. Wszelako szumne gody i rado z drogiego gocia gospodarzy wkrtce zostay zerwane rozkazem hetmaskim nakazujcym Woodyjowskiemu obj komend w Chreptiowie, tame nad granic modawsk czuwa, gosw od strony pustyni nasuchiwa, strowa, lunym czambuom zabiega i okolic z hajdamakwoczyci. May rycerz, jako onierz do posug Rzeczypospolitej zawsze chtny, wnet nakaza, aby czelad cigna stada z ugw, wywiuczya wielbdy i sama w zbrojnym pogotowiu stana. Rozdzierao si wszelako jego serce na myl rozstania si z on, bo j tak kocha, i mioci ma, i ojca, e prawie dycha bez niej nie mg, a bra j w dzikie i guche puszcze uszyckie i na niebezpieczestwa przerne naraa - nie chcia. Lecz ona upieraa si z nim jecha. - Pomyl - mwia -jeeli bezpieczniej bdzie mi tu pozosta nili tam, pod oson wojska, przy tobie zamieszka? Nie chc jainnego dachu, jako twj namiot, bom po to za ciebie posza, by si z tob i niewczasem, i trudem, i niebezpieczestwy podzieli. Tu by mnie niepokj zgryz, a tam, przy takim onierzu, bd si czua bezpieczniejsza nieli krlowa w Warszawie; trzeba za bdzie z tob w polewyruszy, to wyrusz. Snu tu nie zaznam bez ciebie, jada do gby nie wezm, a w kocu nie wytrzymam, lecz i tak do Chreptiowa polec, a nie kaesz mnie puszcza, to bd u bram nocowa i pty ci prosi, pty paka, a si zlitujesz. Widzc Woodyjowski taki afekt, chwyci on w ramiona i chciwie pocaunkami row twarz jej okada pocz, ona za oddawaa mu wet za wet. - Ja bym si nie wzdraga - rzek wreszcie - gdyby o proste strowanie i podchody przeciw ordycom chodzio. Ludziistotnie bdzie do, bo pjdzie ze mn chorgiew generaa podolskiego, a druga pana podkomorzyska, prcz tego za Motowido z semenami i dragani Linkhauzowi. Bdzie ze szeset onierzy, ia. dowie objcia pana Zagob, ktry48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAtP/cucv3w%cxN4) Ra z ciurami do tysica. Tego si wszelako obawiam, czemu gbacze sejmowi w Warszawie wierzy nie chc, a czego my, kresowi, lada godzina si spodziewamy: oto wielkiej wojny z ca potencj tureck. To ipan Myliszewski potwierdzi, i basza chocimski co dzie powtarza, i hetman w towierzy, e stutan Doroszeki bez pomocy nie ostawi, jeno wielk wojn Rzeczypospolitej wypowie, a wtedy co ja z tob zrobi, mj kwiatuszku najmilejszy, moje praemium z rki boskiej dane? - Co si stanie z tob, to si stanie i ze mn. Nie chc innego losu, jeno takiego, ktry tobie przypadnie... Tu pan Zagoba przerwa milczenie i zwrciwszy si do Basi rzek: - Jeli was Turczyni pojmaj, to czy chcesz, czy nie chcesz, twj los bdzie zgoa inszy jak Michaowy. Ha! Po Kozakach, Szwedach, septentrionach i brandenburskiej psiarni - Turczyn! Mwiemksidzu Olszowskiemu: "Doroszeki do desperacji nie przywdcie,bo on jeno z musu do Turczyna si nakoni." No, i co? - nie posuchali! Hanek przeciw Doroszowi wystawili, a teraz Dorosz, chce czy nie chce, musi w gardo Turczynowi le i na nas w dodatku go prowadzi. Pamitasz, Michale, e przy tobie ksidza Olszowskiego ostrzegaem? - Musiae go wapan ostrzega kiedy indziej, bo sobie nie przypominam, eby to byo przy mnie - odrzek may rycerz. - Ale co mwisz o Doroszece, to wita prawda, gdy i pan hetman tego samego jest mniemania, a nawet powiadaj, e ma listy od Dorosza w tyme wanie sensie pisane. Jak tam zreszt jest, tak jest - do, e teraz ju za pno na ukady. Wszelako wapan masz tak bystry rozum, e chtnie jego zdania zasign: mamli braBak do Chreptiowa czy te lepiej j tu zostawi? Musz jeno to doda, e pustyniato okrutna. Wioszczyna zawsze bya licha, a od dwudziestu lat tyle razy przeszy przez ni watahy kozackie i czambuy, e nie wiem, czy dwie belki zbite do kupy znajd. Sia tam jarw puszcz porosych, schowek, pieczar gbokich i rnych ukrytych miejsc, w ktrych zbjcy setkami si chowaj, nie mwic o tych, ktrzy z Wooszy przychodz. - Zbjcy przy takiej sile to furda - odrzekZagoba - czambuy take furda, bo jeli nadcign potne, to bdzie o nich gono,a jeli mniejsze, to wygnieciesz. - A co! - zawoaa Basia - a czy nie furda! Zbjcy furda! Czambuy furda! Z tak si Micha mnie przed ca potg krymsk obroni! - Nie przeszkadzaj mi w deliberacji - odrzek pan Zagoba - bo przeciw tobie rozsdz. Basia pooya prdko obie donie na usta igwk wtulia w ramionka udajc, e si okrutnie pana Zagoby boi - a on, cho widzia, e kobiecinka artuje, przecie mu to pochlebio, wic pooy zgrzybia rk na jasnej gowie Basinej i rzek: - No, nie bj si, pociech ci sprawi! Basia zaraz ucaowaa go w rk, bo naprawd duo od jego rad zaleao, ktre byy tak niemylne, e nikt si na nich nigdy nie zawid; on za zaoy obie rce za pas i spogldajc bystrze zdrowym okiem to na jedno, to na drugie, rzek nagle: - A potomstwa jak nie ma, tak nie ma - co? Tu wysun naprzd doln warg. - Boa wola, nic wicej! - odrzek wznoszc oczy Woodyjowski. - Boa wola, nic wicej! - odrzeka spuszczajc oczy Basia. - A chcielibycie mie? - spyta Zagoba. Na to may rycerz: - Powiem waci szczerze: nie wiem, co bymza to da, ale czasem myl, e to prne wzdychanie. I tak zesa mi Pan Jezus takszczliwo dajc mi tego oto kociaka, czyli, jak j wapan zwae: hajduczka, e gdy przy tym jeszcze i na sawie, i na substancji pobogosawi, nie miem go o nic wicej molestowa. Bo widzisz wa, nieraz przychodzio mi to do gowy, e gdyby wszystkie ludzkie yczenia spenia si miay, nie byoby adnej rnicy midzyt ziemsk Rzeczpospolit a niebiesk, ktra sama jedna zupen szczliwo damoe. Tak sobie tedy tusz, e jeli si tu jednego albo dwch chopakw nie doczekam, tedy mnie tam nie min i po staremu pod niebieskim hetmanem, witymMichaem archanioem, bd suyli, i saw si na wyprawach przeciw paskudztwu piekielnemu okryj, i do szaryzacnych dojd. Tu rozczuli si wasnymi sowy i t mylpobony chrzecijaski rycerz i znowu oczy wznis do nieba, ale pan Zagoba sucha obojtnie i nie przesta mruga surowo, wreszcie odrzek: - Bacz, eby nie pobluni. Bo e ty sobie pochlebiasz, i tak dobrze zamiary Opatrznoci odgadujesz, to moe by grzech, za ktry popray si jakowy czas musisz, jako groch na gorcym trzonie. Pan Bg szersze ma rkawy ni ksidz biskup krakowski, ale nie lubi, eby mu w nie zagldano, co tam dla ludziskw nagotowa, i uczyni, co zechce, a ty patrz tego, co do ciebie naley; jeeli tedy chcecie mie potomstwo, to zamiast si rozcza powinnicie si kupy trzyma. Usyszawszy to Basia wyskoczya z radocina rodek pokoju i skaczc jak pauper, a klaszczc w rce, pocza powtarza: - A co kupy si trzymajmy! Wraz odgadam,e jegomo stanie po mojej stronie! wraz odgadam! Jedziemy do Chreptiowa, Michale!Cho raz mi wemiesz na Tatary! jedyny razik! mj drogi! mj zoty! - Masze j wapan! Ju jej si na podchody zachciewa! - zawoa may rycerz. - Bo przy tobie nie ulkabym si choby caej ordy!.. - Silentium! - rzek Zagoba wodzc rozmiowanymi oczyma, a raczej rozmiowanym okiem za Basi, ktr lubi niezmiernie. - Dufam, e przecie Chreptiw,do ktrego wreszcie nie tak daleko, nie bdzie ostatni stanic od Dzikich Pl. - Nie! Komendy bd dalej stay, w Mohilowie, Jampolu, a ostatnia ma by w Raszkowie - odrzek may rycerz. - W Raszkowie? To my Raszkw znamy. Stamtd my Halszk Skrzetusk wywozili, z onego waadynieckiego jaru, pamitasz, Michale? pamitasz, jakom owo monstrum zaciuka, Czeremisa czy diaba, ktry jej pilnowa. Ale skoro ostatnie praesidium stanie a w Raszkowie, tedy jeli si Krym ruszy albo caa potencja turecka, to oni tam wprdce wiedzie bd i wczenie do Chreptiowa zna dadz, zatem i nieprzezpieczestwa wielkiego nie ma, bo Chreptiw nie moe by nagle ubieon. Dalibg, nie wiem, dlaczego by Baka nie miaa tam z tob zamieszka? Szczerze to mwi, a przecie wiesz, e wolabym sam starym bem naoy, nili j na jakowy szwank wystawi. Bierz j Bdzie wam obojgu na zdrowie. Baka jeno musi przyrzec, e w razie wielkiej wojny pozwoli si bez oporu choby do Warszawy odesa, bo wwczas nastan pochody okrutne, bitwy zawzite, oblenia taborw, moe i gody, jako pod Zbaraem,a w takich potrzebach mowi trudno gow ochroni, a c dopiero niewiecie. - Rada bym ja choby polec przy Michaowym boku - odpara Basia- ale przecie rozum mam i wiem, e jak nie mona, to nie mona. Zreszt Michaowa wola, nie moja. Przecie on w tym ju roku pod panem Sobieskim na wypraw chodzi, a napieraam si z nim jecha? Nie. Dobrze!byle mi teraz nie byo wzbronno do Chreptiowa z Michaem i, to w razie wielkie wojny odelecie mnie wapanowie, gdzie wam si podoba. - Jegomo pan Zagoba ci odprowadzi a na Podlasie do Skrzetuskich - rzek may rycerz - tam przecie Turczyn nie dojdzie! - Pan Zagoba! pan Zagoba! -odpar przedrzeniajc stary szlachcic.- Czy to ja wojski? Nie powierzajcie no tak on panu Zagobie, dufajc, e stary, bo si moe zgoa co innego pokaza. Po wtre: czy to mylisz, e w razie wojny z Turczynem bd si ju za podlaski piec chowa i na pieczywo spoglda, eby si za nie przepalio? Jeszczem nie kosztur i mog si do czego innego przyda. Po stoku na konia ju siadam- assentior! Ale gdy raz sid, tak dobrze na nieprzyjaciela skocz jak kady modzik! Jeszcze si ni piasek, ni trociny, chwali Boga, ze mnie nie sypi. Na proceder z Tatary ju nie wyjd, w Dzikich Polach wietrzy nie bd, bom te i nie goczy, natomiast w generalnym ataku trzymaj si przy mnie, jeli potrafisz, a piknych rzeczy si napatrzysz. - Chciaeby wa jeszcze w pole wyruszy? - Zali mylisz, e nie zechc sawn mierci sawnego ywota zapiecztowa po tylu latach suby? A co mi si godniejszego zdarzy moe? Znae pana Dziewitkiewicza? Ten, prawda, e nie wyglda wicej jak na sto czterdzieci lat,ale mia sto czterdzieci dwa i jeszcze suy. - Tyle nie mia. - Mia! ebym si z tego zydla nie ruszy! Na wielk wojn id, i kwita! A teraz do Chreptiowa z wami jad, bo si w Bace kocham Baka skoczya rozpromieniona i pocza ciska pana Zagob, on za coraz to podnosi w gr gow powtarzajc: - Mocniej! Mocniej! Wszelako Woodyjowski rozwaa jeszcze wszystko czas jaki i wreszcie rzek: - Niepodobiestwo to jest, abymy mieli zaraz wszyscy jecha, bo tam szczera pustynia i dachu kawaka nad gow nie znajdziem. Pojad ja naprzd, miejsce na majdan opatrz, fortalicj grzeczn zbuduj i domy dla onierzy, a te szopy dla koni towarzystwa, ktre, jako zacniejsze, od zmiennoci aury zmarnie bymogy; te studnie pokopi, drog przetr, jary z hultajstwa rozbjniczego jako tako oczyszcz; dopiero wam tu eskort przystojn przyl i przyjedziecie. Cho ze trzy niedziele musicie tu poczeka. Basia chciaa protestowa, ale pan Zagobauznawszy suszno sw Woodyjowskiegorzek: - Co mdrze, to mdrze! Baka, my sobie tuw kupie na gospodarstwie ostaniem i nie bdzie si nam le dziao. Trzeba te i zapasik jaki taki przygotowa, bo i tego pewnie nie wiecie, e miody a wina nigdzie si tak dobrze jako w pieczarach nie konserwuj... Rozdzia 23 Woodyjowski sowa dotrzyma; we trzy tygodnie z budynkami si uadzi i eskort znamienit przysa: stu Lipkw z chorgwipana Lanckoroskiego i stu Linkhauzowych draganw, ktrych przyprowadzi pan Snitko, herbu Miesic Zatajony. Lipkom przewodzi setnik Azja Mellechowicz, ktrysi z Tatarw litewskich wyprowadza, czek bardzo mody, bo ledwie dwadzieciakilka lat wieku liczcy. Ten przywiz list od maego rycerza, ktry pisa do ony, conastpuje: "Sercem ukochana Bako! Jue przyjedaj, bo bez ciebie jako bez chleba ijeli do tego czasu nie uschn, to ci on rany pysio ze szcztem zacauj. Ludzi przysyam nieskpo i oficyjerw dowiadczonych, ale prym we wszystkim oddawajcie panu Snitce i do kompanii go przypuszczajcie, bo to jest bene natus i posesjonat, i towarzysz; a Mellechowicz dobry onierz, ale Bg wie kto. Ktry by te w adnej innej chorgwi, jak u Lipkw, oficyjerem nie mg zosta, bo atwie by kademu przyszo imparitatem mu zada. ciskam ci z caej mocy, rczuchny i noyny ci cauj. Fortalicj wzniosem z okrglakw setn; kominy okrutne. Dla nas kilka izb w osobnym domie. ywic wszdy pachnie i wierszczw sia nalazo, ktre jak wieczorem poczn gra, to a psi si ze snu zrywaj. eby troch grochowin, prdko by si ich mona pozby, ale chyba ty kaesz nimi wozy wymoci. Szyb znikd;mecherami okna zasaniamy; natomiast pan Biaogowski ma w swojej komendzie, midzy draganami, szklarza. Szka moesz w Kamiecu u Ormian dosta, jeno, na Boga, ostronie wie, eby si nie potuko. Komnatk twoj kazaem kilimkami obi i zacnie si prezentuje. Zbjw, comy ich w jarach uszyckich przyapili, kazaem ju dziewitnastu powiesi, a nim przyjedziesz, do p kopy docign. Pan Snitko opowie ci, jak tu yjemy. Bogu i Najwitszej Pannie ci polecam, duszo ty moja myekaja." Basia po przeczytaniu listu oddaa go panu Zagobie, ktry przejrzawszy pismo, zarazpocz panu Snitce wiksze honory czyni, nie tak wielkie jednak, aby w nie mia si spostrzec, i ze znamienitszym wojownikiem i wikszym personatem rozmawia, ktry przezaskawo tylko do poufaoci go przypuszcza. Zreszt pan Snitko by to onierz dobroduszny, wes,a subista wielki, bo mu wiek ycia w szeregach upyn. Dla Woodyjowskiego mia cze wielk, a wobec sawy pana Zagoby czu si maym i nie myla si nadstawia. Mellechowicza przy czytaniu listu nie byo, gdy oddawszy go wyszed zaraz niby na ludzi spojrze, a w gruncie rzeczy z obawy, by mu do czeladnej odej nie kazano. Zagoba mia jednak czas przypatrzy mu si i majc wieo w gowie sowa Woodyjowskiego, rzek do Snitki: - Radzimy wapanu! prosz!... Pan Snitko... znaem!... znaem!... herbu Miesic Zatajony!Prosz! godny klejnot... Ale ten Tatar, jakemu tam na przezwisko? - Mellechowicz. - Ale ten Mellechowicz wilkiem jako patrzy.Pisze Micha, e to czek niepewnego pochodzenia, co i dziwna, bo wszyscy nasi Tatarzy szlachta, cho bisurmanie. Na Litwie widziaem cae wsie przez nich zamieszkae. Tam ich zowi Lipkami, a tutejsi Czeremisw nosz miano. Dugi czaswiernie suyli Rzeczypospolitej, za chleb si jej wywdziczajc, ale ju za czasw inkursji chopskiej wielu ich do Chmielnickiego poszo, a teraz, sysz, poczynaj si z ord obwchiwa... Ten Mellechowicz wilkiem patrzy... Dawno pan Woodyjowski jego zna? - Z czasw ostatniej wyprawy - odrzek pan Snitko zasuwajc nogi pod stoek - gdymy z panem Sobieskim, przeciw Doroszece i ordzie czynic, Ukrain przejechali. - Z czasw ostatniej wyprawy! Nie mogemw niej udziau bra, bo mi pan Sobieski innfunkcj powierzy, cho pniej tskno mu beze mnie byo... A waszmoci klejnot Miesic Zatajony? prosz!... Skde on jest,ten Mellechowicz? - Powiada si Tatarem litewskim, ale to dziw, e go aden z Tatarw litewskich poprzednio nie zna, cho wanie w ich chorgwi suy. Ex quo wieci o jego niepewnym pochodzeniu, ktrym jego do grne maniery przeszkodzi nie zdoay. onierz zreszt wielki, cho maomwny. Pod Bracawiem i pod Kalnikiem sia posugodda, dla ktrych go pan hetman setnikiemmianowa, mimo e by w caej chorgwi wiekiem najmodszy. Lipkowie wielce go miuj, ale midzy nami miru nie ma - a czemu? Bo czek ponury, i jak susznie wasza mo zauway, wilkiem patrzy. - Jeli to onierz wielki i krew przelewa - ozwaa si Basia - godzi si go do kompanii przypuci, czego te mi pan mj maonek w licie nie broni. Tu zwrcia si do pana Snitki: - Waszmo pozwolisz? - Suga pani pukownikowej dobrodziejki! - zawoa pan Snitko. Basia znika za drzwiami, a pan Zagoba odsapn i spyta pana Snitk: - No, a jake si waci pani pukownikowa udaa? Stary onierz, zamiast odpowiedzie, wsadzi pici w oczy i przechyliwszy si w krzele, j powtarza: - Aj! aj! aj! Po czym wytrzeszczy oczy, zatkn szerok doni usta i zamilk, jakby zawstydzon wasnym zachwytem. - Marcypan, co? - rzek Zagoba. Tymczasem "marcypan" ukaza si znw we drzwiach, wiodc za sob Mellechowicza, nastroszonego jak dziki ptak, i mwic: - I z listu ma, i od pana Snitki tyle nasuchalimy si o wacinych mnych uczynkach, e radzimy go bliej pozna. Prosim do kompanii, a i do stou zaraz podadz. - Prosim, chod acan bliej! - ozwa si panZagoba. Pospna, acz urodziwa twarz modego Tatara nie rozchmurzya si zupenie, wida jednak byo, e wdziczny jest za dobre przyjcie i za to, e mu nie kazano zosta w czeladnej. Basia za umylnie staraa si by dla niegodobr, acno bowiem sercem kobiecym odgada, e jest podejrzliwy, dumny i e upokorzenia, jakie zapewne czsto z racji swego niepewnego pochodzenia znosi musia, bol go mocno. Nie czynic tedy midzy nim a Snitk innej rnicy, jak tylkotak, jak dojrzalszy wiek Snitki czyni nakazywa, wypytywaa modego setnika o owe usugi, gwoli ktrym pod Kalnikiem wysz szar otrzyma. Pan Zagoba odgadujc yczenia Basi odzywa si do niego rwnie do czsto, a on, chocia zrazu nieco si dziczy, dawa jednake odpowiedzi dorzeczne, a maniery jego nie tylko nie zdradzay prostaka, ale dziwiy nawet pewn dwornoci. "Nie moe to by chopska krew, bo fantazja byaby nie taka" - pomyla sobie Zagoba. Po czym spyta gono: - Rodzic wapana w ktrych stronach ywie? - Na Litwie - odpar czerwienic si Mellechowicz. - Litwa szeroki kraj. To tak samo jak gdyby mi acan odpowiedzia, "w Rzeczypospolitej". - Teraz ju nie w Rzeczypospolitej, bo ry48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAyPczc{c|`,|c}:tamte strony odpady. Mj rodzic wedle Smoleska ma majtno. - Miaem i ja tam znaczne posiadoci, ktre mi po bezdzietnym krewnym przypady, alem je wola opuci i przy Rzeczypospolitej si oponowa. - Tak te i ja czyni - odrzek Mellechowicz. - Godnie wa czynisz! - wtrcia Basia. Lecz Snitko suchajc rozmowy wzrusza nieznacznie ramionami, jakby chcia mwi:"Bg tam raczy wiedzie, co ty za jeden i skd jeste!" Pan Zagoba za spostrzegszy to zwrci si znw do Mellechowicza: - A wapan - spyta - Chrystusa wyznajesz czyli te, bez urazy mwic, w spronoci yjesz? - Przyjem chrzecijask wiar, dla ktrego powodu musiaem ojca opuci. - Jeli go dlatego opuci, to za to ci PanBg nie opuci, a pierwszy dowd aski jego, e wino pi moesz, ktrego, w bdach trwajc, byby nie zazna. Snitko rozmia si, ale Mellechowiczowi nie w smak byy widocznie pytania tyczce jego osoby i pochodzenia, bo si nastroszyznowu. Pan Zagoba mao jednak na to zwaa, tym bardziej e mody Tatar nie bardzo musi podoba, chwilami bowiem, nie twarz wprawdzie, ale ruchami i spojrzeniem, przypomina synnego wodza Kozakw, Bohuna. Tymczasem podano obiad. Reszt dnia zajy ostatnie przygotowania do drogi, ruszono za nazajutrz skoro wit, a nawet w nocy jeszcze, aby jednym dniem stan w Chreptiowie. Wozw zebrao si kilkanacie, postanowiabowiem Basia suto chreptiowskie komory zaopatrzy; szy wic take za wozami mocno wywiuczone i wielbdy, i konie, uginajc si pod ciarem krup i wdlin; szo na kocu karawany kilkadziesit wow stepowych i czambulik owiec. Pochdotwiera Mellechowicz ze swoimi Lipkami, dragoni za jechali tu przy krytym karabonie, w ktrym siedzieli Basia z panemZagob. Jej chciao si bardzo powodnego dzianecika dosi, ale stary szlachcic prosi jej, eby tego rzynajmniej z pocztku i na kocu podry nie czynia. - eby to spokojnie usiedziaa - mwi - nie przeciwibym si, ale wnet poczniesz buszowa i koniem czwani, a to powadze pani komendantowej nie przystoi. Basia bya szczliwa i jak ptak wesoa. Odczasu swego zampjcia miaa ona wyciu dwa najwiksze pragnienia: jedno, da Michaowi syna; drugie, zamieszka z maym rycerzem choby na rok w jakiej stanicy przylegej do Dzikich Pl i tam na kracu pustyni y yciem onierskim, wojny i przygd zay, w podchodach udzia bra, wasnymi oczyma ujrze te stepy, dowiadczy tych niebezpieczestw, o ktrych tyle si nasuchaa od najmodszych lat. Marzya o tym bdc jeszcze dziewczyn, i oto marzenia miay si teraz urzeczywistni, a w dodatku przyboku kochanego czowieka i najsawniejszego w Rzeczypospolitej zagoczyka, o ktrym mwiono, e umie nieprzyjaciela choby spod ziemi wykopa. Czua te moda pukownikowa skrzyda u ramion i tak wielk rado w piersi, e chwilami braa j ochota krzycze i skaka, ale powstrzymywaa j myl o powadze. Bo obiecywaa sobie by stateczn i zyska okrutn mio onierzy. Zwierzaa si z tych myli panu Zagobie, aon umiecha si pobaliwie i mwi: - Ju e tam bdziesz oczkiem w gowie i osobliwoci wielk, to pewna! Niewiasta wstanicy - to to rarytet!... - A w potrzebie i przykad im dam. - Czego? - A mstwa! O jedno si tylko boj, e za Chreptiowem stan jeszcze komendy w Mohilowie i Raszkowie, a hen, ku Jahorlikowi, i e Tatarw na lekarstwo nawet nie ujrzymy. - A ja si jeno tego boj, oczywicie nie dlasiebie, ale dla ci, e ich za czsto bdziemwidywa. C to, mylisz, e czambuy maj obowizek koniecznie na Raszkw i Mohilw i? Mog przyj wprost od wschodu, ze stepw, alboli te modawsk stron Dniestru cign i wychyli si w granice Rzeczypospolitej, gdzie zechc, choby i w grze za Chreptiowem. Chybaby si bardzo rozgosio, e ja w Chreptiowie zamieszkaem, to go bd omijali, bo mi z dawna znaj. - A Michaa to niby nie znaj? A Michaa to niby nie bd omijali? - I jego bd omijali, chyba e w wielkiej potdze nadcign, co si moe przygodzi. Wreszcie sam on ich poszuka. - Ot to, tego byam pewna! Szczerali tam ju w Chreptiowie pustynia? Bo to tak niedaleko! - e i szczersza by nie moe. Niegdy, za czasw jeszcze mojej modoci, bya to strona ludna. Jechao si z chutoru do chutoru, z wsi do wsi, z miasteczka do miasteczka. Znaem, bywaem Pamitam, gdy Uszyca bya walnym grodem co si zowie Pan Koniecpolski ojciec na starostwo mnie tu promowa. Ale potem nastaa inkursja hultajska i wszystko poszo w ruin. Kiedymy oto po Halszk Skrzetusk tdy jechali, to ju bya pustynia, a potem jeszcze ze dwadziecia razy przeszy tdy czambuy... Teraz pan Sobieski kozactwu i tatarstwu znw te strony wydar jako psu z garda... Ale ludzi tu jeszcze mao, jeno zbje w jarach siedz... Tu pocz si pan Zagoba rozglda po okolicy i kiwa gow, dawne czasy wspominajc. - Mj Boe - mwi - wwczas gdymy po Halszk jechali, widziao mi si, e staroza pasem, a teraz myl, em by mody, bo to przecie temu blisko dwadziecia cztery lat. Micha by jeszcze mokos i niewiele wicej mia wosw na gbie ni umnie na pici. A tak mi ta okolica w pamici stoi, jakby to byo wczora! Chaszcze tylko i bory wiksze porosy, odkd agricolae si wynieli... Jako za Kitajgrodem wjechali zaraz w due bory, ktrymi wwczas tamta strona po wikszejczci bya pokryta. Gdzieniegdzie jednak, zwaszcza w okolicach Studzienicy, zdarzay si i pola odkryte, a wwczas widzieli brzeg Dniestrowy i kraj cigncy si hen, z tamtej strony rzeki, a do wyynzamykajcych po modawskiej stronie widnokrg. Gbokie jary, siedziby dzikiego zwierza i dzikszych jeszcze ludzi, przecinay im drog, czasem wskie i urwiste, czasem otwartsze, o bokach lekko pochyych i poronitych guch puszcz. Mellechowiczowi Lipkowie zagbiali si w nie ostronie i gdy koniec konwoju by jeszcze na wysokim skraju, pocztek jego zstpowa jakby pod ziemi. Czsto przychodzio Basi i panu Zagobie wysiada z karabonu, bo chocia Woodyjowski przetar jako tako drog, przejazdy jednakbyway niebezpieczne. Na dnie jarw biy krynice lub pyny szeleszczc po kamieniach bystre strumienie, wzbierajce wiosn wod ze stepowych niegw. Chociasoce dogrzewao jeszcze borom i stepommocno, surowy chd tai si w tych kamiennych gardzielach i chwyta niespodzianie przejedajcych. Br wyciea skaliste boki i-pitrzy si jeszcze na brzegach, pospny i czarny, jakby chcia owe zapade wntrza przed zotymi promiemi soca zasoni. Miejscami jednak cae jego szmaty byy poamane, zwalone, pnie ponarzucane jednena drugie w dzikim bezadzie, gazie zwichrzone i zbite w kupy, zesche zupenie lub te pokryte zrudziaym liciemi iglicami. - Co si z tym borem stao? - pytaa pana Zagoby Basia. - Miejscami mog to by stare zasieki, czynione albo przez dawnych mieszkacw przeciw ordzie, albo te przez hultajstwo przeciw naszym wojskom; miejscami znw to wichry modawskie tratuj tak po lesie, w ktrych wichrach, jako starzy ludzie powiadaj, upiory albo zgoa diabli harce wyprawuj. - A waszmo widziae kiedy diabelskie harce? - Widzie nie widziaem, alem sysza, jakodiabli pokrzykiwali sobie z uciechy: "u-ha! u-ha!" Spytaj si Michaa, bo i on sysza. Basia, lubo odwana, baa si jednak trochzych duchw, wic zaraz pocza si egna. - Straszne to strony! - rzeka. I rzeczywicie w niektrych jarach byo straszno, bo nie tylko mroczno, ale i gucho. Wiatr nie wia, licie i gazie drzew nie czyniy szelestu: sycha byo jeno tupot i parskanie koni, skrzyp wozw iokrzyki, ktre wydawali wonice w niebezpieczniejszych miejscach. Czasem tezapiewali Tatarzy lub dragoni, ale sama puszcza nie odzywaa si adnym ludzkim nizwierzcym gosem. Jeli jednak jary pospne czyniy wraenie, natomiast grny kraj, nawet tam gdzie cigny si bory, wesoo otwiera si przed oczyma karawany. Pogoda bya jesienna, cicha. Soce chodzio po niebieskim stepie nie splamionym adn chmurk, lejc blask obfity na skay, pola i lasy. W tym blasku sosny wydaway si czerwone i zote, a nitki pajcze, pouczepiane do gazek drzew, do burzanw i traw, wieciy tak mocno, jak gdyby byy same ze sonecznych promieni utkane. Padziernik dobiega do poowy dni swoich, wic wiele ptactwa, zwaszcza co czulszego na chody, poczo ju z Rzeczypospolitej ku Czarnemu Morzu wdrowa: na niebie widabyo i klucze urawiane z dononym okrzykiem lecce i gsi, i stada cyranek. Tui owdzie, wysoko, wysoko, tkwiy w bkicie na rozpostartych skrzydach grone dla powietrznych mieszkacw ory; gdzieniegdzie chciwe poowu jastrzbie zataczay powolne koa. Atoli zwaszcza w goych polach nie brako i tego ptactwa, ktre ziem i si trzyma i w trawach wyniosych rade si kryje. Co chwila spod kopyt lipkowskich bachmatw zryway si z szumem stada rdzawych kuropatw; kilkakro te ujrzaa Basia, luboz daleka, stojce na stray dropie, na ktrych widok pony jej policzki, a oczy poczynay wieci. - Bdziem je z Michaem chartami szczwali -woaa klaszczc w donie. - eby to twj m by jakowy domator - mwi Zagoba - prdko by mu z tak on broda posiwiaa, ale ja wiedziaem, komu mam ci odda. Inna byaby cho wdziczna, h? Basia ucaowaa zaraz oba policzki pana Zagoby, a rozczuli si i rzek: - Na staro kochajce serca tak czeku mie jako ciepy przypiecek. Po czym zamyli si i doda: - To dziw, jakem ja cae ycie t biaogowsk pe lubi, a eby tak powiedzie za co, to sam nie wiem, bo to licho bywa i zdradliwe, i poche... Jeno e to mde jako dzieci, wic nieche ktr krzywda jakowa spotka, to a ci serce z mizerykordii piszczy. Uciskaje mnie jeszcze czy co! Basia rada by bya cay wiat uciska, wic natychmiast uczynia zado yczeniu pana Zagoby i jechali dalej w wybornych humorach. Jechali bardzo wolno, bo woy idce z tyu nie mogy prdzej nady, a niebezpiecznie je byo z ma liczb ludzi wrd tych lasw zostawia. W miar jak zbliali si do Uszycy, kraj stawa si nierwniejszy, puszcza guchsza, a jary gbsze. Coraz co psuo si w wozach, to znw narowiy si konie, przez co znaczne zdarzay si mitrgi. Stary gociniec, idcy niegdy do Mohilowa,od dwudziestu lat zars lasem tak, e ledwie gdzieniegdzie wida byo jego lady, wic musieli si trzyma szlakw, ktre przetary dawniejsze i ostatnie przechody wojskowe, wic czsto bdnych, a zawszebardzo trudnych. Nie obyo si te i bez wypadku. Pod Mellechowiczem, jadcym na czele Lipkw, zwiza si ko na pochyoci jarui zwali si na dno kamieniste nie bez szwanku dla jedca, ktry tak silnie rozci sobie sam wierzch gowy, e a przytomno na czas pewien go odbiega. Basia z Zagob przesiedli si zaraz na podwodne dzianety, Tatara za kazaa moda pani komendantowa uoy na karabonie i wie ostronie. Odtd przy kadej krynicy zatrzymywaa pochd i wasnymi rkoma obwizywaa mu gow szmatami zmaczanymi w zimnej, rdlanej wodzie. On lea czas jaki z zamknitymi oczyma, w kocu jednak otworzy je, a gdy pochylona nad nim Basia pocza wypytywa, jak mu jest, zamiast odpowiedzi chwyci jej rk i przycisn doswych zbielaych warg. Po chwili dopiero, jakby zebrawszy myli i przytomno, odrzek po maorusku: - Oj, dobre, jako dawno nie buwao! W takim pochodzie zeszed im cay dzie. Soce poczerwieniao wreszcie i przetoczyo si ogromne na multask stron; Dniestr pocz wieci jak ognista wstga, a ze wschodu, od Dzikich Pl, nadcigaa zwolna pomroka. Chreptiw nie by ju zbyt daleko, ale trzeba byo da wypocznienie koniom, wic zatrzymali si na duszy postj. Ten i w dragon pocz piewa godzinki. Lipkowie pozsiadali z koni i rozcignwszy na ziemi runa owcze, jli modli si na klczkach, z twarzami zwrconymi ku wschodowi. Gosy ich to podnosiy si, to zniay; chwilami: "Aa! Aa!" brzmiao przez cae szeregi, to znw cichli, wstawali i trzymajc donie odwrcone do gry tu przy twarzach, trwali w skupionej modlitwie, powtarzajc tylko od czasu do czasu sennie i jakby z westchnieniem: "ochiczmen, ach ochiczmen!" Promienie soca paday na nich coraz czerwiesze, wsta powiew od zachodu, a z nim razem szum wielki w drzewach, jakby i one chciay uczci przednoc tego, ktry na ciemne niebo wytacza tysice migotliwych gwiazd. Basia przypatrywaa si z ciekawoci wielk modlitwie Lipkw, ale serce ciskao si jejna myl, e tylu oto dobrych pachokw po yciu penym mozow dostanie si wraz ze mierci w ogie piekielny, a to tym bardziej, e stykajc si codziennie z ludmi prawdziw wiar wyznajcymi trwaj jednak dobrowolnie w zatwardziaoci. Pan Zagoba, wicej z tymi rzeczami obyty, wzrusza tylko ramionami na pobone Basine uwagi, mwic: - I tak by tych kozich synw do nieba nie puszczono, aby insektw plugawych ze sobnie naprowadzili. Potem wdzia na si przy pomocy pachoka tuzuczek wyporkami podbity, na chody wieczorne wyborny, i rusza kaza, lecz ledwie pochd si rozpocz, na przeciwlegym wzgrzu ukazao si piciu jedcw. Lipkowie rozstpili si im zaraz. - Micha! - krzykna Basia widzc pdzcego na czele. I rzeczywicie by to Woodyjowski, ktry w kilka koni na spotkanie ony wyjecha. Skoczywszy do siebie, poczli si wita z wielk radoci, a nastpnie opowiada sobie, co si im wzajemnie przez czas rozki przygodzio. Opowiadaa wic Basia, jak im droga posza i jako pan Mellechowicz "rozum sobie o kamienie nadwery" - a may rycerz zdawa spraw z czynnoci swych w Chreptiowie, w ktrym, jak zapewnia, wszystko ju stoi i na przyjcie czeka, bo piset siekierprzez trzy tygodnie nad budynkami pracowao. Podczas tej rozmowy rozkochany pan Micha przechyla si co chwila z kulbaki i bra mod on w ramiona, ktra wida nie bardzo gniewaa si o to, bo jechaa tu przy nim, tak e ich konie niemal ocieray si bokami. Koniec podry by ju niedaleki, ale tymczasem zapada noc pogodna, ktrej przywieca miesic wielki i zoty. Blad onjednak coraz bardziej, w miar jak od stepu ku niebu si podnosi, a w kocu blask jego przymia una, ktra jaskrawym wiatem zapona przed karawan. - Co to jest? - pytaa Basia. - Obaczysz - rzek poruszajc wsikami Woodyjowski - jak w tylko borek przejedziem, ktry od Chreptiowa nas dzieli. - To ju Chreptiw? - Widziaaby go jako na doni, jeno drzewa zasaniaj. Wjechali w lasek, lecz nim dojechali do poowy, na drugim jego kocu ukaza si rj wiate niby rj czerwi witojaskich albo gwiazd migotliwych! Gwiazdy owe poczy si zblia z wielk szybkoci i nagle cay borek zatrzs si od gromkich okrzykw: - Vivat, nasza pani! vivat, wielmona komendantowa! vivat! vivat! Byli to onierze, ktrzy biegli Bak powita. Setki ich pomieszay si w jednej chwili z Lipkami. Kady trzyma na dugim drku ponce uczywo osadzone w rozszczypanym tego drka kocu. Niektrzy nieli na tykach elazne kagace,z ktrych ponca ywica spadaa na ziemi w postaci dugich ez ognistych. Wnet otoczyy Basi tumy twarzy wsatych, gronych, nieco dzikich, ale rozpromienionych radoci. Wiksza ich cz nie widziaa Basi nigdy w yciu, wieluwyobraao sobie, i stateczn ujrz ju niewiast, wic rado ich staa si tym wiksza na widok tego prawie dziecka, ktre jadc na biaym dzianeciku schylao w podzice na wszystkie strony swoj cudn twarz row, drobniuchn, radosn,a zarazem zmieszan bardzo tak niespodzianym przyjciem. - Dzikuj waszmociom - ozwaa si Basia -wiem, e to nie dla mnie... Ale srebrzysty jej gosik zgin w wiwatach, a od okrzykw dra br. Towarzystwo spod chorgwi pana generaa podolskiego i pana podkomorzego przemyskiego, Kozacy Motowidy, Lipkowie i Czeremisi pomieszali si ze sob. Kady spolitej, bo ry48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA~PV Y 'c=c +Ycc: chcia widzie mod pukownikow, zbliy si do niej; niektrzy, co gortsi, caowali kraj jej jubki lub nog w strzemieniu. Bo te dla tych pdzikich zagoczykw, przywykych do podchodw, oww na ludzi, przelewu krwi i rzezi, byo to zjawisko tak nadzwyczajne, tak nowe, e na jego widok poruszyy si ich twarde serca, a jakie nowe, nieznane uczucia zbudziy si w ich piersiach. Wyszlij wita z mioci dla Woodyjowskiego, chcc mu sprawi rado, a moe i pochlebi, a owo nagle rozrzewnienie chwycio ich samych. Ta umiechnita, sodka i niewinna twarz z byszczcymi oczyma i rozdtymi chrapkami staa im si drog w jednej chwili. "Detyna to nasza!" -woali starzy Kozacy, prawdziwi wilcy stepowi. "Cheruwym kae, pane regimentar!" "Zorza poranna! Kwiatuszek onkochany! - wrzeszczeli towarzysze - jeden na drugim za ni polegniem!..." A Czeremisy cmokali ustami przykadajc donie do szerokich piersi: "Aa! Aa!..." Woodyjowski wzruszon by bardzo, ale rad, wzi si w boki i pyszni si ze swojej Baki. Okrzyki rozlegay si cigle. Karawana wytoczya si wreszcie z lasku i wnet oczom nowo przybyych ukazay si potne drewniane budowle, krgiem na wzgrzu powznoszone. Bya to stanica chreptiowska, widna jak we dnie, bo na zewntrz czstokou paliy si olbrzymie stosy, na ktre powrzucano cae pnie. Leczi majdan peny by ognisk, tylko e mniejszych, aby poaru nie uczyni. onierze pogasili teraz uczywo, natomiastkady cign z ramienia to muszkiet, to piszczel, to guldynk i nu grzmie na powitanie pani. Wyszy przed czstok i kapele: wic towarzyska z krzywu zoona, kozacka z litaurw, bbnw i rnych wielostrunnych instrumentw, a wreszcie lipkowska, w ktrej, mod tatarsk, przeraliwe piszczaki prym trzymay. Szczekanie pswonierskich i ryk przestraszonego byda powikszay jeszcze harmider. Konwj pozosta teraz w tyle, a na przodkujechaa Basia majc z jednej strony ma, a z drugiej pana Zagob. Nad bram, piknie jedlinowymi gazkami przyozdobion, czernia na pcherzowych, ojem wysmarowanych i owieconych od wewntrz, bonach napis: Niech Kupido chwil szczsnych hojnie wam przyczyni, Crescite, mili gocie - multiplicamini! - Vivant floreant - krzyczeli onierze, gdy may rycerz z Basi zatrzymali si dla odczytania napisu. - Dla Boga! - rzek pan Zagoba - przecie jatake go, ale jeeli to yczenie multyplikacji i do mnie si stosuje, tedy niech mnie krucy zdziobi, jeeli wiem, co mam z nim robi. Pan Zagoba znalaz jednak osobny transparent dla siebie przeznaczony i z niemaym zadowoleniem przeczyta na nim: Niech nam yje wielmony Onufry Zagoba, Wszystkiego kawalerstwa najwiksza ozdoba! Woodyjowski rozochoci si bardzo i oficerw tudzie towarzystwo zaprosi na wieczerz do siebie, a dla onierzy rozkaza wytoczy jedn i drug beczuk palanki. Pado te kilka wow, ktre wnet piec przy ogniskach poczto. Starczyo dla wszystkich obficie: dugo w noc stanica brzmiaa okrzykami i wystrzaami z muszkietw, a strach zdj kupy opryszkw ukryte w jarach uszyckich. Rozdzia 24 Pan Woodyjowski nie prnowa w swojej stanicy, a i ludzie jego yli w ustawicznej pracy. Sto, czasem mniej ludzi zostawao na zaodze w Chreptiowie, reszta bya w ustawicznych rozjazdach. Najznaczniejsze oddziay komenderowane byy do przetrzsania jarw uszyckich, i te yy jakoby w wojnie ustawicznej, kupy bowiem zbjeckie, czstokro liczne bardzo, silny daway opr i nieraz trzeba byo z nimi stacza formalne bitwy. Wyprawy takie trway po kilka i kilkanaciedni; mniejsze poczty wyprawia pan Michahen, a ku Bracawiu, po nowiny od ordy i Doroszeki. Pocztw tych zadaniem byo sprowadzanie jzykw, a zatem owienie ich w stepach; inne chodziy w d Dniestrudo Mohilowa i Jampola, aby utrzyma zwizek z komendami w tych miejscach stojcymi; inne nasuchiway od wooskiej strony, inne wznosiy mosty, naprawiay dawny gociniec. Kraj, w ktrym panowa ruch tak znaczny, uspokaja si z wolna; mieszkacy, co spokojniejsi, mniej rozmiowani w rozboju,wracali z wolna do opuszczonych siedzib, z pocztku chykiem, pniej coraz mielej. Do samego Chreptiowa przycigno troch ydkw rzemielnikw; czasem zajrza i znaczniejszy kupiec Ormianin, coraz czciej zagldali kramnicy; mia wic pan Woodyjowski nieponn nadziej, e jeli mu Bg i hetman duszy czas na komendziezosta pozwol, owe zdziczae strony zgoa inn z czasem przybior posta. Obecnie byy to dopiero pocztki, sia jeszcze pozostawao do roboty; drogi nie byy jeszcze bezpieczne; rozwydrzony lud chtniej ze zbjcami ni z wojskiem w komityw wchodzi i za lada przyczyn znw kry si w gardziele skaliste; przez Dniestrowe brody czsto przekraday si watahy zoone z Woochw, Kozakw, Wgrzynw, Tatarw i Bg wie nie kogo; te zapuszczay zagony po kraju, napadajc potatarsku wsie, miasteczka i zgarniajc wszystko, co si zgarn dao; chwili jeszcze nie mona byo w tych stronach szabli z rki popuci ani muszkietu na gwodziu zawiesi, jednake pocztek ju by uczyniony i przyszo zapowiadaa sipomylnie. Najczujniej trzeba byo nadstawia ucha odwschodniej strony. Z Doroszekowej bowiem hassy i pomocniczych czambuw odryway si co chwila wiksze lub mniejsze zagony i podchodzc pod komendy polskie, roznosiy razem spustoszenie i poog w okolicy. Ale poniewa byy to watahy, pozornie przynajmniej na swoj tylko rk dziaajce, wic may komendant gromi je bez obawy cignicia na kraj wikszej burzy, a nie poprzestajc na oporze, sam szuka ich w stepie tak skutecznie, e z czasem zbrzydzi najzuchwalszym wyprawy. Tymczasem Basia rozgospodarowywaa si w Chreptiowie. Cieszyo j niezmiernie owo ycie onierskie, ktremu nigdy nie przypatrywaa si dotd tak blisko: ruch, pochody, powroty z wypraw, widok jecw.Zapowiadaa te Woodyjowskiemu, e w jednej przynajmniej musi wzi udzia; aletymczasem musiaa poprzestawa na tym, e czasem siadszy na bachmacika zwiedzaa w towarzystwie ma i pana Zagoby okolice Chreptiowa; szczwali na takich wycieczkach liszki i dropie; niekiedy basir wychyn z traw i mkn rozogami - to go goniono, a Basia, o ile moga, na przedzie, tu za chartami, aby pierwsza dopa zmczonego zwierza i z bandoleciku mu midzy czerwone lepie hukn. Pan Zagoba najbardziej rad polowa z sokoy, ktrych kilka par, bardzo doskonaych, mieli ze sob oficerowie. Basia towarzyszya mu take, a za Basi posya pan Micha ukradkiem kilkunastu ludzi, aby bya pomoc w nagym razie, bo cho w Chreptiowie wiadomo byo zawsze, co si na dwadziecia mil wkoo w pustyni dzieje, jednak wola pan Micha by ostronym. onierze z kadym dniem kochali Basi wicej, bo te si troszczya o ich jado i napitek, dogldaa chorych i rannych. Nawet ponury Mellechowicz, ktryna gow cigle chorza, a ktry serce twardsze i dziksze mia od innych, rozjania si na jej widok. Starzy onierze rozpywali si nad jej kawalersk fantazj i wielk znajomoci rzeczy onierskich. - Gdyby Maego Sokoa zbrako - mwili - ona mogaby komend obj i nie al by byo pod takim regimentarzem zgin. Czasem te bywao, e gdy pod niebytno Woodyjowskiego jaki nieporzdek w subie si zdarzy, burczaa Basia onierzy i posuch przed ni by wielki, a przygan z jej ust wicej starzy zagoczykowie do serca brali ni kary, ktrych subisty pan Micha za uchybienia przeciw dyscyplinie nie szczdzi. Wielka karno panowaa zawsze w komendzie, bo Woodyjowski, w szkole ksicia Jeremiego wychowan, umia trzyma elazn rk onierzy, ale przecie obecno Basi zagodzia jeszcze nieco dzikie obyczaje. Kady stara si jej przypodoba, kady dba o jej wczas i spokj, wic wystrzegano si wzajem wszystkiego, co by je mogo zamci. W chorgwi lekkiej pana Mikoaja Potockiego byo wielu towarzyszw, ludzi bywaych i dwornych, ktrzy chocia zdziczeli wrd cigych wojen i przygd, grzeczn stanowili jednak kompani. Ci wraz z oficerami spod innych chorgwi czsto spdzali wieczory u pukownika, opowiadajc o dawnych dziejach i wojnach, w ktrych sami brali udzia. Prym midzy nimi trzyma pan Zagoba. On by najstarszy, najwicej widzia i sia dokaza, lecz gdy po jednym i drugim kielichu zdrzemn si w wygodnym, obitymsafianem zydlu, ktry umylnie dla niego stawiano, wwczas zabierali gos i inni. A mieli co opowiada, byli bowiem midzy nimi tacy, ktrzy odwiedzili Szwecj i Moskw; byli tacy, ktrzy mode lata na Siczy jeszcze przed chmielnicczyzn spdzili; byli, ktrzy swego czasu w Krymieowiec jako niewolnicy strzegli; ktrzy w Bachczysaraju studnie, w niewoli bdc, kopali; ktrzy zwiedzili Azj Mniejsz; ktrzy po Archipelagu na galerach tureckichwiosowali; ktrzy w Jerozolimie czoem o grb Chrystusa bili; ktrzy dowiadczyli wszelkich przygd i wszelkich niedoli, a przecie jeszcze pod chorgwie wrcili broni do koca ycia, do ostatniego tchu tych krain pobrzenych, krwi zlanych. Gdy w listopadzie wieczory uczyniy si dusze, a od szerokiego stepu byt spokj, bo trawy zwidy, w domu pukownika zbierano si codziennie. Przychodzi pan Motowido, dowdca semenw, rodem Rusin, m chudy jak szczypka, a dugi jak kopia, niemody ju, od dwudziestu przeszo lat z pola nie schodzcy; przychodzi pan Deyma, brat owego, ktry pana Ubysza usiek; z nimi pan Muszalski, czek niegdy mony, ale ktren w rannychlatach w jasyr wzity, na galerach tureckich wiosowa, a wyrwawszy si z niewoli, majtnoci poniecha i z szabl w rku krzywd swych mci si na Mahometowym plemieniu. By to ucznik niezrwnany, ktry czapl w wysokim locie na danie strza przeszywa. Przychodzili rwnie dwaj zagoczykowie, pan Wilga z panem Nienaszycem, onierze wielcy, i pan Hromyka, i pan Bawdynowicz, i wielu innych. Ci gdy zaczynali opowiada, a gsto sowami rzuca, widziao si w ich opowiadaniach cay w wiat wschodni: Bachczysaraj i Stambu, i minarety, i witynie faszywego proroka, i bkitne wody Bosforu, i fontanny, i dwr sutaski, i mrowia ludzkie w kamiennym grodzie, i wojska, i janczarw, i derwiszw, i t ca szaracz straszn, a jak tcza wiecc, przed ktr ruskie krainy, a za nimi wszystkie krzye i kocioy w caej Europie osaniaa skrwawionymi piersiami Rzeczpospolita. Krgiem zasiadali w obszernej izbie starzy onierze, na ksztat stada bocianw, ktre, zmczone lotem, sid na jakiej stepowej mogile i wielkim odzywaj si klekotem. Na kominie paliy si kody smolne rzucajc rzsiste blaski na ca izb. Modawskie wino grzao si z rozkazu Basi przy arze, a pachokowie czerpali je cynowymi kusztyczkami i podawali rycerzom. Zza cian dochodzio nawoywanie stray; wierszcze, na ktre skary si pan Woodyjowski, gray w izbie, a czasem powistywa w szparach mchem tkanych wiatr listopadowy, ktry dmuchajc z pnocy, stawa si coraz zimniejszy. W takie to zimna najmilej byo siedzie w zacisznej a widnej izbie i sucha przygd rycerskich. W taki te wieczr opowiada raz pan Muszalski, co nastpuje: - Niech Najwyszy ma w opiece swojej witej ca Rzeczpospolit, nas wszystkich, a midzy nami szczeglnie jejmo pani tu obecn, godn naszego komendanta maonk, na ktrej splendory lepia nasze spoglda niemal niegodne. Nie chc ja w paragon wchodzi z panem Zagob, ktrego przygody Dydon sam i jej wdziczny fraucymer w najwikszy podziw wprawi by mogy, ale gdy sami wapastwo dacie casus cognoscere meos, nie bd si ociga, aby zacnej kompanii nie ubliy. W modoci odziedziczyem na Ukrainie, koo Taraszczy, substancj znaczn. Miaem i dwie wioski po matce w spokojnym kraju, wedle Jasa, alem w ojcowinie rezydowa wola, e to od ordy bliej i o przygod atwiej. Fantazja kawalerska cigna mnie na Sicz, ale nie tam ju byo po nas; jednake w Dzikie Polaw kompanii niespokojnych duchw chodziem i rozkoszy zaznaem. Dobrze mi byo na majtnoci, to tylko dolegao mi srodze, i miaem lichego ssiada. By to prosty chop spod Biaocerkwi, ktren z modu na Siczy by, tam si do szary atamana kurzeniowego dosuy i do Warszawy od kosza posowa, gdzie te i uszlachcon zosta. Zwa on si Dydiuk. A trzeba wapastwu wiedzie, e my si od pewnego wodza Samnitw wyprowadzamy, zwanego Musca, co po naszemu "mucha" znaczy. w Musca po nieszczliwych przeciw Rzymianom imprezach na dwr Ziemowita, syna Piastowego, przyby, ktren przezwa go dla wikszej wygody Muscalskim, co potem potomno na Muszalskiego przerobia. Poczuwajc ja sitedy do krwi tak zacnej, z wielk abominacj patrzyem na owego Dydiuka. Boeby szelma umia ten honor, ktren go spotka, szanowa i wiksz doskonao stanu szlacheckiego nad wszelkie inne uzna, moe bym nic nie mwi. Ale on, ziemi jako szlachcic trzymajc, z samej godnoci jeszcze si naigrawa i czsto to mwi: "Zali mj cie teraz wikszy? Kozakja by i Kozakiem ostan, a szlachectwo i wszystkie wrae Lachy - ot mnie..." Nie mog wapastwu tego powiedzie, jakie wtym miejscu gesta plugawe czyni, bo obecno jejmo pani zgoa mi na to nie pozwala. Ale pasja trawia mi dzika i poczem go gnbi. Nie zlk si, czek by miay, z nawizk paci. Na szable byby wyszed, alem ja tego nie chcia majc nikczemno krwi jego na uwadze. Znienawidziem go jak zaraz i on mnie nienawici ciga. Raz w Taraszczy na rynku strzeli do mnie, o wos nie zabi, jazasi rozszczepiem mu gow obuszkiem. Dwakro zajedaem go z dworskimi ludmi, dwakro on mnie z hultajstwem. Niezmg mnie, ale i ja przecie nie mogem muda rady. Chciaem prawem przeciw niemu czyni - ba! co tam za prawa na Ukrainie, wktrej jeszcze gruzy z miast dymi. Kto tam hultajw skrzyknie, moe o ca Rzeczpospolit nie dba. Tak on czyni blunic w dodatku przeciw wsplnej matceiwcale na to niepamitny, e ona to do stanuszlacheckiego go podnoszc, do piersi tym samym go przycisna, przywileje mu daa,z mocy ktrych dziery ziemi i t wolno, a zbytni, ktrej by pod adnym innym wadaniem nie zay. Gdybymy si to mogli po ssiedzku spotyka, pewnie by mi argumentw nie zbrako, ale my si nie widywali inaczej, jak z rusznic w jednym, a gowni w drugim rku. Odium roso we mnie z kadym dniem, aem pok. Cigle o tym jeno mylaem, jako by go schwyta.Czuem przecie, e nienawi - to grzech, wic chciaem mu tylko naprzd za to wyrzekanie si szlachectwa batogami skrzora, a potem odpuciwszy mu wszystkie grzechy, jak na prawego chrzecijanina przystao, kaza go po prostu zastrzeli. Ale Pan Bg zrzdzi inaczej. Miaem za wsi pasiek zacn i raz poszedem j oglda. Byo to pod wieczr.Zabawiem tam ledwie z dziesi pacierzy, a tu clamor jakowy o uszy moje uderza. Obejrz si: dym jako obok nade wsi. Po chwili lec ludzie: Orda! orda! a tu za ludmi - ma, powiem acastwu! Strzay lec, jakoby deszcz zacina, i gdzie nie spojrz, baranie kouchy i diabelskie mordyordyskie. Ja do konia! Nimem nog strzemienia dotkn, ju mnie z pi albo sze arkanw chwycio. Rwaem je przecie, silny byem... Nec Hercules!... W trzy miesice potem znalazem si z innym jasyrem za Bachczysarajem, we wiosce tatarskiej Suhajdzig zwanej. Panu memu byo na przezwisko Sama-bej. Bogaty by Tatarzyn, ale nieludzki i dla niewolnikw ciki. Musielimy pod batogami studnie kopa i w polu pracowa. Chciaem si wykupi, miaem za co. Przez pewnego Ormianina pisaem listy do moich majtnocipod Jasem. Nie wiem, czyli listy nie doszy, czy okup w drodze przejto, do, e nic nie przyszo... Powieli mnie do Carogrodu i na galery sprzedali. Sia by o tym miecie opowiada, od ktrego nie wiem, jeeli jest wiksze i ozdobniejsze na wiecie. Ludzi tam jako traw w stepie albo kamieni w Dniestrze... bo ry48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPcbm"cc1 c0?(Mury na Jedykule srogie. Wiea przy wiey.W grodzie razem z ludmi psi si bkaj, ktrym Turcy krzywdy nie czyni, dlatego wida, e si do pokrewiestwa poczuwaj,sami psubratami bdc... Nie masz midzy nimi innych stanw, jeno panowie a niewolnicy, za nad pogask nie masz ciszej niewoli. Bg wie, czy to prawda, ale tak na galerach syszaem, e wody tamtejsze, jako jest Bosfor i Zoty Rg, ktren w gb miasta zachodzi, z ez niewolnikw powstay. Niemao tam i moichsi polao... Straszna jest potencja turecka i adnemu zpotentatw tak wielu krlw, jako sutanowi, nie podlega. Sami za Turcy powiadaj, e gdyby nie Lechistan (tak oni matk nasz nazywaj), tedyby ju orbis terrarum dawno panami byli. "Za plecami Lacha (powiadaj) reszta wiata w nieprawdzie yje, bo w (prawi) jako pies przed krzyem ley, a nas po rkach ksa...I maj suszno, bo przecie tak byo i takjest... A my tu w Chreptiowie i dalsze komendy w Mohilowie, w Jampolu, w Raszkowie, c innego czynimy? Sia jest zego w naszej Rzeczypospolitej, ale przecie tak myl, e nam ow funkcj i Bg kiedy policzy, i ludzie moe policz. Aleowo wracam do tego, co mi si przygodzio. Ci niewolnicy, ktrzy na ldzie,w miastach i po wsiach yj, w mniejszej jcz opresji od tych, ktrzy na galerach wiosowa musz. Bo onych galernikw raz na brzegu nawy wedle wiosa przykuwszy, nie odkuwaj ju nigdy, ani na noc, ani na dzie, ani na wita - i do mierci w acuchach y tam trzeba; a tonieli okrt in pugna navali, to owi z nim razem ton musz. Nadzy s wszyscy, zimno ich mrozi,deszcz moczy, gd gniecie, a na to nie masz innej rady, jeno zy i praca okrutna, bo wiosa s tak wielkie i cikie, e dwchludzi do jednego trzeba..." A mnie przywieli w nocy i zakuli posadziwszy naprzeciw jakiego towarzysza niedoli, ktrego in tenebris pozna nie mogem. Kiedym to usysza w stukot mota i dzwonienie kajdankw - miyBoe! zdawao mi si, e wieki w moj trumn zabijaj, chocia i to bym wola. Modliem si, ale nadzieja w sercu jakoby j wiatr zwia... Jki moje kawadzi batogami potumi, wic przesiedziaem cicho ca noc pki nie zaczo wita.. Spojrz ja wtedy na tego, kto ma ze mn wiosem robi - Jezu Chryste miy! - zgadnijcie acastwo, kto by naprzeciw mnie? - Dydiuk! Poznaem go zaraz, chociaby goy, wychud i broda urosa mu w pas, bo ju dawniej by na galery zaprzedan... Poczem si na niego patrze,on na mnie; pozna mnie take... Nie mwilimy do siebie nic... Ot, na co nam obum przyszo! Ale przecie taka jeszcze bya w nas zawzito, e nie tylko nie powitalimy si po boemu, ale uraza buchna w nas jak pomie i a rado chwycia za serce kadego, e i jego wrg tak samo cierpie musi... Tego samego dnia nawa ruszya w drog. Dziwno byo z najwikszym nieprzyjacielemza jedno wioso ima, z jednej misy ochapy je, ktrych by psi u nas je niechcieli, jedno tyrastwo znosi, jednym powietrzem dycha, razem cierpie, razem paka... Pynlimy po Hellesponcie, a potem po Archipelagu... Insula tam przy insuli, a wszystko w mocy tureckiej... Oba brzegi tako... wiat cay!... Ciko byo. W dzie znj niewypowiedziany. Soce tak pali, e a woda zda si od niego pon, a kiedy owe blaski poczn drga i skaka na fluktach, rzekby: deszcz ognisty pada. Pot si z nas la, a jzyk przysycha nam do podniebienia... W nocy zimno ksao jak pies... Pociechy znikd - nic, jeno strapienie, al za utraconym szczciem, strapienie i mordga. Sowa tego nie wypowiedz... W jednej ostoi, ju na ziemi greckiej, widzielimy z pokadu one sawne ruinas wity, ktre jeszcze Graeci staroytni wznieli... Kolumna stoi tam przy kolumnie, jakoby ze zota, a to marmur tak pok od staroci. Wida za dobrze, bo to na wzgrzu nagim i niebo tam jako turkus... Potem poeglowalimy naok Peloponezu. Dzie szed za dniem, tydzie za tygodniem, mymy z Dydiu-kiem sowa do siebie nie rzekli, bo jeszcze hardo i zawzito mieszkaa w naszych sercach... Ale poczlimy z wolna krusze pod rk bo. Z trudu i zmiennoci aury grzeszne cielsko jo nam prawie odpada od koci; rany surowcem zadane gnoiy si na socu. W nocy modlilimy si o mier. Co si zdrzemn, to sysz, jako Dydiuk mwi:"Chryste pomyuj wiataja Preczystaja, pomyuj! daj umerty!" On te sysza i widzia, jakom ja do Bogarodzicielki i jej Dziecitka rce wyciga... A tu jakoby wiatr morski uraz z serca zwiewa... Coraz mniej, coraz mniej... W kocu, jakemnad sob paka, tom i nad nim paka. Juemy te oba spogldali na siebie inaczej... Ba! poczlimy sobie wiadczy. Jak na mnie przyszy poty i miertelne znuenie, to on sam wiosowa; jak na niego, to ja... Przynios mis, kady uwaa,eby i drugi mia. Ale patrzcie acastwo, co to natura ludzka! Po prostu mwic, miowalimy si ju, ale aden nie chcia tego pierwszy powiedzie... Szelma w nim bya, ukraiska dusza!... Dopiero kiedy okrutnie nam byo le i ciko, a mwili w dzie, e nazajutrz spotkamy si z wenecjask flot. ywnoci te byo skpo i wszystkiego nam aowali prcz bicza. Przysza noc: jczymy z cicha i - on po swojemu, ja po swojemu - modlimy si jeszcze arliwiej; patrz ja przy wietle miesica, a jemu zy ciurkiem na brod lec. Wezbrao mi serce, wic mwi: "Dydiuk, to my z jednych stron, odpumy sobie winy." Jak to usysza - miy Boe! - kiedy chopisko nie ryknie, kiedy si nie zerwie, a acuchy zabrzky. Przez wioso padlimy sobie w ramiona, caujc si i paczc... Nie umiem rzec, jakemy si dugo trzymali, bo tam ju i pami nasodesza, jenomy si trzli ode kania. Tu przerwa pan Muszalski i co koo oczu palcami przebiera pocz. Nastaa chwila ciszy, jeno zimny wiatr pnocny powistywa midzy bierwionami, a w izbie ogie sycza i wierszcze gray. Za czym pan Muszalski odsapn i tak dalej prawi: -Pan Bg, jako si okae, pobogosawi nasi ask swoj okaza, ale na razie gorzko przypacilimy w braterski sentyment. Ototrzymajc si w objciach popltalimy tak acuchy, emy ich odczepi nie mogli. Przyszli dozorcy i dopiero nas rozczepili, ale kaczug wicej godziny wista nad nami. Bito nas nie patrzc gdzie. Popyna krew ze mnie, popyna z Dydiuka, pomieszaa si i posza jednym strumieniem w morze. No! Nic to! stare dzieje... na chwa bo!.. Od tej pory nie przyszo mi do gowy, e ja od Samnitw pochodz, a on chop biaocerkiewski, niedawno uszlachcon. I brata rodzonego niemgbym wicej miowa, jakom jego miowa. Choby te i nie by uszlachcon, jedno by mi byo - cho wolaem, e by. Aon, po staremu, jako niegdy nienawi, takteraz mio oddawa z nawizk. Tak jumia natur... Nazajutrz bya bitwa. Wenecjanie rozegnalinasz flot na cztery wiatry. Nasza galera,potrzaskana srodze z kolubryn, zataia si przy jakowej pustej wysepce, po prostu skale z morza sterczcej. Trzeba j byo reperowa, a e onierze poginli i rk brako, musieli nas rozku i siekiery nam da. Jakomy tylko na ld wysiedli, spojrz na Dydiuka, a u niego ju to samo w gowie, co u mnie. "Zaraz?" - pyta mnie. "Zaraz!" - mwi i nie mylc duej, w eb Czubaczego; wtem on samego kapitana. Za nami inni jako pomie! W godzin skoczylimy z Turkami, potem zadzilimy jako tako galer i siedli na ni bez acuchw, a Bg miosierny kaza wiatrom przywia nas do Wenecji. O ebranym chlebie dostalimy si do Rzeczypospolitej. Podzieliem si z Dydiukiem podjasielsk substancj i oba zacignlimy si znowu, eby za nasze zyi nasz krew zapaci. Podczas podhajeckiej Dydiuk poszed na Sicz do Sirki, a z nim razem do Krymu. Co tam wyrabiali i jak znaczn uczynili dywersj, otym acastwo wiecie. W czasie powrotu Dydiuk, syt zemsty, od strzay poleg. Ja ostaem i teraz oto, ilekro uk nacigam, czyni to na jego intencj, a em tym sposobem nieraz ju dusz jego uradowa, na to wiadkw w tej zacnej kompanii nie braknie. Tu znowu umilk pan Muszalski i znw sycha byo tylko powist pnocnego wiatru i trzaskanie ognia. Stary wojownik utkwi wzrok w ponce kody i po dugim milczeniu tak skoczy: - By Nalewajko i oboda, bya chmielnicczyzna, a teraz jest Dorosz; ziemia z krwi nie osycha, kcim si i bijem, a przecie Bg posia w serca nasze jakowe semina mioci, jeno e one jakobyw ponnej glebie le i dopiero gdy je zy akrew podleje, dopiero pod uciskiem i pod kaczugiem pogaskim, dopiero w tatarskiej niewoli niespodziane wydaj frukta. - Cham chamem - rzek nagle budzc si pan Zagoba Rozdzia 25 Mellechowicz z wolna przychodzi do zdrowia, ale e w podjazdach jeszcze udziau nie bra i siedzia zamknity w izbie, przeto nikt sobie nim gowy nie zaprzta, gdy nagle zaszed wypadek, ktry zwrci na powszechn uwag. Oto Kozacy pana Motowidy chwycili Tatara,dziwnie jako koo stanicy myszkujcego, i przyprowadzili go do Chreptiowa. Po doranym zbadaniu jeca pokazao si, i by to Lipek, ale z tych, ktrzy niedawno suby i siedziby w Rzeczypospolitej porzuciwszy, pod wadz sutask si udali. Przybywa on z tamtej strony Dniestru i mia ze sob listy od Kryczyskiego do Mellechowicza. Pan Woodyjowski zaniepokoi si tym bardzo i zaraz zwoa starszyzn na narad. - Moci panowie - rzek - wiecie dobrze, jako wielu Lipkw, nawet z takich, ktrzy od niepamitnych lat na Litwie, i tu na Rusi siedzieli, teraz do ordy przeszo, zdrad si za dobrodziejstwa Rzeczypospolitej wywdziczajc. Ow suszna jest: wszystkim nie nazbyt ufa i bacznym okiemna uczynki ich poglda. Mamy i tu chorgiewk lipkowsk, sto pidziesit koni dobrych liczc, ktrej Mellechowicz przywodzi. Tego Mellechowicza ja nie od dawna znam; wiem jeno to, e go hetman za znamienite usugi setnikiem uczyni i tu mi go z ludmi przysa. Dziwno mi te byo, e go nikt z waszmociw dawniej, przed jego do suby wstpieniem, nie znai o nim nie sysza... e go Lipkowie nasi nad miar miuj i lepo suchaj, to sobie mstwem jego i sawnymi akcjami tumaczyem, ale i oni pono nie wiedz, skd on jest i co za jeden. Nie podejrzewaem go dotd o nic anim te wypytywa na poleceniu hetmaskim poprzestajc, chocia on jakow tajemnicsi osania. Rne ludzie miewaj humory, a mnie do niczyjego nic, byle kaden subpeni. Oto jednak ludzie pana Motowidy zowili Tatarzyna, ktry list od Kryczyskiego do Mellechowicza przywiz,a nie wiem, czy waciom wiadomo, kto jestKryczyski? - Jake! - rzek pan Nienaszyniec. - Kryczyskiego znaem osobicie, a teraz gowszyscy ze zej sawy znaj. - Razememy do szk... -zacz pan Zagoba, ale uci nagle, pomiarkowawszy, e w takim razie Kryczyski musiaby miedziewidziesit lat, a w takim wieku ludziezwykle ju nie wojuj. - Krtko mwic - rzek may rycerz - Kryczyski Tatar polski. By on pukownikiem jednej z naszych lipkowskich chorgwi, za czym ojczyzn zdradzi i do dobrudzkiej ordy przeszed, gdzie jako syszaem, wielkie ma znaczenie, bo tam si wida spodziewaj, e on i reszt Lipkw na pogask stron przecignie. Z takim to czowiekiem Mellechowicz w praktyki wchodzi, a najlepszym dowodem ten list, ktrego tenor jest nastpujcy. Tu may pukownik rozwin karty listu, uderzy po nich wierzchem doni i czyta pocz: "Wielce miy duszy mojej bracie! Posaniec twj dosta si do nas i pismo odda..." - Po polsku pisze? - przerwa pan Zagoba. - Kryczyski, jako wszyscy nasi Tatarzy, jeno po rusisku i po polsku umia - odrzek may rycerz - a Mellechowicz te pewnie po tatarsku nie ugryzie. Suchajcie waszmociowie nie przerywajc: "..i pismo odda, Bg sprawi, e wszystko bdzie dobrze i e dokaesz, czego zechcesz. My si tu z Morawskim, Aleksandrowiczem, Tarasowskim i Grocholskim czsto naradzamy, a do innych braci pisujemy, rady ich take zasigajc nad sposobem, jakoby to, czego ty, miy, chcesz, jak najprdzej sta si mogo. e za na zdrowiu, jako nas wie dosza, szwank ponis, przeto czowieka posyam, aby ci, miy, oczyma ujrza i pociech nam przynis. Tajemnicy pilno przestrzegaj, bobro Bg, aby za wczenie si wydao. Niech Bg rozmnoy pokolenie twoje jako gwiazdy na niebie. Kryczyski" Pan Woodyjowski skoczy i pocz oczyma wodzi po obecnych, a gdy milczeli cigle, pilnie wida tre pisma rozwaajc, rzek: - Tarasowski, Morawski, Grocholski i Aleksandrowicz, wszystko to dawni rotmistrze tatarscy i zdrajcy. - To samo Poturzyski, Tworowski i Adurowicz - doda pan Snitko. - Co acastwo o tym licie mwicie? - Zdrada jawna; tu nie ma nad czym deliberowa - rzek pan Muszalski. - Po prostu wchaj si z Mellechowiczem, aby i naszych Lipkw na ich stron przeprowadzi, a on si zgadza. - Dla Boga co za periculum dla caej komendy - zawoao kilka gosw. - To Lipkowie dusz za Mellechowicza by oddali i jak on im rozkae, to w nocy nas napadn. - Najczarniejsza zdrada pod socem! - woa pan Deyma. - I sam hetman tego Mellechowicza setnikiem uczyni! - rzek pan Muszalski. - Panie Snitko - ozwa si Zagoba - com mwi, kiedym Mellechowicza obaczy? Czym wapanu nie powiedzia, e renegat i zdrajca oczyma tego czowieka patrzy? Ha!do mi na niego byo spojrze! Wszystkichmg oszuka, ale nie mnie! Powtrz wa moje sowa, panie Snitko, nic nie zmieniaj. Nie powiedziaem, i to jest zdrajca? Pan Snitko wsun nogi pod aw i skoni gow. - Podziwia istotnie naley przenikliwo waszmo pana, chocia, co prawda, to niepamitam, eby go waszmo pan zdrajc nazwa. Powiedziae tylko waszmo pan, i mu wilkiem z oczu patrzy. - Ha! wic acan utrzymujesz, e pies zdrajca, a wilk nie zdrajca, e wilk nie uksi rki, ktra go gadzi i je mu daje? Wic to pies zdrajca? Moe wapan jeszczei Mellechowicza bdziesz broni, a nas wszystkich zdrajcami uczynisz?... Skonfundowany w ten sposb pan Snitko otworzy szeroko oczy i usta i tak zdumia, e sowa przez czas jaki przemwi nie mg. Tymczasem pan Muszalski, ktry prdkie mia zdanie, zaraz rzek: - Naprzd naley nam Panu Bogu podzikowa, i tak niecne praktyki si odkryy, a potem szeciu draganw wykomenderowa z Mellechowiczem i kul w eb! - Potem tylko innego setnika mianowa - doda pan Nienaszyniec. - Zdrada tak jawna, e i pomyki by nie moe. Na to Woodyjowski: - Naprzd naley Mellechowicza wybada, apotem panu hetmanowi o tych praktykach dam zna, bo jako mnie pan Bogusz z Zibicpowiada, wielce Lipkowie panu marszakowi koronnemu na sercu le. - Ale waszej moci - rzek zwracajc si do maego rycerza pan Motowido - cakowita wzgldem Mellechowicza przysuguje inkwizycja, gdy on nigdy towarzyszem nie by. - Moje prawo znam - odpar Woodyjowski - i nie potrzebujesz mi go wapan przypomina. Wtem inni poczli woa - Nieche nam stanie do oczu w taki syn, w przedawczyk i zdrajca! Gromkie woania zbudziy pana Zagob, ktren by si nieco zdrzemn, co mu si ju ustawicznie przytrafiao; wic przypomnia sobie prdko, o czym bya mowa, i rzek: - Nie, panie Snitko, miesic si w klejnocikuzatai, ale dowcip wapanowy jeszcze si lepiej zatai, bo i ze wiec nikt go nie znajdzie. Mwi, e pies, canis fidelis, zdrajca, a wilk nie zdrajca! Pozwl asindziej! wapan ju zupenie w pitk gonisz! Pan Snitko podnis oczy do nieba naznak, jak niewinnie cierpi, ale nie chcia sprzeczk drani staruszka, a wtem te Woodyjowski kaza mu i po Mellechowicza, wic wyszed spiesznie, kontent, e tym sposobem wymkn si moe. Po chwili wrci prowadzc modego Tatara, ktren widocznie nic o zowieniu Lipka jeszcze nie wiedzia, bo wszed miao. Smaga i pikna jego twarz wyblada wielce, ale zdrw ju by i gowynawet nie obwizywa chustami, tylko j przykrywa krymk z czerwonego aksamitu. Oczy wszystkich wpatrzone byy w niego o kamieni w Dniestrze... bo ry48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPcVc0c-b3=@jak w tcz, on za skoni si maemu rycerzowi do nisko, reszcie kompanii do hardo. - Mellechowicz! - rzek Woodyjowski utkwiwszy w Tatara bystre swe renice - czy znasz pukownika Kryczyskiego? Przez twarz Mellechowicza przelecia cie nagy i grony. - Znam! - odrzek. - Czytaj! - rzek may rycerz podajc mu list znaleziony przy Lipku. Mellechowicz pocz czyta i nim skoczy,spokj wrci mu na lica. - Czekam rozkazu - rzek zwracajc list. - Jak dawno zdrad zamierzye i jakich masz tu w Chreptiowie wsplnikw? - Tom o zdrad oskaron? - Odpowiadaj, nie pytaj! - rzek gronie may rycerz. - Za czym taki dam respons: zdrady nie zamierzyem, wsplnikw nie miaem; a jelim mia, to takich, ktrych wapanowie sdzi nie bdziecie. Usyszawszy to onierze poczli zgrzyta i zaraz kilka gronych gosw ozwao si: -Pokorniej, psi synu, pokorniej! Przed godniejszymi od siebie stoisz! Na to Mellechowicz pocz spoglda na nich wzrokiem, w ktrym byszczaa chodna nienawi. - Wiem, com panu komendantowi powinien, jako zwierzchnoci mojej- odrzek kaniajc si powtrnie Woodyjowskiemu -wiem i to, em od wapanw taszy, dlatego ich kompanii nie szukam; wasza mio (tu zwrci si znw do maego rycerza) pytaa mnie o wsplnikw; mam ich w mojej robocie dwch: jeden jest pan podstoli nowogrodzki, Bogusz, a drugi pan hetman wielki koronny. Usyszawszy te sowa zdumieli si wszyscybardzo i przez chwil panowao milczenie, na koniec pan Woodyjowski wsikami ruszy i spyta: - Jake to? - Takim sposobem - odrzek Mellechowicz - e wprawdzie Kryczyski, Morawski, Tworowski, Aleksandrowicz i wszyscy inni do ordy przeszli i sia ju zego ojczynie uczynili, ale szczcia w nowej subie nie znaleli. Moe te i sumienie ich ruszyo, do, e im si i suba, i miano zdrajcw przykrzy. Pan hetman dobrze o tym wie i panu Boguszowi, a take i panu Myliszewskiemu poleci na powrt ich pod chorgwie Rzeczypospolitej spraktykowa, pan Bogusz za mnie do tego uy i porozumiewa mi si z Kryczyskim rozkaza. Mam w kwaterze listy od pana Bogusza, ktre okaza mog, a ktrym lepiej od moich sw wasza mio uwierzysz. - Id z panem Snitk po owe listy i przynieje natychmiast. Mellechowicz wyszed. - Moci panowie - rzek prdko may rycerz - wielcemy pono tego onierza zbyt rychym posdzeniem pokrzywdzili, bojeli on te listy ma i prawd mwi - a poczynam myle, e tak jest - tedy to nie tylko kawaler akcjami wojennymi wsawiony, ale czowiek na dobro ojczyznyczuy, i nagroda, nie krzywe sdy, powinnago za to spotka. Dla Boga? Trzeba to bdzie prdko naprawi! Inni pogreni byli w milczeniu, nie wiedzc, co rzec, pan Zagoba za przymkn oczy i tym razem udawa, e drzemie. Tymczasem wrci Mellechowicz i poda Woodyjowskiemu list Bogusza. May rycerzpocz czyta, co nastpuje: "Ze wszystkich stron sysz, e nikogo nadci przydatniejszego do takiej posugi nie ma, a to dla dziwnej mioci, ktr oni k'tobie pon. Pan hetman gotw im przebaczy i przebaczenie Rzeczypospolitej na si bierze. Z Kryczyskim si zno jako najczciej przez ludzi pewnych i praemiummu obiecuj. Tajemnic pilnie obserwuj, bo dla Boga, zgubiby ich wszystkich. Panu Woodyjowskiemu jednemu arcana dywulgowa moesz, bo to twj zwierzchnik i sia uatwi ci potrafi. Truduistarania nie auj baczc, e finis coronat opus, i bd pewien, e za ow yczliwo matka nasza rwn ci mioci nagrodzi." - Ot mi nagroda! - mrukn ponuro mody Tatar. - Na miy Bg! czemue nikomu sowem nie wspomnia? -zakrzykn Woodyjowski. - Waszej mioci chciaem wszystko powiedzie, alem nie mia jeszcze kiedy, bom po owym szwanku chorowa; przed ichmociami (tu Mellechowicz zwrci si ku oficerom) miaem tajemnic nakazan, ktren nakaz milczenia zechcesz pewnikiem wasza mio teraz znw ichmociom wyda, aby tamtych nie zgubi. - Dowody twojej cnoty s tak oczywiste, ei lepy by im zaprzeczy nie mg - rzek may rycerz. - Prowad dalej dzieo z Kryczyskim. adnej przeszkody mie w tym nie bdziesz, chyba pomoc, na co ci moj rk, jako zacnemu kawalerowi, daj.Przyjde dzi do mnie na wieczerz. Mellechowicz ucisn podan mu rk i skoni si po raz trzeci. Z ktw ruszyli si ku niemu i inni oficerowie mwic: - Tomy si na tobie nie poznali, ale nie umknie ci dzi rki, kto cnot kocha. Lecz mody Lipek wyprostowa si nagle i przechyli w ty gow jak ptak drapieny dzioba gotowy. - Przed godniejszymi stoj - rzek. Po czym wyszed z izby. Uczynio si gwarno po jego wyjciu. "Nic dziwnego - mwili midzy sob oficerowie -burzy mu si jeszcze serce o to posdzenie, ale to minie. Trzeba nam inaczej go traktowa. Fantazj ma on prawdziwie kawalersk! Wiedzia hetman, co robi! Dziwy si dziej, no, no!..." Pan Snitko triumfowa po cichu i w kocu nie mg wytrzyma, lecz zbliywszy si dopana Zagoby, skoni mu si i rzek: - Pozwl waszmo pan, a tak i w wilk niezdrajca... - Nie zdrajca? - odpar Zagoba - zdrajca, jeno cnotliwy zdrajca, bo nie nas, ale ord zdradza... Nie tra wapan nadziei, panie Snitko, bd si co dzie modli za waci dowcip, moe si Duch wity zlituje! Basia cieszya si wielce, gdy jej pan Zagoba o caej sprawie opowiedzia, bo miaa dla Mellechowicza yczliwo i lito. - Trzeba - mwia - abymy oboje z Michaem na pierwsz niebezpieczn ekspedycj umylnie z nim pojechali, bo tymsposobem najlepiej mu ufno okaem. Ale may rycerz pocz gadzi po rowej twarzy Bak i odrzek: - O, mucho utrapiona, znaj ci! Nie o Mellechowicza ani o ufno ci chodzi, jeno by ci si chciao w step lecie i bitwy zay! Nic z tego... To rzekszy pocz j raz po razu caowaw usta. - Mulier insidiosa est! - rzek z powag Zagoba. Tymczasem Mellechowicz siedzia z owym przysanym Lipkiem w swojej kwaterze i rozmawiali po cichu. Siedzieli tak blisko siebie, e prawie czoem w czoo. Kaganek z baraniego oju pon na stole, rzucajc te blaski na twarz Mellechowicza, ktra bya mimo caej swej piknoci po prostu straszna, taka malowaa si w niej zawzito, okruciestwo i dzika rado. - Halim, suchaj! - szepta Mellechowicz. - Effendi - odrzek posaniec. - Powiedz Kryczyskiemu, e mdry, bo w pimie nie byo nic, co by mnie mogo zgubi. Powiedz mu, e mdry. Niech nigdy wyraniej nie pisuje... Oni mi teraz bd jeszcze bardziej ufali... wszyscy! sam hetman, Bogusz, Myliszewski, tutejsza komenda - wszyscy! Syszysz? Niech ich mr wydusi! - Sysz, effendi. - Ale naprzd w Raszkowie musz by, a potem tu wrci. - Effendi, mody Nowowiejski ci pozna. - Nie pozna. Widzia mnie ju pod Kalnikiem,pod Bracawiem i nie pozna. Patrzy we mnie, brwi marszczy, ale nie poznaje. On mia pitnacie lat, jak z domu uciek. Om razy zima od tego czasu stepy pokrya. Zmieniem si. Stary by mnie pozna, ale mody nie pozna... Z Raszkowa dam ci zna. Niech Kryczyski bdzie gotw i blisko si trzyma. Z perkuabami musicie porozumienie mie. W Jampolu take nasza chorgiew jest. Boguszowi wmwi, eby u hetmana ordynans dla mnie do Raszkowa wyrobi, e stamtd atwiej mi bdzie Kryczyskiego praktykowa. Ale tu musz wrci... musz!... Nie wiem, co si zdarzy,jako si uoy... Ogie mi pali, w nocy sen ode mnie ucieka... Gdyby nie ona, bybym zmar... - Bogosawione jej rce. Wargi Mellechowicza poczy si trz i pochyliwszy si jeszcze bliej ku Lipkowi, j szepta jakoby w gorczce: - Halim! bogosawione jej rce, bogosawiona gowa, bogosawiona ziemia, po ktrej chodzi, syszysz, Halim! Powiedz tam im, em ju zdrw- przez ni... Rozdzia 26 Ksidz Kamiski, za modych lat onierz i kawaler wielkiej fantazji, siedzia pod staro w Uszycy i parafi restaurowa. Ale e koci by w zgliszczach, a parafian brako, zajeda w proboszcz bez owieczek do Chreptiowa i po caych tygodniach tam przesiadujc, rycerstwo pobonymi naukami budowa. Wysuchawszy wic z uwag opowieci pana Muszalskiego, w kilka wieczorw pniej tak ozwa si do zgromadzonych: - Lubiem ja zawsze sucha takowych opowiada, w ktrych aosne przygody szczliwy swj koniec maj, gdy widoczna z nich, e kogo boa rka piastuje, tego z owczych obiey wyzu kadego czasu potrafi i choby z Krymu podspokojny dach zaprowadzi. Dlatego niech kady z waciw raz na zawsze to sobie zakonotuje, i dla Pana Boga nie masz nic niepodobnego, i nieche w najciszych nawet terminach ufnoci w jego miosierdzie nie traci. Ot, co jest! Chwali si to panu Muszalskiemu, e prostego czeka bratersk mioci pokocha. Przykad tego da nam sam Zbawiciel, ktry z krlewskiej krwi pochodzc, przecie prostakw kocha, wielu z nich apostoami mianowa i do promocji im dopomg, tak e owi teraz w senacie niebieskim zasiadaj. Lecz co inszego jest mio prywatna, a co inszego generalna jednej nacji ku drugiej, ktr to generaln pan nasz Zbawiciel nie mniej pilnie obserwowa nakaza. A gdzie ona? Kiedy, czeku, rozgldniesz si po wiecie, to takawszdy zawzito w sercach, jakoby ludzie diabelskich, nie boskich przykaza suchali. - Mj jegomo - odrzek pan Zagoba - trudno nas przekonasz, abymy Turczyna, Tatara lub innych barbarw miowa mieli, ktrymi i sam Pan Bg zgoa brzydzi si musi. - Do tego ja waci nie namawiam, jeno to utrzymuj, e dzieci eiusdem matris kochasi powinny, a ow zamiast tego od chmielnicczyzny, czyli od trzydziestu lat, wszystkie te kraje z krwi nie osychaj. - A z czyjej winy? - Kto si pierwszy do niej przyzna, temu pierwszemu Bg j odpuci. - Jegomo dzi szatki duchowne nosisz, a za modu bijae rebelizantw, jakomy syszeli, wcale niezgorzej... - Bijaem, bom by powinien, jako onierz,i nie to mj grzech, ale to, em ich przy tym jako zarazy nienawidzi. Miaem swojeprywatne racje, o ktrych nie bd wspomina, bo to dawne czasy i rany owe zaschy. W tym si kajam, em nad powinno czyni. Miaem pod swoj komend sto ludzi z chorgwi pana Niewodowskiego i czsto luzem chodzc, z nimim pali, cina, wiesza... Waszmociowie wiecie, jakie to byy czasy.Palili i cinali Tatarzy przez Chmiela na pomoc wezwani, palilimy i cinali my. Kozactwo te wod a ziemi tylko wszdy zostawiao, gorszych jeszcze dopuszczajcsi od nas i od Tatarw okruciestw. Nie masz nic straszniejszego nad wojn domow... Co to byy za czasy, tego nikt niewypowie, do, e my i oni bylimy do pswwciekych ni do ludzi podobniejsi... Raz dano zna do naszej komendy, e hultajstwo pana Rusieckiego w jego fortalicji oblega. Posano mnie z moimi ludmi na ratunek. Przyszedem za pno. Fortalicja bya ju z ziemi zrwnana. Napadem jednak na chopstwo pijane i znacznie wyciem, cz si tylko w zbouzataia; tych kazaem ywcem bra, by ichdla przykadu obwiesi. Ale gdzie? atwiej byo zamierzy ni dokona: w caej wsi nie zostao ani jednego budynku, ani jednego drzewa, nawet hrykowe grusze namiedzach samotnie stojce byy pocinane. Nie miaem czasu szubienicy stawia; lasu te, jako to w kraju stepowym, nigdzie w pobliu. Co robi? Bior ja moich jecw i id. Ju te przecie znajd gdzie jaki dbczak rosochaty. Id mil, id dwie - step i step, cho kul potoczy. Trafiamy wreszcie na lady jakiej wioski, byo to pod wieczr; patrz, ogldam si: tu i owdzie kupa wgli, a zreszt siwy popi; znowu nic! Na wzgrku maluchnym krzy przecie zosta, duy, dbowy, niedawno wida uczyniony, bo drzewo nic jeszcze niesczerniao i wiecio si przy zorzy, jakoby z ognia. Chrystus by na nim z blachy wycity i tak wanie pomalowany, e dopiero z boku zaszedszy i cienko blachy widzc poznae, i nieprawdziwe ciao wisi; ale z przodu twarz mia jakoby yw, od boleci jeno nieco przyblad, i cierniow koron, i oczy do gry podniesione z okrutnym smutkiem i aoci. Gdym tedy ujrza w krzy, migna mi przez gow myl: "Ot drzewo, inszego nie masz" - alem si zaraz zlk. Wimi Ojca i Syna! na krzyu ich nie bd wiesza! Ale zrozumiaem, e uciesz oczy Chrystusowe, gdy w jego oblicznoci ka tych, ktrzy tyle krwi niewinnej przelali, pocina, i mwi tak: "Panie miy, nieche ci si zdaje, e to owi ydowinowie, ktrzyciebie na krzy przybili, bo ci od nich nie lepsi." Wtem kazaem ich po jednemu porywa, na mogik pod krzy podprowadza i cina. Byli midzy nimi starzy, siwi chopi i pacholta! Pierwszy tedy, ktrego przyprowadzono, mwi: "Przez mk Pask, przez tego Chrysta, pomiuj panie!" A ja na to: "Po szyi go!" Dragon ci i ci... Przyprowadzono drugiego, ten to samo: "Przez tego Chrystusa miosiernego pomiuj!" A ja znw: "Po szyi go!" To samo z trzecim, czwartym, pitym; byo ich czternastu, a kady mi przez Chrystusa zaklina... Ju i zorze zgasy, gdymy skoczyli. Kazaem ich pooy krgiem koo stp krzya... Gupi Mylaem, e tym widokiem Syna Jedynego udelektuj, oni za ruchali czas jaki to rkami, to nogami, czasem rzuci si ktry jako ryba z wody wyjta, ale krtko tego byo; niebawem wigor opuci ich ciaa i leeli wianuszkiem cicho. e to ju ciemno uczynia si zupena, postanowiem zosta na nocleg, chocia ognisk nie byo z czego rozpali. Noc Bg da ciep, wic moi ludzie radzi pokadli si na derach, ja za poszedem sobie jeszcze pod krzy, u nek Chrystusowych zwyczajne pacierze odmwi i miosierdziu jego si poleci. A mylaem, e modlitwa moja tym wdziczniej zostanie przyjta, emi- dzie zeszed w pracy i w takich uczynkach, ktre za zasug sobie po czytywaem. Czsto si utrudzonemu onierzowi przytrafia, e poczwszy wieczorne pacierze, unie. Trafio si to i mnie. Dragoni widzc, jakom klcza z gow opart o krzy, rozumieli, em si wpobonych rozmylaniach zatopi, i aden mi ich przerywa nie chcia; moje oczy zazaraz si przymkny i sen dziwny zeszedna mnie od tego krzya. Nie powiem, e miaem widzenie, bom go i by, i jestem niegodzien, ale pic twardo, widziaem jakoby na jawie ca mk Pask... Na widok tedy opresji Baranka niewinnego skruszao we mnie serce, luzy puciy mi si z oczu i ao zdja mnie niezmierna:"Panie - mwi - mam oto gar dobrych pachokw: chceszli widzie, co nasza jazda, ski jeno gow, a ja tych takich synw, twoich katw, w mig na szablach roznios." Ledwiem to rzek, zniko mi wszystko z oczu, zosta tylko sam krzy, ana nim Chrystus krwawymi zami paczcy... Obejmuj ja wic podnek drzewa witego i te locham. Jak to dugo trwao, nie wiem, ale po owym czasie, uspokoiwszy si nieco, znw rzekn: "Panie, Panie! przecze wrd zatwardziaych ydowinw nauk twoj wit opowiada? eby by z Palestyny donaszej Rzeczypospolitej przyszed, pewnie nie bylibymy ci na krzy przybijali, ale wdzicznie przyjli, wszelakim dobrem obdarzyli i indygenat ci dali dla tym wikszego twojej boskiej chway pomnoenia. Czemu tak nie uczyni, o Panie?" Rzekszy podniosem oczy ku grze(we nie to zawsze byo, pamitajcie acastwo) i c widz? Oto Pan nasz spoglda na mnie surowie, brwi marszczy i nagle wielkim gosem tak odrzecze: "Tanie teraz wasze szlachectwo, bo je czasw wojny szwedzkiej kady yk mg kupi; ale mniejsza z tym! Warcicie siebie wzajem i wy, i hultajstwo, a jedni i drudzy gorsicie od ydowinw, bo wy mi tu co dzie na krzy przybijacie... Zalim to nie nakaza mioci nawet dla nieprzyjaci i przebaczania win, a wy, jakoby wcieke zwierza, wntrznoci targacie sobie wzajem. Na co ja patrzc mk nieznon cierpi. Ty za sam, ktry mnie chcia odbija, a potem do Rzeczypospolitej zaprasza, ce uczyni? Oto trupy tu naok krzya mego le i krew obryzgaa mu podne, a przecie byli midzy nimi niewinni, pacholta mode, albo ludzie zalepieni, ktrzy rozgarnicia nijakiego niemajc za innymi jako gupie owce poszli. bo ry48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPci*c F6(cE75Miae nad nimi miosierdzie, sdzie ich przed mierci? Nie! Kazae ich wszystkich pocina i jeszcze myla, e mnie tym ucieszysz. Zaprawd, co inszego jest karci i kara, tak jako ojciec syna karze, tak jako starszy brat modszego karci, a co inszego mci si, sdu nie dawa, miary w karaniu i okruciestwie niezna. Do tego ju doszo, e na tej ziemi wilcy miosierniejsi od ludzi, e tu trawy krwaw ros si poc, wichry nie wiej, ale wyj, rzeki zami pyn i ludzie do mierci rce wycigaj mwic: " - Panie! - zawoaem - zali oni lepsi od nas?Kto najwiksze okruciestwa czyni? Kto pogan sprowadza?... - Miujcie ich nawet karzc - odrzek Pan -a wwczas bielmo spadnie z ich oczu, zatwardziao ustpi z serc i miosierdziemoje bdzie nad wami. Inaczej przyjdzie nawaa tatarska i yka naoy wam i im - inieprzyjacielowi bdziecie musieli suy w umartwieniu, w pogardzie, we zach, a dodnia, w ktrym pokochacie si wsplnie. Jeli za miar w zawzitoci przebierzecie, tedy nie bdzie ani dla jednych, ani dla drugich zmiowania i poganin posidzie t ziemi na wieki wiekw! Struchlaem suchajc takowych zapowiedzi i dugi czas sowa nie mogem przemwi, dopiero rzuciwszy si na twarzpytaem: - Panie, co ja mam czyni, aby grzechy moje zmaza? Na to Pan rzek: - Id, powtarzaj sowa moje, go mio!Po tej odpowiedzi sny moje zniky. e to noc latem krtka, obudziem si ju o brzasku i cay ros okryty. Spojrz: gowywiankiem okoo krzya le, jeno ju posiniae. Dziwna rzecz, wczoraj radowa mnie ten widok, dzi zgroza mi chwycia, zwaszcza na widok gowy jednego pacholcia lat moe siedmnastu, ktre nad miar byo pikne. Kazaem onierzom pogrze przystojnie ciaa pod tym samym krzyem i odtd - byem ju nie ten. Z pocztku, bywao, mylaem sobie: sen mara! Ale przecie tkwi on mi w pamici i jakoby jestestwo cae coraz bardziej ogarnia. Nie miaem suponowa, eby sam Pan ze mn gada, bo jakom ju rzek:nie czuem si godnym, ale mogo by to, e sumienie, ktre si byo czasu wojny przytaio w duszy jako Tatar w trawach, teraz ozwao si nagle wol mi bosk oznajmujc. Poszedem do spowiedzi: ksidzpotwierdzi to mniemanie. "Jawna (powiada)wola i przestroga boa, suchaj ich, bo bdzie z tob le." Odtd poczem gosi mio. Ale towarzystwo i oficyjerowie mieli mi si w oczy. "A co to (prawi) ksidz, eby nam nauki dawa? Maoto owi psubratowie dyzgustw Bogu naczynili, mao napalili kociow, mao nahabili krzyw? Mamy si za to w nich kocha?" Sowem, nikt mnie nie sucha. Wic po beresteckiej wdziaem te oto szatki duchowne, aby z wiksz powag sowo i wol bo ogasza. Od dwudziestu przeszo lat czyni to bez spoczynku. Ju mi i wosy pobielay... Bg miociw nie ukarze mnie za to, e gos mj by dotychczas gosem woajcego na puszczy.Moci panowie, miujcie nieprzyjaci waszych, karzcie ich, jako ojciec karze, karcie jako brat starszy karci, inaczej gorze im, ale gorze i wam, gorze caej Rzeczypospolitej. Patrzcie, co za skutek owej wojny i zawzitoci brata przeciw bratu? Oto pustyni staa si ta ziemia, mogiy mam w Uszycy za parafian; w zgliszczach kocioy, miasta, wsie, a pogaska potga wzbiera i ronie nad nami na ksztat morza, ktre i ciebie, kamieniecka opoko, pokn gotowe... Pan Nienaszyniec sucha z wielkim wzruszeniem mowy ksidza Kamiskiego, amu pot wystpi na czoo, potem tak ozwasi wrd powszechnego milczenia: - e s midzy kozactwem godni kawalerowie, przykadem tu obecny pan Motowido, ktrego wszyscy kochamy i szanujem. Ale co do mioci generalnej, o ktrej tak wymownie mwi ksidz Kamiski, przyznaj, e w cikim grzechu dotd yem, bo jej we mnie nie byo i nie staraem si, eby j mie. Teraz ksidz jegomo nieco mi oczy otworzy. Bez szczeglnej jednak aski boskiej ja tej mioci w sercu nie znajd, bo pami okrutnej krzywdy w nim nosz, ktr krzywd pokrtce tu opowiem. - Napijmy si czego ciepego - przerwa Zagoba. - Dorzucie ognia do gruby - rzeka do pacholikw Basia. I wkrtce potem obszerna izba zajaniaa na nowo wiatem, a przed kadym z rycerzy postawi pacho kwart z piwem grzanym. Wszyscy zaraz chtnie umoczyli wnim wsy, a gdy pocignli raz i drugi, pan Nienaszyniec zabra znw gos i tak mwi, jak gdyby wz turkota: - Matka umierajc polecia mej opiece siostr. Halszka jej byo na imi. Nie miaem ony, dzieci, wic miowaem on dziewczyn jak renic oka. Bya dwadziecia lat modsza ode mnie i na rkum j nosi. Po prostu: za dzieckom wasne j uwaa. Potem poszedem na wypraw, a j ogarna orda. Gdym wrci, tukem bem o ciany. Majtno w czasie inkursji przepada, alem sprzeda, com mia: ostatni rzd na konia! ipojechaem z Ormiany, by j wykupi. Znalazem j w Bachczysaraju. Bya przy haremie, nie w haremie, bo miaa dopiero dwanacie lat. Nie zapomn nigdy, Halszko, tej chwili, kiedym ci odnalaz, jako mi za szyj obja, jako mnie w oczy caowaa! Ale c! Pokazao si, e mao byo tego, com przywiz. Dziewka bya pikna. Jehu-aga, ktren j porwa, trzy razy tyle da! Chciaem siebie odda w dodatku. Nie pomogo i to. Wmoich oczach kupi j na targu wielki Tuhaj-bej, w wrg nasz przesawny, ktren chcia j ze trzy lata przy haremie potrzyma, a pniej on sw z niej uczyni. Wracaem do kraju wosy rwc. Po drodze dowiedziaem si, e w jednym ausie przymorskim przemieszkuje jedna z on Tuhaj-beja z jego ulubionym synalkiem, Azj... Tuhaj-bej po wszystkich miastach i wielu wsiach trzyma ony, aby wszdy mia swj wczas pod wasnym dachem. Dowiedziawszy si ja o owym synaczku, pomylaem, e Bg ukazuje mi ostatni sposb ratunku dla Halszki, i zaraz postanowiem maego Azj porwa, a potem za moj dziewczynin go wymieni. Ale sam tego uczyni nie mogem. Trzeba byo na Ukrainie albo w Dzikich Polach watah skrzykn, co nie byo atwe, bo raz, e imi Tuhaj-beja straszne byo na wszystkiej Rusi, a po wtre, one kozactwuprzeciw nam pomaga. Jednak niemao po stepach wczy si moojcw, ktrzy tylkowasnej korzyci patrz i dla upu wszdy i gotowi. Tych zebraem kup znaczn. Comy przeszli, pki czajki nie wypyny na morze, tego jzyk nie wysowi, bo i przed starszyzn kozack kry nam si byo trzeba. Ale Bg pobogosawi. Azj porwaem, z nim upy znamienite. Pocig nas nie dogna i dostalimy si szczliwie na Dzikie Pola, skd chciaem do Kamieca zdy, by zaraz rozpocz przez kupcw tamecznych ukady. Rozdzieliem wszystkie upy midzy moojcw, sobie tylko Tuhajowe szczeni zostawujc. A em tak szczerze i hojnie z tymi ludmi postpi, em poprzednio tylu przygd z nimi dozna,em razem z nimi przymiera godem i ba za nich nadstawia, rozumiaem, e kady z nich w ogie by za mn skoczy, em sobie ich serca na wieki zjedna. Gorzkom wkrtce mia za to odpokutowa! Nie przyszo mi do gowy, e oni wasnychatamanw w sztuki rozdzieraj, by si upem po nich podzieli; zapomniaem, e nie masz midzy tymi ludmi wiary, cnoty, wdzicznoci ni sumienia... Blisko ju Kamieca skusia ich nadzieja bogatego za Azj okupu. W nocy napadli na mnie jak wilcy, sznurem dusili za szyj, noami popruli ciao, wreszcie, majc mnie za zdechego, porzucili w pustyni, a sami z dzieckiem uszli. Bg mi zesa ratunek i wrci zdrowie; ale moja Halszka przepada na wieki. Moe tam yje gdzie jeszcze, moe po mierci Tuhajowej inny jpoj pohaniec, moe Mahometa przyja, moe o bracie zgoa zapomniaa, moe jej syn krew moj kiedy wytoczy... Ot, moja historia! Tu umilk pan Nienaszyniec i pocz ponuro w ziemi patrzy. - Ile naszej krwi i ez za te krainy wycieko! - ozwa si pan Muszalski. - Bdziesz miowa nieprzyjacioy twoje - wtrci ksidz Kamiski. - A przyszedszy do zdrowia nie szukae wapan owego szczeniaka?- spyta pan Zagoba. - Jakem si pniej dowiedzia - odrzek pan Nienaszyniec - na moich zbjw inna kupa zbjw napada, ktra ich w pie wycia. Ci wraz z upami i dziecko porwamusieli. Szukaem wszdzie; ale jakoby kamie w wod wpado. - Moe je wapan pniej gdzie i spotka, ale go pozna nie moge?- rzeka pani Basia. - Dzieciak, nie wiem, czy mia trzy lata. Ledwie wiedzia, e Azja byo mu imi. Alebym go by pozna, bo mia nad kad piersi ryb wykut i sin barw napuszczon. Nagle Mellechowicz, ktry dotd siedzia spokojnie, ozwa si dziwnym gosem z kta izby: - Po rybie by go waszmo nie pozna, bo wielu Tatarw moe takowy znak nosi, zwaszcza z tych, ktrzy przy brzegach mieszkaj. - Nieprawda - odpar sdziwy pan Hromyka- po beresteckiej ogldalimy cierwo Tuhaj-bejowe, bo na placu zostao, i wiem, e mia ryby na piersiach, a wszyscy inni polegli insze nosili znaki. - A ja wapanu mwi, e ryb nosi wielu. - Tak, ale z wraego Tuhaja pokolenia. Dalsz rozmow przerwao wejcie pana Lelczyca, ktren rankiem na podjazd przez Woodyjowskiego wysany, teraz wanie zniego powraca. - Panie komendancie - rzek zaraz we drzwiach - u Sierocego Brodu, po multaskiej stronie, kupa jakowa ley i kunam zamyla. - Co za ludzie? - spyta pan Micha. - otrzykowie. Jest troch Wooszy, trochaWgrzynw, a najwicej lunej ordy, razemze dwiecie ludzi. - To ci sami, o ktrych miaem wiadomo, e po wooskiej stronie pldrowali - rzek Woodyjowski. - Perkuab musia ich tam nacisn, wic si do nas wymykaj; ale tam samej ordy bdzie ze dwiecie. W nocy si przeprawi, a witaniem im zastpim. Pan Motowido i Mellechowicz bd od pnocka gotowi. Stadko wow na przyntpodegna, a teraz do kwater. onierze poczli si rozchodzi, ale nie wszyscy jeszcze opucili izb, gdy Basia podbiegszy do ma zarzucia mu rce na szyj i pocza co szepta w ucho. On umiecha si i trzs odmownie gow, ona za widocznie nalegaa, coraz mocniej zaciskajc rce koo jego szyi. Widzc to pan Zagoba rzek: - Uczye jej raz t satysfakcj, to i ja stary z wami poczapi. Rozdzia 27 Lune watahy, ktre trudniy si rozbojem po obu stronach Dniestru, skaday si z ludzi wszelkich narodowoci okoliczne krajezamieszkujcych. Przewaali w nich zawszetatarscy zbiegowie z ordy dobrudzkiej i biaogrodzkiej, dziksi jeszcze i mniejsi od swych krymskich pobratymcw, ale nie brako te i Woochw, i kozactwa, i Wgrzynw, i czeladzi polskiej, zbiegej ze stanic nad brzegiem Dniestru lecych. Buszowali oni to po polskiej, to po wooskiej stronie, przechodzc raz w raz graniczn rzek, w miar jak przyciskali ich perkuabowie lub komendanci Rzeczypospolitej. W jarach i lasach, w jaskiniach mieli oni swe kryjwki niedostpne. Gwnym celem ich napadw byy stanicze stada wow i koni, ktre nawet w zimie nie schodziy ze stepw, same sobie poywienia pod niegami szukajc. Ale prcz tego napadali na wsie, miasteczka, osady, na pomniej- sze komendy, na kupcw polskich, a nawet tureckich, na porednikw z okupem do Krymu jadcych. Miay owe kupy swj ad iswych wodzw, ale czyy si rzadko. Czstokro zdarzao si nawet, e mniej liczne byy wycinane przez liczniejsze. Namnoyo si ich wszdy w krajach ruskich bardzo wiele, zwaszcza od czasu wojen kozacko - polskich, gdy wszelkie bezpieczestwo w owych stronach zniko. Naddniestrzaskie watahy podsycane przezzbiegw ordziskich szczeglniej byy grone. Widywano niektre do piciuset gw liczce. Przywdcy ich przybierali tytu bejw. Pustoszyli oni kraj sposobem zupenie tatarskim i nieraz istotnie sami komendanci nie wiedzieli, czy maj robot ze zbjami, czy te z przodowymi czambuami caej ordy. Komputowym wojskom, zwaszcza jedzie Rzeczypospolitej, kupy owe nie byy zdolne w polu dosta, ale zapdzone w matni, biy si po desperacku, wiedzc dobrze, ewzitych w niewol czeka powrz. Bro ichbya rozmaita. ukw i strzelb im brako, ktre zreszt do nocnych napadw mao byyby im przydatne. Wiksza cz zbrojna bya w handary i jatagany tureckie, w kicienie, w szable tatarskie i w pszczki koskie wpuszczane w modedbczaki i umocnione powrzkiem. Owa ostatnia bro w silnym rku straszliwe oddawaa posugi, bo kruszya kad szabl. Niektrzy mieli widy, bardzo dugie, ostro elazem okute; niektrzy wreszcie rohatyny. Te w nagych razach przeciw jedzie nadstawiali. Wataha, ktra zatrzymaa si u Sierocego Brodu, musiaa by bardzo liczn albo w ostatnich znale si na multaskiej stronieterminach, skoro odwaya si podej podchreptiowsk komend mimo postrachu, jakisamo imi pana Woodyjowskiego we wszystkich obubrzenych rabusiach obudzao. Jako drugi podjazd przywiz wiadomo, e skadaa si ona z czterystu przeszo gw pod wodz Azba-beja, synnego grasanta, ktry od kilku lat napenia postrachem i polsk, i multask stron. Ucieszy si pan Woodyjowski, gdy dowiedzia si, z kim bdzie mia do czynienia, i zaraz stosowne wyda rozkazy.Prcz Mellechowicza i pana Motowidy posza chorgiew pana generaa podolskiego i pana podstolego przemyskiego.Poszy one jeszcze w nocy i rzekomo w rne strony, ale jako rybacy szeroko zao niewodem, aby nastpnie zej si przy jednej przerbli, tak i owe chorgwie,rozlegym idc koliskiem, miay si zej obrzasku przy Sierocym Brodzie. Basia asystowaa z bijcym sercem wyjciu wojsk, jako e miaa to by jej pierwsza wiksza wyprawa, i roso jej owo serce nawidok sprawnoci tych starych wilkw stepowych. Wychodzili tak cicho, e w samej fortalicji mona ich byo nie dosysze. Nie zabrzczay munsztuki, strzemi nie szczkno o strzemi, szablao szabl, ko nie zara. Noc bya pogodnai nadzwyczaj widna, bo czas peni. Ksiyc owieca dobrze wzgrze staniczne i step lekko ze wszystkich stron pochyy; a jednak ledwie co ktra chorgiew wysza za czstok, ledwie zamigotaa srebrnymi iskrami, ktre ksiyc z szabel wykrzesywa, ju nika z oczu, jakby stado kuropatw w fali traw nurkujce. Byoco tajemniczego w tym pochodzie. Basi zdawao si, e to myliwi wyjedaj na jakowe owy majce si o witaniu rozpocz i dlatego tak id cicho i ostronie, aby zwierza przedwczenie nie sposzy... Wic wielka ochota wstpia w jej serce, aby w tych owach wzi udzia. Pan Woodyjowski nie sprzeciwi si temu, bo go Zagoba do zgody skoni. Wiedzia wreszcie, e kiedy i tak trzeba bdzie chci Basinej zadouczyni, wola wic zaraz, zwaszcza e grasanci ukw i samopaw nie mieli zwyczaju uywa. Ruszyli jednak dopiero we trzy godziny po wyjciu pierwszych chorgwi, bo tak by cae dzieo pan Micha uoy. Poszed z nimi pan Zagoba, pan Muszalski i dwudziestu Linkhauzowych dragonw z wachmistrzem, samych Mazurw, ludzi na schwa, za ktrych szabliskami bya wdziczna komendantowa rwnie jak w maeskiej komnacie bezpieczna. Sama ona, majc jecha na mskiej kulbace, przybrana bya odpowiednio: miaawic szarawarki perowego koloru, aksamitne, bardzo obszerne, podobiestwo spdnicy czynice, a wpuszczone w safianowe te buciki: to kubraczek rwnie szarej barwy, biaym krymskim barankiem podbity i na szwach ozdobnie bramowany; to adowniczk srebrn roboty wybornej; lekk szabelk tureck najedwabnych rapciach i pistolety w olstrach. Gow jej przybiera kopaczek z wierzchem z weneckiego aksamitu, pirkiemczaplim ozdobion, a biczym futrem naok obszyty; spod kopaczka wygldaa jasna, rowa twarz, prawie dziecinna, i dwoje oczu ciekawych a wieccych jak wgielki. Tak przybrana i siedzc na cisawym bachmaciku, chybkim jak sarna i jak arna agodnym, zdawaa si by hetmaskim dzieckiem, ktre pod opiek starych wojennikw na pierwsz nauk jedzie. Oni te si dziwili jej postaci; pan Zagoba z panem Muszalskim szturchali si okciami, caujc od czasu do czasu kady swoj pi na znak nadzwyczajnego dla Basi jako gupie owce poszli. bo ry48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPcScW c)+c9'uwielbienia, obaj za wraz z Woodyjowskim uspokajali jej obawy co do spnionego wyjazdu. - Na wojnie si nie rozumiesz - mwi may rycerz - i dlatego nas posdzasz, e ci dopiero po wszystkim chcemy na miejsce przyprowadzi. Jedne chorgwie id jako sierpem rzuci, inne za musz okada, aby szlaki poprzecina - i dopierosi bd cichaczem do kupy cigay, w matni nieprzyjaciela biorc. A my przyjedziemy na czas i bez nas nic si nie rozpocznie, bo tam kada godzina obrachowana. - A jak si nieprzyjaciel spostrzee i midzy chorgwiami si przemknie? - Chytry on jest i czujny, ale i nam taka wojna nie nowina. - Michaowi wierz - zawoa Zagoba - bo nie masz nad niego wikszego praktyka. Zylos przygna tu tych skurczybykw. - W ubniach byem modzik - odrzek pan Micha - a ju mi podobne funkcje powierzano. Teraz za, em ci to widowiskochcia wyprawi, jeszczem staranniej wszystko rozdysponowa. Chorgwie razemsi nieprzyjacielowi uka, razem si okrzykn i razem skocz, jakoby kto z bicza trzasn. - I! i! - pisna z radoci Basia i stanwszyw strzemionach, chwycia maego rycerza za szyj. - A mnie wolno bdzie skoczy, co? Michaku, co? - pytaa z iskrzcymi oczyma. - W tok ci nie pozwol, bo w toku o przygod atwo, nie mwic, e ko moe szwankowa, ale daem instrukcj, by po rozbiciu kup jak na nas nagnano, wwczas rozpucim konie i moesz dwu albo trzech sobie ci, a zajedaj zawszez lewej, bo tym sposobem ciganemu niezrcznie ci przez konia siga, a ty go masz na odlew. Basia na to: - Ho! ho! nie boj si! Sam mwie, e ju szabl robi daleko lepiej od wujcia Makowieckiego; nie da mi aden rady! - Uwaaj, eby cugle mocno trzyma -wtrci pan Zagoba. - Oni maj swoje sposoby i moe by tak: ty go gonisz, a onnagle konia zwrci i osadzi, wtedy go miniesz z rozpdu, ale nim miniesz, ju on ci signie. Stary praktyk nigdy nadto konia nie rozpuszcza, jeno wedle potrzeby go miarkuje. - I szabli nigdy bardzo nie podnosi, aby dosztychu przej atwo - rzek pan Muszalski. - Bd ja przy niej od wypadku - odpowiedzia may rycerz. - Widzisz, w bitwie caa trudno w tym, e trzeba o wszystkim pamita: o koniu swoim i nieprzyjacielu, o cuglach, o szabli, o ciciu i sztychu - wszystko naraz! Kto si wprawi,to mu to samo przez si przychodzi, ale z pocztku znamienici nawet szermierze czsto bywaj niezgrabni i lada chmyz, byleby praktyk, bieglejszego od si nowicjuszaz konia zsadzi... Dlatego to bd ci przy boku. - Jeno mnie nie wyrczaj i ludziom przyka,aby mnie nikt nie wyrcza bez potrzeby. - No, no! obaczym jeszcze, czy ci animuszustanie, jak przyjdzie co do czego! - odpar umiechajc si may rycerz. - Albo jeeli si ktrego z nas za po nie uapisz! - skoczy Zagoba. - Obaczym - rzeka z oburzeniem Basia. Tak rozmawiajc wjechali w okolic tu i wdzie chaszczami pokryt. Do brzasku byo ju niedaleko, ale tymczasem uczyniosi ciemniej, bo ksiyc zaszed. Od ziemi poczyna te wstawa lekki opar i przesania dalsze przedmioty. W owej leciuchnej mgle i mroku majaczce opodal zarola przybieray w podnieconej wyobrani Basi ksztaty ywych istot. Nieraz zdawao si jej, e widzi wyranie ludzi i konie. - Michale, co to jest? - pytaa szepczc i ukazujc palcem na majak. - Nic, krze. - Mylaam, e jedcy. Prdko zajedziem? - Za jakie ptorej godziny to si i rozpocznie. - Ha! - Boisz si? - Nie, jeno mi serce bije z wielkiej ochoty! Miaabym si ba! Nic a nic! Patrz, jaki tu szron ley... Wida, cho ciemno. Rzeczywicie wjechali na szmat stepu, na ktrym dugie i wysche odygi burzanw szronem siwym byy pokryte. Pan Woodyjowski spojrza i rzek: - Tdy Motowido przechodzi. Nie dalej jako p mili musi lee przytajony. wita ju! Jako robi si pierwszy brzask. Pomroka rzeda. Niebo i ziemia staway si szare, powietrze blado, czuby drzew i zaroli powczyy si jakby srebrem. Dalsze kpypoczy si odsania, jakoby kto zason kolejno podnosi. Wtem z bliszej kpy wychyli si nagle jedziec na koniu. - Pana Motowidy? - spyta Woodyjowski, gdy semen osadzi konia tu przy nim. - Tak jest, wasza mio! - Co sycha? - Przeszli Sierocy Brd; potem kierujc si na ryk wow poszli ku Kausikowi. Woy pobrali i stoj na Jurkowym polu. - A gdzie pan Motowido? - Zaoy od wzgrza, a pan Mellechowicz od Kausika. Inne chorgwie nie wiem. - Dobrze - rzek Woodyjowski - ja wiem; ruszaj do pana Motowidy i ka zamyka. A pojedynczych ludzi niech rozsypie na p drogi od pana Mellechowicza. Ruszaj! Semen pooy si na kulbace - ruszy, a ledziona w koniu z miejsca zagraa, i wkrtce znikn. Oni za pojechali dalej, jeszcze ciszej, jeszcze ostroniej... Rozwidnio si tymczasem zupenie. Mga, ktra o brzasku wstaa bya od ziemi, opada cakiem na d, a na wschodniej stronie nieba ukazaa si duga wstga wietlista i rowa, ktrej wiato i rowo poczy zabarwia powietrze, wzgrza, zrby odlegych jarw i szczyty. Wtem do uszu jedcw doszy od strony Dniestru liczne zmieszane krakania i wysokoprzed nimi ukazao si lecce ku zorzy ogromne stado krukw. Pojedyncze ptaki odryway si co chwila od stada i zamiast lecie wprost przed si poczynay zataczanad stepem koa, jak czyni upatrujc zdobyczy kanie i jastrzbie. Pan Zagoba podnis szabl do gry, ukaza ostrzem na kruki i rzek do Basi: - Dziwuj si zmylnoci tych ptakw. Niech jeno gdziekolwiek ma przyj do bitwy, zaraz ze wszystkich stron nadlatuj, jakoby je kto z worka wysypa. Gdy samo jedno wojsko cignie albo przyjacielskie maj si spotka, nie masz tego, tak to bestie umiej odgadn intencje ludzkie, cho si im nikt nie oznajmia. Sama sagacitas narium tego nie wytumaczy, dlatego susznie dziwi si moesz. Tymczasem ptaki, kraczc coraz mocniej, zbliyy si znacznie, wic pan Muszalski zwrci si do maego rycerza i rzek uderzajc doni po uku: - Panie komendancie, a nie wzbronno bdziecign jednego na uciech dla pani komendantowej? Haasu to przecie nie uczyni? - cignij wa choby dwa - rzek Woodyjowski wiedzc, jak stary onierzma sabo popisywania si celnoci swych grotw. Na to niezrwnany ucznik sign rk za plecy i wydoby strza pierzast, za czymnaoy j na ciciw i podnisszy w gruk i gow, czeka. Stado byo coraz bliej. Wszyscy wstrzymali konie i patrzyli ciekawie ku niebu. Nagle rozleg si aony jk ciciwy, niby wiegot jaskki,istrzaa wybiegszy znika pod stadem. Przez chwil mona byo pomyle, e pan Muszalski chybi, lecz oto jeden ptak zwin koza i zniy si wprost nad gowami ku ziemi, nastpnie, koziokujc cigle, znia si coraz bardziej, wreszcie pocz spada z rozpostartymi skrzydami,zupenie jak li dajcy opr powietrzu. Po chwili spad na kilka krokw przed koniem Basi. Strzaa przeszya go na wylottak, e grot wieci powyej grzbietu. - Na szczliw wrb! - rzek kaniajc si Basi pan Muszalski. - Bd ja mia z daleka na pani komendantow, a wielk moj dobrodzik, oko i w nagym razie znowu, daj Boe szczliwie, strzaeczk wypuszcz. Cho tam i bzyknie blisko, upewniam, e nie zrani. - Nie chciaabym ja by tym Tatarem, ktrego waszmo na cel wemiesz! - odrzeka Basia. Lecz dalsz rozmow przerwa pan Woodyjowski, ktry, ukazawszy na do znaczne wzniesienie odlege na kilka stai, rzek: - Tam staniem... Po tych sowach ruszyli rysi. W p wzniesienia may rycerz kaza zwolni kroku, a wreszcie niedaleko wierzchoka zatrzyma konie. - Nie bdziem do samego szczytu dojeda- rzek - bo przy tak jasnym ranku z daleka mona by nas wzi na oko, ale zsiadszy z koni przybliym si tak do zrbu, by gowy niewiele wystaway. To rzekszy zeskoczy z konia, a za nim Basia, pan Muszalski i kilku innych. Dragoni pozostali pod szczytem, trzymajc rumaki, oni za posunli si a do miejsca, w ktrym wzniesienie zapadao si cian prawie prostopad ku doowi. U stp tej ciany, wysokiej na kilkadziesit okci, rosy do gsto wskim pasem chaszcze, dalej za cign si step niski, rwny, ktrego z tej wysokoci ogromn przestrze mogli obj oczyma. Rwnina owa, przecita niewielkim strumieniem biegncym w stron Kausiku, bya rwnie, jak i spd skay, pokryta kpami zaroli. Z najwikszej kpy cienkie smugi dymu unosiy si ku niebu. - Widzisz - rzek do Basi Woodyjowski - tonieprzyjaciel si tam przytai. - Widz dymy, ale nie widz ni ludzi, ni koni- odrzeka z bijcym sercem Basia. - Bo ich zarola skrywaj, chocia wprawne oko ich dojrzy. Ot tam, patrz: dwa, trzy, cztery, ca kup koni wida; jeden srokaty, jeden cakiem biay, a std wydaje si jak niebieski. - Prdko do nich zjedziem? - Nam ich tu przygnaj, ale mamy czas, bo do owej kpy bdzie z wier mili. - A gdzie nasi? - Widzisz, tam ot, hen, skrawek boru? Panapodkomorska chorgiew powinna teraz wanie siga ju brzegu. Mellechowicz wynurzy si z wtej strony bodaj za chwil. Druga towarzyska chorgiew wemie ich od tego kamienia. Dostrzegszy ludzi oni sami rusz ku nam, bo tdy monadobrze ku rzece pod wiszarem przejecha, a za z tamtego boku jest jar okrutnie przepacisty, przez ktry nikt nie przejedzie. - To s w matni? - Jako widzisz. - Dla Boga ledwo ju stoj! - zakrzykna Basia. Lecz po chwili: - Michaku, eby byli mdrzy, to by co zrobili? - To by poszli jak w dym na podkomorsk i przejechali im po brzuchach. Wtedy byliby wolni, ale tego nie uczyni, bo naprzd nie lubi oni jedzie regularnej w oczy le, powtre, bd si bali, e wicej wojska w lesie czyha, wic pomkn ku nam. - Ba! Ale my ich nie zatrzymamy: mamy jenodwudziestu ludzi. - A Motowido? - Prawda! Ha! gdzie on jest? Woodyjowski zamiast odpowiedzie zakwili nagle, jak kwili jastrzb albo sok. Wnet liczne kwilenia odpowiedziay mu od stp wzgrza. Byli to semenowie Motowidy, ktrzy tak dobrze przyczaili siw chaszczach, e Basia, stojc tu nad nimi, wcale ich nie ujrzaa. Wic przez chwil spogldaa ze zdumieniem to w d, to na maego rycerza, nagle policzki jej zapaay ognicie i za szyj chwycia ma. - Michaku! ty najwikszy wdz w wiecie.- Jeno e wprawy troch mam - odrzek umiechajc si Woodyjowski. - Ale ty nie trzepotaj mi si tu z radoci i pomnij, e grzeczny onierz powinien by spokojny. Ale nic nie pomoga przestroga. Basia bya jakby w gorczce. Chciao si jej zaraz na ko siada i ze wzgrza zjeda, by si z oddziaem Motowidy poczy. Ale Woodyjowski zatrzyma j jeszcze, bo chcia, eby pocztek dobrze widziaa. Tymczasem soce poranne wstao nad step i powloko chodnym, blado-zotym wiatem ca rwnin. Pobliskie kpy rozjaniy si wesoo, dalsze i mniej wyrane zarysoway si wyraniej; szron miejscami w doach lecy pocz si skrzy migotliwie, powietrze stao si bardzo przezrocze i wzrok mg lecie w dal prawie bez granic. - Podkomorska z borku wychodzi - ozwa si pan Woodyjowski- widz ludzi i konie! Rzeczywicie, jedcy poczli si wynurzaze skraju lasu i czernie dug lini na pokrytej mocno szronem podlenej ce. Biaa przestrze midzy nimi a lasem pocza si z wolna powiksza. Wida nie spieszyli si zbytnio, chcc da czas innym chorgwiom. Woodyjowski zwrci si teraz w lew stron. - Jest i Mellechowicz! - rzek. A po chwili znowu: - I pana owczego przemyskiego ludzie nadjedaj. Nikt dwch pacierzy nie uchybi. Tu wsiki jego poruszyy si ywo. - Noga nie powinna uj! Na ko teraz! Szybko zwrcili si ku dragonom i skoczywszy na kulbaki, zjechali bokiem wzniesienia midzy rosnce w dole chaszcze, gdzie znaleli si wrd semenwpana Motowidy. Zatem ca mas ju zbliyli si do skraju zaroli i stanli w miejscu, pogldajc przed siebie. Nieprzyjaciel dojrza widocznie zbliajc si podkomorsk chorgiew, bo w teje chwili sypny si z gstwiny rosncej w rodku rwniny kupy jezdnych, tak jakoby kto stado sarn ruszy.Z kad chwil wysypywao si ich coraz wicej. Zwarszy si w acuch szli oni z pocztku stpem brzegiem gstwiny; jedcy pokadli si na karkach koskich, tak i z daleka mona byo mniema, e to sam tabun cignie dug lini wzdu kpy. Widocznie nie mieli jeszcze pewnoci, czy owa chorgiew na nich idzie i widzi ich ju,czy te to jest oddzia przegldajcy tylko okolic. W tym ostatnim wypadku mogli spodziewa si, e zarola skryj ich jeszcze przed oczyma nadjedajcych. Z miejsca, gdzie sta Woodyjowski na czele ludzi Motowidy, wida byo doskonale ruchy niepewne i wahajce si owego czambuu, podobne zupenie do ruchw dzikich zwierzt, ktre ju zwietrzyy niebezpieczestwo. Dojechawszydo pkpy, poczli i prdzej lekkim cwaem. Naraz, gdy pierwsze szeregi signy otwartego stepu, wstrzymay nagle konie, a z nimi zatrzymaa si caa wataha. Oto dojrzeli cigncy z tej strony oddzia Mellechowicza. Wwczas zatoczyli pkolem w bok od kpy i oczom ich przedstawia si w caej peni przemyska chorgiew idca ju rysi. Terazstao si dla nich jasnym, e wszystkie chorgwie wiedz o nich i jad na nich. Dzikie krzyki ozway si wrd kupy i wszczo si zamieszanie. Chorgwie, okrzyknwszy si take, przeszy w cwa, a rwnina zagrzmiaa od ttentu. Widzc to czambu wycign si w mgnieniu oka w aw i gna ile tchu w piersiach koskich ku wzgrzu, pod ktrym sta may rycerz z panem Motowid i jego ludmi. Przestrze dzielca jednych od drugich pocza si zmniejsza z przeraajc szybkoci. Basia przyblada nieco zrazu ze wzruszeniai serce tuko si w jej piersiach coraz silniej, widzc jednak, e patrz na ni i nie dojrzawszy na adnej twarzy najmniejszego niepokoju, opanowaa si prdko. Za czym zbliajca si jak wicher hurma zaja ca jej uwag. Przykrcia cugle, cisna mocniej szabelk i krew od serca napyna znw wielkim pdem do jejtwarzy. - Dobrze! - rzek may rycerz. Ona spojrzaa tylko na niego i poruszya chrapkami, szepnwszy jednoczenie: - Prdko skoczym? - Jeszcze czas! - odrzek pan Micha. A tamci gnali, gnali, jak szarak, ktry czujepsy za sob. Ju nie wicej jak p staja dzieli ich od chaszczw, ju wida wycignite by koskie z potulonymi uszami, a nad nimi twarze tatarskie jakby przyrose do grzywy. S bliej i bliej... Sycha chrapanie bachmatw, ktrych wyszczerzone zby i wytrzeszczone oczy wiadcz, e id takim pdem, a im dech zapiera... Woodyjowski daje znak i pot piszczeli semeskich pochyla si ku nadbiegajcym. - Ognia! Huk, dym i jakoby wicher uderzy w kup plewy. W jednym mgnieniu oka wataha rozlatuje sina wszystkie strony, wyjc i wrzeszczc. Wtem may rycerz wysuwa si z gstwiny, a jednoczenie podkomorska, przemyska i lipkowska, zamykajc krg koa, zganiaj rozproszonych ku rodkowi znw w jedn kup. Prno ordycy szukaj na pojedynkwyjcia, prno si krc, zabiegaj w prawo, lewo, naprzd, w ty, koo ju zwarte, wic i wataha zbija si mirno woli coraz cianiej, a wtem nadbiegaj chorgwie i rozpoczyna si straszliwe omotanie. Zrozumieli grasanci, e ten tylko wyjdzie yw z owego skrztu, kto si przebije, wic cho bez adu i kady na swoj rk, jli si broni z rozpacz i wciekoci. Zaraz te z pocztku gsto usali pole, tak wielka bya furia uderzenia. onierze, naciskajc ich i mimo ciasnoty prc konie naprzd, siekli i bodli z t nieubagan a straszliw wpraw, jak tylko onierz z rzemiosa mie moe. Odgos tuzania rozlega si nad tym ludzkim koliskiem, podobien do odgosu cepw bijcych gromadnie a szybko w klepisko. Bito ordycw i cito przez by, przez karki, przez plecy, przez rce, ktrymi okrywali gowy, bito ze wszystkich stron, bez odpoczynku, bez pardonu, bez miary i zmiowania. Oni te poczli razi, czym kto mg: handarami, szablami, w kicieniem,ry48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPQc c c-cD<(w szczk kosk. Konie ich, spychane do rodka, osiaday na zadach lub waliy si na wznak. Inne gryzc si i kwiczc wierzgay w toku, powodujc nieopisany zamt. Po krtkiej walce w milczeniu wycie wyrwao si ze wszystkich piersi tatarskich; gniota je wiksza liczba, lepsza bro, wiksza biego. Zrozumieli, e nie ma dla nich ratunku, e nie ujdzie nikt nie tylko z upami, lecz nawet z yciem. onierz, rozgrzewajc si stopniowo, grzmoci coraz potniej. Niektrzy z rabusiw pozeskakiwali z kulbak pragnc przemkn si midzy nogami rumakw. Tych tratoway kopyta, a czasem onierz odwrci si i sztychem z gry zbiega przeszywa; niektrzy padali na ziemi w tej nadziei, e gdy chorgwie posun si ku rodkowi, wwczas zostawszy na zewntrz koa bd mogli ratowa si ucieczk. Jako kupa zmniejszaa si coraz bardziej,bo z kad chwil ubywao ludzi i koni. Widzc to Azba-bej zbi, o ile mg, ludzi wklin i rzuci si ca si na semenw Motowidy pragnc koniecznie rozerwa piercie. Lecz ci osadzili go na miejscu i wwczas rozpocza si rzeba straszliwa.W tym samym czasie Mellechowicz, szalejcjak pomie, rozerwa kup i zostawiwszy jej poow dwom towarzyskim chorgwiom,sam siad na karki tym, ktrzy cinali si zsemenami. Cz wprawdzie rabusiw wymkna si przez w ruch w pole i rozleciaa si po rwninie jak stado lici, ale onierze z tylnych szeregw, ktrzy przystpu do bitwy dla zbyt maego miejscaznale nie mogli, pucili si za nimi natychmiast, po dwch, potrzech lub pojedynczo. Natomiast ci, ktrzy nie zdoalisi wymkn, szli pod miecz mimo zapalczywej obrony i kadli si pokotem jakan zboa, ktry niwiarze z dwch stron napoczn. Basia ruszya wraz z semenami, piszczc cienkim gosem dla dodania sobie fantazji, bo w pierwszej chwili pociemniao jej nieco w oczach zarwno od pdu, jak z wielkiego wzruszenia. Dopadszy te ju nieprzyjaciela, widziaa przed sob z pocztku tylko ciemn mas, ruchliw, rozkoysan. Porwaa j nieprzezwycionach, by zupenie zamkn oczy. Opara siwprawdzie tej chci, lecz i tak machaa szabelk troch na olep. Ale krtko to trwao. Odwaga jej wzia wreszcie gr nad konfuzj i zaraz przejrzaa janiej. Naprzd dostrzega by koskie, za nimi rozpalone a dzikie twarze; jedna z nich bysna przed ni tu, tu; Basia cia zamaszycie i twarz znika nagle, jakby bya widziadem. Wwczas do uszu Basinych doszed spokojny gos ma: - Dobrze! Gos w nadzwyczajnej doda jej otuchy, pisna jeszcze cieniej i pocza klski szerzy z zupen ju umysu przytomnoci. Oto znowu szczerzy przed ni zby jaka straszliwa gowa o paskim nosie i wystajcych policzkach: Basia mach! po niej!... Tam znowu rka kicie podnosi: Basia mach! po niej; widzi jakie plecy w toubie: sztychem w nie; za czym tnie w prawo, w lewo, wprost, a co tnie, to czekleci na ziemi zdzierajc udzienic konia. Basi a dziw, e to tak atwo. Ale atwo dlatego, e z jednej strony jedzie strzemieniem w strzemi may rycerz, z drugiej - pan Motowido. Pierwszy pilnie baczy na swoje kochanie - i to zgasi tak czeka jak wiec, to pytkim sztychem odwali rami wraz z broni, to czasem wetknie ostrze midzy Basi a nieprzyjaciela i wraa szabla wyleci nagle tak w gr, jakby bya ptakiem skrzydlatym, Pan Motowido, onierz flegmatyk, pilnowa drugiego boku mnej pani. I jako pracowity sadownik idc wrddrzew raz w raz odetnie lub pokruszy such ga, tak on raz w raz strca ludzi na skrwawion ziemi, walczc z takflegm i spokojem, jak gdyby o czym innymmyla. Obaj wiedzieli, kiedy Basi samej pozwoli na natarcie, a kiedy j uprzedzi lub zastpi. Czuwa nad ni z daleka i ktotrzeci, ucznik niezrwnany, ktren stojc umylnie opodal, co chwila bet strzay do ciciwy przykada i puszcza niechybnego posaca mierci w tok najwikszy. Lecz tok uczyni si tak srogi, e Woodyjowskinakaza Basi cofn si wraz z kilkoma ludmi z zamtu, zwaszcza e pdzikie konie ordycw jy gry i wierzga. Basia za usuchaa niezwocznie, bo jakkolwiek zapa j unosi i mne serce do dalszej zachcao walki, przecie jej niewiecia natura pocza bra gr nad uniesieniem i wzdraga si wrd tej rzezi,na widok krwi, wrd wycia, jkw, chrapania konajcych, w powietrzu przesikym zapachem surowicy i potu. Cofajc wic z wolna konia, wkrtce znalaza si za koem walczcych, za pan Micha i pan Motowido, uwolnieni od pilnowania, mogli wreszcie da zupen swej ochocie onierskiej folg. Tymczasem pan Muszalski, stojcy dotychczas opodal, zbliy si do Basi. - Wapani dobrodzika prawdziwie po kawalersku stawaa- rzek jej.- Kto nie wiedzcy mylaby, e archanio Micha zstpi z niebios midzy semenw i psubratw gromi... Co za honor dla nich gin z takiej oto rczki, ktr przy okazji niech mi ucaowa bdzie niewzbronno. To rzekszy pan Muszalski chwyci rk Basi i przycisn do niej wsiska. - Wapan widziae? Istotnie dobrze stawaam? - spytaa Basia chwytajc w otwarte nozdrza i usta powietrze. - e i kot lepiej przeciw szczurom nie staje. Serce mi tu roso, jak Pana Boga kocham! Ale wapani susznie uczynia cofajc si z bitwy, bo pod koniec zwykle oprzygod najatwiej. - M mi kaza, a ja na wyjezdnym przyrzekam mu, e go wraz usucham. - Moe uk swj zostawi? Nie! na nic mi on teraz, bo te z szabl skocz. Widz trzech ludzi nadjedajcych, ktrych pewnie pan pukownik dla pilnowania jej dostojnej osoby przysya. Inaczej ja bym przysa; ale ciel si do stp, bo tam jukoniec niedugo bdzie, i trzeba mi si spieszy. Trzech dragonw istotnie nadjechao dla pilnowania Basi, co widzc pan Muszalski rozpuci konia i skoczy, Basia wahaa siprzez chwil, czy zosta na miejscu, czy objechawszy urwist cian wspi si na wzgrze, z ktre- go przed bitw spogldalina rwnin. Lecz czujc zmczenie wielkie postanowia zosta. Niewiecia natura odzywaa si w niej coraz silniej. O jakie dwiecie krokw docinano bez litoci resztygrasantw i czarna kupa walczcych wichrzya si coraz gwatowniej na krwawym pobojowisku. Krzyki rozpaczliwe wstrzsay powietrzem, a Basi, niedawno jeszcze tak penej zapau, uczynio si jako mdo i sabo. Zdj j strach wielki, by nie omdlaa cakiem, i tylko wstyd przeddragonami podtrzymywa j na kulbace; odwracaa jednak starannie od nich twarz, by nie dojrzeli na niej bladoci. wiee powietrze wracao jej z wolna siy i animusz, nie do tego jednak stopnia, by miaa ochot skoczy znw midzy walczcych. Byaby to uczynia chyba dlatego, by prosi o zmiowanie nad ostatkami ordycw. Wiedzc zreszt, e na nic by si to nie zdao, wygldaa z upragnieniem koca bitwy. A tam bito i bito. Odgos rbaniny i krzyki nie ustaway ani na chwil. Upyno moe p godziny: chorgwie staczay si corazmocniej. Nagle kupka grasantw liczca moe dwudziestu jedcw wyrwaa si z morderczego koliska i pocza biec jak wicher ku wzgrzu. Pomykajc wzdu urwiska mogli istotnie dobra si do miejsca, gdzie wzgrze agodnie zlewao si z rwnin, i znale na wysokim stepie ocalenie. Ale na ich drodze staa z trzema dragonami Basia. Widok niebezpieczestwa wla w tej chwili moc do jej serca i przytomno do jej umysu. Zrozumiaa, e zosta jest zgub, bo kupa owa samym pdem obali ich i roztratuje, nie mwic o tym, e na szablach zostan rozniesieni. Stary wachmistrz dragoski widocznie tegosamego by zdania, bo chwyci rk za cugiel Basinego dzianecika, zawrci go ku ucieczce i krzykn desperackim niemal gosem: - W konie, jasna pani! Basia pomkna jak wicher, ale sama; wierni trzej onierze stanli murem na miejscu, by cho przez chwil powstrzymanieprzyjaciela i da ukochanej pani czas odsadzenia si na wiksz odlego. Tymczasem za ow kup skoczyli natychmiast w pocigu onierze, ale piercie otaczajcy dotd szczelnie grasantw tym samym przerwa si, wic poczli si wymyka po dwch, po trzech, potem coraz liczniej. Ogromna wikszo ich leaa ju pokotem, ale kilkudziesiciu, wraz z Azba- bejem, zdoao zbiec. Wszystkie te kupy pdziy co ko wyskoczyku wzgrzu. Trzej dragoni nie zdoali zatrzyma wszystkich uciekajcych, zreszt po krtkiej walce spadli z kulbak, hurma za biegc ladem Basi zawrcia na skonie wzgrza i wydostaa si na step wysoki. Polskie chorgwie, a w przodzie najblisza lipkowska, pdziy co ko wyskoczy o kilkadziesit krokw za nimi. Na wysokim stepie poprzecinanym gsto zdradliwymi rozpadlinami i jarami utworzysi z jedcw jakoby w olbrzymi: gowjego stanowia Basia, szyj grasanci, a dalszy cig cielska Mellechowicz z Lipkami idragoni, na ktrych czele pdzi Woodyjowski z ostrogami wbitymi w boki konia i przeraeniem w duszy. W chwili kiedy owa gar zbjw wyrwaa si z koa, by on zajty z drugiej jego strony, dlatego Mellechowicz uprzedzi go w pocigu. Teraz wic wos stawa dbem na gowie maego rycerza na myl, e Basia moe by przez zbiegw ogarnita, e moeutraci przytomno i umyka wprost w stron Dniestru, e ktrykolwiek ze zbjwmoe przy wymijaniu dosign j szabl, handarem lub kicieniem. I serce zamierao w nim z obawy o ycie ukochanego stworzenia. Lec prawie na karku koskim, wyblady, ze cinitymi zbami, z wichrem okropnych myli w gowie, bd rumaka zbrojnymi pitami, okada go pazem i lecia jak drop, nim zerwie si do lotu. Przed nim migay baranie kapuzy Lipkw. - Boe daj, by Mellechowicz nady. On na dobrym koniu, Boe daj!- powtarza z rozpacz w duszy. Lecz obawy jego byy ponne, a niebezpieczestwo nie tak wielkie, jak si rozkochanemu rycerzowi zdawao. Tataromnadto chodzio o wasn skr; nadto blisko czuli za plecami Lipkw, by mieli ciga pojedynczego jedca, choby ten jedziec by najpikniejsz hurys z Mahometowego raju i umyka w paszczu cakiem klejnotami wyszytym. Basia potrzebowaa tylko zatoczy koem w stron Chreptiowa, by si pozby pogoni, tamci bowiem z pewnoci nie zawracaliby za ni w paszcz Iwu, majc wprost przedsob rzek wraz z jej komyszami, w ktrych si ukry mogli. Lipkowie, majc konie lepsze, i tak zbliali si do nich corazwicej. Basia za siedziaa na dzianecie nieporwnanie ciglejszym od zwykych, kudatych bachmacikw ordyskich, bardzowytrwaych w biegu, ale nie tak rczych jak konie wysokiej krwi. Na koniec, nie tylko nie stracia przytomnoci, ale zuchowata natura ozwaa si w niej z casi i krew rycerska zagraa na nowo w jej yach. Dzianet jej wycign si jak sarna, wiatr wiszcza jej w uszach i zamiast strachu ogarno j pewne uczucieupojenia. "Rok cay mog mnie goni i nie zgoni - pomylaa sobie. - Popdz jeszcze, a potem zawrc i albo ich puszcz przed siebie, albo - gdyby mnie ciga nie przestali - pod szable ich podprowadz." Przyszo jej na myl, i jeli jadcy za ni grasanci rozproszyli si zbyt po stepie, to moe przy zawrocie przyjdzie jej natkn si na ktrego i pojedyncz walk stoczy. - Ba! to i c! - rzeka na ow myl do swej walecznej duszy. - Micha tak mnie ju wyuczy, e miao mog si way, a inaczej pomyl jeszcze, e ze strachu uciekam, i na drug ekspedycj nie wezm, a przy tym pan Zagoba bdzie ze mnie dworowa... To sobie rzekszy obejrzaa si za otrzykami, ale ci uciekali kup. Do walki pojedynczej nie byo adnego podobiestwa, lecz Basi zachciao si koniecznie zoy na oczach caego wojskadowd, e nie ucieka na olep i w zapamitaniu. W tym celu wspomniawszy, ima w olstrach dwa pistoleciki wyborne, a przed odjazdem przez samego Michaa starannie nabite, pocza wstrzymywa dzianeta, a raczej zawraca go, hamujc, w stron Chreptiowa. Lecz o cudo, na ten widok caa kupa grasantw zmienia nieco kierunek ucieczki, biorc si wicej w lewo, ku brzegowi wzgrza. Basia, podpuciwszy ich: a kilkadziesit krokw, wypalia po dwakro do najbliszych koni, nastpnie zatoczywszy koo skoczya caym pdem w stron Chreptiowa. Lecz zaledwie dzianet przebieg z szybkoci jaskki kilkanacie krokw, gdynagle zaczerniaa przed nim szeroka rozpadlina stepowa. Basia wspia go ostrogami bez namysu i szlachetny zwierz nie odmwi skoku. Ale przednie tylko jego kopyta zachwyciy nieco przeciwlegego brzegu, wic przez chwil szuka gwatownie tylnymi podparcia na stromej cianie, za czym nie do zmarznita jeszcze ziemia obsuna mu si spod ng i run w szczelin wraz z Basi. Na szczcie nie przygnit jej, bo pierwejjeszcze zdoaa wyrzuci nogi ze strzemion i przechyli si w bok z caej mocy. Pada te na gruby pokad mchu wycieajcego niby futrem dno szczeliny, ale wstrznienie byo tak silne, e zemdlaa. Woodyjowski nie dojrza wypadku, bo mu horyzont przesaniali Lipkowie, natomiast Mellechowicz wrzasn okropnym gosem na ludzi, by nie zatrzymujc si cigali dalej grasantw, sam za dobiegszy do jaru stoczy si na eb w d. W mgnieniu oka zeskoczy z kulbaki i porwa Basi w ramiona. Sokole oczy jego objy j ca w jednej chwili, baczc, czynie dojrz gdzie krwi, potem byskawic pady na mchy. Zrozumia, e one to uchroniy od mierci i j, i dzianeta. Przyguszony okrzyk radoci wyrwa si z ust modego Tatara. Basia jednak ciya mu na rkach, wic przycisn j z caej mocy do piersi, potem zbladymi wargami pocz caowa raz po raz jej oczy, potem przywar ustami do jej ust, jakby dusz z niej wypi pragn, wreszcie wiat cay zakrci si z nim szalonym wirem, zatajona na dnie piersi, jak smok w jaskini, namitno porwaa go jak burza. W tej chwili jednak ttent licznych koni rozleg si echem z wysokiego stepu i zblia si coraz bardziej. Liczne gosy poczy woa: "Tu! w tym jarze! Tu!" Mellechowicz zoy Basi na mchach i ozwa si nadjedajcym: - Bywaj Tu bywaj W minut pniej Woodyjowski skoczy na dno jaru, za nim pan Zagoba, Muszalski, Nienaszyniec i kilku innych oficerw. - Nic jej! - zakrzykn Tatar. - Mchy j ocaliy. Woodyjowski porwa omdla on na rce, inni skoczyli po wod, ktrej w pobliu nie byo. Zagoba chwyciwszy skronie omdlaej pocz woa: - Basiu! Baka najmilsza! Baka! - Nic jej! - powtrzy blady jak trup Mellechowicz. Tymczasem Zagoba uderzy si po boku, chwyci manierk, nala gorzaki na do ipocz Basine skronie ni wyciera, nastpnie przechyli manierk do jej ust, co widocznie poskutkowao, bo nim inni nadbieeli z wod, ona otworzya oczy i pocza chwyta powietrze ustami, pokasujc przy tym, bo jej gorzaka palia podniebienie i gardo. W kilka minut przysza zupenie do siebie. Woodyjowski, nie zwaajc na obecno oficerw i onierzy, to przyciska j do piersi, to okrywa pocaunkami jej rce mwic: - A moje ty kochanie. Mao dusza ze mnie nie wysza. Nice ci? Nic ci nie boli? - Nic mi! - odrzeka Basia. - Aha! widz teraz, e mnie zamroczyo, bo ko si ze mn opsn... Zali to ju po bitwie? - Ju. Azba-bej usieczon. Wracajmy teraz prdko, bo si boj, aby mi nie zachorzaaod fatygi. - Wcale adnej fatygi nie czuj! - rzeka Basia. Po czym spojrzawszy bystro po obecnych rozda chrapki. - Tylko nie mylcie wapanowie, em uciekaa ze strachu. Oho! ani mi si nio. Jak Michaa miuj, tak sobie dla uciechy gnaam przed nimi, a potem z pistoletw wypaliam. - Ko od owych wystrzaw jeden postrzelon i zbja wzilimy ywcem - wtrci Mellechowicz. - A co? - odrzeka Basia. - Taki szwank przy skoku kademu moe si przytrafi, prawda? adna eksperiencja od tego nie obroni, e si ko czasem opsnie. Ha dobrze, ecie mnie wapanowie postrzegli,bo mogabym tu dugo polee. - Pierwszy dostrzeg ci pan Mellechowicz ipierwszy ratowa, bo mymy za nim pdzili- odrzek Woodyjowski. Basia usyszawszy to zwrcia si do modego Lipka i wycigna do niego rk. cieniem,ry48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP} a Uc"c*c9'- Dzikuj wapanu za yczliwo. On nic nie odrzek, tylko przycisn do ust jej rk, a potem pochyli si i obj z pokor jej stopy, jak chop. Tymczasem coraz wicej chorgwi cigaonad brzeg szczeliny; bitwa bya skoczona,wic pan Woodyjowski wyda tylko rozkazy Mellechowiczowi, aby urzdzi obaw na tych kilkunastu ordycw, ktrzy zdoali ukry si przed pocigiem, i zaraz wszyscy ruszyli do Chreptiowa. Po drodze widziaa Basia raz jeszcze ze wzniesienia pobojowisko. Trupy ludzkie i koskie leay miejscami w kupach, miejscami pojedynczo. Po bkicie niebieskim pyny ku nim coraz liczniej, z wielkim krakaniem stada krukw i siaday opodal, czekajc, by pocztowi krccy si jeszcze po rwninie odjechali. - Ot, onierscy grabarzowie! - rzek wskazujc ptactwo krzywcem szabli Zagoba - a niech jeno odjedziem, przyjad tu wilcy z kapel i zbami bd tym nieboszczykom dzwoni. Znaczna to jest wiktoria, cho nad tak nikczemnym nieprzyjacielem odniesiona, bo w Azba od kilku lat to tu, to tam grasowa. Polowali naniego komendanci jak na wilka, zawsze na prno, a wreszcie na Michaa trafi i przysza na czarna godzina. - Azba-bej usieczon? - Mellechowicz go pierwszy dojecha i powiadam ci, kiedy go nie wyci nad uchem, to a mu szabla do zbw dosza. - Mellechowicz dobry onierz! - rzeka Basia. Tu zwrcia si do pana Zagoby: - A wapan sia dokazywae? - Nie piszczaem jako wierszcz, nie skakaem jako pcha ani jako cyga, bo takow uciech insektom zostawuj, ale teza to nie szukano mnie midzy mchami jako grzyba, za nos mnie nikt nie cign ani tew gb mi nikt nie dmucha... - Wapana nie kocham! - odrzeka Basia wysuwajc naprzd usta i sigajc mimo woli do swego rowego noska. A on patrzy na ni, umiecha si i mrucza nie przestajc dworowa: - Bia si walecznie - rzek - umykaa walecznie, przewrcia koza walecznie, ateraz bdziesz si od blu w kociach kaszokadaa take walecznie; my za musimy ci pilnowa, aby ci razem z twoj walecznoci wrble nie zdziobay, gdy one na kasz wielce akome. - Wapan ju w to godzisz, eby mnie Micha na drug ekspedycj nie zabra. Wiem doskonale! - Owszem, owszem, bd go prosi, eby ci zawsze na orzechy bra, bo misterna iga si pod tob nie zamie. Mj Boe, tomi wdziczno! A kt Michaa namawia, by z nami jechaa? Ja! Srodze sobie to teraz wyrzucam, zwaszcza e mi tak moj yczliwo pacisz. Czekaj! Bdziesz teraz drewnian szabelk badyle na chreptiowskim majdanie cina! Ot, dla ciebie ekspedycja! Inna by starego uciskaa, a to licho kliwe naprzd mi strachu narobio, a ninie jeszcze na mnie nastaje! Basia niewiele mylc uciskaa zaraz pana Zagob, ktren uradowa si z tego wielcei rzek: - No, no! przyzna musz, e si cokolwiek do dzisiejszej wiktorii przyczynia, bo onierze, e to kaden chcia si popisa, z okrutn furi si bili. - Jako ywo! -zawoa pan Muszalski. - Nieal czeku i zgin, gdy takie oczy na niegopatrz! - Vivat nasza pani - zakrzykn pan Nienaszyniec. - Vivat! - powtrzyo sto gosw. - Daj jej Boe zdrowie! A pan Zagoba pochyli si ku Basi i mrukn: - Po saboci I jechali wesoo dalej, pokrzykujc, pewni uczty wieczorem. Pogoda uczynia si cudna. Trbacze zagrali po chorgwiach, dobosze uderzyli w koty i z wielkim gwarem wjechali wszyscy do Chreptiowa. Rozdzia 28 W Chreptiowie nad wszelkie spodziewanie zastali pastwo Woodyjowscy goci. Przyby pan Bogusz, ktry na kilka miesicytu sobie rezydencj wybra postanowi dla traktowania przez Mellechowicza z rotmistrzami tatarskimi: Aleksandrowiczem,Morawskim, Tworowskim, Kryczyskim i innymi, bd z Lipkw, bd z Czeremisw, ktrzy w sutask sub przeszli. Do pana Bogusza przyczy si stary pan Nowowiejski z crk Ew, wreszcie pani Boska, osoba stateczna, rwnie z crk, modziuchn jeszcze i bardzo urodziw pann Zosi. Widok biaogw w pustynnym i dzikim Chreptiowie uradowa, ale jeszcze wicej zdziwi onierzy. One take byy zdziwionei widokiem pana komendanta, i pani komendantowej. Pierwszego bowiem, sdzcz rozgonej a straszliwej sawy, wyobraay sobie jako jakiego wielkoluda, ktry samym spojrzeniem ludzi przeraa, drug - jako olbrzymk o wiecznie zmarszczonej brwi i grubym gosie. Tymczasem ujrzay przed sob drobnego onierzyka z twarz uprzejm, pogodn - irwnie drobn a row jak kukeczka kobiecink, ktra w swych szerokich szarawarach i przy szabelce wygldaa raczej na urodziwe nad miar pachol ni na doros osob. Niemniej oboje gospodarstwo przyjli goci z otwartymi ramionami; Basia ucaowaa serdecznie jeszcze przed prezentacj wszystkie trzy niewiasty, potem za gdy powiedziay jej, kto s i skd jad, rzeka: - Rada bym nieba przychyli wapani i wapannom! Okrutniem wam rada! Dobrze, e jakowa przygoda nie spotkaa was w drodze, bo o to w naszej pustyni nietrudno,ale wanie dzi do szcztumy grasantw wygnietli. Widzc za, e pani Boska spoglda na ni ze wzrastajcym zdumieniem, uderzya si po szabelce i dodaa z wielk chepliwoci:- I ja byam w bitwie! A jake! Tak to u nas! Dla Boga, pozwle mi wapani odej, szatki przystojniejsze dla mojej pci wdzia i troch rce ze krwi obmy, bo okrutnej bitwy wracamy. Oho! eby Azba nieby zniesion, moe by wapani nie dotaraszczliwie do Chreptiowa. W mig wracam, a Micha bdzie przez ten czas suy wapani. To rzekszy znika za drzwiami, a may rycerz, ktry ju by powita pana Boguszai pana Nowowiejskiego, przysun si do pani Boskiej. - Bg mi takow niewiast da - rzek jej -ktra nie tylko w domu sodk towarzyszk, ale i w polu mnym towarzyszem by umie. Teraz za z jej rozkazu suby moje wapani dobrodziejce polecam. Na to pani Boska: - Nieche jej Bg bogosawi we wszystkim, jako na urodzie jej pobogosawi. Jestem Antoniowa Boska; nie po to ja tu przyjechaam, eby sub od waszej moci wymaga, jeno eby go o pomoc i ratunek w nieszczciu moim na kolanach prosi. Zoka klknij i ty przed tym rycerzem, bo jeli on nie poradzi, nikt nie poradzi! To rzekszy pani Boska rzucia si istotnie na kolana, a urodziwa Zosia posza za jej przykadem i obie zalawszy si rzewnymi zami, poczy woa: - Ratuj, rycerzu! miej lito nad sierotami! Hurma oficerw zbliya si zaciekawiona, widzc klczce niewiasty, a zwaszcza e ich widok urodziwej Zosi pocign, may rycerz za, zmieszany wielce, pocz paniBosk podnosi i usadza na awie. - Na Boga - mwi - co wapani czynisz? Jam to prdzej klkn powinien, jako przed biaogow stateczn. Mwe wapani, w czym mog pomoc swoj okaza, a jako Bg na niebie, nie omieszkam- Uczyni on to; i ja si z mojej strony doo! Zagoba sum! do wapani wiedzie! - zawoa, wzruszony zami niewiast, stary wojownik. Wwczas pani Boska skina na Zosi, ta za wydobya prdko zza stanika list i podaa go maemu rycerzowi. w spojrza na pismo i rzek: - Od pana hetmana Po czym rozerwa piecz i czyta pocz: "Mnie wielce miy i kochany Woodyjowski! Przez pana Bogusza z drogi posyam ci mjszczery afekt i instrukcje, ktre pan Bogusz personaliter ci oznajmi. Teraz, ledwo po fatygach w Jaworowie stanem, zaraz si druga sprawa nadarza. Wielce mi za ona na sercu ley, a to z yczliwoci, jak mam dla onierzw, o ktrych gdybym zapomina, to by Pan Bg o mnie zapomnia. Pana Boskiego, kawalera wielkiejzacnoci i najmilszego towarzysza, orda ogarna temu kilka lat pod Kamiecem. on jego i crk w Jaworowie przytuliem, ale im serca pacz, tej za mem, a tej za ojcem. Pisaem przez Piotrowicza do pana Zotnickiego, naszego rezydenta w Krymie, aby tam Boskiego wszdy szukali. Podobno, e i znaleli, ale go schowano, wic wydanyz innymi jecami by nie mg i pewnie dotychczas na galerach wiosuje. Niewiastyw desperacji cakiem utraciwszy nadziej ju mnie i molestowa przestay, ale ja, wieo wrciwszy i widzc ten ich al nieutulony, przenie tego na sobie nie mog, aby przecie jakowego ratunku nie przedsiwzi. Ty tam blisko jeste i z wieloma murzami, jako wiem, pobratymstwo zaware. Posyam ci tedy niewiasty, a ty pomoc im daj. Piotrowicz bdzie wkrtce jecha. Daje mu listy do pobratymcw. Ja do wezyra ni do chana pisa nie mog, bo mi nieyczliwi, a przy tym boj si o to, eby z uwagi na moje listy za jak zbyt znamienit osob Boskiego nie poczytali i wykupu nad miar nie podnieli. Piotrowiczowi pilno t spraw pole i przyka, eby bez Boskiego nie wraca, a pobratymcw wszystkich porusz.Zawsze oni, cho poganie, wiary poprzysionej dotrzymuj, a dla ciebie respekt wielki mie musz. Czy wreszcie, co chcesz; jed choby do Raszkowa, obiecnij trzech znaczniejszych na wymian,byle Boski koniecznie, jeli yw, wrci. Nikt lepiej nad ciebie wszystkich sposobw nie zna, bo jako sysz, krewnych jue wykupywa. Bg ci pobogosawi, a ja jeszcze lepiej pokocham, bo mi si serce kraja przestanie. O twoim gospodarstwie chreptiowskim syszaem, e tam ju spokojnie. Tegom si spodziewa. Na Azb jeno baczenie dawaj. De publicis pan Boguszwszystko ci opowie. Na Boga, od Wooszy pilno nasuchujcie, bo pono wielka nawaa nas nie minie. Polecajc twojemu sercu i usilnoci pani Bosk, pisz si etc." Pani Boska pakaa cigle w czasie czytanialistu, a Zosia wtrowaa jej wznoszc swoje modre oczka ku niebu. Tymczasem, nim pan Micha skoczy, wbiega Basia, ju przybrana w szatki niewiecie, i widzczy w oczach kobiet, pocza troskliwie dopytywa, o co chodzi. Wic pan Micha przeczyta jej raz jeszcze list hetmaski, ona za, wysuchawszy go uwanie, z zapaem natychmist popara hetmaskie i pani Boskiej proby. - Zote serce pana hetmana! - zawoaa ciskajc ma - ale i my nie okaem gorszego, Michaku! Pani Boska zabawi tu unas do czasu powrotu ma, a ty onego we trzy miesice z Krymu sprowadzisz. We trzy albo we dwa, co, prawda? - Albo jutro, albo za godzin! - odrzek przekomarzajc si pan Micha. Tu zwrci si do pani Boskiej: - Prdka, jako wapani widzisz, u mojej ony rezolucja. - Nieche j za to Bg bogosawi! - powtrzya pani Boska, - Zosiu, ucauj rce pani komendantowej. Ale pani komendantowa ani mylaa dawa rk do caowania, natomiast uciskay si z Zosi raz jeszcze, bo jako od razu przypady sobie do serca. Po czym Basia zwrcia si do ma, do pana Zagoby i innych oficerw. - Do rady, moci panowie! Do rady, do rady,a ywo! - ywo, bo gowa gore! - mrukn pan Zagoba. A Basia potrzsna pow czupryn: - Nie mnie gowa, ale tym paniom serca z alu gor! - Nikt si twojej poczciwej intencji nie przeciwi - rzek Woodyjowski- trzeba tylko naprzd szczegowie relacji pani Boskiej wysucha. - Zosiu, powiadaj wszystko, jak byo, bo jaod ez nie mog - rzeka matrona. Zosia spucia oczy w ziemi, zakrywszy jecakiem powiekami, po czym zarumienia si jak winia, nie wiedzc, od czego pocz, i zawstydzona bardzo, e jej w taklicznym gronie przychodzi gos zabra. Lecz pani Woodyjowska przysza jej z pomoc. - Zoka, a kiedy pana Boskiego w jasyr wzito? - Pi lat temu, w szedziesitym sidmym- odrzeka cienkim gosikiem Zosia nie podnoszc swych dugich rzs z oczu. I nastpnie zacza ju jednym tchem recytowa: - Nie byo wtedy sychu o zagonach, a chorgiew tatusiowa staa pod Paniowcami. Tatu z panem Buajowskim mieli nadzr nad czeladzi, co w kach stad pilnowaa, a tymczasem przyszli Tatarzy z wooskiegoszlaku i ogarnli tatusia razem z panem Buajowskim, ale pan Buajowski ju dwa lata temu powrci, a tatu nie powrci. Tu dwie drobniutkie ezki poczy pyn po Zosinych jagodach, a rozczuli si tym widokiem pan Zagoba i rzek: - Biedna trusia... Nie bj si, dziecko, wrcitatu i jeszcze bdzie na twoim weselu tacowa. - A hetman pisa do pana Zotnickiego przezPiotrowicza? - spyta pan Woodyjowski. - Pan hetman pisa o tatusia do pana miecznika poznaskiego przez pana Piotrowicza - recytowaa dalej Zosia - i panmiecznik z panem Piotrowiczem znaleli tatusia u agi Murzy-beja. - Dla Boga! ja tego Murz-beja znam Z bratem jego byem pobratymcem - zawoaWoodyjowski. - Nie chciae on pana Boskiego wyda? - Byo rozkazanie chanowe, eby tatusia wyda, ale Murza-bej, srogi, okrutny, tatusia ukry, a panu Piotrowiczowi powiedzia, e go ju dawno do Azji przeda. Ale inni bracy mwili panu Piotrowiczowi, e to nieprawda i e Murza umylnie jeno tak mwi, eby si mg duej nad tatusiem znca, bo on ze wszystkich Tatarw dla jecw najokrutniejszy. Moe by, e tatusia wtedynie byo w Krymie, bo Murza ma swoje galery i do wiose ludzi potrzebuje, ale sprzedany tatu nie by; wszyscy to mwili, e Murza woli zabi jeca nieli go sprzedawa. - wita prawda - rzek pan Muszalski. -Tego Murz ag-beja w caym Krymie znaj. Wielce bogaty to Tatarzyn, ale dziwnie przeciw narodowi naszemu zawzity, bo czterech jego braci na wyprawach przeciw nam polego. - A nie ma on czasem midzy naszymi pobratymca? - spyta Woodyjowski. - Wtpliwa jest rzecz! - odpowiedziano ze wszystkich stron. - Wytumaczcie mi raz, co to jest one pobratymstwo! - rzeka Basia. - To widzisz - odrzek Zagoba - kiedy po wojnie zaczynaj si jakowe traktaty, tedy si wojska wzajem nawiedzaj i w komityw ze sob wchodz. Trafia si wwczas, e towarzysz jaki upodoba sobie murz, a murza jego, to sobie amicycj dozgonn lubuj, ktra si pobratymstwemzowie. Im za kto sawniejszy, jako na przykad Micha, ja albo pan Ruszczyc teraz w Raszkowie komend majcy, tym bardziej jego pobratymstwo podane. Oczywista, e taki nie bdzie ci go zawieraz lada chmyzem, tylko te midzy najsawniejszymi murzami poszuka. Obyczajjest ten, e wod na szable lej i wzajem sobie przyja zaprzysigaj, rozumiesz? - A jak do wojny potem przyjdzie? - W generalnej wojnie mog si bi, ale jeli si sam na sam zjad albo jako harcownicy na si nastpi, tedy si powitaj i w zgodzie rozjad. To gdy jedendostanie si do niewoli, drugi powinien mu j sodzi, a w najgorszym razie i okup za niego zapaci, ha bywali tacy, ktrzy si i majtnoci dzielili. Gdy chodzi o przyjacialbo znajomkw, czy to kogo wyszuka, czykomu pomc, to si te pobratymcy do pobratymcw udaj i justycja nakazuje przyzna, e aden nard lepiej od Tatarwpodobnych juramentw nie zachowuje. Sowo u nich grunt! i na takiego przyjacielapewnikiem Liczy moesz. - A Micha sia ma takich? - Mam trzech murzw monych - odrzek Woodyjowski - a jednego jeszcze z ubniaskich czasw. Raz go u ksicia Jeremiego wyprosiem. Aga-bej mu na przezwisko, ktry teraz, choby gow za mnie naoy przyszo, naoy. Inni dwaj rwnie pewni. - Ha! - rzeka Basia - chciaabym zawrze pobratymstwo z samym chanem i wszystkich jecw uwolni. - On by te by nie od tego - rzek pan Zagoba - nie wiadomo tylko, jakiego by praemium wzajem od ciebie zada? - Pozwlcie wapastwo - rzek Woodyjowski - radmy, co nam czyni przystoi. Ow suchajcie: mam wiadomo z Kamieca, e za dwie niedziele najdalej przyjedzie tu Piotrowicz z licznym pocztem.Jedzie on do Krymu za wykupnem kilku kupcw ormiaskich z Kamieca, ktrzy przy zmianie chana zostali zupieni i w jasyr wzici. Ot! przygodzio si to i Seferowiczowi, bratu Pretora. Wszystko to ludzie wielce moni; pienidzy nie poauj iPiotrowicz pojedzie dobrze opatrzon. Przygoda nie grozi mu adna, bo naprzd, zima blisko i nie pora na czambuy, a po wtre, jedzie z nim Nawiragh, delegat patriarchy uzmiadziskiego, i dwch Anardratw z Kaffy, ktrzy glejty od modego chana maj. Dam tedy Piotrowiczowi listy i do rezydentw Rzeczypospolitej, i do moich pobratymcw. Prcz tego wiadomo wapastwu, e pan Ruszczyc, komendant raszkowski, ma gna do niego rk. cieniem,ry48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPccr c}+V$/cw>rodzonych w ordzie, ktrzy dziemi ogarnici, cakiem potatarzeli i do dostojestw doszli. Ci wszyscy ziemi i niebo porusz, ukadw sprbuj, w razie uporu Murzy samego chana przeciw niemu nastawi albo moe i Murzie gdzie tam po cichu eb ukrc. Mam przeto nadziej, e jeli, co daj Boe, pan Boski yw, to za par miesicy niechybnie go wydostan, jako mi to pan hetman i moja tu obecna blisza komenda (tu Woodyjowski skoni si onie) przykazuje... "Blisza komenda" skoczya znowu ciska maego rycerza. Pani i panna Boska rce tylko skaday dzikujc Bogu, e im do takich serdecznych ludzi trafi pozwoli. Poweselay te obie znacznie. - eby to stary chan y - rzek pan Nienaszyniec - atwiej by jeszcze wszystkoposzo, gdy pan to by wielce nam yczliwy, a o modym przeciwnie powiadaj. Jako i tych kupcw ormiaskich, po ktrych pan Zachariasz Piotrowicz ma jecha, ju za panowania modego w samym Bakczysaraju uwiziono,co podobno stao si za jego moci chanowym rozkazaniem. - Zmieni si mody, jako si zmieni i stary, ktry nim si o naszej poczciwoci przekona, najzawzitszym by imienia polskiego wrogiem- rzek Zagoba - ja to najlepiej wiem, bom u niego siedm lat w niewoli siedzia. To rzekszy przysiad si do pani Boskiej. - Niech mj widok doda wapani otuchy. Siedm lat! nie art, a dlategom wrci i tylem si tych psubratw natuk, e za kaden dzie mojej niewoli co najmniej dwch do pieka posaem, a na niedziele i wita, kto wie, czy trzech albo czterech nie wypadnie, ha! - Siedm lat! - powtrzya z westchnieniem pani Boska. - Niech skonam, jelim dzie doda. Siedm lat w samym paacu chaskim - potwierdzipan Zagoba mrugajc tajemniczo oczyma. -I trzeba wapani wiedzie, e ten mody chan to mj... Tu poszepn co do ucha pani Boskiej, nagle wybuchn gonym "cha, cha, cha!" ipocz domi po kolanach si trzepa, wreszcie w zapale poklepa i kolana pani Boskiej mwic: - Dobre byy czasy! co? W modoci, co na placu, to nieprzyjaciel, a co dzie, to nowyfigiel, ha Stateczna matrona zmieszaa si bardzo i odsuna si nieco od wesoego rycerza; mode niewiasty pospuszczay oczy domyliwszy si acno, e figle, o ktrych mwi pan Zagoba, czym przeciwnym przyrodzonej ich skromnoci by musz, zwaszcza e onierze wybuchnli wielkim miechem. - Trzeba bdzie prdko do pana Ruszczyca posa - rzeka Basia - eby pan Piotrowiczzasta ju listy gotowe w Raszkowie. Na to pan Bogusz: - pieszcie si wapastwo z ca t spraw, pki zima, bo raz, e wtedy adne czambuy nie wychodz i drogi bezpieczne, a po wtre, a po wtre, wiosn Bg wie co si moe przygodzi. - Miaeby pan hetman jakie wiadomoci z Carogrodu? - spyta Woodyjowski. - Mia, i o takowych z osobna musimy pogada. To pewna, e i z owymi rotmistrzami trzeba pilno koczy. Kiedy Mellechowicz wrci, bo od niego sia zaley? - Ma on tam tylko reszt grasantw wyci, a pniej ciaa pogrze. Powinien wrci jeszcze dzi albo jutro rano. Kazaem mu tylko naszych pogrze, a Azbowych niekoniecznie, e to zima idzie i przed zaraz nie ma strachu. Wreszcie wilcy ich uprztn. - Prosi pan hetman - rzek pan Bogusz - aby Mellechowicz adnej tu przeszkody w swojej robocie nie mia; ile razy zechce doRaszkowa pojecha, tyle razy niech jedzie. Prosi te pan hetman, eby onemu we wszystkim ufa, gdy pewien jest jego dla nas mioci. Wielki to onierz i wiele dobrego moe sprawi. - Niech sobie jedzi do Raszkowa i dokd chce - odrzek may rycerz.- Od chwili jakemy Azb znieli, niezbyt on mi nawet potrzebny. adne ju wiksze kupy teraz si nie pojawi a do pierwszej trawy. - Take to Azba zniesion? - spyta pan Nowowiejski. - Tak zniesion, e nie wiem, czy dwudziestupiciu ludzi uszo, a i tych si po jednemu wyowi, jeli ju ich Mellechowicz nie wyowi. - Okrutnie si z tego ciesz - odrzek pan Nowowiejski - bo teraz pewnie mona bdzie bezpiecznie do Raszkowa jecha. Tu zwrci si do Basi: - Moemy listy do pana Ruszczyca zabra, oktrych jejmo pani dobrodziejka wspominaa. - Dzikujem - odrzeka Basia - cigle s tu okazje, bo umylnych si posya. - Wszystkie komendy cigy zwizek midzysob utrzymywa musz- objani pan Micha. - Ale, prosz, to waszmo do Raszkowa z t oto pikn pann jedziesz? - Muc to sobie zwyczajny, nie adna pikno, moci dobrodzieju- odrzek pan Nowowiejski - a do Raszkowa jedziem, bo tam syn mj niecnota pod chorgwi pana Ruszczycow suy. Lat blisko dziesi, jakz domu uciek i listami jeno do mojej ojcowskiej klemencji puka. Woodyjowski a w rce klasn: - Zarazem si domyli, e waszmo pana Nowowiejskiego modego rodzic, i wanie pyta miaem, tylko emy to byli aoci jejmoci pani Boskiej zajci. Zarazem si domyli, bo i rysw jest podobiestwo! Prosz, to on waszmoci syn!... - Tak mnie nieboszczka jego matka zapewniaa, a e niewiasta bya cnotliwa, wic nie mam przyczyny wtpi. - Podwjniem z takiego gocia rad! Dla Boga!tylko nie nazywaje mi wa syna niecnot,bo to znamienity onierz i godny kawaler, ktren zaszczyt najwikszy waszmoci przynosi. Po panu Ruszczycu pierwszy to w caej chorgwi zagoczyk; chyba waszmo nie wiesz, e to oczko w gowie hetmana! Cae komendy ju mu powierzano iz kadej funkcji z niepomiern saw si wywizywa. Pan Nowowiejski pokrania z zadowolenia. - Moci pukowniku - rzek - nieraz po to jeno ojciec dziecko przygani, by kto jego sowom zaprzeczy, i tak mniemam, e nie mona rodzicielskiego serca bardziej udelektowa, jak przyganie negujc. Ju mnie te suchy o chwalebnych Adaszkowych subach dochodziy, ale teraz dopiero prawdziwie mi pocieszno, gdypotwierdzenie tej famy z tak sawnych ust sysz. Powiadaj, e nie tylko ma by mny onierz, ale i stateczny, co mi nawet dziw, bo zawsze by wicher. Ochot do wojny od maego, szelma, mia, a najlepszy dowd, e pacholciem uciek z domu. Przyznaj, e gdybym go by wwczas zapa, bybym mu by pro memoria nie aowa, ale teraz trzeba bdzie, widz, zaniecha, bo mi si znowu na jakie dziesi lat pochowa, a staremu tskno. - e to jednak przez tyle lat do domu nie zajrza?... - Bom mu wzbroni. Atoli do mi tego i teraz pierwszy przyjedam, gdy on, na subie bdc, nie moe. Chciaem im pastwa askawcw moich o gocinno dladziewki prosi, a sam do Raszkowa jecha, skoro jednak powiadacie, e wszdy bezpieczno, to wezm i j ze sob. Ciekawawiata sroka, niech mu si napatrzy. - I ludzie niech jej si napatrz! - wtrci Zagoba. - Nie mieliby na co! - odrzeka panna, ktrej miae czarne oczy i zoone jakby do causa usta mwiy zreszt co innego. - Muc to zwyczajny, nic wicej jak muc! - rzek pan Nowowiejski. - Ba, ale jak gadkiego oficera zobaczy, to a j podrzuca. Z tej przyczyny wolaem j ze sob zabra ni zostawi, zwaszcza e samej dziewce w domu niebezpieczno. Ale jeli mi przyjdzie bez niej do Raszkowa jecha, nieche j jejmo pani na sznurku kae przywiza, inaczej brykn gotowa. - Ja sama nie byam lepsza - odrzeka Basia. - Dawali jej kdziel prz - ozwa si Zagoba - a ona z ni tacowaa, jak nie miaa z kim lepszym Ale wapan wesoy czowiek, panie Nowowiejski. Baka! chciabym si z panem Nowowiejskim stukn, bo i ja te lubi czasem krotochwile... Tymczasem, nim podano wieczerz, otworzyy si drzwi i wszed Mellechowicz.Pan Nowowiejski nie spostrzeg go od razu, bo zagada si z panem Zagob, natomiast spostrzega go Ewka i pomienie uderzyy jej na twarz, a potem zblada nagle. - Panie komendancie! - rzek do Woodyjowskiego Mellechowicz.- Wedle rozkazu, tamci wyapani. - Dobrze Gdzie s? - Podug rozkazu: kazaem ich powiesi. - Dobrze! A twoi ludzie wrcili? - Cz ostaa dla grzebania cia, reszta jest ze mn. W tej chwili pan Nowowiejski podnis gow i nadzwyczajne zdumienie odbio si na jego obliczu. - Dla Boga! co ja widz! - rzek. Po czym wsta, poszed wprost przed Mellechowicza i zakrzykn: - Azja! A ty tu co robisz, hultaju?! I podnis rk chcc chwyci za konierz Lipka, lecz w wzburzy si w jednej chwili, jak gdyby kto garci prochu w pomie cisn, poblad jak trup i chwyciwszy elazn doni rk Nowowiejskiego, rzek: - Nie znam waci! Co za jeden?! I odepchn go silnie, a pan Nowowiejski potoczy si na rodek izby. Przez czas jaki z wciekoci sowa nie mg przemwi, lecz chwyciwszy dech pocz krzycze: - Moci komendancie! to mj czowiek, i do tego zbieg W moim domu od maego!... Hultaj! zapiera si! To mj czowiek! Ewa! kto to jest? gadaj! - Azja! - rzeka, drc caa, panna Ewa. Mellechowicz ani na ni spojrza. Oczy wpiw pana Nowowiejskiego i opocc nozdrzami, patrzy w starego szlachcica z nieopisan nienawici, ciskajc rk gowni noa. Przy czym od ruchu nozdrzy wsy jego poczy drga, a spod tych wsw przebyskiway biae ky, zupenie jak u rozwcieczonego zwierza. Oficerowie stanli koem. Basia wyskoczya na rodek midzy Mellechowicza a Nowowiejskiego. - Co to znaczy? - spytaa marszczc brwi. Widok jej uspokoi nieco przeciwnikw. - Panie komendancie - rzek Nowowiejski -to znaczy, com rzek: to jest mj czowiek imieniem Azja - i zbieg. Suc z modych lat wojskowo na Ukrainie, znalazem go pywego w stepie i przygarnem. To Tatarczuk. Chowa si przez dwadziecia lat w domu moim i uczysi razem z synem. Gdy syn uciek, w wyrcza mnie w gospodarstwie, pki mu si amorw z Ewuch nie zachciao, co ja spostrzegszy kazaem go wychosta; on zasi potem zbieg. Jak on si tu zwie? - Mellechowicz! - To sobie przybra przezwisko. On zwie siAzja, nic wicej! Powiada, e mnie nie zna, ale ja go znam i Ewucha take. - Dla Boga! - rzeka Basia - to syn waszmociw wielekro go u nas widzia. Jake go nie pozna? - Syn mg go nie pozna, bo gdy uciek z domu, obaj mieli po pitnacie lat, a ten sze jeszcze u mnie siedzia, przez ktry czas odmieni si znacznie i dors, i wsymu wyrosy. Ale Ewucha wraz go poznaa. Moci pastwo, ju te prdzej obywatelowi dacie wiar nili temu przybdzie z Krymu! - Pan Mellechowicz jest hetmaskim oficerem - rzeka Basia - nic nam do niego!- Pozwl wa, e go wypytam. Audiatur et altera pars!- ozwa si may rycerz. Lecz pan Nowowiejski wpad w zo. - Pan Mellechowicz! Jaki on pan! mj pacho, ktry si pod cudze nazwisko podszy. Jutro tego p a n a psiarkiem moimuczyni, pojutrze baty temu p a n u ka da, i w tym sam hetman mi nie przeszkodzi, bom szlachcic i swoje prawa znam! Na to pan Micha ruszy wsikami i rzek ju ostrzej: - A jam nie tylko szlachcic, ale i pukownik,i moje prawa take znam. Czeka swojego prawem moesz wa dochodzi i do inkwizycji hetmaskiej si uda, ale rozkazuj tutaj ja, nikt inny! Pan Nowowiejski pomiarkowa si zaraz, wspomniawszy, e mwi nie tylko do komendanta, ale i do zwierzchnika wasnego syna, a przy tym najsawniejszego w Rzeczypospolitej rycerza. - Panie pukowniku - rzek agodniejszym ju tonem. - Ja go wbrew woli waszmociowej nie wezm, jeno prawa swoje wywodz, ktrym prosz, aby bya wiara dana. - Mellechowicz, co ty na to? - spyta Woodyjowski. Tatar wbi oczy w ziemi i milcza. - Bo imi ci Azja, to wszyscy wiemy! - doda Woodyjowski. - Co tu innych dowodw szuka! - rzek Nowowiejski. - Jeli to mj czowiek, to ryby ma sin farb na piersiach wykute! Usyszawszy to pan Nienaszyniec otworzyszeroko oczy i usta, nastpnie porwa si za gow i zakrzykn: - Azja Tuhaj-bejowicz! Wszystkie oczy zwrciy si na niego, ten za a trzs si cay, jakby wszystkie rany otworzyy mu si na nowo, i powtarza: - To mj jasyr! To Tuhaj-bejowicz! Na Boga!to on! A mody Lipek podnis dumnie gow, powid swym biczym wzrokiem po zgromadzeniu i nagle rozerwawszy upan na swej szerokiej piersi rzek: - Ot, ryby sin barw wykute!... Jam jest syn Tuhaj-beja!... Rozdzia 29 Umilkli wszyscy, tak wielkie imi strasznegowojownika uczynio wraenie. One to przecie wesp z gronym Chmielnickim ca Rzeczpospolit potrzsa; on wyla morze krwi polskiej; on Ukrain, Woy, Podole i ziemie halickie kopytami koskimi stratowa, zamki i grody poburzy, wsie ogniem nawiedzi, dziesitki tysicy ludzi wjasyr wzi. Syn takiego czowieka sta ototeraz przed zgromadzeniem w chreptiowskiej stanicy i mwi ludziom do oczu: "Ja mam sine ryby na piersiach, jam jest Azja, ko z koci Tuhaj-bejowej." Lecz taka bya w wczesnych ludziach cze dla krwi znamienitej, i mimo zgrozy,jak imi przesawnego murzy musiao w duszy kadego onierza wywoa, Mellechowicz wyrs w ich oczach, jakby ca wielko ojcowsk wzi w siebie. Patrzyli wic na niego ze zdumieniem, a gwnie niewiasty, dla ktrych wszelka tajemnica najwiksz stanowi pont; w za, jakby i we wasnych oczach przez wyznanie wyrs, sta hardo, gowy nie spuszcza, i wreszcie rzek: - w szlachcic (tu wskaza na Nowowiejskiego) prawi, em ja jego czek,a ja mu na to rzekn, i rodzic mj po lepszych grzbiecie na ko siada. Prawd zreszt mwi, em u niego by, bom by, i pod jego puh grzbiet mi krwi spyn, czego nie zapomn, tak mi dopom Bg... Mellechowiczem nazwaem si, eby jego pocigu unikn. Ale teraz, cho mogem doKrymu zbiec, tej ojczynie krwi i zdrowiem su, wic niczyj ja, jeno hetmaski. Mj ojciec chanom pokrewny i wKrymie bogactwa a rozkosze mi czekay; ja za tu zostaem we wzgardzie, bo t ojczyzn miuj i pana hetmana miuj, i tych miuj, ktrzy mi nigdy kontemptu nie okazali. To rzekszy skoni si Woodyjowskiemu, schyli si przed Basi tak nisko, i gow dotkn niemal jej kolan, zreszt nie spojrzawszy na nikogo wicej wzi szabl pod pach i wyszed. Przez chwil trwao jeszcze milczenie; pierwszy pan Zagoba ozwa si: - Ha! gdzie to pan Snitko! Mwiem, e temuAzji wilkiem z oczu patrzy, a to i wilczy syn - Lwi syn - odrzek Woodyjowski - i kto wie, czy w ojca nie poszed! - Dla Boga! uwaalicie wapastwo, jak to mu zby byskay, zupenie jak staremu Tuhaj-bejowi, gdy by w gniewie! - rzek pan Muszalski. - Po tym jednym bym go pozna, bom te starego Tuhaj-beja czsto widywa. - Nie tak czsto jak ja! - odpowiedzia pan Zagoba. - Teraz rozumiem - wtrci pan Bogusz - dlaczego on ma taki mir midzy Lipkami i Czeremisami. Oni to przecie Tuhaj-bejowe imi jako wite wspominaj. Przez Bg ywy! gdyby ten czowiek chcia, mgby ich co do jednego w sutask sub zaprowadzi i sia klsk nam przyczyni. - Tego on nie uczyni - odpar Woodyjowski- bo to, co rzek, e t ojczyzn i hetmanamiuje, to prawda: inaczej by nie suy midzy nami, mogc do Krymu i i tam we wszystko opywa. Ju te rozkoszy u nas nie zazna! - Nie uczyni - powtrzy pan Bogusz - bo gdyby chcia, to by ju uczyni. adnej do tego nie mia przeszkody. - Przeciwnie-doda Nienaszyniec - wierz teraz, e on owych zdrajcw rotmistrzw na powrt do Rzeczypospolitej skaptuje. - Panie Nowowiejski - rzek nagle Zagoba - eby tak wapan by wiedzia, e to Tuhaj-bejowicz, moe by tego... moe by tak... co? - Kazabym mu zamiast trzysta - tysic trzysta puh da. Niech mnie piorun trzanie, jelibym tego nie zrobi! moi moci panowie! Dziwno mi to, e on, bdc Tuhaj-bejowym szczeniciem, do Krymu nie zbieg. Chyba e si niedawno o tym dowiedzia, bo u mnie nic nie wiedzia. Dziwno mi to, powiadam, ale dla Boga, nie ufajciee mu! To ja go dawniej od ichmociw znam i powiem tylko tyle: diabenie jest tak przewrotny, wcieky pies nie tak zapalczywy, wilk mniej zawzity i okrutny od tego czowieka. Jeszcze on namtu wszystkim sada za skr zaleje! - Co wa mwisz! - rzek Muszalski. - My jego przy robocie pod Kalnikiem, Humaniem,Bracawiem i w stu innych potrzebach widzieli. - Nie daruje on swego! zemci si! iem,ry48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPcc c+cd:#- A dzi Azbowych grasantw jak goli! Co wa prawisz! Tymczasem Basia caa bya w ogniach, tak j ta Mellechowiczowska historia zaja; ale chciao si Basi, eby i koniec by godny pocztku, wic potrzsajc Ew Nowowiejsk szeptaa jej do ucha: - Ewka, a ty jego miowaa? przyznaj si, nie zapieraj! Miowaa, ha? jeszcze miujesz, co? jestem pewna! Bd ze mn szczera. Komu si zwierzysz, jeli nie mnie, niewiecie? Widzisz! Prawie krlewska krew w nim! Pan hetman mu dziesi indygenatw, nie jeden, wyrobi. Pan Nowowiejski si nie sprzeciwi. Niechybnie i Azja ci jeszcze miuje! Ju jawiem, ju wiem. Nie bj si! On we mnie ufno ma. Zaraz go wezm na pytki. Bez przypiekania powie. Miowaae go okrutnie? Miujesze go jeszcze? Ewka bya jakby odurzona. Gdy Azja po raz pierwszy skonno ku niej okaza, bya jeszcze niemal dzieckiem, potem nie widziaa go przez lat wiele i przestaa o nim myle. Zostao jej po nim wspomnieniezapalczywego wyrostka, ktry by na wptowarzyszem jej brata, a na wp czowiekiem suebnym. Ale teraz, gdy po dugiej rozce ujrzaa go znowu, stan przed ni junak pikny i grony jak sok, oficer i synny zagoczyk, a do tego syn, wprawdzie obcego, lecz ksicego rodu. Wic i jej mody Azja przedstawi si zupenie inaczej, wic widok jego oszoomi j, a zarazem olni i upoi. Wspomnienia ockny si ze snu. Serce jej nie mogo pokocha junaka w jednej chwili,ale w jednej chwili poczua w nim lub do tego gotowo. Basia nie mogc dopyta si zabraa j wraz z Zosi Bosk do alkierza i na nowo zacza nalega: - Ewka! gadaj prdko, ogromnie prdko! Miujesz go? Pannie Ewie una bia na twarz. Bya to czarnowosa i czarnooka panna o krwi gorcej, ktra krew na kad wzmiank o kochaniu fal uderzaa jej na jagody. - Ewka! - powtrzya po raz dziesity Basia- miujesz go? - Nie wiem - odrzeka po chwili wahania panna Nowowiejska. - Ale nie przeczysz? Oho! to ju wiem! Jeno si nie wzdragaj! Jam pierwsza powiedziaaMichaowi, e go kocham - i nic! i dobrze! Musielicie si dawniej okrutnie kocha! Ha! teraz rozumiem! To on z tsknoci za tob taki zawsze ponury jak wilk chodzi. onierzysko mao nie uscho! Co midzy wami byo, powiadaj! - W lamusie mi powiedzia, e mnie miuje -szepna panna Nowowiejska. - W lamusie!... to dopiero!... A potem co? - Potem mnie uapi i pocz caowa - cigna jeszcze ciszej panna. - Niech go nie znam, tego Mellechowicza! A ty co? - A ja baam si krzycze. - Baa si krzycze! Zoka, syszysz!... Kiedy si wasze kochanie wykryo? - Ojciec nadszed i zaraz go obuszkiem uderzy, potem mnie bi i jego kaza tak bi, tak bi, e dwie niedziele lea! Tu panna Nowowiejska rozpakaa si po czci z alu, a po czci z konfuzji. Na ten widok zazawiy si zaraz i modre oczka czuej Zosi Boskiej, atoli Basia pocza Ew pociesza: - Wszystko to si skoczy dobrze, moja w tym gowa I Michaa do roboty zaprzgn, i pana Zagob. Ju ja ich namwi, nie bj si! Przed pana Zagoby dowcipem nic si nie ostoi. Ty jego nie znasz! Nie pacz, Ewka, bo czas na wieczerz... Mellechowicza na wieczerzy nie byo. Siedzia w swojej izbie i grza sobie na ogniu gorzak z miodem, ktr nastpnie przelewa do mniejszej blaszanki i popija przegryzajc sucharem. Pan Bogusz przyszed do niego pn ju noc, aby si z nim o nowinach rozmwi. Tatar posadzi go zaraz na zydlu obitym owcz skr i postawiwszy przed nim peny kusztyczek gorcego napoju, spyta: - A pan Nowowiejski zawszeli chce chopa swego ze mnie uczyni? - Ju o tym mowy nie ma -odpar pan podstoli nowogrodzki.-Prdzej by pan Nienaszyniec mg si do ciebie przyzna, ale i jemu nic po tobie, bo tam ju siostra jego albo zmara, albo zgoa nie yczy sobie w losie odmiany. Pan Nowowiejski nie wiedzia, kto by, gdy ci za konfidencj z crk kara. A teraz i on jako oguszony chodzi, bo cho ojciec twj sia zego ojczynie naszej wyrzdzi, przecie wojownik by znakomity, i zawsze co krew,to krew. Dla Boga nikt tu palca na ci nie zakrzywi, pki tej ojczynie wiernie suysz, zwaszcza e wszdy masz przyjaci. - Dlaczego bym jej nie mia wiernie suy?- odpar Azja. - Mj ojciec was bi, ale on by poganin, ja za Chrystusa wyznaj. - Ot to jest! oto jest! Nie moesz ty ju do Krymu wraca, chyba z utrat wiary, eza musiaaby i za tym i utrata zbawienia, wic adne dobra ziemskie ani godnoci wynagrodzi by ci tego nie mogy. Po prawdzie, to ty wdziczno winien i panu Nienaszycowi, i panu Nowowiejskiemu, bo pierwszy z nich spomidzy pogan ci wydoby, a wtry w prawdziwej wierze wyhodowa. Na to Azja: - Ja wiem, e ja im wdziczno winien, i postaram si wypaci. Susznie waszmo zauway, e sia tu dobrodziejw znalazem - Tak to mwisz, jakby ci gorzko w gbie byo, a przecie policz sam yczliwych. - Jegomo pan hetman i waszmo w pierwszym rzdzie: to do mierci bd powtarza. Kto wicej; to nie wiem... - A komendant tutejszy? Czy ty mylisz, eby on ci w czyjekolwiek rce wyda, choby nie by Tuhaj-bejowym synem? A ona a pani Woodyjowska! Syszaem przecie, co o tobie przy wieczerzy mwia... Ba! a jeszcze przedtem, gdy Nowowiejski ci pozna, zaraz za tob pocza si oponowa Pan Woodyjowski wszystko by dla niej uczyni, bo on wiata za ni nie widzi, siostra za brata nie moewicej miowa jako ona ciebie. Przez cawieczerz z gby jej nie schodzio twoje imi... Mody Tatar pochyli nagle gow i pocz dmucha w pkwaterek gorcego napoju; przy czym gdy do odmuchania wyd sinawenieco wargi, twarz uczynia mu si tak dzika i tak tatarska, e a pan Bogusz rzek: - Dalibg, jaki ty wszelako w tej chwili do starego Tuhaj-beja podobny, to przechodzi imaginacj. Znaem go przecie doskonale, widywaem go i na chaskim dworze, i w polu; jedziem do jego siehenia mao dwadziecia razy. - Niech Bg bogosawi sprawiedliwym, a zaraza niech wydusi krzywdzicieli! - odrzek Azja. - Zdrowie hetmaskie! Pan Bogusz wypi i rzek: - Zdrowie i dugie lata Gar nas wprawdzie tych, ktrzy przy nim stoimy, ale prawdziwych onierzy. Da Bg, nie damy si tym uszczybochenkom, co sejmikowa tylko umiej i panu hetmanowi zdrad przeciw krlowi zadawa. Szelmy! To my w stepie dzie i noc czoem do nieprzyjaciela stoim, a oni dzieki pene bigosu i jagie wo, a ykami w nie bbni! Ot, ich robota! Pan hetman posa za posem le, o pomoc dla Kamieca prosi, jako Kasandra upadek Ilium i narodu Priamaprzepowiada, a ci o niczym nie myl, jeno cigle dochodz, kto przeciw krlowi zawini. - O czym waszmo mwisz? - Et, nic! Uczyniem comparationem naszegoKamieca z Troj, ale ty pewnie o Troi niesysza. Niech si jeno uspokoi troch, a pan hetman indygenat ci wyrobi, szyj daj!czasy id takie, e okazji ci nie zbraknie, jeli szczerze chcesz si saw okry. - Albo ja si saw pokryj, albo mnie ziemia pokryje. Usyszysz wa o mnie, jako Bg na niebie! - A c tamci? co Kryczyski? wrc? nie wrc? Co teraz czyni? - Po sieheniach stoj: jedni w Udrzyjskim Stepie, inni dalej. Ciko im si ze sob porozumie, bo daleko. Maj rozkaz na wiosn do Adrianopola wszyscy rusza i ywnoci co najwicej ze sob bra. - Na Boga! to jest wane, bo jeli w Adrianopolu bdzie wielki wojskowy congressus, to wojna z nami pewna. Trzebapana hetmana zaraz o tym uwiadomi. On te myli, e wojna nastpi, ale to byby ju niechybny znak. - Halim mwi mi, i tam midzy nimi mwi, jakoby i sam sutan do Adrianopola mia zjecha. - Pochwalone imi Paskie! A tu u nas wojska ledwie gar. Caa nadzieja w opocekamienieckiej. Zali Kryczyski stawia jakie nowe kondycje? - Wicej oni wypisuj skarg, nili stawiaj kondycyj: powszechna amnes- tia, przywrcenie do praw i przywilejw szlacheckich, jakie za dawnych czasw mieli, zatrzymanie szary dla rotmistrzw -oto, czego chc. Ale e sutan wicej im ju przyzna, wic si wahaj. - Co prawisz! Jake sutan wicej im moe przyzna nili Rzeczpospolita? W Turczech jest absolutum dominium i wszystkie prawa od jednej sutaskiej fantazji zale. Choby i ten, ktry obecnie ywie i panuje, wszystkich obietnic dotrzyma, to nastpcazamie je albo podepce, kiedy zechce. Tymczasem u nas przywilej wita rzecz- i kto szlachcicem zostanie, temu sam krl niemoe nic odj. - Oni powiadaj, e szlacht byli, a dlatego ich na rwni z dragonami traktowano, a starostowie kazali im nieraz rozmaite powinnoci odbywa, od ktrych nie tylko szlachta jest wolna, ale nawet i bojarzynkowie putni. - Skoro im hetman przyrzeka... - aden z nich o wspaniaomylnoci hetmaskiej nie wtpi i wszyscy go po cichu w sercu kochaj, ale myl sobie tak:hetmana samego zdrajc hassa szlachecka okrzykuje; na dworze u krla go nienawidz; sdem mu konfederacja grozi -jake on potrafi co wskra? Pan Bogusz pocz trze czupryn. - Wic co? - Wic sami nie wiedz, co maj czyni. - I u sutana zostan? - Nie. - Ba! kto im rozkae wrci do Rzeczypospolitej? - Ja! - Jake to - Tuhaj-bejowym jestem synem - Mj Azja! - rzek po chwili pan Bogusz - nie neguj, e oni mog si w twojej krwi isawie Tuhaj-bejowej kocha, chocia oni s nasi Tatarzy, a Tuhaj-bej by naszym wrogiem. Takie rzeczy ja rozumiem, bo i u nas jest szlachta, ktra z pewn chlub opowiada, e Chmielnicki by szlachcicem i nie z kozackiego, ale z naszego narodu pochodzi, z Mazurw... No! Przecie taki szelma by, e w piekle gorszego nie znale, ale e znamienity wojennik, wic radzi si do niego przyznaj. Taka ju natura ludzka! eby jednak twoja Tuhaj-bejowa krew dawaa ci prawo rozkazywa wszystkim Tatarom, do tego susznych racji nie widz. Azja czas jaki milcza, potem wspar donie na udach i rzek: - To ja wam powiem, panie podstoli, dlaczego Kryczyski mnie sucha i inni mniesuchaj. Bo oprcz tego, e oni proste Tatarczuchy, a ja knia, jest jeszcze we mnie rada i moc... No! ani wy nie wiecie, anisam pan hetman nie wie... - Jaka rada, jaka moc? - Ja toho skazaty ne umiju - odrzek po rusisku Azja. - A czemu ja na takie rzeczygotw, na ktre inny by si nie way? Czemu ja to pomyla, czego by inny nie pomyla? - Co gadasz? O czyme pomyla? - Ja pomyla o tym, e gdyby mi pan hetman wol a prawo da, tak ja by nie tylko tych rotmistrzw wrci, ale p ordy na usugi hetmaskie postawi. Mao to pustej ziemi na Ukrainie i w Dzikich Polach? Niech hetman jeno ogosi, e ktryTatar przyjdzie do Rzeczypospolitej, ten szlachcicem zostanie, w wierze ucisku nie bdzie mia, a we wasnych chorgwiach bdzie suy, e wszyscy wasnego hetmana bd mie, jako Kozacy maj, a moja gowa, e wnet si caa Ukraina zamrowi. Przyjd Lipkowie i Czeremisy, przyjd od Dobrudy i Biaogrodu, przyjd z Krymu - i stada przypdz, i ony z dziemi na arbach przywioz. Waszmo nietrz gow: przyjd! jako dawniejsi przyszli, ktrzy przez wieki Rzeczypospolitej wiernie suyli. W Krymie iwszdy chan i murzowie ich gnbi, a tu szlacht zostan i szable bd mie, i pod wasnym hetmanem w pole chodzi. Przysign waszmoci, e przyjd, bo tam godem czasem przymieraj. A gdy si midzy ausami rozgosi, e ja z mocy pana hetmana woam, e Tuhaj-beja syn woa, tedy tysice tu stan. Pan Bogusz porwa si za gow: - Na rany boskie, Azja skd tobie takie myli przychodz? Co by to byo?! - Byby na Ukrainie nard tatarski, jako jest kozacki Kozakom przyznalicie i przywileje, i hetmana, czemu bycie nam nie mieli przyzna? Waszmo pytasz, co bybyo? Chmielnickiego by drugiego nie byo, bobymy nog Kozakom na gardziel zaraz nastpili, buntw chopskich by nie byo, rzezi ani spustoszenia, ani Doroszeki by nie byo, bo niechby si podnis, pierwszybym go na smyczy hetmanowi pod nogi przywid. A chciaaby potga turecka na was i, to bymy sutana bili; chciaby chan zagony puszcza, to chana. Nie take dawniej Lipkowie i Czeremisi czynili, chocia w Mahometowej wierze trwali? Czemu bymy mieli inaczej czyni, my, Tatarowie Rzeczypospolitej! my, szlachta!... Teraz wapan licz: Ukraina spokojna, kozactwo w ryzie utrzymane, od Turka zasona, kilkadziesit tysicy wojska wicej - ot, com pomyla- ot, co mnie do gowy przyszo, ot, dlaczego mnie Kryczyski, Adurowicz, Morawski, Tworowski suchaj - ot, dlaczego, gdy krzykn, p Krymu na one stepy si zwali! Pan Bogusz tak by zdumiony i przygnieciony sowami Azji, jak gdyby ciany tej izby, w ktrej siedzieli, rozstpiy si nagle i nowe, nieznane ukazay si oczom jego krainy. Przez dugi czas sowa nie mg przemwi i tylko patrzy na modego Tatara, a w pocz chodzi wielkimi krokami po izbie, wreszcie rzek: - Beze mnie by si ta rzecz sta nie moga,bom ja syn Tuhaj-beja, a od Dniepru do Dunaju nie masz goniejszego midzy Tatary imienia. Po chwili za doda: - Co mi Kryczyski, Tworowski i inni! Nie o nich samych, nie o kilka tysicy Lipkw i Czeremisw, ale o ca Rzeczpospolit chodzi. Mwi, e z wiosn wielka wojna z sutask potencj nastanie, ale pozwlcie mi jeno, a ja takiego waru midzy tatarstwem nagotuj, e sam sutan rce poparzy. - Dla Boga! Kto ty jest, Azja? - wykrzyknpan Bogusz. A w podnis gow: - Przyszy hetman tatarski! Blask pomienia pada w tej chwili na Azj owiecajc jego twarz okrutn i pikn zarazem, a panu Boguszowi zdawao si, ejaki inny czowiek przed nim stoi, taka wielko i pycha biy od postaci modego Tatara. Uczu te pan Bogusz, e Azja prawd mwi. Gdyby podobne wezwanie hetmaskie zostao opublikowane, Lipkowie i Czeremisi wrciliby niechybnie wszyscy, aidzikich Tatarw pocignoby za nimi bardzo wielu. Stary szlachcic zna wybornieKrym, w ktrym po dwakro by niewolnikiem, a potem, wykupiony od hetmana, posowa; zna dwr bachczysarajski, zna ordy siedzce od Donu do Dobrudy; wiedzia, e zim liczne ausy z godu przymieraj; wiedzia, e murzom przykrzy si despotyzm i zdzierstwo chaskich baskakw, e w samym Krymie czsto przychodzi do buntw- wic zrozumia od razu, e yzne ziemie iprzywileje znciyby niechybnie tych wszystkich, ktrym w starych siedzibach byo le, ciasno lub niebezpiecznie. Znciyby tym bardziej, gdyby pocz ich woa syn Tuhaj-beja. On jeden mg tego dokona, nikt inny. On saw swego ojca mg wzburzy ausy, uzbroi jedn poow Krymu przeciw drugiej poowie, pocign dzikie ordy biaogrodzkie i zatrz ca potg chanow, ba, nawet sutask! Gdyby hetman chcia korzysta z okazji, to Tuhaj-bejowego syna mg uwaa jako czowieka przez sam Opatrzno zesanego. Wic pan Bogusz pocz innym na Azj patrze okiem i zdumiewa si coraz bardziej, jak takie myli mogy si w gowie jego wylgn? I a pot uperli rycerzowi czoo, tak mu si zday ogromne. Jednake duo jeszcze wtpliwoci zostao mu w duszy, wic tak ozwa si po chwili: - A wiesz ty, e o tak rzecz musiaaby by wojna z Turkiem? - Wojna i tak bdzie! Czemu by kazali ordompod Adrianopol i? Wtedy chyba wojny nie bdzie, jak niesnaski w sutaskim pastwie powstan; jeeli za i przyjdzie ruszy w pole, poowa ordy bdzie po naszej stronie. "Na kad rzecz ma szelma argument!" - pomyla pan Bogusz.- W gowie si krci - rzek po chwili. - Widzisz, Azja, w kadym razie to nieatwa rzecz. Co by to powiedzia krl, co kanclerz, a stany? a wszystka szlachta, po wikszej czci panuhetmanowi teraz nieyczliwa. - Mnie jeno pozwolenia hetmaskiego na pimie trzeba; a jak tu raz sidziem, nieche nas potem ruguj! Kto bdzie rugowa i czym? Radzi bycie Zaporocw zSiczy wyen, ale wam nijak. - Pan hetman zlknie si odpowiedzialnoci. - Za panem hetmanem pidziesit tysicy szabel ordyskich stanie prcz wojska, ktre ma w rku. - A Kozacy? O Kozakach zapominasz? Ci poczn si natychmiast oponowa. je on swego! zemci si! iem,ry48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPE` cx c) \6<U?- Na to my tu i potrzebni, eby by miecz nad szyj kozack zawieszony. Czym Doroszstoi? Tataramil Niech Tatarw ja wezm w rce, wwczas Dorosz musi hetmanowi czoem uderzy. Tu Azja wycign donie i palce w ksztacie szponw orlich rozoy, za czym chwyci za rkoje szabli. - Ot, my Kozakom prawo pokaem! W chopyoni pjd, a my bdziem dziery Ukrain. Sysz, panie Bogusz, wy myleli, e ja may czek, a ja nie taki may, jako si Nowowiejskiemu, tutejszemu komendantowi, oficyjerom i wam, panie Bogusz, wydao! Ot, ja nad tym dzie i noc myla, a wychud, a mi twarz wpada - patrz waszmo! - i sczerniaa. Ale com wymyli, tom dobrze wymyli, i dlatego rzekem wam, e we mnie jest moc i rada. Wapan sam widzisz, e to wielkie rzeczy; jed do pana hetmana, a ywo! Przedstaw mu, niech mi da na pimie, a ja o stany nie bd dba. Hetman ma dusz wielk, hetmanbdzie wiedzia, e to i moc, i rada! Powiedz hetmanowi, em Tuhaj-beja syn, eja jeden to uczyni mog; przedstaw, niechsi zgodzi; jeno, na Boga! byle na czas, bylepki niegi w stepie, byle przed wiosn, bo na wiosn wojna bdzie Jed wraz i wraz wracaj, abym za prdko wiedzia, co mi wypadnie uczyni. Pan Bogusz nie spostrzeg si nawet, e Azja mwi tonem rozkazujcym, jakby ju by hetmanem i swemu oficerowi wydawa polecenia. - Przez jutro wypoczn - rzek - a pojutrze rusz. Daj Bg, abym hetmana w Jaworowie znalaz! Prdka u niego decyzja i wnet bdziesz mia odpowied. - Jak waszmo mylisz, czy pan hetman si zgodzi? - By moe, e ci kae do siebie przyjecha, dlatego do Raszkowa teraz nie wyjedaj, bo std prdzej staniesz w Jaworowie. Czy si zgodzi, nie wiem, ale wemie on to pod piln uwag, bo potne racje przytaczasz. Przez Bg ywy, anim si tego po tobie spodziewa, ale teraz widz, e niezwyczajny czek i e ci Pan Bg do wielkoci przeznaczy. No, Azja, Azja! Namiestnik w chorgwi lipkowskiej, nic wicej, a takie rzeczy w gowie mu siedz, od ktrych strach czeka bierze. Ju teraz nie bd si dziwowa, chobym czaple piro na twoim kopaku, a nad tob buczuk zobaczy... Wierz i w to, co powiadasz, e ci owe myli po nocach ary... Zaraz pojutrze rusz, jeno wypoczn nieco, a teraz id ju, bo pno iw gowie mi szumi jak we mynie. Ostawaj z Bogiem, Azja... W skroniach mnie upie, jakobym si upi... Ostawaj z Bogiem, Azja, synu Tuhaj-bejowy! Tu pan Bogusz ucisn wychudzon do Tatara i zawrci si ku drzwiom, ale w progu jeszcze stan i rzek: - Jake to?... Nowe dla Rzeczypospolitej wojska... gotowy miecz nad szyj kozack...Dorosz upokorzon... niesnaski w Krymie... potencja turecka osabiona... koniec zagonom na Ru... Dla Boga! dla Boga! To rzekszy wyszed, a Azja popatrzy jeszcze chwil za nim i poszepn: - A dla mnie buczuk, buawa i... z wol albo bez woli - ona! Inaczej gorze wam Po czym dopi gorzaki z blaszanki i rzuci si na pokryty skrami tapczan, stojcy w kcie izby. Ogie na kominie przygas, a natomiast przez okno weszy jasne blaski ksiyca, ktry wysoko ju wybi si na chodne zimowe niebo. Azja lea czas jaki spokojnie, lecz widocznie nie mg zasn. Wreszcie wsta, zbliy si ku oknu i wpatrzy si wmiesic, pyncy jak samotny korab po niezmiernych niebieskich samotniach. Mody Tatar patrzy we dugo, na koniec zoy pici tu przy piersiach, podnis oba wielkie palce ku grze i z ust jego, ktre zaledwie przed godzin Chrystusa wyznaway, wyszed ppiew, pprzeciga mowa o smutnej nucie: - Lacha i Lallach, Lacha i Lallach - MahometRossullach!... Rozdzia 30 Atoli Basia od rana nazajutrz odbywaa narad z mem i panem Zagob, jak by dwa serca kochajce si i ucinione poczy. Oni obaj mieli si z jej zapau i nie przestawali jej drani, jednake ustpujc jej ze zwyczaju we wszystkim jak rozpieszczonemu dziecku, obiecali jej wkocu pomaga. - Najlepiej - mwi Zagoba - namwi starego Nowowiejskiego, eby dziewki ze sob do Raszkowa nie bra, e to i chody ju id, i droga nie cakiem bezpieczna; natenczas modzi czsto si tu ze sob bd widywa i rozamoruj si w sobie do reszty. - O, to jest wyborna myl - zawoaa Basia.- Wyborna, niewyborna - odrzek Zagoba -ale ty ich swoj drog z oczu nie spuszczaj. Ty jest baba - i tak myl, e w kocu ich zlutujesz, bo baba zawsze zrobi swoje; pilnuj jeno, eby i diabe przytym swego nie zrobi. Byby ci wstyd, e toz twojej porki. Basia pocza naprzd prycha na pana Zagob jak kotka, po czym rzeka: - Wapan si chwalisz, e by za modu Turek, i mylisz, e kady Turek!... Azja nietaki! - Nie Turek, tylko Tatar. adna kuka! Ona bdzie za tatarskie afekta rczy! - Oni oboje o pakaniu najwicej myl, a toze srogiej aoci... Ewa przy tym najzacniejsza dziewka! - Jeno tak ma twarz, jakoby jej kto na czole napisa: "naci gby!" Hu! kawka to jest! Wczorajem to sobie zakonotowa, e gdy przy stole naprzeciw gadkiego chopa siedzi, to tak dycha, e a raz w raz talerzodrzuca i musi go sobie przysuwa. Czysta kawka, mwi ci! - Wapan chcesz, ebym sobie posza? - Nie pjdziesz, jak o swaty chodzi. Znaj ci, nie pjdziesz! A pono ci jeszcze za wczenie ludzi swata, bo to sdziwych niewiast rzemioso. Pani Boska mwia mi wczoraj, e gdy ci powracajc z wyprawy w hajdawerkach postrzega, rozumiaa, e synalka pani Woodyjowskiej widzi, ktren si na podjezdku koo potwwprawia. Nie kochasz ty powagi, ale i powaga ciebie nie kocha, co si zaraz z twojej misternej postaci okazuje. Czysty ak, jak mi Bg miy! Inne teraz niewiasty na wiecia! Za moich czasw, gdy podwika na awie siada, to a awa zaskrzypiaa, jakby kto psu na ogon nastpi, a ty by moga na kocie oklep jedzi, bez wielkiej dla onej bestii fatygi... Mwi te, e niewiasty, ktre zaczynaj swata, potomstwa mie nie bd. - Zali naprawd tak mwi? - spyta zaniepokojony may rycerz. Lecz pan Zagoba pocz si mia, a Basiaprzyoywszy swoj row twarz do twarzy ma rzeka pgosem: - Et, Michaku! Sposobn por ofiarujemy si do Czstochowy, to moe Najwitsza Panna odmieni! - Najlepszy to istotnie sposb - rzek Zagoba. Na to tamci uciskali si zaraz, po czym Basia rzeka: - A teraz mwmy o Azji i o Ewuni, jak by impomc. Nam dobrze, niech i im bdzie dobrze! - Jak Nowowiejski wyjedzie, bdzie im lepiej- rzek may rycerz - bo przy nim nijak byoby si im widywa, zwaszcza eAzja starego nienawidzi. Ale gdyby mu staryEwk odda, moe by przepomniawszy dawnych uraz poczli si wzajem miowa jako te z ziciem. Wedug mojej gowy tedy nie w tym rzecz, eby modych zblia, bo oni i tak si kochaj, ale w tym,by starego przejedna. - Nieuyty to czowiek! - rzeka pani Woodyjowska. Na to Zagoba: - Baka! imainuj sobie, e masz crk i e trzeba ci j za jakowego Tatarzyna wyda? - Azja knia - odrzeka Basia. - Nie neguj, e Tuhaj-bej z wielkiej krwi pochodzi, ale owo i Hassling by szlachcic,a przecie by Krzysia Drohojowska nie posza za niego, gdyby by naszego indygenatu nie mia. - To wystarajcie si dla Azji o indygenat! - atwa to rzecz! Choby go kto i do herbu przypuci, sejm takow wol musi potwierdzi, a do tego trzeba i czasu, i protekcji. - Tego nie lubi, e czasu trzeba, bo protekcja by si znalaza. Pewnie by jej pan hetman Azji nie odmwi, bo on si w ludziach wojennych kocha. Michale! pisz do hetmana Chcesz inkaustu, pir, papieru? Zaraz pisz! Ot, ja ci wszystko przynios, i wiec, i piecz, a ty sidziesz i nie mieszkajc napiszesz! Woodyjowski pocz si mia. - Boe Wszechmogcy! - rzek - prosiem ci o stateczn realistk za on, a ty mi wicher da! - Mw tak, mw, to ci zamr! - A niedoczekanie twoje! - krzykn ywo may rycerz. - Niedoczekanie twoje tfu tfuna psa urok. Tu zwrci si do pana Zagoby: - Wapan nie wiesz jakich sw od uroku? - Wiem i juem je powiedzia! - odrzek Zagoba. - Pisz! - zawoaa Basia - bo ze skry wyskocz! - Ja bym i dwadziecia listw napisa, byle ci dogodzi, chocia nie wiem, na co si to przyda, bo tu i sam hetman nie poradzi, a zprotekcj wtedy dopiero moe wystpi, jak bdzie pora. Moja Basiu, panna Nowowiejska spucia ci si z tajemnicy, dobrze! Ale z Azj nic nie mwia i tego nawet dotychczas nie wiesz, czy on wzajemnym afektem dla Nowowiejskiej ponie. - Ale! nie ponie! jake nie ma pon, kiedyj w lamusie pocaowa! Aha! - Dusza zota! - rzek miejc si Zagoba. - Takie to jak nowo narodzone dziecko, jenoe tym jzykiem lepiej obraca. Moja kochana, ebymy si chcieli, ja i Micha, ze wszystkimi eni, ktre caowa si przygodzio, tedy trzeba by nam zaraz Mahometow wiar przyj i mnie by padyszachem, a jemu chanem krymskim, co, Michale, co? - Na Michaa miaam raz podejrzenie, jeszcze wtedy, kiedy nie byam jego! - rzeka Basia. I przysunwszy mu paluszek do oczu pocza si przekomarza: - Ruszaj wsikami, ruszaj! Nie zaprzesz si! Wiem, wiem! i ty wiesz!.. u Ketlinga!... May rycerz rzeczywicie rusza wsikami, aeby sobie doda fantazji, a zarazem zmieszanie pokry, wreszcie chcc zwrci rozmow na co innego rzek:- A tak i nie wiesz, czy Azja w Nowowiejskiej rozkochan? - Czekajcie, wezm ja go na cztery oczy i wypytam. Ale on rozkochany! musi by rozkochany! Inaczej nie chc go zna! - Dalibg, gotowa w niego wmwi! - rzek Zagoba. - I wmwi, chobym si miaa co dzie z nim zamyka! - Wpierw go wybadaj - rzek may rycerz. - By moe, e on si od razu nie przyzna, bo to dzikus. Nic to! Powoli w konfidencj znim wejdziesz, poznasz go lepiej, wyrozumiesz i wwczas dopiero bdziesz wiedziaa, co czyni. Tu may rycerz zwrci si do pana Zagoby: - Ona zdaje si pocha, a bystra jest! - Kozy bywaj bystre! - rzek z powag panZagoba. Dalsz rozmow przerwa pan Bogusz, ktry wpad jak bomba i zaledwie zdywszy ucaowa Basine rce pocz krzycze: - A niech tego Azj kule bij! Ca noc nie mogem oka zmruy, niech jego las ogarnie! - Co pan Azja waszmoci zawini? - pytaa Basia. - Wiecie wapastwo, comy wczoraj robili? I pan Bogusz wytrzeszczywszy oczy j wodzi nimi po obecnych. - Co? - Histori! jak mi Bg miy, nie , histori! - Jak histori? - Histori Rzeczypospolitej. To po prostu wielki czowiek. Sam pan Sobieski si zdumieje, gdy mu Azjowe myli przedo. Wielki czowiek, powtarzam acastwu i auj, e wicej nie mog powiedzie, bo jestem pewien, e zdumielibycie si, jako ja si zdumiaem. Tyle mog powiedzie, ejeli to si uda, co on zamierza, wwczas Bg wie gdzie zajdzie! - Na ten przykad - rzek Zagoba. - Hetmanem zostanie? A pan Bogusz wzi si w boki: - Tak jest! hetmanem zostanie! auj, e nie mog wicej powiedzie... hetmanem zostanie, i kwita! - A to moe psim? albo bdzie za woami chodzi? Czabanowie maj te swoich hetmanw! Tfu! Co te waszmo prawisz, panie podstoli? Boe on Tuhaj-bejowicz, dobrze! ale jeliby mia hetmanem zosta, to czyme ja ostan, czym ostanie Micha iwaszmo sam? Chyba Trzej Krlami po Boym Narodzeniu zostaniemy, poczekawszy na Kacpra, Melchiora i Baltazara abdykacj. Mnie tam przynajmniejszlachta regimentarzem kreowaa, tylko em po przyjani panu Pawowi godnoci ustpi, ale wapaskich wrb, dalibg, zgoa nie rozumiem! - A ja waci powiadam, e Azja wielki czowiek! - Mwiam! - rzeka Basia zwracajc si kudrzwiom, przez ktre poczli wchodzi inni gocie stanicowi. Wesza wic naprzd pani Boska z modrook Zosi i pan Nowowiejski z Ewk, ktra po le przespanej nocy wygldaa jeszcze bardziej wieo i pontnie ni zwykle. le spaa, bo niepokoiy j sny dziwne; ni jej si Azja, tylko pikniejszy inatarczywszy ni dawniej. Ewie krew bia na twarz na wspomnienie tego snu, bo jej si zdao, e kady go z jej oczu odgadnie. Lecz nikt na ni nie zwaa, wszyscy bowiem poczli mwi pani komendantowej "dzie dobry", po czym zaraz pan Bogusz zacz na nowo opowiadanie o wielkci i wielkich przeznaczeniach Azji, a Basia rada bya, e tego i Ewa, i pan Nowowiejski sucha musz. Jako stary szlachcic wyburzy si od chwili pierwszego spotkania z Tatarem i znacznie by spokojniejszy. Ju si o niego nie upomina jako o swego czowieka. Prawd rzekszy, odkrycie, e Azja jest tatarskim kniaziem i synem Tuhaj-beja, zaimponowao i jemu niepomiernie. Z podziwem te sucha o jego nadzwyczajnym mstwie i o tym, e sam hetman tak znakomit powierzy mu funkcj, jak cignicie na powrt do suby Rzeczypospolitej wszystkich Lipkw i Czeremisw. Chwilami zdawao si nawet panu Nowowiejskiemu, e o kim innym mowa, tak wyrasta w jego oczach w Azjana niepospolitego czeka. A pan Bogusz coraz to powtarza z min wielce tajemnicz: - Nic to jeszcze wobec tego, co go czeka, jeno e mi mwi o tym nie wolno! Gdy za inni trzli z powtpiewaniem gowami, zakrzykn: - Dwch jest najwikszych ludzi w Rzeczypospolitej: pan Sobieski i w Tuhaj-bejowicz! - Na miy Bg! - rzek wreszcie zniecierpliwiony pan Nowowiejski- knia on,nie knia, ale czyme moe by w tej Rzeczypospolitej szlachcicem nie bdc; przecie dotychczas indygenatu nie ma? - Pan hetman mu dziesi wyrobi! - zawoaa Basia. Panna Ewa suchaa tych pochwa z przymknitymi oczyma i z bijcym sercem. Trudna wiedzie, czy bioby ono rwnie gorco dla biednego i nieznanego Azji, jak dla Azji rycerza i wielkiego w przyszoci czowieka. Lecz w blask podbi je, a dawne wspomnienia pocaunkw i wiee sny przejmoway teraz dreszczem rozkoszy panieskie ciao. "Tak wielki, tak znamienity! - mylaa Ewa. - C dziwnego, e porywczy jak ogie." Rozdzia 31 Basia tego samego dnia wzia Tatara na pytki, idc jednak za rad ma i przestrzeona o Azjowej dzikoci, postanowia nie naciera zbyt od razu Mimotego, zaledwie przed ni stan, rzeka zaraz prosto z mostu: - Pan Bogusz powiada, e wapan znamienity czowiek, ale ja tak myl; e i najznamienitszy kochaniu si nie wybiega. Azja przymkn oczy i skoni gow. - Wasza mio ma suszno! - rzek. - Bo widzi wapan, z sercem to tak: pc! i ju! To rzekszy Basia pocza potrzsa swoj pow czupryn i mruga oczyma, chcc przez to okaza, e i sama zna si wybornie na tego rodzaju sprawach, i zarazem ma nadziej, e do niewiadomego nie mwi. Azja za podnis gow i ogarn wzrokiem jej wdziczn posta. Nigdy nie wydawaa mu si tak cudn jak teraz, gdy oto oczki byszczay jej ciekawoci i oywieniem, a zarumieniona, dziecica twarz podnosia si ku niemu pena umiechw. Ale wanie im wicej byo w niej niewinnoci, tym wicej widziaw niej Azja ponty, tym wicej dz wstawao w jego duszy, tym mio ogarniaa go silniej, i upaja si ni jak winem, i zby wszystkich chci prcz tej jednej: odebra j mowi, porwa dla siebie, trzyma po wieki przy piersi, usta przycisn do jej ust, uczu jej rce splecione na swojej szyi - i kocha, i kocha, choby zapamita si, choby zgin samemu, choby zgin obojgu. Na myl o tym wiat cay krci si z nim; coraz nowe dze wypezay z jaski jego duszy jak we z rozpadlin skalnych; ale by to czowiek posiadajcy zarazem straszn si nad samym sob, wic rzek sobie w duszy: "Nie Ia jeszcze!", i trzyma swe dzikie serce na woli jak rozhukanego konia na arkanie. Sta przed ni pozornie chodny, cho pomie mia w ustach i oczach, a przepaciste jego renice mwiy jej wszystko, czego nie wypowiaday zacinite usta. Lecz Baka majc dusz po prostu tak czyst jak woda w rdle, a przy tym i umys zupenie czym innym zajty, wcale nie rozumiaa tej mowy; mylaa oto w tej chwili, co dalej Tatarowi powiedzie, i wreszcie, podnisszy palec do gry rzeka: - Niejeden nosi w sercu ukryty afekt i nie mie z nikim o nim mwi, a gdyby szczerze wyzna, moe by si czego dobrego dowiedzia. si! iem,ry48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP(cxXcec5+52 R U? Twarz Azji pociemniaa; przez chwil szalona nadzieja przeleciaa mu na ksztat byskawicy przez gow, ale si opamita i spyta: - O czym wasza mio chce mwi? Basia za na to: - Inna by do wapana obcesem, jako e biaogowy bywaj niecierpliwe i nierozwane, ale ja nie taka. Pomc to bym pomoga chtnie, ale konfidencji od razu nie dam; powiadam tylko wapanu tak: niechowaje si i przychod do mnie choby codzie, bo ja ju o tym z mem mwiam; powoli to si wapan i oswoisz, i moj yczliwo poznasz, i bdziesz wiedzia, eja nie przez poch ciekawo wypytuj, jeno z komizeracji i dlatego, e jeli mam pomaga, to musz i wapanowych afektwby pewn. Przecie zreszt wapanu pierwszemu wypada je okaza; jak mnie wapan wyznasz, to moe i ja wapanu wtedy co powiem. Tuhaj-bejowicz zrozumia teraz od razu, jak ponn bya ta nadzieja, ktra przez chwil bysna mu w gowie, domyli si nawet natychmiast, e chodzi o Ew Nowowiejsk,i wszystkie przeklestwa na ca rodzin, jakie czas nagromadzi w jego mciwej duszy, napyny mu do ust. Nienawi buchna w nim jak pomie tym wiksza, im bardziej odmienne przed chwil koysaygo uczucia. Lecz opamita si. Posiada on nie tylko wadz nad sob, ale i przebiego ludzi wschodnich. W jednej chwili poj, i jeli bryzgnie jadem na Nowowiejskich, utraci ask Basi i monowidywania jej codziennie; lecz z drugiej strony uczu, e si nie zmoe, przynajmniej teraz, a do tego stopnia, iby tej umiowanej skama wbrew duszy wasnej, e inn kocha. Wic z istnej rozterki wewntrznej i niekamanej mki rzuci si nagle do ng Basinych i caujc jej stopy, tak mwi pocz: - W rce waszej mioci oddaj dusz moj, w rce waszej mioci oddaj los mj; nie chc nic innego czyni, jeno to, comi wasza mio nakae, nie chc zna innej woli! Wasza mio czy ze mn, co chcesz! W mce yj i strapieniu, ja nieszczsny! Wasza mio zlituj si nade mn! Bodaj mi przepa i zgin! To rzekszy pocz jcze, bo czu bl niezmierny i nie wyznane dze paliy go ywym pomieniem. A Basia poczytaa te jego sowa za wybuch dugo i bolenie tajonej mioci dla Ewki, wic lito zdjaj nad junakiem i dwie ezki zabysy w jejoczach. - Wsta, Azja! - rzeka do klczcego Tatara. - Jam dla wapana zawsze bya yczliwa i chc szczerze wapanu dopomc;wapan z wielkiej krwi pochodzisz, a za twoje zasugi pewnie indygenatu ci nie odmwi, pan Nowowiejski da si ubaga, bo on ju innymi na wapana patrzy oczyma, a Ewka... Tu Basia powstaa z awy, podniosa sw row, umiechnit twarzyczk i wspiwszy si na palce szepna do ucha Azji: - Ewka wapana kocha Owemu za pomarszczya si twarz jak gdyby wciekoci; obu rkoma chwyci si za oseedec i zapomniawszy o zdumieniu, jakie okrzyk jego mg wywoa, powtrzy kilkakro chrapliwym gosem: - Aa Aa Aa Po czym wypad z izby. Basia popatrzya za nim przez chwil; okrzyk nie zdziwi jej zbytnio, bo go czstopolscy nawet onierze uywali, lecz widzc tak gwatowno modego Lipka rzeka sobie w duchu: - Ogie to prawdziwy! Szaleje za ni! Po czym pomkna jak wicher, aby co prdzej mowi, panu Zagobie i Ewce zdaspraw. Woodyjowskiego zastaa w kancelarii, zajtego regestrami chorgwi stojcych w chreptiowskiej fortalicj;. Siedzia i pisa, lecz ona przypadszy do niego zawoaa: - Wiesz! mwiam z nim! Do ng mi upad! Szaleje za ni! May rycerz pooy piro i pocz patrze na on. Tak bya oywiona i adna, e oczy poczy mu byszcze i mia si do niej, nastpnie wycigny si ku niej rce, ona za bronic si troch, powtrzya raz jeszcze: - Azja szaleje za Ewk! - Jak ja za tob! - odrzek may rycerz obejmujc j mocniej. Tego samego dnia i pan Zagoba, i Ewka Nowowiejska wiedzieli jak najdokadniej o caej rozmowie z Azj. Panieskie serce oddao si teraz zupenie sodkiemu uczuciu i bio jak motem na myl o pierwszym spotkaniu, a jeszcze bardziej namyl o tym, co bdzie, gdy z czasem zdarzy si jakowe sam na sam? I widziaaju smagaw twarz Azji u swoich kolan, i czua ju jego pocaunki na swoich rkach i ow omdlao, w czasie ktrej gowa panieska pochyla si na ukochane rami, austa szepc: - I ja kocham Tymczasem ze wzruszenia i niepokoju caowaa sama gwatownie rce Baine i co chwila spogldaa ku drzwiom, czy nie ujrzy w nich mrocznej, lecz piknej postaciTuhaj-bejowicza. Azja jednak nie pokazywa si w fortalicji, bo przyby do niego Halim, dawny suga rodzicielski, a obecnie sam znaczny murza u Dobrudan. Halim przyby teraz zupenie otwarcie, gdy wiedziano ju w Chreptiowie, e jest porednikiem midzy Azj a owymi rotmistrzami Lipkw i Czeremisw, ktrzy przyjli sutask sub. Obaj zamknli si zaraz z Azj w kwaterze, gdzie Halim, wybiwszy winne Tuhaj-bejowemu synowi pokony, skrzyowa rce na piersiach i z pochylongow czeka na zapytania. - Listy jakowe masz? - pyta go Azja. - Nie mam adnych, effendi. Kazali mi sowami wszystko powiedzie! - Nue, mw! - Wojna pewna. Z wiosn wszyscy mamy ipod Adrianopol Siana i jczmienie kazali ju tam Bugarom zwozi. - A chan gdzie bdzie? - Chan przez Dzikie Pola pjdzie wprost na Ukrain do Dorosza. - Co w koszach sysza? - Ciesz si na wojn i do wiosny wzdychaj, bo teraz bieda w koszach, chozimy dopiero pocztek. - Zali wielka bieda? - Koni sia pado. W Biaogrodzie ju si niektrzy w niewol sami zaprzedaj, aby jeno wyy do wiosny. Koni sia pado, effendi, bo jesieni byo skpo traw w stepach... Soce wypalio... - A o Tuhaj-bejowym synu syszeli? - Ile pozwoli mwi, tylem mwi. Rozesza si wie od Lipkw i Czeremisw, ale nikt prawdy dobrze nie wie. Mwi take i o tym, e im Rzeczpospolita wol i ziemi chce da i na sub pod Tuhaj-bejowiczem wezwa. Na sam wie wszystkie co ubosze ausy siwzburzyy. Chc, effendi, chc jeno im innitumacz, e to wszystko nieprawda, e w Rzeczypospolitej wojska na nich wyl, a Tuhaj-bejowicza nie masz wcale. Byli od naskupcy z Krymu, mwili, e tam take jedni powiadaj: "Jest Tuhaj-bejowicz", i burz si; drudzy mwi: "Nie ma", i onych wstrzymuj. Ale gdyby si roznioso, e wasza mio na wol, ziemi i sub wzywa, mrowie by si ruszyo... Niech mi jeno bdzie wolno mwi... Twarz Azji pojaniaa z zadowolenia i pocz chodzi wielkimi krokami po izbie, po czym rzek: - Bd pozdrowion, Halim, pod moim dachem! Siadaj i jedz! - Psem i sug twoim jestem, effendi - odrzek stary Tatar. Tuhaj-bejowicz zaklaska w donie, na ktry znak wszed Lipek-ordynans i wysuchawszy rozkazu, przynis po chwiliposiek: wic gorzak, wdzone miso, chleb, nieco bakalii i kilka przygarci suszonych ziarnek od kawonw, wielce - obok ziarnek sonecznikowych - ulubionego przez wszystkich Tatarw przysmaku. - Przyjacielem, nie sug jeste - rzek po wyjciu ordynansa Azja- bd pozdrowion, bo dobre nowiny przynosisz: siadaj i jedz! Halim pocz je i pki nie skoczy, nie mwili do siebie nic, ale posili si prdko i j wodzi oczyma za Azj, czekajc, a ten przemwi. - Ju tu wiedz, ktom jest - rzek wreszcie Tuhaj-bejowicz. - I co, effendi? - I nic. Jeszcze mnie lepiej szanuj. Jakby do roboty przyszo, i tak musiabym powiedzie. Zwczyem tylko, bom czeka na wieci od ord i chciaem, eby hetman pierwszy wiedzia, ale przyjecha Nowowiejski i ten mnie pozna. - Mody? - pyta z przestrachem Halim. - Stary, nie mody. Aa mi tu ich wszystkich zesa, bo i dziewka jest. Bogdaj w nich zy duch wstpi. Niech jenohetmanem zostan; poigram z nimi. Dziewkmi tu swataj, dobrze! W haremie i niewolnice potrzebne! - Stary swata - Nie!... Ona!... Ona myli, e ja nie j, ale tamt miuj! - Effendi! - rzek oddajc pokon Halim - jam rab twego domu i nie mam prawa mwi w oblicznoci twojej; ale jam ci midzy Lipkami pozna, jam pod Bracawiem powiedzia ci, kto jest, i od tej pory su ci wiernie; jam innym powiedzia, e ci za pana maj uwaa, ale chocia oni ci miuj, nikt ci nie miuje tak jak ja; zali mi wolno mwi? - Mw. - Ty si maego rycerza strze. Straszny on, sawny w Krymie i na Dobrudy. - A ty, Halim, sysza o Chmielnickim? - Syszaem i suyem u Tuhaj-beja, ktryz Chmielnickim wojn na Lachw chodzi, zamki burzy, dobro bra... - A wiesz ty, e Chmielnicki Czaplisk Czapliskiemu wzi i sam j poj, i dzieciz ni mia? C? Bya wojna i wszystkie wojska hetmaskie a krlewskie, a Rzeczypospolitej nie wydary mu jej. On pobi i hetmanw, i krla, i Rzeczpospolit, bo mu ojciec mj pomg, a oprcz tego onby hetman kozacki. A ja bd kto? - hetman tatarski. Ziemi musz mi da bogatoigrd jakowy na stolic, wkoo za grodu ausy stan na ziemi, na bogatej, a w ausach dobrzy ordycy z szablami - mnogoukw i mnogo szabel A jak ja j nawczas porw do grodu mego i za on j, krasawic, pojm, i hetmanow uczyni, to przy kim bdzie sia? Przy mnie! Kto si o ni upomni? may rycerz!... Jeli bdzie yw... Choby za si by yw i jako wilk wy, i samemu krlowi ze skarg bi czoem, zali ty mylisz, e oni wojn ze mn o jedn jasn kos rozpoczn? Mieli ju tak wojn i p Rzeczypospolitej ogniem spono. Kto mi zdziery? hetman? To ja si z Kozaki pocz, z Doroszem pobratymstwo zawr, a ziemi sutanowi oddam. Ja drugi Chmielnicki, ja lepszy ni Chmielnicki, we mnie lew mieszka! Niech mi j dadz wzi, to bd im suy, Kozakw bi, chana bi i sutana bi, a nie,to cay Lechistan kopytami stratuj, hetmanw w yka wezm, wojska roznios,grody jak pomie popal, ludzi wytrac, jaTuhaj-beja syn, ja, lew!.. Tu oczy Azji zapony czerwonym wiatem, biae ky poczy mu byska jak ongi Tuhaj-bejowi, rk podnis w gr i potrzsa gronie doni w stron pnocy, i wielki by, i straszliwy, i pikny,tak e Halim j co prdzej bi mu pokony i powtarza cichym gosem: - Allach kerim! Allach kerim! Przez dugi czas trwao milczenie; Tuhaj-bejowicz uspokaja si z wolna, wreszcie rzek: - Bogusz tu przyjeda. Temu odkryem moj moc i rad, aby na Ukrainie obok kozackiego narodu by nard tatarski, a obok kozackiego hetmana- hetman tatarski. - w za zgodzi si? - w za za gow si bra i czoem mi prawie bi, a na drugi dzie do hetmana ze szczsn nowin poskoczy. - Effendi! - rzek niemiao Halim - a jeli Wielki Lew si nie zgodzi? - Sobieski? - Tak jest. Czerwone wiato poczo znw byska woczach Azji, ale trwao to tylko przez jedno mgnienie oka. Twarz jego uspokoia si natychmiast, za czym siad na awie i wsparszy gow na okciach, zamyli si gboko. - Rozwaaem w rozumie swoim - rzek wreszcie - co wielki hetman moe powiedzie, gdy mu Bogusz szczsn nowinoznajmi. Hetman mdry i zgodzi si. Hetman wie, e z sutanem bdzie na wiosn wojna, na ktr nie ma tu w Rzeczypospolitej ani pienidzy, ani ludzi, a gdy i Doroszeko z Kozaki po sutaskiej stronie stoi, ostatnia zagada moe przyjna cay Lechistan, tym bardziej e ni krl, ni stany w wojn nie wierz i ku gotowoci si nie kwapi. Ja tu na wszystko mam pilneucho, wiem wszystko i Bogusz tajemnicy przede mn nie czyni, co si na hetmaskimdworze gada. Pan Sobieski wielki m, on si zgodzi, bo wie, e gdy Tatarzytu na wol i ziemi przyjd, to i na Krymie, i na Dobrudzkich Stepach wojna domowa moe si rozpocz, potga ord zesabnie i sam sutan najpierwej o uciszeniu onej zawieruchy musi myle... Tymczasem bdzie mia hetman czas przygotowa si lepiej; tymczasem Kozacy i Dorosz w wiernoci dla sutana si zawahaj. Jedyne to zbawienie dla Rzeczypospolitej, ktra jest tak saba, e i powrt kilku tysicy Lipkw ju dla niej sia znaczy. Hetman wieo tym, hetman mdry, hetman si zgodzi... - Korz si przed rozumem twoim, effendi - odrzek Halim - lecz co bdzie, jeli Allachodejmie Wielkiemu Lwu wiato lub jeli szatan tak pych go olepi, e twoje zamysy odrzuci? Azja przysun swoj dzik twarz do ucha Halima i szepta pocz: - Ty teraz zosta tu, pki odpowied od hetmana nie przyjdzie, a i ja si wczeniej do Raszkowa nie rusz. Jeli tam on zamysy moje odrzuci, tedy ci do Kryczyskiego i innych wyl. Ty im rozkaz dasz, by si tu tamt stron rzeki a pod Chreptiw posunli i w gotowoci byli, a ja tu z mymi Lipkami pierwszej lepszej nocy na komend uderz i sprawi im, ot co! Tu Azja przecign palcem po szyi i po chwili doda: - Ksim ksim ksim Halim wsun gow w ramiona i na jego zwierzcej twarzy zajania zowrogi umiech. - Aa! I Maemu Sokoowi... tak? - Tak! Jemu pierwszemu! - A potem w sutaskie ziemie? - Tak!... Z ni!... Rozdzia 32 Luta zima pokrya grub okici lasy i wypenia jary po brzegi zwaami niegu, tak i kraj cay zdawa si by jedn biarwnin. Przyszy nagle zawieje mocne, w czasie ktrych gin ludzie i stada pod nienym caunem, drogi stay si bdne iniebezpieczne, jednake pan Bogusz zda wszystkimi siami do Jaworowa, aby si coprdzej z hetmanem wielkimi zamysami Azjowymi podzieli. Szlachcic z rubiey, wychowany w cigej grozie kozackiej i tatarskiej, przejty myl o niebezpieczestwach, jakie ojczynie od buntw, od zagonw i od caej potgi tureckiej groziy, widzia w tych zamysach niemal zbawienie ojczyzny, wierzy wicie, e uwielbiany przez niego,jak i przez wszystkich kresowcw, hetman ani chwili si nie zawaha, gdy o pomnoeniepotgi Rzeczypospolitej chodzi, wic jecha z radoci w sercu mimo zawiei, bdnych drg i nawanoci. Spad wreszcie ktrej niedzieli razem ze niegiem do Jaworowa i zastawszy szczliwie hetmana, kaza mu si zaraz oznajmi, cho go przestrzegano,e hetman dzie i noc zajty ekspedycjami ipisaniem listw, prawie e na posiek nawet nie ma czasu. Lecz hetman kaza go nadspodzianie woa zaraz. Wic po maej jeno chwili czekania midzy dworskimi skoni si stary onierz do kolan swemu wodzowi. Znalaz pana Sobieskiego zmienionego bardzo i z obliczem penym troski, bo te to byy prawie najcisze lata jego ywota. Imi jego nie rozegrzmiao jeszcze po wszystkich kracach wiata chrzecijaskiego, ale w Rzeczypospolitej otaczaa go ju sawa wielkiego wodza i gronego bisurmastwa pogromcy. Gwoli tej sawie powierzono mu w swoim czasie wielk buaw i obron granicy wschodniej, ale do godnoci hetmaskiej niedodano ni wojsk, ni pienidzy. Zwycistwo jednak szo mimo tego a dotd tak wierniew jego lady, jak idzie cie za czowiekiem. Z garci wojska zbi pod Podhajcami, z garci wojska przeszed jak pomie wzdu i wszerz Ukrain, cierajc w proch wielotysiczne czambuy, zdobywajc buntownicze grody, szerzc postrach i groz polskiego imienia. Ale teraz zawisa nad nieszczsn Rzeczpospolit wojna z najstraszliwsz z wczesnych potg, bo wojna z caym wiatem muzumaskim. Nie byo ju dla Sobieskiego tajemnic, e gdy Doroszeko podda Ukrain i Kozakw sutanowi, ten obieca poruszy Turcj, Azj mniejsz, Arabi, Egipt, a do wntrza Afryki, ogosi wojn wit i i wasn osob upomnie si u Rzeczypospolitej o nowy "paszalik". Zagada unosia si jak ptak drapieny nad ca Rusi, a tymczasem w Rzeczypospolitej by niead, szlachta burzya si w obronie swego niedonego elekta i zebrana w zbrojne obozy, jeli na jak, to na domow chyba wojn bya gotowa. Wyczerpany niedawnymi wojnami i konfederacjami wojskowymi kraj zuboa; wichrzya w nim zawi, wzajemna nieufno jtrzya serca. W wojn z potgmahometask nikt nie chcia wierzy i posdzano wielkiego wodza, e umylnie wieci o niej puszcza, by umysy od spraw domowych odwrci; posdzano go okrutniej jeszcze, e sam Turkw wezwa gotw, byle zwycistwo swemu stronnictwuzapewni; czyniono go zdrajc po prostu i gdyby nie wojsko, nie wahano by si go przed sd pocign. si! iem,ry48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP_c c c I, .c!&koryta. Para wychodzia dwoma supami z nozdrzy kadego konia i przesaniaa nieco obraz. Nagle z gwnego budynku wyszed pan Woodyjowski przybrany w kouch i jaowicze buty, a zbliywszy si do Lipkw pocz co mwi. Oni za suchali go prostujc si i zdejmujc, przeciw wschodniemu obyczajowi, z gw kapuzy. Na jego widok Azja przesta si modli i pomrukn: - Sok ty jeste, ale nie dolecisz tam, gdzie ja dolec, i pozostaniesz sam w Chreptiowie, w aoci i zgryzocie! Pan Woodyjowski, rozmwiwszy si z onierzami, zawrci do izby i na majdaniena nowo rozlegy si piewy Lipkw, parskanie koni i skrzyp aosny a przeraliwy studziennych urawi. Rozdzia 37 May rycerz zgodnie z przewidywaniem Basi, zakrzykn zrazu, gdy si o jej zamiarach dowiedzia, e nigdy si na nie nie zgodzi, bo sam jecha nie moe, a bez siebie jej nie puci, lecz wwczas zaczy si ze wszystkich stron proby i nalegania, ktre wkrtce zachwia miay jego postanowieniem. Basia nalegaa wprawdzie mniej, ni si spodziewa, bo jej si bardzo chciao z mem jecha, a bez niego wyprawa stracia dla niej cz powabu, lecz Ewka klkaa przed nim i caujc go po rkach, zaklinaa na jego afekt dla Basi, by pozwoli. - Nikt inny do mego ojca nie odway si przystpi - mwia mu- i takow rzecz oznajmi: ni ja, ni Azja, ni nawet mj brat; jedna pani Basia moe to uczyni, bo on jej niczego nie odmwi! Na to Woodyjowski: - Bace si w swaty nie bawi! A oprcz tego, przecie wraca musicie tdy, nieche to za waszym powrotem uczyni. Ewka odpowiedziaa paczem. Bg wie, co si do powrotu stanie, i jest nawet pewna, e zamrze ze strapienia; ale dla takiej sieroty, nad ktr nikt nie ma miosierdzia,tak bdzie najlepiej. May rycerz posiada niezmiernie czue serce, wic poczyna wsikami rusza i po izbie chodzi. ywnie nie chciao m u si zeswoj Bak rozcza choby na jeden dzie, a c dopiero na par tygodni. Jednake widocznie bardzo go owe proby poruszay, bo w par dni po tych szturmach ozwa si ktrego wieczora: - ebym mg razem jecha, nie mwi! Alenie moe to by, bo mnie tu suba trzyma!Basia skoczya do niego i przyoywszy rane swe usta do jego policzka, pocza powtarza: - Jed, Michaku, jed, jed! - adn miar nie moe by! - odrzek stanowczo Woodyjowski. I znw upyno dni par. Przez ten czas radzi si may rycerz pana Zagoby, co mu czyni przystoi? Lecz w rady odmwi. - Jeli nie ma innych przeszkd, jeno twj sentyment - rzek - to co ja mam gada? Sam postanw. Juci pustka tu bdzie po hajduczku. eby nie mj wiek i trudna droga, to i ja bym pojecha, bo bez niej nijak. - A widzisz, wasze! Przeszkd istotnie nie ma: pora troch mrona, ot i wszystko; zreszt spokojnie i komendy wszdzie po drodze, tylko bez niej nijak. - Tedy ci wanie mwi: sam postanw! Po tej rozmowie na nowo pocz si pan Micha waha i na dwoje rzecz rozwaa. Ewki byo mu al. Zastanawia si take nad tym, czy wypada sam dziewczyn wysya z Azj w tak dug drog, a jeszcze wicej nad tym, czy godzi si yczliwym ludziom nie dopomc, skoro zdarza si sposobno tak atwa? O c bowiem chodzio? O wyjazd Basi na dwa lubtrzy tygodnie. A choby szo tylko o dogodzenie Basi, by moga widzie Mohilw,Jampol i Raszkw, to i czemu by jej nie dogodzi? Azja czy tak, czy owak musi i ze swoj chorgwi do Raszkowa, bdzie wic ochrona wszelka, a nawet zbyteczna wobec zupenego wyniszczenia zbjw i zimowego spokoju od ordy. Chwia si wic coraz bardziej may rycerz, co spostrzegszy niewiasty ponowiy nalegania: jedna przedstawiajc twypraw jako dobry uczynek i swj obowizek, druga paczc i lamentujc. Pokoni si wreszcie komendantowi i Tuhaj-bejowicz. Mwi, i wie, e niegodzien takiej aski, ale tyle przecie okaza i wiernoci, i przywizania do obojga pastwa Woodyjowskich, e mie oni prosi. Wielkie on ma dugi wdzicznocidla obojga, bo nie pozwolili nim poniewieraiwwczas, gdy jeszcze nie wiadomo byo, e jest Tuhaj-bejowym synem. Nie zapomni nigdy, e pani komendantowa opatrywaa jego rany i bya mu nie tylko pani askaw, ale i jakoby matk. Dowody swej wdzicznoci zoy on ju wbitwie z Azb-bejem, wic i w przyszoci, nie daj Bg okazji, w potrzebie z radoci naoy za sw pani gow i ostatni kropl krwi wyleje. Potem j opowiada o swej dawnej, nieszczsnej dla Ewki mioci. Nie y mu bez tej dziewki Miowa j przez cae lata rozki, chocia bez jakiejkolwiek nadziei, i miowajej nigdy nie przestanie. Ale midzy nim a starym panem Nowowiejskim jest dawna nienawi i dawny stosunek sugi i pana rozdziela ich jakoby jarem szerokim. "Pani"jedna mogaby ich zadzi, a jeli i tego uczyni nie zdoa, zasoni przynajmniej drog dziewk przed ojcowskim tyrastwem, przed zamkniciem i kaczugiem. Woodyjowski wolaby by moe, eby Baka nie wdawaa si w t spraw, ale e sam lubi ludziom dobrze czyni, wic si i sercu ony nie dziwi. Wszelako nie odpowiedzia jeszcze Azji zgod, opar si nawet nowym zom Ewki, tylko w kancelarii si zamyka i rozmyla. A wreszcie pewnego dnia wyszed na wieczerz z pogodn twarz i po wieczerzyspyta nagle Tuhaj-bejowicza: - Azja, a kiedy ci termin rusza? - Za tydzie, wasza wielmono! - odrzekniespokojnie Tatar. - Halim musia ju tam pokoczy ukady z Kryczyskim. - Kae i wielkie sanie wymoci, bo dwie biaogowy powieziesz do Raszkowa. Usyszawszy to Basia pocza w rce klaska i obces do ma. Za ni skoczya Ewka; za ni schyli si do jego kolan z szalonym wybuchem radoci i Azja, a mayrycerz musia im si opdza. - Dajcie spokj! - mwi - c znowu! Jak mona ludziom pomc, to i ciko nie pomc, chybaby kto cakiem by zatwardziay; ja za przecie nie aden tirannus. Ty oto, Baka, wracaj, kochanie, prdko, a ty, Azja, opiekuj si ni szczerze, tym mi najlepiej podzikujecie. No, no! dajcie spokj! Tu pocz wsikami mocno rusza, po czymrzek ju weselej dla dodania sobie fantazji: - Najgorsze te babskie luzy. Jak jeno luzy obacz, zaraz nic po mnie! A ty, Azja,masz dzikowa nie tylko mnie i mojej onie, ale i tej oto panience, ktra tu za mn jako cie chodzia, ao swoj cigle przed moje oczy wystawujc. Musiszjej za takowy afekt zapaci! - Zapac, zapac! -odrzek dziwnym gosem Tuhaj-bejowicz i porwawszy rce Ewki, pocz je caowa tak gwatownie, i mona by myle, e je chcia raczej poksa. - Michale! - zawoa nagle Zagoba ukazujc na Basi. - Co my tu bdziem robibez tego kociaka? - Ano, ciko bdzie! - odrzek may rycerz- dalibg, ciko! Po czym doda ciszej: - Ale moe Pan Bg dobry uczynek pniej pobogosawi... rozumiesz wa?... Tymczasem "kociak" wsun midzy nich sw ciekaw, jasn gwk. - Co powiadacie?... - I... nic! - odrzek Zagoba - mwimy, e na wiosn bociany pewnie przylec... Baka pocza si ociera twarzyczk o twarz ma, jak kot prawdziwy. - Michaku! ja tam nie bd dugo siedziaa- rzeka z cicha. I po tej rozmowie zaczy si znw naradykilka dni trwajce, ale ju nad podr. Pan Micha sam wszystkiego doglda, sanie kaza adzi przy sobie i wymoci jeskrami uszczwanych jesieni liszek. Pan Zagoba tuzuczki wasne znosi, by byo czym w drodze nogi przykry. Miay pj wozy z pociel i ywnoci; mia pj i dzianecik Basi, aby w miejscach zatoczystych i niebezpiecznych moga si na niego z sani przesi, bo szczeglniej ba si pan Micha zjazdu do Mohilowa, do ktrego si istotnie na zamanie karku zjedao. Jakkolwiek nie byo najmniejszego prawdopodobiestwa jakiego napadu, przykaza may rycerz Azji wszelkie ostronoci zachowa, kilkunastu ludzi na par stai naprzd zawsze wysya i na noclegi nie stawa nigdzie po drodze, jeno tam, gdzie s komendy; wyjeda skoro wit, stawa przed noc, a w drodze nie marudzi. Tak dalece o wszystkim myla may rycerz, e wasn rk nabi krciczki do olster przy Basinej kulbace. Nadesza na koniec chwila wyjazdu. Jeszcze ciemno byo, gdy dwiecie koni Lipkw stano w pogotowiu na majdanie. Wgwnej izbie komendanckiego domu panowa ju take ruch. Na kominach buzoway si jasnym pomieniem smolne szczapy. Wszyscy oficerowie: wic may rycerz i pan Zagoba, i pan Muszalski, i panNienaszyniec, i pan Hromyka, i pan Motowido, a z nimi towarzysze spod grnych chorgwi zebrali si na poegnanie.Baka i Ewka, ciepe jeszcze i zarumienioneod snu, piy winn polewk na drog. Woodyjowski siedzia obok ony obejmujcj wp; Zagoba sam nalewa polewk powtarzajc za kadym dolaniem: "Jeszcze,bo mrozik!", i Basia, i Ewka ubrane byy pomsku, bo tak zwykle podroway na kresach niewiasty; Basia bya przy szabelce; szubk na sobie miaa bicz, asicami bramowan; gronostajowy z uszami kopaczek; hajdawerki bardzo obszerne, ksztat spdnicy czynice, i butydo kolan, mikkie, podszyte wyporkami. Na to wszystko miay pj jeszcze ciepe delijki i szuby z kapturami do osonicia twarzy. Tymczasem jednak twarz ta bya jeszcze odsonita i dziwili si, jako zwykle, jej urodzie onierze; inni za spogldali akomie na Ewk, ktra miaa usta wilgotne, jakby do pocaunku zoone;inni wreszcie nie wiedzieli, na ktr patrze, i tych a cigoty bray po kocachizby, tak im obie byy pontne, a szeptali za jeden drugiemu w ucho: - Ciko czeku y na takim odludziu. Szczsny komendant! Szczsny Azja... Uch!...Ogie na kominach trzaska wesoo, a po zapociach poczo si pianie kurw. Z wolna wstawa dzie, do mrony i pogodny. Pokryte grubym niegiem dachy szop i kwater onierskich stay si jasnorowe. Z majdanu dochodzio parskanie koni i skrzyp chodzcych pieszo onierzy z chorgwi towarzyskich, a rwnie dragoskich, ktrzy zebrali si z szop i karczem, by poegna Basi i Lipkw.Na koniec Woodyjowski rzek: - Czas Usyszawszy to Baka porwaa si z miejsca i pada w ramiona mowskie. On przycisn usta swoje do jej ust, potem, tulc j ze wszystkich si do piersi, caowa jej oczy i czoo, i znw usta. Duga bya ta chwila, bo kochali si oboje niezmiernie. Po maym rycerzu przysza kolej na pana Zagob, nastpnie inni oficerowie przystpowali do caowania Basinej rki, a ona powtarzaa co chwila swoim dwicznym jak srebro, dziecinnym gosikiem: - Ostawajcie, wapanowie, w zdrowiu! Ostawajcie w zdrowiu!... I obie z Ewk poszy przywdzia delijki z otworami na rce zamiast rkaww, na to kapturzaste szuby, a cakiem zniky w tych ubiorach. Otworzono im szeroko drzwi,przez ktre wpada zaraz para mrona - i cae zgromadzenie znalazo si na majdanie. Na wiecie czynio si coraz widniej od niegu i zorzy. Szad obfita osiada na szerci lipkowskich bachmatw i na kouchach onierzy, tak i zdao si, e caa chorgiew biao jest przybrana i na biaych koniach siedzi. Baka z Ewk wsiady do wymoszczonych skrami sani. Dragoni i pocztowi z towarzyskich chorgwi zakrzyknli na szczsn drog odjedajcym. Na w odgos liczne stada wron i krukw, ktre sroga zima przygnaa w poblie zabudowaludzkich, zerway si z dachw i z wielkim krakaniem poczy kry w ranym powietrzu. May rycerz pochyli si nad saniami i pogry twarz w kapturek okrywajcy gow ony. Duga bya ta chwila - wreszcie oderwa si od Basi i czynic znak krzya rk, zawoa: - W imi boe! Wwczas Azja podnis si w strzemionach.Dzika twarz jego promieniaa od radoci i zorzy. Machn buzdyganem, a burka podniosa mu si w ksztacie skrzyde drapienego ptaka, i krzykn przeraliwymgosem: - Rusza-a-a-aj! Zaskrzypiay w niegu kopyta. Par obficiej wyszed z nozdrzy koskich. Pierwsze szeregi Lipkw ruszyy z wolna; za nimi drugie, trzecie, czwarte- za nimi sanie, za nimi nastpne szeregi - i cay oddzia pocz oddala si po pochyym majdanie ku wrotom. May rycerz egna ich krzyem witym, wreszcie, gdy sanie miny ju bram, zoy rce przy ustach i zawoa: - Bywaj zdrowa, Baka! Ale odpowiedziay mu tylko gosy piszczaek i wielkie krakanie czarnego ptactwa. Rozdzia 38 Oddzia Czeremisw kilkanacie koni liczcyszed w mili naprzd, by drog opatrywa ikomendantw o przejedzie pani Woodyjowskiej uprzedza, aby kwatery wszdy mieli gotowe. Za owym oddziaem postpowaa gwna sia Lipkw, za ni sanie z Basi i Ewk, drugie z usug niewieci i znw pomniejszy oddzia zamykajcy pochd. Droga bya do cikaz powodu zasp nienych. Bory sosnowe, nie tracc na zim swego iglastego poszycia, mniej przepuszczaj niegw na podoe, lecz puszcza cignca si wzdu Dniestrowego brzegu, zoona po najwikszej czci z dbw i innych drzew liciastych, obnaona teraz ze swego przyrodzonego sklepienia, zasypana bya dop pni. nieg zapeni rwnie co wsze jary; miejscami wznosi si na ksztat fal morskich, ktrych spitrzone czuby zwieszay si tak, jakby miay run za chwil i spyn si z ogln bia powierzchni. W czasie przejazdu trudnych jarw i na pochyociach Lipkowie podtrzymywali sanie powrozami tylko na wysokich rwninach, na ktrych wiatry wygadziy skorup nien, jechali szybkoladem tej karawany, ktra wraz z Nawiraghem i dwoma uczonymi Anardratamiwyruszya przedtem z Chreptiowa. Droga bya cika, nie tak jednake, jak czasem bywaa w tych puszczaskich, penych rozpadlin, rzek, strumieni i jarw krainach,wic si cieszyli, e nim zapadnie noc gboka, potrafi zdy do przepacistegojaru, na dnie ktrego lea Mohilw. Przy tym zanosio si na dug pogod. Po rumianej zorzy wstao soce i wnet w jego promieniach rozbysy jary, rwnie i puszcza. Gazie drzew zdaway si skramioblepione; skry Lniy na niegu, a oczy bolay od blaskw. Z wysokich miejsc przezpolany, jakby przez okna puszczy, wzrok lecia a hen ku Multanom, i gubi si na biaym i sinawym a zalanym socem widnokrgu. Powietrze byo suche, rane. W tak pogod ludzie, zarwno jak i zwierzta, czuj krzepko i zdrowie; tote konie parskay okrutnie po szeregach, wyrzucajc z nozdrzy kby pary, a Lipkowie, cho mrz szczypa ich po nogach tak, e podkurczali je ustawicznie pod chaaty, piewali wesoo pieni. Soceweszo wreszcie na sam szczyt niebieskiego namiotu i jo nieco przygrzewa. Basi i Ewce a zbyt ciepo byo pod skrami w saniach, wic rozluniwszy wizania na gowach i odsunwszy kaptury, ukazay na wiat swoje rowe twarze i poczy si rozglda: Baka po okolicy, a Ewka za Azj, ktrego przy saniach nie byo. Jechaon w przodzie z tym oddziakiem Czeremisw, ktren rozpatrywa drog, a w potrzebie rozgarnia niegi. Ewka zacza si nawet chmurzy z tego powodu, lecz pani Woodyjowska, znajca na wylot sub wojskow, rzeka jej na pociech: - Tacy oni wszyscy. Kiedy suba, to subaMichalisko moje te ani na mnie spojrzy, kiedy funkcja wojskowa przyjdzie. I le, eby byo inaczej, bo jeli onierza kocha, to dobrego. - Ale na popasie on bdzie z nami? - pytaa Ewka. - Patrz, eby go nie miaa nadto. Zakonotowaa, jaki by radosny, gdy wyjeda. A od niego una bia. - Widziaam! Bardzo by radosny! - A co dopiero bdzie, kiedy pozwolestwo od pana Nowowiejskiego otrzyma - Oj co mnie jeszcze czeka! Dziej si wola boa chocia serce zamiera we mnie, gdy oojcu pomyl. Nu zakrzyknie, nu si zatnie i pozwolestwa odmwi? Bd si miaa potem z pyszna, gdy do domu wrcim. - Wiesz, Ewka, co ja myl? - A co? - Bo to z Azj nie ma artw! Brat twj mgby si si sprzeciwi, ale ojciec twjkomendy nie ma. Ot ja myl, e jeli od razu si zatnie, to ci Azja i tak wemie. - Jake to? - Ot, po prostu, porwie ci. Mwi, e z nim nie ma artw... Tuhaj-bejowa krew... Wemiecie lub u pierwszego ksidza po drodze... Gdzie indziej to trzeba zapowiedzi,metryk; pozwolestwa, ale tu dzikie strony, tu wszystko trocha po tatarsku... osa 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{P|c&uc&Amc&+wc&%:1#&Rozjania si twarz Ewki. - Tego si boj! Azja gotw na wszystko, tego si boj! - rzeka. A Baka, zwrciwszy gow, popatrzya nani bystrzej i nagle wybucha wym dwicznym, dziecinnym miechem. - Tak ty si tego boisz jako wanie mysz soninki! O! znaj ci! Ewka, zarumieniona od chodnego powietrza, zarumienia si jeszcze bardziej i odrzeka: - Przeklestwa ojcowskiego bym si baa, a wiem, e Azja gotw na nic nie zwaa. - Bd dobrej myli - rzeka jej na to Basia. - Prcz mnie masz brata do pomocy. Prawdziwe amory zawsze postawi na swoim. Powiedzia mi to pan Zagoba wtedyjeszcze, kiedy Michaowi ani si nio o mnie. I rozgadawszy si poczy na wycigimwi, jedna o Azji, druga o swoim ichale. Tak upyno par godzin, pki karawna niezatrzymaa si na pierwszy krtki popas wJaryszowie. Z miasteczka, zawsze do ndznego, zostaa po inkursji chopskiej jedna tylko karczma, ktr odrestaurowanood czasu, jak czste przechody onierskiezysk poczy obiecywa pewny. Basia i Ewka znalazy w niej przejezdnego kupca ormiaskiego, rodem z Mohilowa, ktren wiz safiany do Kamieca. Azja chcia go wyrzuci na dwr wraz z Woochami i Tatarami, ktrzy mu towarzyszyli, lecz niewiasty pozwoliy mu pozosta i tylko sama stra musiaa si usun. Kupiec dowiedziawszy si, e podrna pani jest pani Woodyjowsk, pocz bi jej czoemi pod niebiosa ma jej wysawia, czego suchaa z radoci wielk. Na koniec poszed do wiukw i wrciwszy ofiarowa jej czuhub osobliwszych bakalii i mae puzderko pene wonnej driakwi tureckiej, wielce przeciw rnym chorobompomocnej. - To ja przez wdziczno skadam - mwi. - Ju my tu wcale przedtem z Mohilowa nie mieli gowy wychyli, tak Azba-bej grasowa i tylu zbjw we wszystkich jarach i po tamtej stronie w odojach siedziao, a teraz droga bezpiecznai targ bezpieczny. Teraz my znowu jedzim.Niech Bg pomnoy dni chreptiowskiego komendanta, a kady dzie uczyni tak dugim, aby wystarczy na drog z Mohilowa do Kamieca, a kad godzin dnianiech take tak przyduy, by si dniem wydawaa. Nasz komendant, pan pisarz polny, woli w Warszawie siedzie, a pan komendant chreptiowski sam czuwa i zbjw wymit tak, i teraz milsza im mier od Dniestru. - To pana Rzewuskiego nie ma w Mohilowie?- pytaa Basia. - On tylko wojsko przyprowadzi i nie wiem, czyli trzy dni sam bawi. Niech wasza wielmono pozwoli, tu jest suchy winograd w tym czuhubie, a z tego brzegu takowy owoc, ktrego i w Turcji nie ma, jeno z Azji z daleka przychodzi, a tam na palmach ronie... Pana pisarza nie ma, a teraz i jazdy wcale nie ma, bo ku Bracawiu wczoraj nagle posza... I tu s daktyle, aby obum waszym wielmonociom byy na zdrowie... Zosta tylko pan Gorzeski z piechot, a jazda wszystka wysza... - Dziwno mi to, e jazda wszystka wysza -rzeka Basia spogldajc pytajcym wzrokiem na Azj. - Posza, by si konie nie odstay - odpowiedzia Tuhaj-bejowicz - teraz spokojnie! - W miecie mwili, e Dorosz si ruszy niespodzianie - rzek kupiec. Azja rozemia si. - A czym bdzie konie pas, niegiem? - rzek do Basi. - Pan Gorzeski najlepiej wasze wielmonoci objani - doda kupiec. - Ja te myl, e to nic - odrzeka po chwili namysu Basia - bo eby co byo, to by mj m najpierwszy wiedzia. - Nieodmiennie w Chreptiowie najpierw byaby wiadomo - rzek Azja - niech si wasza mio nie boi. Basia podniosa sw jasn twarz ku Tatarowi i poruszya nozdrzami. - Ja si boj! To wyborne Co wapanu w gowie? Syszysz, Ewka, ja mam si ba! Ewka nie od razu moga odpowiedzie, bo bdc z natury do akom i lubic nad miar sodycze usta miaa pene daktylw,co zreszt nie przeszkadzao jej wpatrywa si chciwie w Azj, wic dopiero przeknwszy je odrzeka: - Przy takim oficyjerze i ja si nic nie boj!Po czym spojrzaa czule i znaczco w oczyTuhaj-bejowicza, lecz od czasu, jak mu zacza by przeszkod, mia tylko dla niejtajony wstrt i gniew, wic zachowujc nieruchom postaw odrzek ze spuszczonymi oczyma: - W Raszkowie si pokae, czylim na ufnozasuy! I byo w jego gosie co niemal gronego. Ale obie niewiasty tak ju byy przyzwyczajone do tego, e mody Lipek we wszystkim, co mwi i czyni, zupenie odrnia si od innych, e nie zwrcio to ich uwagi. Zreszt Azja pocz zaraz nalega, by jechano dalej, bo przed Mohilowem byy gry wielce strome i do przebycia trudne, ktre naleao przeby za dnia. Niebawem ruszono dalej. Jechali bardzo szybko a do owych gr. Tam Basia chciaa przesiada si na ko, lecz z namowy Tuhaj-bejowicza zostaa dla towarzystwa Ewki w saniach, ktre wzito na arkany i z najwikszymi ostronociami spuszczano z pochyoci. Azja przez cay ten czas szed pieszo przy saniach, lecz nie rozmawia prawie wcale ni z Basi, ni zEwk, cay zajty ich bezpieczestwem i wogle komend. Soce zaszo jednake, nim zdoali przeby gry, ale wwczas oddzia Czeremisw, idcy w przodku, pocz roznieca ognie wzdu przetartej drogi. Przy kadym ognisku zostawa jeden Czeremis, ktry ustawicznie dorzuca w pomie suchych gazi. Posuwali si tedy wrd czerwonych ogni i stojcych przy nich dzikich postaci. Za tymi postaciami wida byo w mroku nocnym i w pwietlepomienia grone urwiska o niepewnych, strasznych zarysach. Wszystko to byo nowe, ciekawe, wszystko miao pozr jakowej niebezpiecznej i tajemniczej ekspedycji, dlatego dusza Basina bya w sidmym niebie, a serce wzbierao wdzicznoci i dla ma, e na wypraw do nieznanych krain pozwoli, i dla Azji, e t wypraw tak wie umia. Teraz dopierozrozumiaa Basia, co to s pochody onierskie, o trudnociach ktrych tyle sinasuchaa od wojskowych, co drogi przepaciste a zawrotne. Ogarna j te szalona wesoo. Byaby z pewnoci przesiada si na dzianeta, gdyby nie to, e siedzc koo Ewki, moga z ni rozmawia i straszy j.Wic gdy w zawrocistych wwozach idce w przodzie oddziay niky z oczu i poczynay si obwoywa dzikimi gosami, ktrych przytumione echo rozbrzmiewao wrd wiszarw, Baka zwracaa si do Ewki i chwytajc jej rce mwia: - Oho! lewensy z odojw albo orda! Lecz Ewka, co wspomniaa na Azj, syna Tuhaj-bejowego, to uspokajaa si natychmiast. - Jego i lewensy, i ordy szanuj i boj si go! - odpowiadaa. A pniej pochylajc si do ucha Baki: - Choby do Biaogrodu, choby do Krymu, byle z nim!... Ksiyc wypyn ju wysoko na niebo, gdywyjedali z gr. Wwczas ujrzeli hen, w dole, jakoby na dnie niezgbionej przepaci, kup wiateek. - Mohilw pod nogami - ozwa si jaki gos za Basi i Ewk. Obejrzay si: by to Azja stojcy z tyu sani. - To tak na dnie jaru w grd ley? - pytaa Basia. - Tak jest. Gry cakiem go od zimnych podmuchw zasaniaj - mwi wsunwszy gow midzy ich gowy - niech wasza mio zauway, e tu i aura inna: zaraz cieplej i zaciszniej. Wiosna te tu o dziesidni wczeniej przychodzi ni z tamtej strony gr i drzewa prdzej lici dostaj. To szare, co na pochyociach wida, to winograd, jeno teraz jeszcze pod niegiem. nieg lea wszdy, ale istotnie byo tu i cieplej i zaciszniej. W miar jak spuszczali si z wolna ku doowi, jedne wiata pokazyway si za drugimi i byo ich coraz wicej. - Zacne jakie miasto i dosy ogromne - rzeka Ewka. - Bo go Tatarzy czasu inkursji chopskiej nie spalili, gdy tu wojska kozackie zimoway, a Lachw tu prawie nigdy nie byo. - Kt tu ywie? - ywi Tatarzy, ktrzy swj minarecik drewniany maj, bo w Rzeczypospolitej wolno kademu swoj wiar wyznawa. ywi Woosi, Ormianie i Grecy. - Grekw raz w Kamiecu widziaam - rzeka Basia - bo chocia daleko oni mieszkaj, ale za handlem wszdy trafi. - Miasto te inaczej ni wszystkie inne stawiane - rzek Azja. - Sia tu ludu rnego za handlem przychodzi. Ta osada, comy j z dala na uboczu po drodze widzieli, zowie si Serby. - Ju wjedamy - rzeka Basia. Jako wjedali. Dziwny zapach skr i kwasu uderzy zaraz na wstpie ich nozdrza. By to zapach safianu, ktrego wyrobem trudnili si po trochu wszyscy mieszkacy Mohilowa, a w szczeglnoci Ormianie. Jak zapowiada Azja, byo to miasto zupenie od innych rne. Domy, budowane mod azjatyck, miay okna przysonite gst drewnian krat; w wielu brako zupenie okien wychodzcych na ulic i tylko z podwrcw wzbija si blask ognisk. Ulice nie byy brukowane, cho przecie kamienia w okolicy nie brako.Gdzieniegdzie wznosiy si budowle dziwnego ksztatu, o cianach kratowych, przezroczystych. Byy to suszarnie, w ktrych wiey winograd zmienia si na rodzynki. Zapach safianu napenia cae miasto. Pan Gorzeski, dowdca piechoty, uprzedzony przez Czeremisw o przybyciu pani komendantowej chreptiowskiej, wyjecha konno na jej spotkanie. By to czowiek niemody i zajkliwy, a szeplenicy, bo twarz mia z janczarki przestrzelon, dlatego te, gdy pocz, zacinajc si co chwila, prawi o gwiedzie:"ktra wesza na mohilowskie niebiosy" - Basia omal nie parskna miechem. Ale on podejmowa j, jak umia najgocinniej. W fortalicji czekaa wieczerza i nocleg arcywygodny, w puchach wieych i czystych, u najbogatszych Ormian w sekwestr wzitych. Przy tym pan Gorzeskijka si wprawdzie, ale przed noc opowiada przy wieczerzy rzeczy tak ciekawe, e warto ich byo posucha. Wedug niego, jaki niespokojny wiatr powia naraz nagle a niespodziewanie od stepw. Przyszy posuchy, e potny czambu ordy krymskiej stojcy przy Doroszu ruszy nagle ku Hajsyniowi i w gr od tego miasta, z czambuem za poszo na kilka tysicy kozackiej hassy. Prcz tego nadesano ni std, ni zowd wiele innych niepokojcych wiadomoci, panGorzeski nie przywizywa jednak do nich wielkiej wiary. - Bo zima jest - mwi - a od czasu jak PanBg ten oto okrg ziemski ufundowa, Tatarzy ruszali si zawsze jeno na wiosn, gdy oni taborw nie maj i komunikiem chodz, przeto spyy dla koni nigdy nie bior i bra nie mog. Wiemy to ju wszyscy, e wojn z potencj tureck mrz jeno na smyczy trzyma i e po pierwszych trawach bdziem mieli goci, ale eby teraz miao co by, nigdy temu nieuwierz. Basia czekaa cierpliwie i dugo, nim pan Gorzeski swoje wypowie, on za zacina si poruszajc co chwila ustami, jak gdyby co jad. - Co wasza mo tedy o owym poruszeniu si ordy ku Hajsyniowi rozumiesz? - spytaa wreszcie. - Rozumiem, e tam, gdzie stali, musiay konie wszystk traw spod niegu wygrzeba, wic chc w innym miejscu kosz zaoy. Przy tym by moe, e orda,stojc w pobliu Doroszowych, wadzi si z nimi: zawsze tak bywao. Niby to oni sprzymierzecy i wsplnie wojuj, a niech tylko siehenie obok zatocz, to si na pastwiskach i na bazarku zaraz bij. - Pewnie tak jest - rzek Azja. - Bo i co jeszcze - mwi dalej pan Gorzeski - te wieci nie szy directe przez zagoczykw, ale to chopi je przywozili, to Tatarzy tutejsi poczynali gada ni std, ni zowd. Dopiero trzy dni temu przywiz pan Jakubowicz ze stepu jzykw, ktrzy je potwierdzili, i dlatego caa jazda zaraz wysza. - To wasza mo tylko z piechot zostae?- pyta Azja. - Poal si Boe! Czterdziestu ludzi! Ledwie jest komu fortalicji ustrzec, i gdyby si ci tylko Tatarzy ruszyli, ktrzy tu w Mohilowie mieszkaj, nie wiem, jako bym si obroni. - Ale ci si przecie nie rusz? - spytaa Basia. - Nie rusz si, bo im nijak. Wielu z nich stale w Rzeczypospolitej zamieszkuje z onami i dziemi, i ci s nasi, a co jest obcych, to dla handlu tu siedz, nie dla wojny. To dobry lud. - Ja waszej moci pidziesit koni moich Lipkw zostawi - rzek Azja. - Bg zapa! Wielce mi tym waszmo wygodzisz, bo bd mia kogo pod nasz jazd po wiadomoci wysya, ale moesze zostawi? - Mog. Przyjd do Raszkowa ciahy tych rotmistrzw, ktrzy swego czasu do sutana przeszli, a teraz do posuszestwaRzeczypospolitej chc wrci. Przyjdzie Kryczyski na pewno w trzysta koni, a moe i Adurowicz, inni za pniej nadejd. Nad wszystkimi ja mam z polecenia hetmaskiego obj komend i do wiosny caa dywizja si zbierze. Pan Gorzeski skoni si Azji. Zna on go zdawna, ale mniej ceni, jako czowieka niepewnego pochodzenia. Teraz jednak wiedzia ju, e to jest Tuhaj-bejowicz, bo wie o tym pierwsza karawana przyniosa, ta, w ktrej jecha Nawiragh; wic pan Gorzeski uczci teraz w modymLipku krew wielkiego, cho nieprzyjaznego wojownika, a oprcz tego uczci w nim i oficera, ktremu hetman tak znaczne funkcje powierza. Azja za wyszed, aby wyda rozkazy, i zawoawszy setnika Dawida rzek mu: - Dawidzie, synu Skanderowy, zostaniesz z pidziesici koni w Mohilowie i bdziesz oczyma patrzy, a uszami sucha, co si wedle ciebie dzieje. A jakby May Sok jakowe pisma z Chreptiowa za mn wysya, to posaca zatrzymasz, pisma mu odejmiesz i przez swojego czowieka mije przeszlesz. Zostaniesz za tu, pki ja rozkazu nie przyszl, by wraca; wwczas, jeli posaniec powie, e jest noc, to cicho wyjdziesz, a jeli powie, e dzie blisko, to miasto podpalisz, a sam na multaski brzeg przejdziesz i pjdziesz, gdzie ci naka... - Rzeke, panie! - odpowiedzia Dawid - oczyma bd patrzy, a uszami sucha: posacw od Maego Sokoa zatrzymam i pisma im odjwszy, tobie je przez naszego czowieka przeszl. Zostan tu, pki rozkazu nie odbior, a wwczas, jeli posaniec twj powie mi, e noc - spokojniewyjd, powieli za, e dzie blisko -to miasto podpal, sam na multaski brzeg przejd i pjd, gdzie mi naka. Nazajutrz witaniem karawana, zmniejszona o pidziesit koni, ruszya w dalsz drog. Pan Gorzeski przeprowadzaBasi a za mohilowski wd. Tam wyjkawszy poegnaln oracj, wrci do Mohilowa, oni za jechali ku Jampolowi bardzo spiesznie. Azja wes by nadzwyczajnie i tak gna ludzi, e a to zdziwio Basi. - Czemu to wapanu tak pilno? - spytaa. On za odrzek: - Kademu do szczliwoci pilno, moja za rozpocznie si w Raszkowie. Ewka, biorc te sowa do siebie, umiechna si czule i zebrawszy odwag odrzeka: - Jeno mj ojciec... - Pan Nowowiejski w niczym mi nie przeszkodzi - odrzek Tatar. I ponura byskawica przeleciaa mu przez twarz. W Jampolu nie zastano prawie wcale wojska- piechoty tam nie byo nigdy, a jazda wysza wszystka, ledwie kilkunastu ludzi zostao w zameczku, raczej w jego ruinach... Nocleg by przygotowany, ale Basia le spaa, bo j te wieci poczy niepokoi. Zwaszcza rozmylaa o tym, jakniespokojny bdzie may rycerz, jeeli si okae, e czambu Doroszekowy ruszy istotnie; krzepia si tylko myl, e to moe nieprawda. Przychodzio jej do gowy, czyby wziwszydla bezpieczestwa cz Azjowych onierzy, lepiej nie wrci - rne jednak nastrczay si przeszkody. Naprzd Azja, majc rozkaz wzmocni zaog raszkowsk, mgby niewielk tylko przyda jej stra, wic w razie rzeczywistego niebezpieczestwa stra ta moga si okaza niedostateczn; po wtre,dwie trzecie drogi byy ju uczynione, w Raszkowie za by znajomy oficer i silna zaoga, ktra wzmocniona oddziaem Tuhaj-bejowicza i ciahami owych rotmistrzw, do wcale powanej moga urosn siy. Biorc to wszystko na uwag postanowia Basia jecha dalej. Lecz spa nie moga. Pierwszy raz wczasietej drogi chwyci j taki niepokj, jakby zawiso nad ni nieznane niebezpieczestwo. By moe, e przyczynia si take do owych niepokojw nocleg w Jampolu, byo to bowiem miejsce straszne i krwawe. Basia znaa je z opowiada ma i pana Zagoby. Tu czasw chmielnicczyzny staa gwna sia podolskich rezunw pod Burajem; tu sprowadzano jecw i sprzedawano ich na targi wschodnie lub morzono okrutn mierci; tu wreszcie wiosn 1651 roku podczas tumnego jarmarku wpad pan Stanisaw Lanckoroski, wojewoda bracawski, i uczyni rze straszn, ktrejtu wszystko trocha po tatarsku... osa 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc&Qc&gG &c',Ec';z'pami wiea bya na caym Podniestrzu. Wic wszdy, nad ca osad, unosiy si krwawe wspominki, wic tu i owdzie czerniay jeszcze zgliszcza, wic ze cian p zrujnowanego zameczku zdaway si spoglda biae twarze pornitych Kozakw i Polakw. Basia bya odwana, ale baa si duchw, mwiono za, e w Jampolu samym, przy ujciu Szumiwki i na pobliskich Dniestrowych porohach, co pnoc sycha pacz wielki i jki, woda za przy ksiycu mieni si na czerwono, jakoby krwi zabarwiona. Myl o tym przepeniaa przykr trwog Basine serce. Mimo woli nasuchiwaa, czy w ciszy nocnej nie usyszy wrd poroanego szumu paczu i jkw. Sycha byo tylko przecige "czuwaj-aj" onierzy. Wic przysza na myl Basi cicha wietlica chreptiowska, m, pan Zagoba, przyjacielskie twarze pana Nienaszyca, Muszalskiego, Motowidy, Snitki i innych - i pierwszy raz poczua, e jest od nich daleko, bardzo daleko, w obcej stronie, i wzia j taka tsknica za Chreptiowem, e jej si paka chciao. Zasna nad ranem dopiero, ale miaa dziwne sny. Buraj, rezuny, Tatary, krwawe obrazy rzezi przesuway si przezjej senn gow, a w tych obrazach widziaa cigle twarz Azji, lecz nie by to ten sam Azja, tylko niby Kozak, niby dziki Tatar, niby sam Tuhaj-bej. Wstaa rano, rada, e si skoczya noc i przykre widziada. Pozosta drog postanowia odbywa na dzianecie, raz dlatego, eby ruchu zay, po wtre, eby da sposobno do swobodnej rozmowy Azjii Ewce, ktrzy ze wzgldu na blisko Raszkowa potrzebowali zapewne si naradzi, jakim sposobem oznajmi wszystko staremu panu Nowowiejskiemu i pozwolenie onego uzyska. Azja, podawszy jej wasn rk strzemi, sam nie siad jednak do sanek z Ewk, ale zrazu wyjecha na czoo oddziau, potem trzyma si w pobliu Basi. Ona za spostrzegszy natychmiast, e jad znw wszczuplejszej liczbie, nili przyjechali do Jampola, zwrcia si do modego Tatara i rzeka: - Widz, e wapan i w Jampolu cz swoich ludzi ostawi. - Pidziesit koni, tak samo jak i w Mohilowie - odrzek Azja. - Na c to? On umiechn si osobliwie; wargi jego podniosy si tak jak u zego psa, ktry pokazuje zby - i po chwili dopiero odpowiedzia: - Bo chc te komendy mie w mojej mocy i drog powrotn waszej mioci zabezpieczy. - Jeli wojska wrc ze stepw, to i tak tam sia bdzie. - Wojska tak prdko nie wrc. - Skd wapan wiesz? - Bo si pierwej musz dobrze upewni, co si u Dorosza dzieje, a to im ze trzy albo cztery niedziele zabierze. - Jeli tak, to dobrze wapan uczyni, ludzi owych zostawiajc. Jechali czas jaki w milczeniu. Azja spoglda co chwila na row twarz Basi, na wp zakryt przez podniesiony konierzdelijki i kopaczek, a za kadym spojrzeniem przymyka oczy, jakby chcia lepiej sobie wrazi w pami wdziczny jej wizerunek. - Wapan powiniene si rozmwi z Ewk -rzeka wszczynajc na nowo rozmow Basia. - Wapan zgoa za mao z ni rozmawiasz, a jej dziwno to bywa. Niedugo przed obliczem pana Nowowiejskiego staniecie... Mnie sam niepokj chwyta... Powinnicie si naradzi, jak sobie pocz? - Ja najpierw z wasz mioci chciabym si rozmwi - odrzek dziwnym gosem Azja. - To czemu wa nie zaczynasz? - Bo czekam na posaca z Raszkowa... Mylaem, e go ju w Jampolu znajd. Co chwila go wygldam. - A co si ma posaniec do rozmowy? - Myl, e owo on jedzie! - odrzek unikajc odpowiedzi mody Tatar. I skoczy naprzd, lecz po chwili wrci. - Nie! to nie on! - rzek. W caej jego postaci, w mowie, w spojrzeniu, w gosie byo co tak niespokojnego i gorczkowego, e w niepokj udzieli si i Basi. Najmniejsze jednak podejrzenie nie postao dotd w jej gowie. Niepokj Azji da si doskonale wytumaczy bliskoci Raszkowa i gronego ojca Ewki, jednake Basi byo czego tak ciko, jakby o jej wasne losy chodzio. Zbliywszy si do sani przez kilkagodzin jechaa w pobliu Ewki rozmawiajc z ni o Raszkowie, o starym i modym panuNowowiejskim, o Zosi Boskiej, wreszcie o okolicy, ktra stawaa si coraz dziksz i straszniejsz pustyni. Bya ona po prawdzie pustyni zaraz za Chreptiowem, ale tam przynajmniej od czasu do czasu podnosi si na widnokrgu sup dymu oznajmujcy jaki chutor, jak osad ludzk. Tu nie byo nigdzie ladw czowieka i gdyby Baka nie wiedziaa, e jedzie do Raszkowa, gdzie yj ludzie i stoi zaoga polska, mogaby mniema, e wiod j gdzie w nieznane pustynie, do cudzych ziem, na kraniec wiata. Rozgldajc si po okolicy wstrzymywaa mimowolnie konia i wkrtce zostaa w tyle za saniami i oddziaem. Azja przyczy sido niej po chwili, a e okolic zna dobrze, wic j jej wskazywa rozmaite miejsca, wymieniajc ich nazwy. Nie trwao to jednak dugo, bo ziemia pocza dymi. Zima nie miaa widocznie w tej poudniowejstronie tej samej, co w lesistym Chreptiowie, mocy. Leao wprawdzie nieconiegu w wdoach, rozpadlinach, na krawdziach ska, a take i na obrconych ku pnocy upazach wzgrz, ale w ogle ziemia nie bya nim pokryta i czerniaa chaszczami lub poyskiwaa wilgotn, zwid traw. Z tych to traw podnosi si teraz lekki, biaawy opar i rozciga si tu przy ziemi, czynic w dalekociach podobiestwo wielkich wd wypeniajcych doliny i szeroko rozlanych po rwninach; nastpnie opar w podnosi si coraz wyejku grze, zakrywajc blask soneczny i zmieniajc pogodny dzie na mglisty i pospny. - Jutro deszcz bdzie - rzek Azja. - Byle nie dzi. Jak daleko jeszcze do Raszkowa? Tuhaj-bejowicz popatrzy na najblisz, zaledwie widn ju wrd mgy okolic i odrzek: - Std ju bliej do Raszkowa ni z powrotem do Jampola. I odetchn gboko, jak gdyby wielki ciar spad mu z piersi. W tej chwili ttent konia rozleg si od strony oddziau i jaki jedziec zamajaczyw tumanie. - Halim! Poznaj go! - zawoa Azja. Rzeczywicie by to Halim, ktry dopadszyAzji i Basi zeskoczy z bachmata i pocz bi czoem w strzemi modego Tatara. - Z Raszkowa? - spyta Azja. - Z Raszkowa, panie mj! - odpowiedzia Halim. - Co tam sycha? Stary podnis szpetn, wychudzon od niesychanych trudw gow ku Basi, jakbychcia spyta, czy moe przy niej mwi, lecz Tuhaj-bejowicz rzek zaraz: - Mw miele! Wojska wyszy? - Tak jest, panie. Gar zostaa. - Kto powid? - Pan Nowowiejski. - Piotrowicze za wyjechali do Krymu? - Ju dawno. Ostay tylko dwie niewiasty i stary pan Nowowiejski z nimi. - Gdzie Kryczyski? - Na drugiej stronie rzeki. Czeka! - Kto z nim jest? - Jest Adurowicz ze swoim ciahem. Obaj cigow do strzemienia bij, synu Tuhaj-bejowy, i pod rk twoj si oddaj -oni - i wszyscy, ktrzy jeszcze nie nadyli. - Dobrze! - rzek z ogniem w oczach Azja. -Le do Kryczyskiego natychmiast i ka im,by zajmowali Raszkw. - Wola twoja, panie! Po chwili Halim skoczy na konia i znikn jak widmo w tumanie... Straszny i zowrogi blask bi od twarzy Azji. Chwila stanowcza, chwila oczekiwana, chwila najwikszego dla niego szczcia - nadesza... Serce bio mu jednak tak, e tchu mu brako... Czas jaki jecha w milczeniu koo Basi i dopiero gdy poczu, egos go nie zawiedzie, zwrci ku niej oczyniezgbione a wietliste i rzek: - Teraz mi rozmwi si szczerze z wasz mioci... - Sucham - odrzeka Basia patrzc na niego pilnie, jak gdyby chciaa czyta w jego zmienionej twarzy. Rozdzia 39 Azja przysun swego konia do dzianeta Basi tak blisko, e niemal strzemieniem dotkn jej strzemienia, i jeszcze kilkanacie krokw jecha w milczeniu. Przez ten czas stara si uspokoi do reszty i dziwi si, dlaczego ten spokj z takim wysikiem mu przychodzi, skoro Basi mia w rku, skoro nie byo ju adnej siy ludzkiej, ktra zdoaaby bya mu j odj. Ale on sam nie wiedzia, e w duszy jego, wbrew wszelkiemu prawdopodobiestwu i mimo przeciwnej oczywistoci, tlia jaka skra nadziei, e podana niewiasta odpowie mu wzajemnoci. Jeli za ta nadzieja bya saba, to natomiast pragnienie, aby to si stao, byo tak silne, e potrzsao nim jak febra. Nie otworzy ta podana rk, nie rzuci mu si w ramiona, nie powie tych sw, o ktrych ni po nocach caych: "Azja, jam twoja" - nie zawinie ustami na jego ustach - o tym wiedzia... Ale jak przyjmie jego sowa? Co powie? Czy straci czucie wszelkie, jak gob w pazurach drapienika, i pozwoli mu si tak chwyci, jak wanie gob bezradny oddaje si jastrzbiowi? Czy bdzie ebra o miosierdzie zami, czy krzykiem przestrachu napeni t pustyni? Czy staniesi od tego wszystkiego co wicej, czy co mniej?... Takie pytania wichrzyy si w gowie Tatara. A przecie przyszed czas, w ktrym trzeba odrzuci udawanie, pozory i pokaza jej prawdziw, straszn twarz... Ot, strach! ot, niepokj! ot, chwila jeszcze - i speni si wszystko Wreszcie jednak ta duszna trwoga pocza zmienia si w Tatarze w to, w co zmienia si najczciej trwoga dzikiego zwierzcia,to jest we wcieko... I pocz si sam podnieca t wciekoci. "Cokolwiek si stanie - pomyla - ona moja, moja caa jest i moja bdzie dzi jeszcze, i moja bdzie jutro, a potem ju nie wrci jej do ma, jeno i za mn..." Na t myl dzika rado porwaa go za wosy i nagle ozwa si gosem, ktry jemu samemu wyda si obcy: - Wasza mio nie znaa mnie dotd!... - W tej mgle tak si waci gos zmieni - odrzeka nieco niespokojnie Basia - i istotnie zdaje mi si, e kto inny mwi. - W Mohilowie wojsk nie ma, w Jampolu nie ma, w Raszkowie nie ma Ja tu jeden pan... Kryczyski, Adurowicz i owi inni - raby moje, bo ja kniazia, ja wadyki syn - ja im wezyr, ja im murza najwyszy, ja im wdz, jako Tuhaj-bej by wdz - ja im chan, ja jeden mam si, wszystko tu w mocy mojej... - Czemu za wapan to mwisz? - Wasza mio nie znaa mnie dotd... Raszkw ju niedaleko... Ja chcia hetmanem tatarskim by i Rzeczypospolitej suy, ale pan Sobieski nie dozwoli... Nie by mi duej Lipkiem, nie suy pod niczyj komend, jeno samemu wielkie czambuy wodzi, na Dorosza albo na Rzeczpospolit, jak wasza mio chcesz, jak wasza mio. rozkaesz!... - Jak ja rozka?... Azja, co z tob? - To ze mn, e tu wszyscy moje raby, a jam twj rab! Co mnie hetman! Pozwoli czynie pozwoli! Sowo, wasza mio, rzeknij, a ja waszej mioci Akerman pod nogi poo i Dobrud poo- i te ordy, ktre tu ausy maj - i te, ktre w Dzikich Polach koczuj - i te, co wszdy tu w zimownikach le, bd raby twoje, jako jatwj rab!... Kaesz - chana krymskiego nie usucham i sutana nie usucham, i mieczem ich bd wojowa, i pomoc Rzeczypospolitej dam, i now ord w tych stronach zao, a nad ni ja bd chanem,a nade mn ty bdziesz jedna, tobie jednej bd pokony bi, twojej aski i zmiowaniaprosi! To rzekszy przechyli si na kulbace i porwawszy wp przeraon i jakoby oguszon sowami jego niewiast, tak dalej mwi prdkim, chrapliwym gosem: - Zali nie widziaa, em ja ci jedn miowa!... A nacierpia si!... Ja ci i tak wezm!... Ty moja ju i bdziesz moja... Nikt ci tu nie wyrwie z moich rk! Ty moja! ty moja! ty moja! - Jezus, Maria - zawoaa Basia. Lecz on j cisn tak w ramionach, jakby chcia zadawi... Krtki oddech wydobywasi z jego warg; oczy zachodziy mu mg,wreszcie wywlk j ze strzemion, z kulbaki i wzi przed siebie cisnc jej piersi do swoich, i sinawe wargi jego, otwierajc si akomie jak usta ryby, poczy szuka jej ust. Ona nie wydaa ani okrzyku, lecz pocza si opiera z niespodziewan si. Zacza si midzy nimi walka, w ktrej sycha byo tylko zdyszane ich oddechy. Gwatowne ruchy i blisko jego twarzy wrciy jej przytomno. Przysza na ni chwila takiego jasnowidzenia, jaka przychodzi na toncych. Od razu z najwiksz jasnoci odczua wszystko. Wic naprzd, e ziemia zarwaasi pod jej nogami i otworzya si w jar bezdenny, do ktrego on j cign koniecznie; ujrzaa jego mio, jego zdrad, swj straszny los, swoj niemoc i bezradno, odczua trwog, odczua okropn bole i al- i jednoczenie buchnw niej pomie niezmierzonego oburzenia i wciekoci, i zemsty. Taka bya dzielno tej duszy rycerskiego dziecka, tej wybranej ony najdzielniejszego w Rzeczypospolitej rycerza, e w tej oto straszliwej chwili pomylaa naprzd: "Pomci si!", potem dopiero: "Ratowa si! "Wszystkie wadze jej umysu napryy si tak, jak wos napra si z przeraenia na gowie, i ta jasno widzenia toncych staa si w niej niemal cudown. Rce jej wrd szarpaniny poczy szuka przy nim broni i trafiy wreszcie na kociany eb wschodniego pistoletu; ale jednoczenie miaa przytomno pomyle i o tym, e choby pistolet by nabity, choby zdoaa odwieskak, nim przegnie do, nim skieruje luf ku jego gowie, on chwyci niechybnie jej rk i odbierze jej ostatni sposb ratunku -wic postanowia uderzy inaczej.Trwao to wszystko jedno mgnienie oka. On istotnie przewidzia zamach i wycign do tak szybko, jak szybko migoce byskawica, ale nie zdoa obrachowa jej ruchu, tote rce ich miny si i Basia z ca rozpaczliw si swej modej i dzielnej pici uderzya go, jak gromem, kocian gowni pistoletu midzy oczy. Cios by tak straszny, e Azja nie zdoa nawet krzykn i pad na wznak, pocigajc j za sob w upadku. Basia podniosa si w jednej chwili i skoczywszy na swego dzianeta pomkna jak wicher w przeciwn stron od Dniestru,ku szerokim stepom. Zasona mgy zamkna si za ni. Dzianet stuliwszy uszybieg na olep wrd ska, rozpadlin, jarw, wyrw. Lada chwila mg run w jak szczelin, lada chwila mg rozbi siebie i jedca o skaliste rogi: Lecz Basia nie zwaaa ju na nic; najstraszliwszym niebezpieczestwem byli dla niej Lipkowie i Azja... Dziwna rzecz! Teraz, gdy uwolnia si z rk drapienika i gdy w lea prawdopodobnie martwy wrd ska, nad wszystkimi jej uczuciami zapanowaa trwoga. Lec twarz na grzywie dzianeta, mknc w tumanie jak sarna cigana przez wilki, teraz pocza si ba Azji wicej ni w tej chwili, gdy bya w jego objciach - i czua strach, i czua niemoc, i czua to, co czuje dziecko sabe, zabkane, na woli boej, samotne i opuszczone. Jakie gosy paczce wstay w jej sercu i poczy z jkiem, z bojani, ze skarg i aoci wzywa opieki: - Michale, ratuj!... Michale, ratuj!.. A dzianet mkn i mkn; cudownym wiedzion instynktem, przeskakiwa wyrwy, omija gibkim ruchem wyskakujce kanty ska, a wreszcie kamienny pokad przesta dzwoni pod jego kopytami: widocznie wpad na jeden z tych otwartych"ugw", ktre tu i owdzie cigny si midzy jarami. Pot go okrywa, nozdrza poczy oddycha gono, lecz bieg i bieg. "Dokd ucieka?" - pomylaa Basia. I w tej chwili odpowiedziaa sobie: "Do Chreptiowa!" Lecz nowa trwoga cisna jej serce na myl o tej dalekiej przez straszne pustynie wiodcej drodze. Natychmiast te przypomniao si jej, e Azja pozostawia oddziay Lipkw w Mohilowie i Jampolu. Niezawodnie wszyscy Lipkowie byli zmwieni; wszyscy suyli Azji, a zatem schwytaliby j niechybnie i odwiedli do Raszkowa, naleao zatem zapuci si gboko w step i dopiero obrci na pnoc, omijajc naddniestrzaskie osady. Naleao postpi tak tym bardziej, e jelibdzie pocig, to pjdzie niezawodnie brzegiem, a tymczasem na szerokich stepach mona bdzie spotka ktr z polskich komend wracajc do fortalicji. Bieg dzianeta wolnia stopniowo. Basia bdc dowiadczonym jedcem rozumiaa natychmiast, e trzeba da mu czas wytchnienia, inaczej padnie. A czua i to, ejeli zostanie wrd tych pusty bez konia,to jest zgubiona. Wstrzymaa wic bieg i czas jaki jechaa stp. Mga rzeda, ale z biednego dzianeta podnosia si chmur gorca para. Basia pocza si modli. Nagle renie koskie ozwao si wrd ejtu wszystko trocha po tatarsku... osa 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPib'<c(c(}, c(;(mgy o kilkaset krokw za ni. Wwczas wosy zjeyy si jej na gowie. - Mj padnie, ale i tamte padn! - rzeka gono. I znw pomkna. Czas jaki dzianet bieg lotem gobia ciganego przez raroga i bieg znw dugo,prawie do ostatka si, lecz renie odzywao si cigle za nim w oddali. Byo wtym reniu dochodzcym z tumanu co zarazem niezmiernie tsknego i gronego. Jednake po pierwszej chwili trwogi przyszo Basi na myl, e gdyby na tym cigajcym j koniu siedzia ktokolwiek, to by w ko nie ra, bo jedziec nie chcc zdradza pocigu zahamowaby renie. "Nie moe by, tylko to bachmat Azji biey za moim" - pomylaa Basia. Dla ostronociwycigna obie krcice z olster, lecz byato zbytnia ostrono. Po chwili zaczerniaoco w rzedncej mgle i bachmat Azjw nadbieg z rozwian grzyw i rozdtymi chrapami. Ujrzawszy dzianeta pocz zblia si ku niemu w podskokach, wydajckrtkie i urywane renie, a dzianet odpowiedzia mu natychmiast. - osz! osz! - zawoaa Basia. Zwierz, przyuczony do rki ludzkiej, zbliysi i pozwoli schwyta si za uzd. Basia podniosa oczy ku niebu i rzeka: - Opieka boska! Rzeczywicie schwytanie Azjowego rumaka byo dla niej okolicznoci ze wszech miar pomyln. Naprzd, dwa najlepsze z caegooddziau rumaki byy w jej rku; po wtre,miaa konia do zmiany, po trzecie na koniec, obecno jego upewniaa j, e pocig nieprdko wyjdzie. Gdyby bachmat pobiea by za caym oddziaem, Lipkowie, zaniepokojeni jego widokiem, niechybnie wrciliby natychmiast szuka swego wodza; obecnie za byo do przewidzenia, e do gowy im nie przyjdzie, by cokolwiek mogo si przygodzi Azji, i e wyrusz na poszukiwanie dopiero wtedy, gdy zaniepokoj si zbyt dug jego nieobecnoci. "A wwczas ja bd ju daleko!" - dokoczya w myli Basia. Tu przypomniao si jej po raz wtry, e oddziay Azjowe stoj w Jampolu i Mohilowie. "Trzeba mija szerokim stepem inie zblia si do rzeki pierw, a si w okolicy Chreptiowa znajd. Chytrze ten straszny czek pozastawia obiee, ale mnie Bg z nich wyratuje!" Tak pomylawszy nabraa ducha i pocza czyni przygotowania do dalszej drogi. Przyterlicy Azjowej znalaza muszkiet, rg z prochem, worek z kulami i worek z siemieniem konopnym, ktre Tatar mia zwyczaj gry ustawicznie. Basia, przykrcajc strzemiona bachmata na miar swej nogi, pomylaa sobie, e przezca drog bdzie si ywi jako ptak tym siemieniem, i zachowaa je starannie przy sobie. Postanowia omija ludzi, chutory, bona tych pustyniach od kadego czeka zegoraczej ni dobrego mona si byo spodziewa. Serce jej ciskaa obawa, czym bdzie konie karmi. Same one bd wygrzebywa traw spod niegu i wyskubywa mchy ze szczelin skalistych, ale nu padn od zej strawy i uciliwych pochodw? Przecie nie moga ich oszczdza... Druga obawa bya, czy si nie zabka w pustyni. atwo byo nie zbdzi jadc brzegiem Dniestrowym, ale tej drogi nie moga obra. Co bdzie, gdy wjedzie w puszcze mroczne, ogromne a bezdrone? jak pozna, czy si kieruje na pnoc czy w inn stron, jeli przyjd dnie mgliste, bezsoneczne i noce bez gwiazd? e puszcze roiy si od dzikiego zwierza, mniej o to dbaa majc odwag w dzielnym sercu - i bro. Wilki, chodzce gromadnie, mogy by wprawdzie niebezpieczne, ale w ogle wicej si obawiaa ludzi ni zwierzt, a najbardziej zbkania. - Ha! Bg mi drog wskae i do Michaa wrci pozwoli - rzeka gono. I przeegnawszy si otara rkawem twarz z wilgoci, ktra zibia jej poblade policzki, bystrymi oczyma rozejrzaa si pookolicy i wypucia konie w skok. Rozdzia 40 Tuhaj-bejowicza nikt nie myla szuka, wic lea w pustkowiu, pki sam nie oprzytomnia. Oprzytomniawszy siad i pragnc zrozumie, co si z nim dzieje, pocz oglda si po okolicy. Ale widzia jjakoby w mroku; nastpnie pozna, e widzitylko jednym okiem, i to le. Drugie byo wybite albo zalane krwi. Azja podnis rce do twarzy. Palce jego trafiy na soplekrwi okrzepej na wsach; usta mia takepene krwi, ktra go dawia tak, e musia charka i odpluwa j kilkakrotnie; straszliwy bl przeszy mu przy owym spluwaniu twarz; posun palce ku grze odwsw, ale odj je natychmiast z jkiem boleci. Uderzenie Basi zmiadyo mu grn cz nosa i nadweryo ko w policzku. Chwilprzesiedzia bez ruchu; nastpnie tym okiem, w ktrym pozostao mu nieco wiata, pocz rozglda si dokoa, a ujrzawszy w szczelinie pasmo niegu, przyczoga si do niego i chwyciwszy go pen gar, przyoy do swej rozbitej twarzy. Przynioso mu to natychmiast wielk ulg, wic gdy nieg topniejc spywa rowymi strumieniami na jego wsy, znw go nabiera w gar i znw przykada. Prcz tego pocz go je chciwie, i to rwnie przynosio mu ulg. Po pewnym czasie w ciar niezmierny, ktry czu na swej gowie sta si o tyle lejszy, e Azja przypomnia sobie wszystko, co si stao. Ale w pierwszej chwili nie odczu ni wciekoci, ni gniewu,ni rozpaczy. Bl cielesny zguszy wszystkie inne uczucia i pozostawi tylko jedn ch- ch prdkiego ratunku. Azja zjadszy jeszcze kilka przygarci niegu pocz oglda si za koniem: konia nie byo; wwczas zrozumia, e jeli nie zechce czeka, a Lipkowie po niego przyjad, to musi i piechot. Wic oparszy si rkoma o ziemi, prbowa wsta, ale tylko zawy z blu i znw usiad. Przesiedzia moe z godzin i znw j czyni usiowania. Tym razem udao musi o tyle, e wsta i oparty plecami o ska, zdoa utrzyma si na nogach; ale gdy pomyla, e trzeba opuci podpor i da krok, potem drugi i trzeci w pust przestrze, poczucie niemocy i strachu owado nim tak silnie, e omal nie siad znowu. Jednake si przemg i wydobywszy szabl wspar si na niej i posun si naprzd. Szo. Po kilku krokachuczu, e nogi jego i cae ciao s silne, ewada nimi doskonale, tylko gowa jest jakoby nie jego i na ksztat olbrzymiej wagichwieje mu si to w prawo, to w lewo -to w ty, to naprzd. Mia takie poczucie, jakby t gow, zbyt cik i chwiejn, nis z nadzwyczajn ostronoci i nadzwyczajn obaw, aby jej nie uroni na kamienie i nie rozbi. Czasem te ta gowa zawracaa nim caym, jakby jej na tym zaleao, by chodzi w kko. Chwilami czynio mu si ciemno w jedynym wadnym oku; wwczas podpiera si obu rkoma na szabli. Lecz zawrt gowy przechodzi z wolna - natomiast bl wzrasta cigle- i wierci tak w czole, w oczach, w caej gowie, a skowytanie wydobywao si z piersi Azji. Echa ska powtarzay jego jki i szed wrd tej pustyni krwawy, straszny, do upiora ni do czowieka podobniejszy. Mroczyo si ju, gdy usysza przed sobttent konia. By to dziesitnik lipkowski, ktry przyjeda po rozkazy. Tego wieczora Azja znalaz jeszcze tyle siy, epocig zarzdzi, ale zaraz potem leg na skry i przez trzy dni nastpne nikogo widzie nie mg prcz Greka cyrulika, ktry mu rany opatrywa, i Halima, ktren cyrulikowi pomaga. Dopiero czwartego dniaodzyska mow, a z ni i wiadomo tego,co zaszo. I zaraz gorczkowa myl jego pobiega za Basi. Widzia j biegnc przez skay i pustynie; wydawaa mu si ptakiem, ktry odlatywa raz na zawsze; widzia j przybywajc do Chreptiowa; widzia j w objciach ma, i na w widok porywa go bl sroszy ni od rany, a razem z blem al, a z alem srom poniesionej klski. - Ucieka, ucieka - powtarza ustawicznie i wcieko dawia go tak, e chwilami przytomno zdawaa si go znw opuszcza. - Gorze! - odpowiada Halimowi, gdy ten stara si go uspokaja i zapewnia, e Basia przed pocigiem uj nie moe - i kopa nogami skry, ktrymi stary Tatar gookrywa, i noem grozi jemu i Grekowi, i wy jak dziki zwierz, i zrywa si chcc sam lecie, dogna j, schwyta, a potem zgniewu i dzikiej mioci zadusi wasnymi rkoma. Chwilami bredzi w gorczce: wic woa na Halima, by mu przynosi co prdzej gow maego rycerza, a on jego, zwizan, zamkn obok w komorze. Czasem rozmawia z ni, prosi, grozi; czasem wyciga ramiona, by j przygarn; wreszcie zapad w gboki seni spa dob ca. Natomiast gdy si rozbudzi, gorczka opucia go zupenie i mg widzie si z Kryczyskim i Adurowiczem. Im za byo pilno do tego, bo nie wiedzieli, co pocz. Wojska, ktre wyszy pod modym Nowowiejskim, nie miay wprawdzie wrci przed dwoma tygodniami,ale jaki niespodziewany wypadek mg przyspieszy ich powrt, a wwczas naleao wiedzie, jak si zachowa. Wprawdzie Kryczyski i Adurowicz pozornietylko chcieli wrci w sub Rzeczypospolitej, ale Azja prowadzi ca spraw; on jeden mg im da wskazwki, co maj na na razie czyni; on jeden mg objani, po ktrej stronie bya wiksza korzy: czy zaraz wrci na sutask ziemi, czy te udawa, i jak dugo jeszczeudawa, e su Rzeczypospolitej? Obaj oni wiedzieli dobrze, e koniec kocem i Azja chce zdradzi Rzeczpospolit, ale przypuszczali, e z ujawnieniem zdrady kae moe im czeka a do wojny, by zdradzi jak najskuteczniej. Wskazwki jego miay by przy tym dla nich rozkazem,bo im si narzuci na wodza, jako gowa caej sprawy, czowiek najchytrzejszy, najbardziej wpywowy, wreszcie jako Tuhaj-bejowicz, sawnego midzywszystkimi ordami witezia syn. Skwapliwie te stanli przy jego ou i bili mu pokony, on za wita ich osabiony jeszcze, z przewizan twarz i jednym okiem, ale ju zdrw zupenie. I zaraz na wstpie rzek im: - Chory jestem. Niewiasta, ktr chciaem porwa i sobie zachowa, wyrwaa si z rk moich, gowni od pistoletu mnie zraniwszy. Komendanta Woodyjowskiego tobya ona... oby zaraza spada na niego i cay jego rd!.. - Niech tak bdzie, jak rzeke! - odpowiedzieli dwaj rotmistrze. - Niech Bg da wam, wiernym, szczcie i pomylno!... - I tobie, panie! Po czym jli zaraz rozmawia o tym, co im czyni naley. - Nie mona zwczy ani sutaskiej suby a do wojny odkada- rzek Azja - bo ju po tym, co si z niewiast ow zdarzyo, oni nam ufa nie bd i szablami na nas uderz. Ale nim oni uderz, my na miasto uderzmy i spalmy je na chwa BoguA ow gar onierzy, ktra tu zostaa, wjasyr wemiem, a mieszkacw, ktrzy s Rzeczypospolitej poddani, take w jasyr wemiem, a dobrem Woochw, Ormian i Grekw si podzielim i za Dniestr pjdziem, w sutaskie ziemie. Kryczyskiemu i Adurowiczowi, ktrzy koczujc ju od duszego czasu wrd najdzikszej ordy i grabic razem z ni, zdziczeli zupenie, oczy si zawieciy. - Dziki tobie, panie - rzek Kryczyski - puszczono nas do tego miasta, ktre Bg nam teraz wydaje!... - Nowowiejski nie czyni wam wstrtu? - pyta Azja. - Nowowiejski wiedzia, e do Rzeczypospolitej przechodzimy, i wiedzia, e ty nadchodzisz, aby si z nami poczy,wic nas uwaa za swoich, jako ciebie za swego uwaa. - Mymy stali po multaskiej stronie - wtrci Adurowicz - ale obaj z Kryczyskimjedzilimy do niego w goci, a on nas jako szlacht podejmowa, bo mwi tak: teraniejszym uczynkiem dawny grzech zagadzacie, a e hetman wam za Azjowym porczeniem przebacza, przeto i mnie si na was boczy nie godzi. Chcia nawet, abymy w miecie stanli, alemy rzekli: "Nie uczynim tego, nim Azja Tuhaj-bejowiczpozwolestwo hetmaskie nam przyniesie..." Wszelako, gdy odchodzi, jeszcze nam uczt wyprawi i prosi, bymy nad miastem czuwali... - Na owej uczcie - doda Kryczyski - widzielimy ojca jego i staruch, ktra ma z jasyru wyglda, i t pann, z ktr si Nowowiejski eni zamyla. - A! - rzek Azja -jeszczem nie pomyla, e oni tu s wszyscy... A pann Nowowiejsk ja przywiozem... I zaklaska w rce, gdy za Halim ukaza si natychmiast, rzek mu: - Niech moi Lipkowie, skoro pomie w miecie zobacz, zaraz na tych onierzy; ktrzy s tu w fortalicji, uderz i garda im popodrzynaj; niewiasty za i starego szlachcica niech zwi i strzeg, pki rozkazu nie wydam. To rzekszy zwrci si do Kryczyskiego iAdurowicza: - Sam nie pomog, bom saby, ale sid na ko i cho popatrz, a wy, towarzysze mili, poczynajcie, poczynajcie! Kryczyski i Adurowicz rzucili si natychmiast we drzwi,on za wyszed za nimi i kazawszy sobie konia poda, pojecha do czstokow spoglda z bramy wysokiej fortalicji na to, co si w miecie dzia bdzie. Wielu Lipkw poczo si take wdziera na wa przez czstokoy, aby oczy swe widokiem rzezi nasyci. Ci onierze Nowowiejskiego,ktrzy w step nie wyszli, widzc gromadzcych si Lipkw i sdzc, e jest co do widzenia w miecie, pomieszali si zaraz z nimi bez cienia trwogi lub podejrzenia. Zreszt byo tych piechurw zaledwie dwudziestu, reszta bya w miecie, w szynkach. Tymczasem ciahy Adurowicza i Kryczyskiego rozsypay si w mgnieniu oka po miasteczku. Byli w tych ciahach niemal wycznie Lipkowie i Czeremisy, zatem dawniejsi mieszkacy Rzeczypospolitej, po wikszej czci szlachta, ale e dawno ju granice jej opucili, wic przez ten czas tuaczki stali si wielce do dzikich Tatarw podobni. Dawniejsze upany ich zdary si, powszechnie wic byli przybrani w touby baranie wen do gry naoone na nagie, zawide od wichrw stepowych i dymu ognisk ciaa; bro ich bya jednak lepsza od broni dzikich Tatarw; wszyscy mieli szable, wszyscy uki w ogniu praone, a wielu samopay. Twarze ich natomiast wyraay to samo okruciestwo i dz krwi co twarze ich dobrudzkich, biaogrodzkich lub krymskich wspbraci. Teraz rozsypawszy si po miasteczku poczli je przebiega w rnych kierunkach, krzyczc przeraliwie i jak gdyby pragnc si tymi okrzykami wzajemnie zachci i podnieci do mordw igrabiey. Ale mimo i wielu powkadao ju obyczajem tatarskim noe w usta, ludno miejscowa, zoona, jak i w Jampolu, z Woochw, Ormian, Grekw i czci z Tatarw-kupcw, patrzya na nich bez adnej nieufnoci. Sklepy byy pootwierane;kupcy siedzieli przed sklepami po turecku na awach, przesuwajc paciorki racw. Krzyki Lipkw sprawiy tylko to,e patrzono na nich ciekawiej, w przypuszczeniu, i igrzysko jakowe sobie wyprawiaj. Nagle jednak na rogach rynku podniosy si dymy i z ust. wszystkich Lipkw zabrzmiao wycie tak okropne, e blady przestrach ogarn Woochw, Ormian i Grekw, wszystkie ich niewiasty i dzieci. Naraz zabysy szable i ulewa strza luna na spokojnych mieszkacw. Krzyki ich, huk zamykanych naprdce drzwiiokiennic pomieszay si z ttentem koni i wyciem grabienikw. Wtem rynek zawlk si dymami. Podniosy si gosy: "Gore! gore!" Jednoczenie poczto odbija sklepy,domy, wywczy za wosy przeraone niewiasty, wyrzuca na ulic statki, safiany, towary sklepowe, pociel, z ktrejpira podniosy si zaraz obokiem ku grze - rozlegy si jki wyrzynanych mw, lament, wycia psw, ryk byda, ktre poar ogarnia w tylnych zabudowaniach; czerwone jzyki ognia, widne nawet w dzie na tle czarnych kbw dymu, strzelay coraz wyej ku niebu. W fortalicji za Azjowi jedcy rzucili si zaraz z pocztku rzezi na bezbronnych po wikszej czci piechurw. Nie byo tam prawie walki; kilkanacie now pogryo si niespodzianie w kadejpolskiej piersi; potem poobcinano gowy nieszczsnym i zniesiono je do kopyt Azjowego konia. Tuhaj-bejowicz pozwoli wikszej czci Lipkw i poczy si w krwawej robocieze wspbrami; sam za sta i patrzy. Dym przesania robot Kryczyskiego i Adurowicza; swd spalenizny dolecia a dofortalicji; miasto zapono jak stos olbrzymi i dymy przesaniay widok; czasem tylko w tych dymach rozlega si wystrza samopau, jakoby piorun w chmurze, czasem mign uciekajcy czowiek lub oddzia Lipkw w pocigu. Azja sta cigle i patrzy majc w sercu rado; srogi umiech rozszerza mu wargi, spod ktrych byskay biae zby - umiech tym sroszy, e pomieszany z tu wszystko trocha po tatarsku... osa 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPPc( R(-c))*Rc){9()blem przyschej rany. Prcz radoci i pycha wzbieraa w sercu modego Lipka. Zrzuci oto z piersi w ciar udawania i pierwszy raz da folg nienawici ukrywanej przez dugie lata; teraz czu sisob, czu si prawdziwym Azj, synem Tuhaj-bejowym. Lecz jednoczenie wsta w nim dziki al, e Basia nie oglda tego poaru, tej rzezi, e go nie moe widzie wnowym jego zawodzie. Kocha j, a jednoczenie rozpierao go dzikie pragnienie zemsty nad ni. "Staaby oto tu, przy koniu! - myla sobie - i za wosy bym j trzyma, i ng by mi si czepiaa, a potem bym j wzi i usta bym jej wycaowa, i byaby moja, moja, moja... niewolnica!.." Od desperacji wstrzymywaa go tylko nadzieja, e moe oddziay posane w pocig albo te, ktre zostawi po drodze, sprowadz j na powrt. Nadziei tej uczepi si jak toncy deski, i to dodawao mu siy. Nie mg myle wycznie o stracie jej, bo zbyt wiele myla o chwili, w ktrej j odzyska i wemie. Sta wedle bramy, pki wyrzynane miasto nie ucicho, co wprdce si stao, bo ciahy Adurowicza i Kryczyskiego tyle prawie liczyy gw, ile cae miasteczko - wic poar tylko przetrwa jki ludzkie i hucza jeszcze do wieczora. Azja zlaz z konia i poszed wolnym krokiem do obszernej izby; tam na rodku nasano mu skr baranich, na ktrych zasiad i czeka przybycia dwch rotmistrzw. Ci nadeszli niebawem, a z nimi setnicy. Wszystkich twarze byy uradowane, bo up przeszed oczekiwania. Miasteczko podnioso si ju wielce od czasw inkursji chopskiej i byozamone. Wzito te okoo stu modych niewiast i gromad dzieci od lat dziesiciu, ktre mona byo pomylnie sprzeda we wschodnich bazarach. Mczyzn, stare niewiasty i zbyt mae, niezdolne do drogi dzieci wycito. Rce Lipkw dymiy od krwi ludzkiej, a w swych toubach wnieli zapach spalenizny. Wszyscy zasiedli naok Azji i Kryczyski przemwi: - Kupa popiow jeno po nas zostanie... Nimkomendy wrc, moglibymy jeszcze na Jampol ruszy. Dobra tam wszelkiego tyle albo wicej nili w Raszkowie. - Nie! - odrzek Tuhaj-beja syn - w Jampolus moi ludzie, ktrzy miasto zagn, a nam czas w chanowe i sutaskie ziemie. - Jak przykaesz! Wrcimy ze saw i upem! - ozwali si rotmistrze i dziesitnicy. - Tu, w fortalicji, s jeszcze niewiasty i w szlachcic, ktry mnie hodowa - rzek Azja - suszna-naley mu si nagroda. To rzekszy zaklaska w rce i kaza sprowadzi jecw. Sprowadzono ich niebawem: pani Bosk, zalan zami Zosi, blad jak chusta Ewk istarego pana Nowowiejskiego. Ten mia rce i nogi ykami skrpowane. Wszyscy byli przeraeni, ale jeszcze wicej zdumienitym, co si stao, a co byo zupenie dla nich niezrozumiae. Ewka jedna, lubo gubicsi w domysach, co przygodzio si z pani Woodyjowsk, dlaczego Azja nie pokazywa si dotd, dlaczego uczyniono rze w miecie, a ich jako niewolnikw wizano, domylaa si jednak, e idzie o jej porwanie, e Azja wciek si po prostuz mioci dla niej i nie chcc w pysze swej prosi o jej rk ojca, postanowi si j porwa. Byo to wszystko samo przez si straszne, ale Ewka przynajmniej nie draao ycie wasne. Jecy wprowadzeni nie poznali Azji, bo twarz jego bya niemal zupenie zawizana. Lecz przestrach tym bardziej schwyta za kolana niewiasty, w pierwszej chwili bowiem sdziy, e to dzicy Tatarzy jakim niepojtym sposobem starli Lipkw i zawadnli Raszkowem. Dopiero widok Kryczyskiego i Adurowicza przekona je, e wanie znajduj si w rku Lipkw. Czas jaki patrzyli w milczeniujedni na drugich, wreszcie stary pan Nowowiejski ozwa si niepewnym, ale silnym gosem: - W jakiche jestemy rkach? Azja pocz odkrca z gowy nawizki i wkrtce ukazaa si spod nich twarz jego, niegdy pikna, cho dzika, teraz oszpeconaraz na zawsze, ze zamanym nosem i czarnosin plam zamiast jednego oka; twarz straszna skupiona zimn zemst i umiechem do konwulsyjnego wykrzywienia podobnym. Przez chwil jeszcze milcza, po czym utkwi swe jarzce oko w starym szlachcicu i odrzek: - W moim: w Tuhaj-bejowego syna! Ale stary Nowowiejski pozna go, nim si wymieni, poznaa i Ewka, cho serce cisno si jej przeraeniem i wstrtem na widok tej potwornej gowy. Dziewka zakrya oczy nie zwizanymi rkoma, a szlachcic otworzy usta, pocz mruga zezdumienia oczyma i powtarza: - Azja Azja - Ktrego wapan hodowa, ktremu by ojcem i ktremu pod tw rodzicielsk rk grzbiet krwi opyn... Szlachcicowi krew napyna do gowy. - Zdrajco! - rzek- przed sdem odpowiesz za swe uczynki!... mijo!... Mam jeszcze syna... - I masz crk - odpowiedzia Azja - za ktr mnie puh na mier kaza wiczy,a t crk ja teraz ostatniemu ordycowi daruj, aby za mia w niej sug i rozkosz! - Wodzu! daruj j mnie - ozwa si nagle Adurowicz. - Azja! Azja! jam ciebie zawsze... - krzykna Ewka rzucajc si do jego ng. Lecz on j kopn nog, a Adurowicz chwyci j za ramiona i pocz cign ku sobie po pododze. Pan Nowowiejski sta si z czerwonego siny. yka skrzypiay na jego rkach, tak je napra, a z ust wydobyway si niezrozumiae sowa. Azja podnis si ze skr i szed ku niemu,z pocztku wolno, potem coraz prdzej, jakdzikie zwierz pragnce rzuci si na zdobycz. Na koniec przyszedszy blisko, schwyta go zakrzywionymi palcami swej chudej doni za wsy, drug za pocz go bi bez miosierdzia po twarzy i gowie. Chrapliwy ryk wyrywa si z jego gardzieli,na koniec, gdy szlachcic pad na ziemi, Tuhaj-bejowicz klkn mu na piersi i nagle jasny blask noa rozwieci mrok izby. - Miosierdzia! ratunku! -wya Ewka. Lecz Adurowicz uderzy j w gow, a potem sw szerok do pooy na jej usta; Azja tymczasem zarzyna pana Nowowiejskiego. Widok by tak straszny, e nawet dziesitnikom lipkowskim uczyniosi zimno w piersiach, Azja bowiem z wyrachowanym okruciestwem z wolna wodzi noem po gardle nieszczsnego szlachcica, a w rzzi i chrapa okropnie. Z otwartych y krew bluzgaa coraz silniej na rce rezuna i strumieniem cieka na podog. Wreszcie rzenie i chrapanie cicho stopniowo, tylko powietrze poczo wista w przecitej gardzieli, a nogi umierajcego, drgajc konwulsyjnie, kopayziemi. Azja wsta. Oko jego pado teraz na blad i sodk twarzyczk Zosi Boskiej, ktra zdawaa sizmar, bo zemdlona, zwieszaa si przez rami podtrzymujcego j Lipka - i rzek: - T dziewk zachowuj sobie, pki jej nie daruj lub nie przedam. Po czym zwrci si do Tatarw: - A teraz, jeno pocig wrci, pjdziem na sutask ziemi. Pocig wrci w dwa dni pniej, ale z prnymi rkoma. Wic poszed Tuhaj-bejowicz na sutask ziemi z rozpacz i wciekoci w sercu, zostawujc po sobie szar i niebieskaw kup popiow. Rozdzia 41 Dziesi do dwunastu mil ukraiskich oddzielao owe miasta, przez ktre przejedaa Basia z Chreptiowa do Raszkowa, czyli caa owa droga dniestrzaskim szlakiem wynosia okoo trzydziestu. Prawda, e z noclegw wyruszano jeszcze po ciemku i nie zatrzymywano si a pn noc- jednake cay pochd wraz z popasami, mimo trudnych przepraw i przejazdw, odby siw trzy dni. wczeni ludzie i wczesne wojska nie czyniy zwykle pochodw tak szybkich, ale kto chcia lub musia- mg je czyni. Biorc to na uwag Basia wyrachowywaa sobie, e odwrotna droga, droga do Chreptiowa, powinna jej zabra jeszcze mniej czasu, zwaszcza e odbywaa j konno i e droga ta bya ucieczk, w ktrej ratunek od szybkoci zalea. Pierwszego jednak dnia pomiarkowaa zaraz, e si udzi, bo nie mogc ucieka dniestrzaskim szlakiem, jeno koujc stepami, musiaa nadkada ogromnie drogi.W dodatku moga zbdzi i byo prawdopodobnym, e zbdzi; moga trafi na odtajae rzeki, na nieprzebyte gszcze lene, na bota zim nawet nie zamarzajce, na przeszkody od ludzi lub zwierza, wic chocia i nocami zamierzya wci pdzi, mimo chci utwierdzaa si wprzekonaniu, e nawet gdyby jej szo pomylnie, Bg wie kiedy stanie w Chreptiowie. Udao jej si wyrwa z ramion Azji, lecz codalej bdzie? Niewtpliwie wszystko byo lepsze od tych ohydnych ramion, jednake na myl, co j czeka, krew cinaa jej si lodem w yach. Oto przyszo jej zaraz do gowy, e jeli bdzie szczdzi konie, moe zosta docignit. Lipkowie znali te stepy na wylot, i skry si w nich przed ichokiem, przed pogoni, byo prawie niepodobiestwem. Oni to przecie po caych dniach cigali nawet wiosn i latem Tatarw, gdy kopyta koskie nie zostawiayladw w niegu, w rozmikej ziemi; oni czytali w stepie jak w otwartej ksidze; oniprzezierali te rwnie jak ory, umieli w nich wietrzy jak psy gocze; im ycie cae schodzio na pocigach. Prno Tatarzy szli nieraz strumieniami, by nie zostawi ladw- Kozacy, Lipkowie i Czeremisy, zarwno jak i polscy stepowi zagoczycy, umieli ich odnale, "sposobami" na ich "sposoby" odpowiedzieiwpa tak nagle, jakby spod ziemi wyroli. Jake tu ucieka przed takim ludem? Chyba zostawi ich tak daleko za sob, by sama odlego uczynia pocig niemoliwym. Ale w takim razie popadaj konie. "Popadaj niechybnie, jeli cigle bd tak i jak dotd" - mylaa z przeraeniem Basia spogldajc na mokre, dymice ich boki i na pian, ktra patami spadaa na ziemi. Wic chwilami zatrzymywaa bieg i poczynaa sucha, ale wwczas w kadympowiewie wiatru, w szmerze lici obrastajcych jary, w suchym szelecie, z jakim uderzay o si wysche odygi stepowych badylw, w szumie skrzyde przelatujcego ptaka, nawet w ciszy pustynnej dzwonicej w uszach, syszaa odgosy pogoni. I przeraona, znw wypuszczaa konie i biega szalonym pdem, pki chrapanie ich nie oznajmio, enie mog tak biec dalej. Ciar samotnoci iniemocy przygniata j coraz silniej. Ach jak czua si sierot, jaki al, rwnie ogromny jak niesuszny, wzbiera w jej sercu do wszystkich ludzi, do najbliszych inajdroszych, e j tak opucili! Potem pomylaa jeszcze, e to pewnie Bgj karze za jej dz przygd, za jej wyrywanie si na wszystkie owy, na wyprawy wbrew nieraz chciom ma, za pocho i brak statku. Pomylawszy to rozpakaa si serdecznie i podnisszy gwk do gry, ja powtarza chlipic: - Ukarz, ale nie opu! Michaa nie karz, Micha niewinny! Tymczasem zbliaa si noc, a z ni chd, pomroka, niepewno drogi i niepokj. Przedmioty poczy si zaciera, mci, traci okrelone ksztaty, a zarazem jakbysi oywia tajemniczo i czai. Nierwnocina zrbach wysokich ska wyglday jakby gowy poprzybierane w czapki spiczaste i okrge, ktre wychylaj si zza jakich olbrzymich murw i spogldaj cicho a zoyczliwie, kto tam przejeda doem. Gazie drzew, poruszane powiewem, miayjakie ruchy ludzkie: jedne kiway na Basi,niby chcc j przywoa i tajemnic jak straszn jej powierzy; drugie zdaway simwi i ostrzega: "Nie zbliaj si!" Skarpyprzewrconych drzew podobne byy do jakich potwornych istot skurczonych do skoku. Basia bya odwana, bardzo odwana, ale jak wszyscy wczeni ludzie -przesdna. Tote gdy pomroka zapada zupenie, wos wypra si jej na gowie,a dreszcz przechodzi przez ciao na myl o nieczystych siach, ktre mog zamieszkiwa te strony. Baa si szczeglniej upiorw. Wiara w nie bya szczeglniej rozpowszechniona po caym Naddniestrzu z powodu ssiedztwa Multan iwanie te strony, koo Jampola i Raszkowa, miay pod tym wzgldem z saw. Tylu tu ludzi schodzio ustawicznie ze wiata nag mierci, bez spowiedzi, rozgrzeszenia. Basia przypomniaa sobie wszystkie opowieci, ktre wieczorami w Chreptiowie prawili przy ogniu rycerze: wic o dolinach przepacistych, w ktrych gdy wiatr powia, zryway si nagle jki: "Jezu, Jezu!"- o pomieniach bdnych, w ktrych co chrapao - o miejcych si skaach - o bladych dzieciach "sysunach" z zielonymi oczyma i potwornej gowie, ktreprosiy, by je zabra na ko, a zabrane poczynay wysysa krew - wreszcie o gowach bez kadubw chodzcych na pajczych nogach i o najstraszniejszych z tych wszystkich okropnoci, dorosych upiorach, czyli tak zwanych z wooska "brukoakach", ktre wprost rzucay si na ludzi. Basia pocza si egna znakiem krzya i nie ustawaa dopty, dopki nie zemdlaa jej rka, ale i wwczas odmawiaa litani, bo adn inn broni przeciw nieczystym siom nie mona byo nic poradzi. Otuchy dodaway jej konie, ktre nie okazujc adnej trwogi, parskay rano. Chwilami doni klepaa kark swego dzianeta, jakby chcc si tym sposobem przekona, e si na rzeczywistym znajduje wiecie. Noc, z pocztku bardzo ciemna, stawaa si z wolna janiejsz i wreszcie przez rzadk mg zamigotay gwiazdy. Dla Basi bya to okoliczno nadzwyczaj pomylna, bo naprzd, strach jej zmniejszy si, a powtre, patrzc na Wielki Wz moga si kierowa ku pnocy, czyli w stron Chreptiowa. Rozgldajc si po okolicy, wyrachowaa sobie, e oddalia si ju znacznie od Dniestru, bo mniej tu byo ska, kraj rozoysty, wicej obych wzgrz poronitych dbin i czste obszerne rwnie. Raz po raz jednak musiaa przebywa jary i spuszczaa si w nie zawsze z obaw w sercu, w gbiach ich bowiem byo ciemno ichd tam lea surowy, przenikliwy. Niektre tak byy strome, i naleao je objeda, z czego wynikaa wielka strata czasu i nadkadanie drogi. Gorzej jednak byo ze strumieniami i rzeczkami, ktrych sie caa pyna od wschodu ku Dniestrowi. Wszystkie byy ju rozmarznite i konie chrapay bojaliwie wchodzc noc w nieznane, o niewiadomej gbinie wody. Basia przeprawiaa si tylkow tych miejscach, gdzie rozoysty brzeg pozwala przypuszcza, e rozlana szerokowoda jest pytka. Jako po wikszej czcitak bywao; na niektrych jednak przeprawach woda dochodzia do poowy brzuchw koskich; Basia wwczas klkaaobyczajem onierskim na kulbace i trzymajc si rkoma za przedni kul, staraa si nie zamoczy ng. Jednake nie ze wszystkim jej si to udao i wkrtce zimno dotkliwe chwycio j od stp do kolan. - Daj Boe dzie, pojad raniej! - powtarzaa sobie co chwila. Na koniec wyjechaa na obszern rwni poros rzadkim lasem i widzc, e konie ledwie ju nogi wlok, zatrzymaa si na wypoczynek. Oba rumaki powycigay w tej chwili szyje ku ziemi i wysuwajc jedn z ng przednich, poczy skuba chciwie mchy i zwid traw. W lesie bya zupenacisza, ktr przerywa tylko donony oddech koni i chrupotanie traw w ich potnych szczkach. Zaspokoiwszy, a raczej oszukawszy pierwszy gd, oba rumaki miay widocznie ochot si wytarza, ale Basia nie moga dogodzi tej ich chci. Nie miaa nawet popuci poprgw i sama zle na ziemi, bo chciaa by w kadej chwili do dalszej ucieczki gotow. Przesiada si jednak na Azjowego bachmata, bo dzianet nis j ju od ostatniego poudniowego popasu, a lubo dzielny i szlachetn krew w yach majcy,by jednak od bachmata delikatniejszy. Urzdziwszy to, po pragnieniu, ktre gasiakilkakrotnie w czasie przepraw, poczua gd, wic zacza je owo siemi, ktrego woreczek znalaza przy kulbace Tuhaj-bejowicza. Wydao si jej bardzo dobre, cho nieco zgorzkniae, wic jada dzikujc Bogu za ten niespodziany posiek. Lecz jada oszczdnie, by starczyo a do Chreptiowa. Potem zaraz sen j klei z nieprzepart si jej powieki, ale jednoczenie, gdy ruch koski przesta j rozgrzewa, przejo j dotkliwe zimno. Nogi miaa zupenie skostniae; czua te niezmierne znuenie w caym ciele, szczeglniej w krzyu i w ramionach wysilonych pasowaniem si z Azj. Ogarnaj wielka sabo i oczy jej przymkny si. Lecz po chwili otworzya je przemoc. "Nie! W dzie, w czasie jazdy, spa bd - pomylaa - bo jeli teraz zasn, to zmarzn..." Jednake myli jej mciy si coraz bardziej lub zachodziy jedne na drugie, przedstawiajc bezadne obrazy, w ktrychha po tatarsku... osa 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPIc)c)c)P-Ic)<)puszcza, ucieczka, pogo, Azja, may rycerz, Ewka i ostatnie zdarzenia mieszaysi ze sob w psen, w pjaw. Wszystkoto gdzie biego naprzd, jak biegnie fala gnana wiatrem, a ona, Basia, biega razem,bez strachu, bez radoci, jakoby z umowy. Azja niby j goni, ale jednoczenie rozmawia z ni i frasowa si o konie; pan Zagoba gniewa si, e wieczerza wystygnie, Micha pokazywa drog, a Ewka jechaa za nimi w saniach, jedzc daktyle. Potem te osoby zacieray si coraz bardziej, jak gdyby je pocza przesania mglista zasona lub pomroka - i stopniowo niky; zostaa tylko ciemno jaka dziwna,bo lubo wzrok nie przebija jej wcale, wydawaa si jednak pust i idc niezmiernie daleko... Przenikaa ona wszdy, przenikaa nastpnie do gowy Basi i pogasia w niej wszystkie widzenia, wszystkie myli, jak powiew wiatru gasi palce si noc na otwartym powietrzu pochodnie. Basia usna, ale moe na szczcie dla niej, zanim chd zdoa zwarzy krew w jej yach, obudzi j niezwyky haas. Konie szarpny si nagle: widocznie dziao si w puszczy co nadzwyczajnego. Basia odzyskawszy w jednej chwili przytomno, chwycia Azjowy muszkiet i pochylona na koniu, ze skupion uwag i rozdtymi nozdrzami pocza nasuchiwa. Bya to tego rodzaju natura, e kade niebezpieczestwo w pierwszym mgnieniu oka budzio w niej czujno, odwag i gotowo do obrony. Lecz tym razem, przysuchawszy si pilniej, uspokoia si zaraz. Odgosy, ktre j zbudziy, byy rechtaniem dzikich wi. Czy basiory podbieray si ku warchlakom, czy te odyce poczy si ci o samury, do, e naraz rozebrzmiaa caa puszcza.w warcho odbywa si niezawodnie do daleko, ale wrd ciszy nocnej i powszechnego upienia wydawa si tak bliskim, i Basia syszaa nie tylko rechtanie i kwiki, ale wist gony oddychajcych gwatownie nozdrzy. Nagle rozleg si omot, ttent, trzask amanychchrustw i cae stado, lubo niewidzialne dlaBasi, przeleciawszy w pobliu, pogryo si w gbiach puszczy. A w onej niepoprawnej Basi, mimo jej strasznego pooenia, zbudzia si na mgnienie powiekiyka myliwska i zrobio si jej al, e nie widziaa przelatujcego stada. "Czowiek by si trocha przypatrzy - rzeka sobie w duszy - ale nic to! Jadc taklasami, pewnie jeszcze co zobacz..." I dopiero po tej uwadze przypomniawszy sobie, e lepiej nic nie widzie, a jak najprdzej ucieka, pucia si w dalsz drog. Nie mona byo sta duej jeszcze i dlatego, e chd ogarnia j coraz dotkliwszy, a ruch koni rozgrzewa j znacznie, mao stosunkowo nuc. Konie za to, ktre nieco tylko mchu i zmarzych traw zdoay uszczkn, ruszyy wielce niechtnie i z pospuszczanymi gowami. Szron w czasie postoju okry im boki i zdawao si, e ledwie nogi wlok. Szy przecie od poudniowego popasu niemal bez wytchnienia. Przejechawszy polan, z oczyma utkwionymi w Wielki Wz na niebie, Basia pogrya si w puszcz, niezbyt gst, ale pagrkowat, poprzecinan wskimi jarami. Stao si te i ciemniej, nietylko z powodu cienia, jakie rzucay rozoyste drzewa, ale take i dlatego, e opary podniosy si z ziemi i skryy gwiazdy. Trzeba byo jecha na olep. Jedne tylko jary daway Basi jakkolwiek wskazwk, e posuwa si w susznym kierunku, bo to wiedziaa, e wszystkie onecign si od wschodu ku Dniestrowi, e wic przebywajc coraz nowe, zda wciku pnocy. Pomylaa jednak, e mimo tej wskazwki grozi jej zawsze: albo zbytnie oddalenie si od Dniestru, albo zbytnie zblienie si ku niemu. I jedno, i drugie mogo by niebezpieczne, bo w pierwszym razie wypadoby naoy ogromnie drogi, wprzeciwnym - moga wyjecha na Jampol i tam wpa we wrae rce. Czy za bya jeszcze przed Jampolem, czy wanie na jego wysokoci, czy te zostawia go ju za sob, o tym nie miaa najmniejszego pojcia. "Prdzej bd wiedziaa, kiedy omin Mohilw - mwia sobie - bo ten ley w jarze wielkim i cigncym si daleko, ktren moe poznam." Po czym spojrzawszy w niebo mylaa dalej: "Daj mi Boe przebra si jeno za Mohilw, bo tam zaczyna si ju Michaowepanowanie, tam mnie ju nic nie ustraszy..."Tymczasem noc staa si jeszcze ciemniejsz. Szczciem, na podou lenymlea tu ju nieg, na ktrego biaym tle mona byo odrnia ciemne pnie drzew, nisze konary i omija je. Natomiast musiaa Basia jecha wolniej i skutkiem tego na dusz jej pady znw te strachy przed si nieczyst, ktre na pocztku nocy cinay jej krew lodem. "Jeli zobacz wiecce lepie nisko - rzeka do swej strwoonej duszy- nic to! to bdzie wilk; ale jeli na wysokoci czowieka..." I w tej samej chwili krzykna gono: - W imi Ojca i Syna!... Bo czy to byo zudzenie czy moe dziki zdeb siedzia na gazi, do, e Basia wyranie ujrzaa par byszczcych lepiw na wysokoci czowieka. Z trwogi jej samej zaszy oczy pomrok, ale gdy przejrzaa znowu, nie byo ju nic wida, tylko jaki szelest da si sysze midzy konarami, tylko jej serce tuko si w piersiach tak gono, jak gdyby chciao pier rozsadzi. I jechaa dalej, dugo, dugo wzdychajc do wiata dziennego. Noc duya si jednak niezmiernie. Wkrtce potem znw rzeka przegrodzia jej drog. Basia bya ju do daleko za Jampolem, nad brzegiem Rosawy, ale nic niewiedziaa, gdzie jest, odgadywaa tylko, ejednak posuwa si wci na pnoc, skoro napotkaa now rzek. Odgadywaa take, e noc musi ju by na schyku, bo chd powikszy si znacznie; widocznie bra mrz, tuman opad i gwiazdy ukazay si znowu, jeno bledsze, niepewnym wiatem wiecce. Na koniec ciemno pocza bledn stopniowo. Pnie, gazie i gazki staway si widoczniejsze. W lesie zapanowaa zupena cisza - dniao. Po pewnym czasie Basia moga ju odrni ma koni. Na koniec na wschodzie midzy gaziami drzew ukazaa si tama wietlista - czyni si dzie, i to dzie pogodny. Wwczas Basia poczua niezmierneznuenie. Usta jej otwieray si przecigym poziewaniem, a oczy kleiy si; niebawem zasna mocno, ale na krtko, bo zbudzia j ga, o ktr zawadzia gow. Szczciem, konie szy niezmiernie wolno, poskubujc po drodze mchy, wic uderzenie byo tak lekkie, i nieprzyczynio jej adnej szkody. Soce wstao ju i blade, liczne jego promienie przedzieray si przez bezlistne gazie. Na w widok otucha wstpia w serce Basi;midzy sob a pogoni zostawia ju przecie tyle stepu, tyle gr, jarw i ca noc. "Byle mnie nie schwycili ci z Jampola lub z Mohilowa, to tamci ju chyba nie zgoni" - rzeka sobie. Liczya i na to, e w pocztku ucieczki jechaa skalistym podoem, za czym kopyta nie mogy zostawia ladw. Lecz wkrtce znw ogarno j zwtpienie. "Lipkowie i na skaach, i na kamieniach ladw dopatrz, a bd ciga zawzicie, chyba e im konie popadaj." To ostatnie przypuszczenie byo najprawdopodobniejsze. Do Basi byo spojrze na swoje konie. I dzianet, i bachmat miay boki wpade, gowy pospuszczane, wzrok zgasy. Idc, raz w raz schylay by ku ziemi, by zachwyci nieco mchu, lub skubay mimochodem rude licie widnce tu i owdzie na niskich krzach dbowych. Musiaa te trawi je gorczka, bo u wszvstkich przepraw piy chciwie. Mimo tego Basia, wydostawszy si na nieporonite pole midzy dwoma borami, pucia znowu w skok utrudzone rumaki i pdzia taka do drugiego boru. Po przejechaniu onego trafia na drug polan, jeszcze obszerniejsz i wzgrzyst.Za wzgrzami, w odlegoci mniej wicej wierci mili, wida byo dym podnoszcy si strzelicie jak sosna ku niebu. Byo to pierwsze zamieszkae miejsce, na jakie trafia Basia, bo zreszt kraj ten z wyjtkiem samego pobrzea by, a raczej zmieniony zosta na pustyni, nie tylko wskutek napadw tatarskich, ale wskutek cigych wojen polsko-kozackich. Po ostatniej wyprawie pana Czarnieckiego, ktrej ofiar pada Busza, miasteczka zeszy na liche osady, wsie pozarastay modym lasem. A przecie po panu Czarnieckim tyle jeszcze byo wypraw, tylebitew, tyle rzezi, a do ostatnich czasw, w ktrych wielki Sobieski wydar te kraje nieprzyjacielowi. ycie poczynao si w nichznw z wolna pleni, ten jednak szlak, ktrym jechaa Basia, szczeglniej by pusty; kryli si w nim tylko zbje, lecz i tych wygnioty ju prawie zupenie komendy stojce w Raszkowie, Jampolu, Mohilowie i Chreptiowie. Pierwsz myl Basi na widok owego dymu byo jecha ku niemu, odnale chutor czy te szaas, czy wreszcie proste ognisko, ogrza si przy nim i poywi! Lecz wkrtce przyszo jej do gowy, e w tych stronach lepiej spotka si ze stadem wilkw ni z ludmi; ludzie byli tu dziksi i okrutniejsi od zwierzt. Owszem, naleao pogna konie i mija czym prdzej to lene ludzkie schronisko, bo tylko mier moga w nim czeka. Na samym skraju przeciwlegego boru spostrzega Basia may stg siana, wic nie zwaajc ju na nic zatrzymaa si przy nim, by konie pokarmi. Te jady chciwie, zanurzajc gowy razem z uszami w stg i wycigajc spore wiechetki siana. Na nieszczcie przeszkadzay im wielce munsztuki; ale Basia nie chciaa ich rozkiezna, tak sobiesusznie rozumujc: "Tam, gdzie byo dym wida, musi by jakichutor, e za tu stg stoi, wic w chutorze maj konie, na ktrych mogliby mnie ciga, za czym trzeba by gotow." Spdzia jednak przy stogu z godzin czasu, tak e konie podjady niele, a i onasama poywia si siemieniem. Ruszywszy dalej i przejechawszy kilka staja spostrzega nagle przed sob dwch ludzi nioscych pki chrustu na plecach. Jeden by czowiek niestary, ale nie pierwszej ju modoci, z twarz poznaczon osp i zkosymi oczyma, szpetny, straszny, o okrutnym, zwierzcym wyrazie oblicza; drugi, mody wyrostek, by obkany. Mona to byo pozna na pierwszy rzut okapo jego gupkowatym umiechu i nieprzytomnym wzroku. Obaj na widok jedca i koni porzucili pki chrustu na ziemi i widocznie zlkli si bardzo. Ale spotkanie byo tak niespodziane i stali tak blisko, e nie mogli ucieka. - Sawa Bohu! - ozwaa si Basia. - Na wiki wikw! - A jako si zwie w chutor? - A po co on si ma nazywa. Ot, chata! - Daleko za do Mohilowa? - My ne znajem... Tu starszy pocz si pilnie przypatrywa twarzy Basi. Poniewa miaa na sobie mskiubir, wzi j za wyrostka, i zaraz na twarzy jego na miejscu dawnego strachu pojawia si zuchwao i okruciestwo. - A szczo wy takij moodenkij, pane ycar?- A tobi szczo? - I sami jedziecie? - mwi chop postpujc krok naprzd. - Wojsko za mn idzie. w zatrzyma si, popatrzy na ogromn polan i odpar: - Nieprawda. Nikogo nie ma. To rzekszy postpi jeszcze par krokw;kose oczy zawieciy mu ponuro, a jednoczenie, zoywszy usta, pocz naladowa gos przepirki, widocznie chcc kogo w ten sposb przywabi. Wszystko to wydao si Basi nader zowrogim, wic bez wahania wymierzya mu krcic w piersi. - Milcz, bo zginiesz! Chop zamilk, a co wicej, rzuci si natychmiast plackiem na ziemi. To samo uczyni obkany wyrostek, ale w pocz przy tym wy ze strachu jak wilk. By moe, e w swoim czasie umys jego obka si z jakiego postrachu, bo teraz wycie jego brzmiao okropnym przeraeniem. Basia wypucia konie i pomkna jak strzaa. Szczciem, las by niepodszyty, a drzewa stay rzadko. Wkrtce te zawiecia nowa polana, wska, ale bardzo duga. Konie, podjadszyprzy stogu, nabray nowych si i gnay wichrem. "Dopdz do domu, sid na konie i bd mnie cigali" - mylaa Basia. Pocieszao jtylko to, e konie dobrze id i e od miejsca, w ktrym spotkaa owych ludzi, do chutoru byo do daleko. "Nim dojd dochaty, nim konie wyprowadz, ja tak jadc bd od nich w mili albo we dwch." Istotnie tak byo. Ale gdy upyno kilka godzin i Basia przekonawszy si, e nie jestcigan, zwolnia biegu, wielki przestrach, wielkie pognbienie opanoway jej serce, a do oczu cisny si przemoc zy. Spotkanie owo nauczyo j, czym s ludzie w tych stronach i czego mona si byo od nich spodziewa. Wprawdzie nie byo to dla niej niespodziane. I z wasnego dowiadczenia, i z opowiada chreptiowskich wiedziaa, e dawni spokojni osadnicy albo wynieli si z tych pusty, albo ich wojna poara, ci za, co pozostali, yjc w ustawicznych trwogach wojennych, wrd okropnej zawieruchy domowej i tatarskich napadw, w stosunkach, w ktrych czowiek czowiekowi by wilkiem, bez kociow, wiary, bez innych przykadw, jak przykady mordu i poogi, nie znajc innegoprawa nad pi, wyzbyli si wszelkich uczu ludzkich i zdziczeli na podobiestwo zwierza lenego. Basia wiedziaa o tym dobrze; jednake czowiek samotny, w pustyniach zabkany, w ucisku od godu i chodu zostajcy, mimowiednie przede wszystkim od pokrewnych sobie istot pomocy wyglda. Tak i ona ujrzawszy w dym, siedlisko ludzkie oznaczajcy, mimowiednie, idc za pierwszym porywem serca, chciaa tam biec, imieniem boskim mieszkacw przywita i pod ich dachem zmczon gow przytuli. Tymczasem okrutna rzeczywisto wyszczerzya zarazna ni zby jak zy pies; dlatego serce jej wezbrao gorycz i zy alu a zawodu napyny do oczu. "Znikd pomocy, jedno od Boga - pomylaa - bogdaj mi ju ludzi nie napotka." Po czymja rozwaa, czemu w chop pocz udawa przepirk; niechybnie w pobliu byli jeszcze jacy ludzie i w przywoa ich pragn. Przyszo jej do gowy, e jestna szlaku zbjw, ktrzy wyparci z jarw nadrzecznych, widocznie schronili si do puszcz, gbiej w kraju lecych, w ktrych ssiedztwo szerokich stepw zapewniao im wiksze bezpieczestwo i atwiejsz w potrzebie ucieczk. "Ale co bdzie - pytaa Basia - gdy ich spotkam kilku lub kilkunastu? Muszkiet - to jeden, dwie krcice - to dwch, szabla - niechby dwch jeszcze, jeli jednak bdzie ich wicej, zgin straszn mierci." I o ilepoprzednio, wrd nocy i jej trwg, yczya sobie, by dzie uczyni si jak najprdzej, tak teraz z tsknot wygldaapomroki, ktra moga skry j atwiej przed zymi oczyma. Dwakro jeszcze w czasie wytrwaej jazdy zdarzyo jej si przejeda w pobliu ludzi. Raz ujrzaa naskraju wysokiej rwni kilkanacie chat. Moe nawet nie mieszkali w nich zbje z rzemiosa, ale wolaa je min skokiem, wiedzc, e i wieniacy niewiele s lepsi odzbjw; drugi raz do uszu jej doszed odgos siekier rbicych drzewo. Upragniona noc okrya wreszcie ziemi. Basia tak ju bya znuona, e gdy dostaa si na goy, nie obronity lasem step, rzeka sobie: "Tu nie rozbij si o drzewa, za czym usnteraz, chobym miaa i zmarzn." Gdy przymykaa ju oczy, zdao jej si, e hen, w oddali, na biaym niegu widzi kilka czarnych punktw, ktre poruszaj si w rnych kierunkach. Przez chwil jeszcze przezwyciya sen. - To pewnie wilki! - mrukna z cicha. Nim jednak przejechaa kilkadziesit krokw, owe punkta zniky, wic usna zaraz tak mocno, e zbudzia si dopiero, gdy bachmat Azjw, na ktrym siedziaa, zara pod ni. Basia obejrzaa si wkoo: bya na skraju lasu i zbudzia si w por, inaczej bowiem mogaby si rozbi o drzewo. Nagle spostrzega, e drugiego konia nie masz przy niej. - Co si stao? - zawoaa z trwog wielk.Staa si jednak rzecz bardzo prosta: oto Basia uwizaa wprawdzie lejce od uzdy dzianeta do kuli kulbaki, na ktrej siedziaasama, ale skostniae rce le jej posuyyi nie zdoay zadzierzgn silnie wza; nastpnie lejce rozwizay si i znuony ko zosta, by szuka karmu pod niegiem lub pooy si. Na szczcie Basia miaa krcic nie w olstrach, ale za pasem; rg z prochem i woreczek z resztk siemienia take byy przy niej. Ostatecznie nieszczcie nie byozbyt straszne, bo bachmat Azjw, jeli nawet ustpowa w szybkoci dzianetowi, to natomiast niezawodnie przewysza go wytrwaoci na trud i zimno. Jednake Bace al si zrobio ulubionego rumaka i wpierwszej chwili postanowia go odszuka. . osa 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc)c)j,c)-Dc)<)Zdziwio j to jednak, gdy obejrzawszy si na step, nie ujrzaa go wcale, cho noc bya nadzwyczaj widna. "Pozosta pozosta - pomylaa - nie popdzi z pewnoci naprzd, ale musia si pooy w jakim wgbieniu i dlatego go nie widz." Bachmat zara drugi raz, przy czym zatrzs si jako i uszy pooy na karku,lecz od strony stepu odpowiedziao mu milczenie. "Pojad, poszukam!" - rzeka Basia. I ju zwrcia konia, gdy naraz niespodziewana trwoga schwycia j, zupenie jakby gos ludzki zawoa: "Basiu, nie wracaj!" Jako w tej chwili cisz zmciy inne zowrbne gosy, bliskie, a wychodzce niby spod ziemi: byy to wycia, charkotania,skomlenia, jki, wreszcie kwik okropny, krtki, urwany... Byo to wszystko tym straszniejsze, e na stepie nic nie byo wida. Basi zimny pot obla od stp do gowy, a z jej zsiniaych warg wyrwa siokrzyk: - Co to jest? co si dzieje? Odgada wprawdzie od razu, e wilki zarzynaj jej konia, lecz nie moga zrozumie, dlaczego tego nie widzi, kiedy - sdzc po odgosach - dziao si to nie dalej jak o jakie piset krokw od niej. Nie czas jednak byo lecie na ratunek, bo ko musia by ju rozszarpany, a zreszttrzeba byo myle o wasnym ocaleniu; wic Basia, wypaliwszy na postrach z krcicy, ruszya w dalsz drog. Jadc rozmylaa o tym, co si stao, i przez chwil przemkno jej przez gow, e to moe nie wilki porway jej konia, skoro owe gosy sycha byo spod ziemi. Na t myl mrwki poczy zaraz chodzi jej po krzyach, lecz zastanowiwszy si lepiej, przypomniaa sobie, i we nie majaczyo si jej, e zjeda z gry. a potem znw wdziera si na gr. "Tak musiao by - rzeka sobie - musiaam pic przejecha jaki jar mao stromy, tam zosta mj dzianet i tam napadli go wilcy." Reszta nocy zesza bez przygody. Bachmat,podjadszy nieco sianem zeszego ranka, szed bardzo wytrwale, tak i sama Basia podziwiaa jego si. By to tatarski ko "wilczar", wielkiej urody i wytrwaoci prawie bez granic. W czasie krtkich postojw, ktre czynia Basia, ar wszystko nie przebierajc: mchy, licie, obgryza nawet kor drzewn i szed a szed. Na polanach puszczaa go w skok. Wwczas stka nieco i oddycha rozgonie; powstrzymywany - sapa, trzs si i spuszcza nisko gow ze znuenia, ale nie pada. Dzianet, choby nie zgin pod wilczymi zbami, i tak by nie wytrzyma takiej drogi. Nazajutrz Basia, odmwiwszy ranne pacierze, pocza czyni rachunek czasu: "Azji wyrwaam siw czwartek z poudnia - mwia sobie - i jechaam w skok do nocy; potem przesza w drodze jedna noc, potem cay dzie, potem znw caa noc i teraz zacz si trzeci dzie. Chyba pogo, choby i bya, musiaa ju wrci i Chreptiw powinien by niedaleko, bo przecie nie aowaam koni." Po chwili za dodaa: "Oj, czas, czas ju! Boe, zmiuj si nade mn!" Chwilami braa j ch zbliy si ku rzece, bo przy brzegu prdzej by pomiarkowaa, gdzie jest, ale baa si pomnc, e pidziesiciu Azjowych Lipkw zostao u pana Gorzeskiego w Mohilowie. Przychodzio jej na myl, e koujc tak bardzo, moga jeszcze nie przejecha Mohilowa. W drodze, o ile sen nie zamyka jej oczu, staraa si wprawdzie uwaa pilnie, czy nie trafi na jar bardzo obszerny, podobny do tego, w ktrym leaMohilw, ale nie zauwaya nic takiego; jarzreszt mg si zwa i wyglda zupenie inaczej przy Mohilowie ni w gbi, mg si i koczy albo skrca o kilkanacie staja za miastem, sowem, Basia nie miaa najmniejszego pojcia, gdzie si znajduje. Prosia tylko nieustannie Boga, eby to byoju blisko, bo czua, e niedugo ju wytrzyma trudy, zimno, bezsenno i wreszcie gd; od trzech dni ywia si tylko siemieniem, a chocia oszczdzaa go bardzo, jednak ostatnie ziarnko zjada tegoranka i nic nie byo ju w woreczku. Teraz moga si tylko ywi i rozgrzewa nadziej, e Chreptiw blisko. Prcz nadzieirozgrzewaa j zapewne i gorczka. Basia czua doskonale, e j ma, bo jakkolwiek na wiecie byo coraz zimniej, a nawet po prostu mrono, rce jej i nogi, o ile byy na pocztku podry skostniae, o tyle teraz rozpalone, i pragnienie dokuczao jej wielkie. "Byle przytomnoci nie utraci - mwia sobie - byle cho na ostatnie tchnienie zdy do Chreptiowa, zobaczy Michaa, potem dziej si wola boa..." Przyszo jej znowu przeprawia si przez liczne strumienie i rzeki, ale albo byy pytkie, albo zamarznite; na niektrych wierzchem pyna woda, a spodem by ldtwardy i mocny. Jednake najbardziej ze wszystkiego baa si tych przepraw, dlatego e i bachmat, jakkolwiek nieustraszony, ba si ich widocznie. Wchodzc w wod lub na ld, chrapa, tuliuszy, czstokro opiera si, a zmuszony, wchodzi ostronie, stawiajc z wolna nogprzed nog i wietrzc rozdtymi nozdrzami.Byo ju dobrze z poudnia, gdy Basia, jadc gstym borem, stana przed jak rzek, wiksz od innych, a zwaszcza znacznie szersz. Wedle jej przypuszczeniamoga by to Ladawa albo Kausik. Na ten widok zabio jej serce radoci. W kadym razie Chreptiw musia by niedaleko; choby go za Basia i mina, zawsze moga si uwaa za ocalon, bo tam i krajby wicej osiady, i ludzi mniej si naleao obawia. Rzeka, jak Basia moga sign okiem, miaa brzegi strome, w jednym tylko miejscu widocznie by szczerki sptana lodem woda zachodzia agodnie na brzeg, jak gdyby rozlana w pytkim a rozoystym naczyniu. Brzegi byy zupeniezmarznite, rodkiem tylko pyna szeroka wstga wody; lecz Basia spodziewaa si, e znajdzie pod ni ld, jak zwykle. Bachmat wszed opierajc si nieco, jak przy kadej przeprawie, ze zgitym karkiem i obwchujc nozdrzami nieg przed sob. Przybywszy do biecej wierzchem wody Basia uklka, wedle zwyczaju, na kulbace, dzierc si obu rkoma za przedni kul. Woda zachlupotaapod kopytami. Ld by istotnie pod ni twardy, obmoczony; kopyta uderzay we jakby w kamie, lecz widocznie hacele podkw stpiy si przez dug a miejscamiskalist drog, bo wnet bachmat pocz silizga; nogi rozchodziy mu si, jak gdyby uciekay spod niego; nagle pad na przd, a nozdrza zamoczyy mu si w wodzie, wic zerwa si, pad znw na zad, znw si zerwa, lecz przeraony, pocz rzuca si i bi kopytami rozpaczliwie. Basia szarpna za uzd, a wtem da si sysze guchy trzask i zadnie nogi konia a do kbw zapady w gbin. - Jezus, Jezus! - krzykna Basia. Rumak, stojc jeszcze przednimi nogami na twardym gruncie, uczyni straszne wysilenie, lecz widocznie kaway lodu, na ktrych si wspiera, jy si teraz wysuwa spod jego ng, bo zapad gbiej ipocz jcze chrapliwie. Basia miaa jeszcze tyle czasu i tyle przytomnoci, e chwyciwszy za grzyw rumaka, po jego karku wydostaa si na ld niepoamany, lecy przed koniem. Tam upada i zamoczya si w wodzie. Lecz podnisszy si i uczuwszy twardy grunt pod nogami, wiedziaa, e jest ocalon. Chciaa nawet jeszcze ratowa konia, wic przechyliwszy si chwycia za lejce i cofajc si ku drugiemu brzegowi pocza je cign z caej mocy. Ale bachmat zasuwa si w gbin i nie mg ju wydosta z niej nawet przednich ng, by je zaczepi o nie pokruszony dotd zrb lodu. I lejce wypray si coraz silniej, a on pogra si coraz bardziej. Wreszcie zanurzy si zupenie, tylko szyjai eb wystaway mu nad lodem. Pocz na koniec stka prawie ludzkim gosem, wyszczerzajc przy tym zby; oczy jego patrzyy w Basi z nieopisanym smutkiem, jakby jej chcia mwi: "Nie ma ju dla mnie ratunku; pu lejce, bo i ciebie jeszcze wcign..." Jako nie byo dla niego ratunku, i Basia musiaa puci lejce. Po czym gdy zupenie skry si pod lodem, posza na drugi brzeg, tam siada pod ogooconym z lici krzem i pocza szlocha jak dziecko. Energia jej bya chwilowo zupenie zamana. A prcz tego ta gorycz i to rozalenie, ktre po spotkaniu si z ludmi napeniy jej serce, zalay je teraz jeszcze silniej. Oto wszystko byo przeciw niej: bdno drg, ciemno, ywioy, czowiek, zwierz, jedna tylko rka boa zdawaa si nad ni czuwa. W tej dobrej, sodkiej, ojcowskiej opiece zoya ca sw ufno dziecinn, a obecnie i to j zawiodo. Byo to uczucie, ktrego Basia nie wypowiedziaa sobie tak wyranie, ale natomiast tym silniej odczuwaa sercem. C jej pozostawao? Skarga i zy! A przecie zdobya si na tyle dzielnoci, na tyle odwagi, na tyle wytrwania, na ile takie biedne, sabe stworzenie zdoby si mogo.I oto ko jej si utopi, ostatnia nadzieja ratunku, ostatnia deska ocalenia - jedyne ywe stworzenie, ktre byo przy niej. Beztego konia nie tylko czua si bezsiln wobec tej nieznanej przestrzeni, ktra j oddzielaa od Chreptiowa, wobec borw, jarw i stepw, nie tylko bezbronn wobec pocigu ludzi i zwierza, ale daleko wicej samotn, daleko bardziej opuszczon. Pakaa, pki jej nie zbrako ez. Potem przyszo wyczerpanie, zmczenie i poczucie bezradnoci tak silne, e niemal podobne do spokoju. Wic westchnwszy gboko raz i drugi, rzeka sobie: "Przeciwwoli boskiej nie poradz... tu ju zamr..." I zmruya oczy, tak dawniej jasne i wesoe, a dzi zgoa zapadnite, podkrojone. Swoj drog, lubo ciao jej stawao si z kad chwil coraz bardziej ociae, myl bia si jednak w jej gowiejak trwony ptak - i tak samo serce. eby to jej nikt nie kocha na wiecie, mniejszy byby al umiera, ale przecie j tak bardzo wszyscy kochali! I wyobrazia sobie, co bdzie, jak ju zdrada Azji i jej ucieczka stan si gone;jak bd jej szukali, jak znajd wreszcie siniuchn, zmarznit, pic snem wiecznym pod owym krzem nad rzek. I nagle ozwaa si gono: - O! to bdzie Michalisko desperowa! Aj! aj!Potem zacza go przeprasza, e to nie jej wina. "Ja, Michaku - mwia obejmujc go w myli rkoma za szyj- uczyniam wszystko, co w mocy mojej, ale trudno, mj drogi, Pan Bg nie chcia..." I naraz owadna ni taka serdeczna mio do ukochanego czowieka, taka ch, by chocia umrze w pobliu tej drogiej gowy, e zebrawszy siy podniosa si znad brzegu i posza. Z pocztku szo jej niezmiernie trudno. Nogi jej odwyky podczas dugiej jazdy od chodzenia, doznawaa takiego uczucia, jakby sza na cudzych. Szczciem, nie byo jej zimno, byo jej nawet do ciepo,bo gorczka nie opuszczaa jej ani na chwil. Pogrywszy si w las, sza wytrwale naprzd, uwaajc, aby soce mie po lewej rce. Przeszo ono ju istotnie na multask stron, bo bya to druga poowadnia, godzina moe czwarta. Basia mniej teraz zwracaa uwagi na to, by nie zbliy si do Dniestru, bo cigle zdawao jej si, e jest ju za Mohilowem. "Gdyby tak wiedzie na pewno, gdyby tak wiedzie! - powtarzaa podnoszc sw zsinia, a jednoczenie rozpalon twarzyczk ku niebu. - Gdyby zwierz jaki lub jakie drzewo przemwio i rzeko: do Chreptiowa mila, dwie - jeszcze bym moe dosza... Ale drzewa milczay, owszem, zdaway si jej by nieprzyjazne i zagradzay korzeniami drog. Basia potykaa si co chwila o przyprszone niegiem wzy i odskoki tych korzeni. Po pewnym czasie stao jej si nieznonie ciko, wic zrzucia z ramion ciep delijk i pozostaaw samym kubraczku. Ulywszy sobie w ten sposb, sza i sza jeszcze spieszniej, to potykajc si, to chwilami upadajc na gbszym niegu. Buciki z cienkiego safianu podszytego futrem, bez osobnych podeszew, wyborne do sani lub konnej jazdy, nie chroniy dostatecznie jej stp przed uderzeniami o kamienie i odziomki, a przy tym zmoczone wielokrotnie na przeprawach i utrzymywane w stanie wilgoci przez ciepo rozpalonych teraz gorczk ng, prdko mogy si zedrze w lesie. "Dojd bosa albo do Chreptiowa, albo do mierci" - mylaa Basia. I umiech aosny rozwieca jej twarzyczk, bo cieszyo j jednak, e idzie tak wytrwale i e jeli zamrze w drodze, to Micha nie bdzie mg jej pamici nic a nic zarzuci. I poniewa teraz rozmawiaa ju cigle z mem, wic zaraz rzeka: "Oj, Michaku, inna by i tyle nie dokazaa, na przykad Ewka... O Ewce przychodzio jej nieraz myle w czasie tej ucieczki, nieraz te modlia si za ni, bo to byo dlaniej jasne, e jeli Azja nie kocha tej dziewczyny, tedy los jej i wszystkich innych jecw w Raszkowie pozostaych bdzie straszny. "Gorzej im ni mnie" - powtarzaa sobie cochwila i na myl o tym nabieraa nowych si. Ale teraz, gdy upyna jedna godzina, druga i trzecia, si tych ubywao za kadym krokiem. Powoli soce zatoczyo si za Dniestr i oblawszy niebo zorz czerwon zgaso. nieg nabra fioletowego odblasku. Potem owa zocista i purpurowa topiel zrz pocza ciemnie i zwa si coraz bardziej; z morza rozlanego do wpnieba zmienia si w jezioro, z jeziora w rzek, z rzeki w strumie, na koniec zabyszczaa jak wietlista ni rozcignitana zachodzie - i ustpia ciemnoci. Nastaa noc. Upyna jeszcze godzina. Brsta si czarny i tajemniczy, a nie poruszony adnym powiewem, milcza, jakby si skupia rozwaa, co ma uczyni z tym oto biednym, zabkanym stworzeniem. Nie byo jednak nic dobrego w tej jego martwocie i ciszy, owszem, bya nieczuo i zdrtwiao. Basia sza cigle, chwytajc coraz szybciej spieczonymi ustami powietrze, padaa te coraz czciej i z powodu ciemnoci, i braku si. Gwk miaa zadart do gry, ale nie patrzya ju na przewodni Wielki Wz, bo stracia zupenie poczucie kierunku. Sza, eby i. Sza dlatego, e poczy na ni nadlatywa przedmiertne widzenia, bardzojasne i sodkie. Oto na przykad cztery strony boru poczynaj si zbiega szybko, cz si w cztery ciany i tworz wietlic chreptiowsk. Basia jest w niej i widzi wszystko wyranie. Na kominie pali si wielki ogie, a na awach siedz, jako zwykle, oficerowie; pan Zagoba przekomarza si z panem Snitk; pan Motowido siedzi milczcy i patrzy w pomie, a gdy w pomieniu co zapiszczy, to mwi swym przecigym gosem: "Duszoczycowa, czego potrzebujesz?" Pan Muszalski i pan Hromyka graj w koci z Michaem. Basia przychodzi ku nim i mwi: "Michaku, sid na awie i trocha si przytul, bo mi nieswojo." Micha wnet j obejmuje: "Co ci, kocie? a moe?..." I pochyla si do jej ucha, i co szepce, a onaodpowiada: "Oj, jak mi nieswojo!" Co to za jasna i spokojna wietlica, jaki kochany tenMicha- jeno Basi co tak nieswojo, e a j trwoga bierze... Basi jest tak dalece nieswojo, e gorczka opuszcza j nagle, bo ju zmogo j przedmiertne osabienie. Widzenia znikaj. Przytomno, a z ni pami wraca. "Uciekam przed Azj - mwi sobie Basia - jestem w lesie, w nocy, nie mog doj do Chreptiowa i umieram." Po gorcu chd obejmuje j teraz szybko iprzedostaje si przez ciao a do koci. Nogi uginaj si pod ni i klka wreszcie w niegu, przed drzewem. Najmniejsza chmurka nie zaciemnia teraz jej umysu. al jej ycia okrutnie, ale wie doskonale, eumiera, i pragnc poleci dusz Bogu, poczyna mwi przerywanym gosem: - W imi Ojca i Syna... Dalsz modlitw przerywaj jej naraz jakie gosy dziwaczne, ostre, przeraliweiskrzypice; rozlegaj si one przykro i dononie w ciszy nocnej. Basia otwiera usta. Pytanie: "Co to jest?", zamiera jej na wargach. Na chwil przykada drce palcedo twarzy, jakby si chciaa rozbudzi, jakby uszom wasnym nie chciaa da wiary, i z ust jej wyrywa si nagle krzyk: - O Jezu, o Jezu! to urawie studzienne, to Chreptiw! o Jezu! Po czym ta konajca przed chwil istota zrywa si i dyszc, drc, z oczyma wezbranymi zami, z falujc piersi pdzi przez las, upada i podnosi si znowu, powtarzajc: - Tam konie poj! To Chreptiw! to nasze urawie! Chocia do bramy! cho do bramy...O Jezu!... Chreptiw, Chreptiw!.. A tu las rzednie, odkrywa si niene pole iwzgrze, z ktrego kilkanacie par byszczcych oczu spoglda na biegnc Basi. Lecz to nie oczy wilcze... Ach, to owia go odszuka. . osa 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPb=)c*c*_%c*3m L*okna chreptiowskie migoc sodkim, jasnymi zbawczym wiatem - to fortalicja, tam na wzgrzu, wanie t wschodni stron zwrcona do lasu. Byo jeszcze drogi na stajanie, ale Basia nie wiedziaa ju, kiedy j przebiega. onierze stojcy od strony wsi przy bramie nie poznali jej po ciemku, ale pucili sdzc, e to pachoek za czymwysany wraca do komendanta; wic ostatnim tchem wpada do rodka, przebiega przez majdan obok urawianych studni, przy ktrych dragoni, wrciwszy przed chwil z objazdu, poili na noc konie - i stana we drzwiach gwnego domu. May rycerz z panem Zagob siedzieli wanie konno na awie przed ogniem i popijajc krupnik rozmawiali o Basi, mniemajc, e ona tam hen, gdzie, zagospodarowywa si w Raszkowie. Obaj byli markotni, bo im tskno byo za ni okrutnie, i obaj co dzie spierali si o termin jej powrotu. - Bro Boe nagych odwily, ddw i roztopw, to Bg wie, kiedy wrci - mwi pospnie pan Zagoba. - Zima jeszcze zdziery - odrzek may rycerz - a za jakie om albo dziesi dni bd ju coraz to spoglda ku Mohilowu. - Wolabym, eby nie bya wyjedaa. Nic tu po mnie bez niej w Chreptiowie. - A czemu wapan radzi? - Nie zmylaj, Michale! Twoj si to gow stao... - Byle tylko zdrowo wrcia! Tu westchn may rycerz i doda: - Zdrowo i jako najprdzej!.. Wtem skrzypny drzwi i jakie mae, ndzne, obdarte, pokryte niegiem stworzenie poczo piszcze aonie u proga: - Michale, Michale!... May rycerz zerwa si, ale w pierwszej chwili tak zdumia, e stan jak skamieniay na miejscu, rce otworzy, oczyma j mruga - i sta. Lecz ona zbliya si mwic z wysileniem, a raczej jczc: - Michale!... Azja zdradzi... mnie chcia porwa... alem ucieka i... ratuj! To rzekszy pocza chwia si i pada jakmartwa na ziemi; wtedy on skoczy, porwa j jak pirko na rce, krzyknwszyprzeraliwie: - Chryste miosierny! Lecz jej biedna zsiniaa gwka zwisa bezycia na jego ramieniu, wic sdzc, e trupa ju tylko trzyma w objciu, pocz rycze okropnym gosem: - Baka umara!... umara!... rety!... Rozdzia 42 Wieci o przybyciu Basi piorunem rozleciaysi po Chreptiowie, ale nikt prcz maego rycerza, pana Zagoby i niewiast suebnych nie widzia jej ni tego wieczora, ni nastpnych. Po owym omdleniu przy progu izby odzyskaa jeszcze do tyla przytomno, e moga przynajmniej w kilku sowach powiedzie, jak i co si zdarzyo, lecz wnet poczy si nowe omdlenia, a w godzin pniej, lubo j cucono wszelkimi sposobami, ogrzewano, pojono winem, prbowano karmi, nie poznawaa ju nawet ma i nie byo wtpliwoci, e poczyna si dla niej duga icika choroba. Tymczasem jednak ruch uczyni si w caym Chreptiowie. onierzedowiedziawszy si, e "pani" wrcia pywa, wysypali si na majdan jak rj pszcz; oficerowie zebrali si wszyscy w wietlicy i szepczc z cicha, wygldali niecierpliwie nowin z alkierza, w ktrym zoono Basi. Przez dugi czas jednak nie mona si byo niczego dowiedzie. Wprawdzie chwilami przemykay pdem przez wietlic suebne niewiasty, to do kuchni po grzan wod, to do apteczki po plastry, macie i driakwie, ale te nie pozwalay si zatrzymywa. Niepewno zaciya oowiem na wszystkich sercach. Coraz wiksze tumy, nawet ze wsi, zbieray si na majdanie; pytania kryy zust do ust; rozesza si wie o zdradzie Azji i o tym, e "pani" ocalia si ucieczk,ale e uciekaa cay tydzie bez jada i spania. Na ow wie podnosiy si piersi wciekoci. Wreszcie ogarno gromady onierzy dziwne a straszne wrzenie, bo tumione obaw, by gonym wybuchem nie narazi zdrowia chorej. Na koniec po dugim oczekiwaniu wyszed do oficerw pan Zagoba z czerwonymi oczyma i zjeonymi resztkami wosw na gowie, a oni skoczyli ku niemu hurmem i sypny si wnet ciche, gorczkowe pytania: - yje yje - yje - odpar staruszek - ale Bg raczy wiedzie, czy za godzin... Tu gos mu uwiz w gardzieli, dolna wargapocza mu si trz i chwyciwszy si nagle rkoma za gow, usiad ciko na awie. Po czym tumione kania poczy porusza jego pier. Na w widok pan Muszalski chwyci w objcia pana Nienaszyca, cho go zwyczajnie mniej lubi, i zawy z cicha, a pan Nienaszyniec zawtrowa mu zaraz. Pan Motowido oczy wybauszy, jakby chcia co pokn i niemg, pan Snitko pocz drcymi rkoma upan rozpina, a pan Hromyka rce podnis do gry i tak chodzi po izbie. Dojrzeli onierze przez okna te oznaki desperacji, wic sdzc, e pani ju umara, wszczli gwar i lament. Pan Zagoba, posyszawszy ten haas, wpad nagle w furi i wyskoczy jak z procy na majdan. - Cicho, szelmy! eby was pioruny potrzaskay! -zawoa przyduszonym gosem. Oni za umilkli wraz, zrozumiawszy, e jeszcze nie czas na lament, ale nie schodzili z majdanu. Pan Zagoba za wrci do wietlicy uspokojonynieco i znw siad na awie. W tej chwili niewiasta suebna pokazaa si znowu we drzwiach alkierza. Pan Zagoba zerwa si ku niej. - Co tam? - pi. - pi? Chwaa Bogu! - Moe Bg da... - Co pan komendant robi? - Pan komendant przy ou. - To dobrze! ruszaj, po co posano! Tu pan Zagoba zwrci si ku oficerom i rzek powtarzajc sowa niewiasty: - Moe Bg Najwyszy si zmiuje. pi! Jakowa nadzieja we mnie wstpuje... Uf!... I oni odetchnli rwnie gboko. Potem zbilisi naok pana Zagoby w ciasne kko i poczli dopytywa: - Dla Boga! jake si to stao? Co to byo? Jakime sposobem piechot ucieka? - Z pocztku nie piechot uciekaa - odszepn pan Zagoba - jeno na dwch koniach, bo i tego psa, eby go mr pobi, zrzucia z kulbaki. - Uszom nie wierzym! - Gowni od pistoletu daa mu midzy oczy, a e si wonczas przyzostali, nikt niewidzia i nikt nie goni. Jednego konia wilcyjej zarnli, drugi si utopi pod lodem. O Chryste miosierny! Szo niebotko samo przez bory nic nie jedzc, nic nie pijc!... Tu rykn znowu pan Zagoba i przerwa na czas jaki opowiadanie, a oficerowie take, a si pokadali na awy i z podziwu, i ze zgrozy, i z alu nad ukochanprzez wszystkich niewiast. - Przyszedszy pod Chreptiw - cign po chwili pan Zagoba - nie poznaa ju miejsca i gotowaa si zamrze, dopiero usyszawszy skrzypienie studni pomiarkowaa, e blisko ju, i dowloka siostatnim tchem... - Bg j strzeg w takich terminach - rzekpan Motowido, obcierajc mokre wsy - ustrzee jej i dalej. - Tak bdzie! w sedno wapan ugodzi! - poszepno kilka gosw. Wtem z majdanu doszed znowu gwar goniejszy, pan Zagoba znw si zerwa ze wciekoci i wypad przed drzwi. Gowa tam staa przy gowie; onierze nawidok pana Zagoby i dwch innych oficerw cofnli si pkolem. - Cicho mi, sobacze dusze! - zacz pan Zagoba - bo ka... Lecz z pkola wystpi Zydor Lunia, wachmistrz dragoski, szczery Mazur, ulubiony onierz Woodyjowskiego, i postpiwszy par krokw wyprostowa si jak struna i rzek stanowczym gosem: - A to, prosz waszej mioci, inaczej nie ma by, jeno skoro ten taki syn pani naszchcia ukrzywdzi, to my na niego chcemy ruszy, by te mie pomst. Co ja gadam, tego wszyscy prosz. A jak pan pukownik sam nie moe, to my i pod inn komend pjdziem, choby do samego Krymu, byle onego dosta i za nasz pani nie darowa!... Zawzita, zimna, chopska groba brzmiaaw gosie wachmistrza; inni za dragoni i pocztowi z towarzyskich chorgwi poczli zgrzyta zbami, i z cicha w szable trzaska, i sapa, i mrucze. Guchy ten pomruk, jak pomruk niedwiedzia w mroku nocnym, mia w sobie co po prostu strasznego. Wachmistrz sta wyprostowanyi czeka odpowiedzi, za nim czekay cae szeregi i zna w nich byo upr i zacieko tak wielk, e wobec niej nie ostaa si nawet zwyka karno onierska. Przez chwil trwao milczenie. Nagle gos jaki w dalszych szeregach ozwa si: - Krew onego najlepsze dla "pani" lekarstwo! Gniew pana Zagoby opad, bo rozczulio goto przywizanie onierstwa do Basi, a przy tym na wzmiank o lekarstwie zawita mu w gowie inny zamiar, mianowicie sprowadzenia medyka do Basi. Wpierwszej chwili w pustynnym Chreptiowie nikt o tym nie pomyla, ale przecie w Kamiecu mieszkao kilku medykw, midzynimi za jeden Grek, czek sawny, bogaty,kamienic kilka majcy, a tak uczony, e niemal za czarnoksinika powszechnie go uwaano. Bya tylko wtpliwo, czy - bdc bogatym- chciaby jecha za jak bd cen w dalek pustyni, on, ktrego nawet magnaci "acanem" tytuowali. Pan Zagoba zaduma si przez ma chwil, po czym rzek: - Suszna pomsta tego arcypsa nie minie; jawam to przyrzekam, a wolaby on pewnie, eby mu krl jegomo pomst poprzysig nili Zagoba. Jeno nie wiadomo, czy yw jeszcze, bo go pani, wyrywajc mu si z rk, gowni od pistoletu w sam rozum ugodzia. Teraz wszelako nie czas o tym myle, bo naprzd trzeba pani ratowa. - My by choby wasnym zdrowiem radzi! - odpar Lunia. A tumy znw zamruczay na potwierdzeniesw wachmistrza. - Suchaj, Lunia - rzek Zagoba. - W Kamiecu mieszka medyk Rodopu. Pojedziesz do niego; powiesz mu, e pan genera podolski zaraz pod miastem nog wykrci i ratunku czeka. A gdy w jeno zamurem bdzie, chwycisz go za eb, wsadzisz na ko albo do worka i przywieziesz jednym pdem do Chreptiowa. Konie ka co par staja porozstawia i bdziecie w skok jecha. Bacz tylko, by goywego dowiz, bo nic nam po umarym. Pomruk zadowolenia da si sysze ze wszystkich stron, Lunia za ruszy srogimi wsami i rzek: - Ju ja jego dostan i nie uroni, a w Chreptiowie! - Ruszaj - Prosz waszej mioci? - Czego jeszcze? - A jakby potem skapia? - Niech skapieje, byle dojecha yw! Bierz szeciu ludzi i ruszaj! Lunia skoczy. Inni radzi, e mog co dlapani uczyni, rzucili si konie kulbaczy i wkilka pacierzy szeciu ludzi ruszyo do Kamieca, za nimi za inni prowadzili lune konie, by je porozstawia po drodze. Pan Zagoba, zadowolony ze siebie, wrci do wietlicy. Po chwili wyszed z alkierza Woodyjowski, zmieniony, pprzytomny, obojtny na sowa wspczucia i pociechy. Owiadczywszy panu Zagobie, e Basia pi cigle, siad na awie i patrzy jak bdny we drzwi, za ktrymi leaa. Zdawao si oficerom, e nasuchuje, wic wszyscy dech wstrzymywali, i w izbie zapanowaa cisza zupena. Po upywie pewnego czasu Zagoba zbliy si na palcach do maego rycerza. - Michale - rzek- posaem po medyka do Kamieca, ale... ale moe by jeszcze po kogo posa?... Woodyjowski patrzy, zbiera myli i widocznie nie rozumia. - Po ksidza - rzek Zagoba. - Ksidz Kamiski na rano mgby zdy? Wwczas may rycerz zamkn oczy, odwrci poblad jak chusta twarz do komina i pocz powtarza prdkim szeptem: - O Jezu, Jezu, Jezu! Wic pan Zagoba, nie pytajc wicej, wyszed i wyda rozporzdzenia. Gdy wrci, Woodyjowskiego nie byo ju w wietlicy. Oficerowie powiedzieli panu Zagobie, e chora pocza woa ma, nie wiadomo: czy w gorczce, czy przytomnie. Stary szlachcic przekona si niebawem naocznie, e byo to w gorczce.Policzki Basi kwity jasnymi rumiecami; pozornie wydawaa si zdrow, ale oczy jej, jakkolwiek byszczce, byy mtne, jak gdyby renice rozpuciy si w biaku; biedne jej rce szukay czego przed sob jednostajnym ruchem na kodrze. Woodyjowski lea u jej ng pywy. Od czasu do czasu chora mruczaa co z cichalub wymawiaa goniej niektre wyrazy, midzy innymi za "Chreptiw" powtarza si najczciej. Widocznie chwilami zdawaosi jej, e jest jeszcze w podry. Pana Zagob szczeglniej zaniepokoi w ruch rk na kodrze, bo w jego bezwiadomej jednostajnoci widzia oznak zbliajcej si mierci. Czek by dowiadczony i wieluludzi umierao w jego oczach, lecz nigdy serce nie krajao mu si takim alem, jak na widok tego kwiatka widncego tak wczenie. Wic zrozumiawszy, e Bg jedenmoe uratowa to gasnce ycie, klkn przy ou i pocz modli si arliwie. Tymczasem oddech Basi stawa si coraz ciszy, a stopniowo zmienia si w rzenie. Woodyjowski zerwa si od jej ng. Zagoba wsta z klczek; obaj nie rzekli do si ani sowa, tylko spojrzeli sobie w oczy, a w spojrzeniu tym byo przeraenie. Zdawao si im, e ju kona. Ale trwao to tylko chwil. Wkrtce oddech jej uspokoi si i nawet zwolnia. Odtd byli cigle midzy obaw a nadziej. Noc wloka si leniwie. Oficerowie nie poszli take na spoczynek, ale siedzieli w wietlicy, to spogldajc na drzwi alkierza,to szepcc midzy sob, to drzemic. Pacho wchodzi co pewien czas dorzuca drzewa na komin, a za kadym poruszeniemklamk oni zrywali si z aw sdzc, e to wchodzi Woodyjowski lub Zagoba i e usysz straszne sowa: -Ju nie yje! Tymczasem kury poczy pia, a ona tam jeszcze zmagaa si z gorczk. Nad ranem zerwa si wicher okrutny z deszczem i hucza w belkach, wy w dachu, chwilami chwia pomieniem w kominie, wyrzucajc na izb kby dymu i skry. O pierwszym brzasku pan Motowido wyszed po cichu, bo mia jecha na objazd. Na koniec wsta dzie blady, chmurny i owieci twarze zmczone. Na majdanie pocz si zwyky ruch, sycha byo wrd powistw wichru tupot koski po stajennych dylach i cignienie urawi, i gosy onierskie, lecz wkrtce ozwa si dzwonek: przyjecha ksidz Kamiski. Gdy wszed, przybrany w bia kom, oficerowie poklkali. Zdao siwszystkim, e nastaa uroczysta chwila, poktrej niewtpliwie mier musi nadej. Chora nie odzyskaa przytomnoci, wic ksidz nie mg jej spowiada. Da jej tylkoostatnie namaszczenie, po czym zacz maego rycerza pociesza i namawia, by podda si woli boej. Atoli temu nic byo po tej pociesze, bo adne sowa nie mogy przez jego bole przenikn. Przez cay dzie mier krya nad Basi. Jak pajk, ukryty gdzie w mrocznym kcie puapu, wypeznie czasem na wiato i na niewidzialnej nici spuszcza si ku doowi, tak ona zdawaa si chwilami zstpowa tu nad gow Basi. I nieraz widziao si obecnym, e ju cie jej pada na Basine czoo, e ta duszka jasna ju, ju roztwiera skrzyda, aby ulecie z Chreptiowa gdzie w nieskoczone przestrzenie, na drug stron ycia; po czym znw mier, jak pajk, krya si pod puapem i nadzieja napeniaa serca. Bya to jednak niezupena i czasowa tylko nadzieja, bo tego, eby Basia miaa przeyt chorob, nikt nie mia si spodziewa. Nie spodziewa si i Woodyjowski, tote bole jego staa si tak wielka, e pan Zagoba, acz sam srodze strapiony, poczsi lka i poleca go opiece oficerw. - Dla Boga pilnujcie go - mwi - bo si noem pchnie! Woodyjowskiemu wprawdzie nie przychodzio to do gowy, ale w tej targaninie alu i blu pyta si jednake siebie ustawicznie: "Jake to ja mam zostawa, kiedy ona odchodzi? Jake mi puszcza samo to kochanie najdrosze? Co ona powie, gdy obejrzawszy si tam za mn, nie znajdzie mnie koo siebie." I tak rozmylajc pragn umrze z ni razem ze wszystkich si duszy, bo rwnie, jak sobie nie wyobraa ycia na ziemi bez niej, tak samo nie rozumia, aby ona w tamtym yciu moga by szczliw bez niego i za nim nie tskni. Po poudniu zowrogi pajk skry si znowu pod puapem, rumiece Basi przygasy i gorczka zmniejszya si do tyla, e chorejwrcio nieco przytomnoci. Czas jaki leaa z zamknitymi oczyma, po czym otworzywszy je, popatrzya uwanie w twarz maego rycerza i spytaa: - Michaku, czy ja w Chreptiowie? - Tak jest, kochanie! - odrzek zaciskajc zby Woodyjowski. - I ty naprawd stoisz przy mnie? - Tak jest! Jak si czujesz? - Oj, dobrze!... Wida sama nie bya pewna, czy to nie gorczka stawia jej przed oczy zudne widzenia. Ale od tej chwili odzyskiwaa coraz wicej przytomnoci. Wieczorem nadjecha wraz z ludmi wachmistrz Luniai wytrzsn z worka przed fortalicj o owia go odszuka. . osa 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA`!*  c+c+!c+ 0P+Z0uc,>,kamienieckiego medyka wraz z lekarstwami.w ledwie y. Ale poznawszy, i nie jest wzbjeckim, jak mniema, rku, ale e do chorej zosta w ten sposb zaproszony, wkrtce, po przemijajcych mdociach, zabra si ywo do ratunku, zwaszcza e mu pan Zagoba pokaza w jednej rce mieszek peen cztych, w drugiej nabity pistolet, mwic: - To nagroda za ycie, a to za mier! I tej samej nocy jeszcze, prawie o samym witaniu, zowrogi pajk skry si gdzie raz na zawsze; natomiast wyrok medyka: "Bdzie dugo chorowa, ale ozdrowieje" - rozebrzmia radosnym echem po caym Chreptiowie. Gdy go pierwszy raz Woodyjowski usysza, pad na ziemi i rozszlocha si tak, i zdawao si, e kania piersi mu rozerw; pan Zagoba zesab cakiem z radoci, a twarz pokrya mu si potem i ledwie zdoa zawoa: "pi!" Oficerowie brali si wzajem w ramiona. A na majdanie zebrali si znw dragoni, pocztowi i Kozacy pana Motowidy. Ledwie ich mona byo wstrzyma od okrzykw. Chcieli koniecznie czymkolwiek okaza sw rado i poczli prosi o kilku uwizionych w chreptiowskich piwnicach lewensw, aby ich na intencj "pani" powiesi. Ale may rycerz odmwi. Rozdzia 43 Przez tydzie jeszcze Basia chorzaa tak ciko, e - gdyby nie zapewnienie medyka -i may rycerz, i pan Zagoba byliby przypuszczali, e pomyk jej ycia zganie lada chwila. Dopiero po upywie tego czasu uczynio si jej znacznie lepiej; przytomno wrcia jej zupenie i chociamedyk przewidywa, e przyjdzie jej z miesic albo ptora lee, przecie byo ju rzecz pewn, e do zupenego zdrowiapowrci i dawne siy odzyska. Woodyjowski, ktry w czasie choroby krokiem niemal nie odchodzi od jej wezgowia, pokocha j po tych terminach - o ile to byo moliwe- jeszcze ogniciej i wiata za ni nie widzia. Chwilami, gdy siedzia przy niej, gdy patrzy w t twarzyczk, wychud jeszcze i mizern, ale weso, w te oczy, ktrym z kadym dniem powraca dawny ogie, braa go ochota i mia si, i paka, i krzycze z radoci: - Zdrowieje moja Baka jedyna, zdrowieje! I rzuca si do jej rk, a czasem caowa te biedne, mae stopki, ktre tak waleczniebrny przez niegi gbokie do Chreptiowa, sowem, kocha j i czci nadzwyczajnie. Czu si te okrutnie dunym Opatrznoci i pewnego razu rzek wobec pana Zagoby i oficerw: - Chudym pachoek, ale chobym mia rce do okci urobi, jue si przecie na kocioek, bogdaj drewniany, zdobd. Bo ile razy w nim dzwony zadzwoni, tyle razywspomn miosierdzie boskie i dusza zgoa rozpynie si we mnie z wdzicznoci - Daj Boe wpierw szczliwie tureck wojn przeby - odrzek mu na to pan Zagoba. Na to may rycerz ruszy wsikami i odpowiedzia: - Pan Bg najlepiej wie, co go wicej udelektowa moe: zechceli kocika, to mi uchroni, a jeli bdzie wola krew moj, to mu jej te nie poskpi, jak mi Bg miy! Basia wraz ze zdrowiem odzyskiwaa i humor. W dwa tygodnie pniej kazaa odchyli nieco wieczorem drzwi do alkierza i gdy oficerowie zebrali si w wietlicy, ozwaa si do nich swym srebrzystym gosem: - Dobry wieczr wapanom! Ju nie zamr, aha! - Bogu Najwyszemu dziki! - odpowiedzieli chrem onierze. - Sawa Bohu, detyno myenkaja! - zawoaosobno pan Motowido, ktry szczeglniej ojcowskim afektem Basi kocha, a ktry wchwilach wielkiego wzruszenia zawsze mwi po rusisku. - Patrzcie, wapanowie - mwia dalej Basia - co to si stao! Kto by si by tego spodziewa? Szczcie, e si jeszcze tak skoczyo! - Bg czuwa nad niewinnoci - ozwa si znw chr przeze drzwi. - A pan Zagoba nieraz mnie wymiewa, eto do szabli mam wicej ochoty ni do kdzieli. Dobrze! Sia by mi pomoga kdzielalbo iga! A przecieem si wcale po kawalersku spisaa, nieprawda? - e i anio by si lepiej nie spisa! Dalsz rozmow przerwa pan Zagoba zamkniciem drzwi od alkierza, bo si obawia zbytniego zmczenia dla Basi. Lecz ona pocza na niego prycha jak kotka, bomiaa ochot do dalszej gawdki, a zwaszcza do suchania dalszych pochwa swego mstwa i dzielnoci. Teraz, gdy niebezpieczestwo przeszo i stao si tylko wspomnieniem, bya bardzo dumna ze swego postpku z Azj i wymagaa koniecznie pochwa. Niejednokrotnie te zwracaa si do maego rycerza i dotykajc palcem jego piersi mwia z minrozpieszczonego dziecka: - Chwali za mstwo A on, posuszny, chwali, a on pieci, caowa po oczach i po rkach, a pan Zagoba, lubo sam rozczula si nad ni w duszy niepomiernie, udajc zgorszenie poczyna mrucze: - Ha! rozpuci si to do reszty jak dziadowski bicz!... Rado ogln w Chreptiowie z powodu ocalenia Basi mcia tylko myl o szkodzie, jak zdrada Azji Tuhaj-bejowicza wyrzdzia Rzeczypospolitej, i o strasznymlosie starego pana Nowowiejskiego, obydwch pa Boskich i Ewki. Basia trapia si tym niepomau, a z ni i wszyscy, bo ju zdarzenia raszkowskie wiadome byy dokadnie nie tylko w Chreptiowie, ale nawet w Kamiecu i dalej. Przed kilku dniami zatrzyma si wanie w Chreptiowie pan Myliszewski, ktry pomimo zdrady Azji, Kryczyskiego i Adurowicza, nie traci nadziei, e mu si jeszcze uda przecign na polsk stron innych lipkowskich rotmistrzw. W te ladyza panem Myliszewskim przyjecha pan Bogusz, a po nich przyszy wiadomoci wprost z Mohilowa, z Jampola i z samego Raszkowa. W Mohilowie pan Gorzeski, widocznie lepszy onierz ni mwca, nie da si podej. Przejwszy rozkaz Azji do pozostaych zaog Lipkw, sam napad na nich z garci mazurskiej piechoty i wycilub w niewol zabra; oprcz tego wysa ostrzeenie do Jampola, przez co i to drugie miasto ocalao. Potem wkrtce wrciy wojska. Tak wic jeden tylko Raszkw pad ofiar. Woodyjowski odebra stamtd wanie list od pana Biaogowskiego donoszcy o tamtejszych zdarzeniach i innych sprawach dotyczcych caej Rzeczypospolitej. "Dobrze, em przyjecha (pisa midzy innymi pan Biaogowski), gdy Nowowiejski, ktry mnie zastpowa, teraznie byby w stanie tej funkcji peni. Ju on do kocieja podobniejszy ni do czowieka i pewnikiem wielkiego kawalera stracimy, bo go bole nad miar si przycisna. Ojca mu zarnito, siostra w ostatnim pohabieniu, przez Azj Adurowiczowi darowana, a pann Bosk Azja wzi sobie. Nic ju po nich, choby si i udao je z jasyru wydoby. Wiemy o tym od jednego Lipka, ktry przy przeprawie przez rzek karku sobie nadkrci i uchwycon przez naszych, na wglach wszystko dywulgowa. Azja Tuhaj-bejowicz, Kryczyski i Adurowicz poszli a hen, pod Adrianopol. Nowowiejski wydziera mi si za nimi koniecznie, mwic,e Azj musi choby ze rodka sutaskiego obozu wzi i za swoje mu zapaci. Zawsze on by zawzity i rezolut,a teraz mu si nie dziwi, ile e o pann Bosk chodzi, ktrej zy termin zami rzewnymi wszyscy oblewamy, bo dziewka bya sodka i nie wiem, ktrego by serca tu sobie nie zjednaa. Ja przecie Nowowiejskiego hamuj i powiadam, e Azja sam do niego przyjdzie, bo wojna pewna, a rwnie i to pewne, e ordy przodem rusz. Mam wiadomoci z Multan od perkuabw, ba i od kupcw tureckich, e pod Adrianopolem wojska ju poczynaj si zbiera. Ordy moc. ciga te jazda turecka, jako to oni nazywaj: , a sam sutan ma nadcign z janczarami. Dobrodzieju mrowie bdzie nieprzebrane, bocay Wschd wyruszy, a u nas wojska gar. Caa nadzieja w opoce kamienieckiej,ktr, daj Bg, aby przystojnie opatrzono. W Adrianopolu ju wiosna, a u nas omal, bo dde id okrutne i trawa si pokazuje. Ja id do Jampola, bo Raszkw jeno kupa popiou, i nie masz gdzie gowy skoni anico w gb woy. Przy tym tak myl, e wkrtce nas ze wszystkich tych komend pocigaj." May rycerz mia swoje wiadomoci, rwnie pewne, a nawet jeszcze pewniejsze, bo z Chocimia pochodzce, e wojna nieunikniona. Niedawno nawet posa je hetmanowi. Jednake list Biaogowskiego, jako z ostatniej rubiey pochodzcy, wanie dlatego e te wiadomoci potwierdza, silnena nim uczyni wraenie. Nie wojny jednak obawia si may rycerz, ale chodzio mu oBasi. - Rozkaz hetmaski, aby komendy ciga - mwi do pana Zagoby- moe przyj lada dzie i - suba sub - trzeba bdzie rusza nie mieszkajc, a tu Baka ley i czas zy. - eby i dziesi rozkazw przyszo - odrzek pan Zagoba - Baka grunt. Bdziemsiedzie, pki cakiem nie ozdrowieje. Wojna przecie si nie zacznie nie tylko przed kocem zimy, ale i przed kocem roztopw, tym bardziej e armat cik bd przeciw Kamiecowi prowadzi. - Kiedy w wapanu to zawsze stary wolentariusz siedzi - odpar niecierpliwie may rycerz - wapan mylisz, e rozkaz mona dla prywaty spostponowa. - Ha jeli milszy rozkaz od Baki, to j pakuj na wz i jed. Wiem, wiem, ty j dlarozkazu gotw choby widami podsadza, jeli si pokae, e o wasnej mocy do bryki si nie zdoa. Nieche was kaduk porwie z tak dyscyplin! Po staremu czowiek robi, co mg, a czego nie mg,tego i nie uczyni. W gbie masz miosierdzie, ale niech jeno krzykn: "Hajdana Turka!" - to je wypluniesz jak pestk, a t niebog przy koniu na arkanie poprowadzisz! - Ja nie mam miosierdzia dla Basi?! Bje si wapan ran Ukrzyowanego! - zakrzykn may rycerz. Pan Zagoba sapa czas jaki gniewnie, dopiero spojrzawszy na strapion twarz Woodyjowskiego tak przemwi: - Michale, wiesz, e co mwi, to mwi z afektu icie rodzicielskiego dla Baki. Inaczej, czybym ja tu jeszcze siedzia pod obuchem tureckim, zamiast wczasu w bezpiecznej stronie zaywa, czego by mi w moich leciech i nikt za ze mie nie mg? A kto ci Bak zaswata? Jeli si pokae, e nie ja, to mi rozka wypi kad wody, niczego dla smaku do niej nie przylawszy. - yciem si wapanu za to nie wypac! - odrzek may rycerz. I wzili si w ramiona, po czym zapanowaa zaraz midzy nimi najlepsza zgoda. - Ju ja sobie tak uoyem - rzek may rycerz - e gdy przyjdzie wojna, wapan zabierzesz Bak i pojedziesz z ni do Skrzetuskich, do ziemi ukowskiej. Tam przecie czambuy nie dojd. - Uczyni to dla ciebie, chocia na Turka znalazaby si ochotka, bo nie masz dla mnie nic bezecniejszego nad ten wiski nard wina nie pijcy! - Jednego si tylko boj, oto, e Baka naprze si do Kamieca, eby by przy mnie. Skra mi cierpnie, gdy o tym pomyl,a jak Bg Bogiem, bdzie si napieraa. - To nie pozwolisz. Mao to ju zego z tego wyniko, e jej we wszystkim folgujesz i e na ow ekspedycj raszkowsk pozwoli, chociaem od razu przeciw niej zakrzykn! - A nieprawda! Powiedziae wapan, e niechcesz radzi. - Skoro ja mwi, e nie chc radzi, to gorzej, nibym odradza. - Powinna mie Baka nauk, ale co to z ni!Jak bdzie widziaa miecz nad moj gow,uprze si! - To nie pozwolisz, powtarzam! Dla Boga! coza somiany m! - Kiedy, confiteor, e jak ona pistki w oczy wsadzi a pocznie paka albo niechli tylko zacznie pacz symulowa, oho! ju wemnie serce jako maso na patelni. Nie moeby inaczej, tylko musiaa mi co zada. Odesa j, odel, bo mi jej przezpieczestwo od wasnego zdrowia milsze, ale gdy pomyl, e przyjdzie j takzmartwi - dalibg - dech mi z aoci zapiera. - Michale, mieje Boga w sercu, nie daj si za nos wodzi! - Ba, nie daj si! Kt i tak mwi, jeli nie wapan, e miosierdzia adnego nad ni nie mam? - H? - rzek Zagoba. - Wapanu niby na przemylnoci nie zbywa,a sam si teraz za ucho skrobiesz! - Bo si namylam, jakiej najlepiej perswazji zay. - A jak od razu pistki w oczy wsadzi? - Wsadzi, jak mi Bg miy! - rzek z widoczn obaw pan Zagoba. I tak si kopotali obaj, bo prawd rzekszy, Basia pozbada zupenie ich obydwch. Rozpiecili j do ostatka w chorobie i tak kochali, e konieczno postpienia wbrew jej sercu i chci napeniaa ich przestrachem. e Basia oporu nie stawi i podda si z pokor wyrokowi, o tym wiedzia dobrze jeden i drugi, ale nie mwic ju o Woodyjowskim,nawet pan Zagoba wolaby uderzy samotrze na cay puk janczarw ni widzie j wsadzajc pistki do oczu. Rozdzia 44 Tymczasem tego samego dnia nadesza im niezawodna, jak sdzili, pomoc w osobach niespodzianych a miych nad wszystko goci. Oto pod wieczr przyjechali bez adnego poprzednio oznajmienia oboje Ketlingowie. Rado i zdumienie na ich widokbyy w Chreptiowie nieopisane; oni za dowiedziawszy si od pierwszego pytania, e Basia przychodzi ju do zdrowia, ucieszyli si rwnie bardzo. Krzysia skoczya zaraz do alkierza i w teje chwili wychodzcy stamtd pisk i okrzyki oznajmiy rycerzom o uszczliwieniu Basi. Ketling z Woodyjowskim trzymali si dugi czas w objciach, to odsuwajc si wzajemod siebie na dugo ramienia, to znw czc si w ucisku. - Dla Boga! - rzek wreszcie may rycerz - Ketling! Do buawy mniej bym si ucieszy ni do ciebie, ale co porabiasz w tych stronach? - Pan hetman mnie przeoonym nad artyleri kamienieck uczyni- odrzek Ketling - wic przyjechalimy z on do Kamieca. Tam dowiedziawszy si o terminach, ktre was spotkay, wybralimysi bez zwoki do Chreptiowa. Chwaa Bogu,mj Michale, e si wszystko szczliwie zakoczyo. Jechalimy w strapieniu wielkim i w niepewnoci, bomy jeszcze nicnie wiedzieli, czy tu na rado, czy na smutki przyjedamy. - Na uciech, na uciech! - wtrci pan Zagoba. - Jake to si stao? - pyta Ketling. May rycerz i pan Zagoba poczli na wyprzodki opowiada, a Ketling sucha, oczy i rce do gry wznosi i Basine mstwo podziwia. Nagadawszy si do syta,j may rycerz wypytywa Ketlinga, co siz nim dziao, a w szczegowie zdawa spraw. Po lubie mieszkali na pograniczu Kurlandii. Byo im ze sob tak dobrze, e i w niebie nie mogo by lepiej. Ketling biorcKrzysi wiedzia doskonale, e "nadziemskistot" bierze, i tego zdania dotychczas nie zmieni. Panu Zagobie i Woodyjowskiemu przypomnia si po tym wyraeniu dawny Ketling, zawsze wyraajcy si dwornie a grno - i poczli go na nowo ciska, a gdy ju tymi uciskami nasycili sw przyja dostatecznie, stary szlachcic spyta: - Zali tej nadziemskiej istocie nie przytrafisi jakowy ziemski casus, ktry nogami wierzga i palcem w gbie zbw szuka? - Bg nam da syna! - odrzek Ketling - a teraz znowu... - Zauwayem - przerwa Zagoba. - A tu unas wszystko po staremu! To rzekszy utkwi swoje zdrowe oko w maym rycerzu, w za pocz raz po razuwsikami rusza. Dalsz rozmow przeciowejcie Krzysi, ktra ukazawszy si we drzwiach, rzeka - Baka prosi. Ruszyli zaraz wszyscy do alkierza i tam zaczy si nowe powitania. Caowa Ketling rce Basi, a Woodyjowski znw Krzysine, zarazem za przypatrywali si sobie wszyscy ciekawie, jak ludzie, ktrzy nie widzieli si dawno. Ketling nie zmieni si prawie nic: wosy mia tylko krtko obcite i to czynio go modszym; natomiast Krzysia bya zmieniona, przynajmniej w owym czasie, niepomiernie. Nie bya tak wiotka i wysmuka jak dawniej i na twarzy bya bledsza, przez comeszek nad jej ustami wydawa si ciemniejszy. Zostay jej tylko dawne przeliczne oczy z niezmiernie dugimi rzsami i dawna w obliczu pogoda. Ale rysy jej, niegdy tak cudne, straciy dawn subtelno: Mogo toby wprawdzie chwilowe tylko, jednake Woodyjowski, spogldajc na ni i porwnujc j ze sw Bak, mimo woli mwi sobie: - Dla Boga jak ja mogem w tej si kocha tam, gdzie obie byy razem? Gdzie ja miaem oczy? Przeciwnie za Baka wydawaa si Ketlingowi przeliczn. Bo te bya liczna ze swoj pow, wichrowat czupryn nasunit na brwi, ze swoj cer, ktra straciwszy nieco rumiecw, staa si po chorobie do listka biaej ry podobna. Teraz jednak twarzyczka jej bya zarumieniona cokolwiek z radoci i delikatnejej chrapki poruszay si szybko. Wydawaa si tak moda, e prawie niedorosa, i na pierwszy rzut oka mona o owia go odszuka. . osa 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{Pc,h ^,<c- *c-9N*-byo sdzi, e jest o jakie dziesi lat od Ketlingowej modsza. Ale jej pikno podziaaa tylko w ten sposb na czuego Ketlinga, e z jeszcze wiksz tkliwoci pocz myle o onie, bo czu si wzgldem niej winnym. Obie niewiasty wypowiedziay sobie ju wszystko, co w tak krtkim przecigu czasu mona byo wypowiedzie, wic teraz caa kompania zasiadszy przy kuBasi pocza wspomina dawne czasy. Ale ta rozmowa nie sza jako, byy bowiem wtych dawniejszych czasach rne draliwe materie: byy konfidencje pana Michaowe z Krzysi i obojtno maego rycerza wzgldem ukochanej teraz Baki, i rne przyrzeczenia, i rne desperacje. Pobyt wKetlingowym dworku mia dla wszystkich urok i wdziczn pozostawi po sobie pami, ale mwi o tym byo niezrcznie. Wkrtce te Ketling rozpocz z innej beczki. - Nie wspominaem jeszcze - rzek - iemy po drodze wstpowali do pastwa Skrzetuskich, ktrzy nas przez dwie niedziele puci nie chcieli i tak podejmowali, e i w niebie nie mogoby namby lepiej. - Na miy Bg! jak si maj Skrzetuscy? - zawoa pan Zagoba. - To i jegocie w domu zastali? - Zastalimy, bo na czas od pana hetmana ztrzema starszymi synami przyjecha, ktrzy w kompucie su. - Skrzetuskich nie widziaem od czasu naszego wesela - rzek may rycerz. - By on tu z chorgwi w Dzikich Polach i synowie byli z nim razem, ale nie przygodzio si spotka. - Okrutnie tam wszyscy tskni za jegomoci - rzek Ketling zwracajc si dopana Zagoby. - Ba! a ja za nimi - odpar stary szlachcic. - Ale to tak: siedz tu, kuczy mi si bez nich; pojad tam, bdzie mi si kuczy bez tej asicy... Takie to ycie ludzkie, e nie wjedno, to w drugie ucho wiatr wieje... A najgorzej sierocie, bo ebym ja mia co swego, to bym cudzego nie kocha. - Wapana by i rodzone dzieci wicej od nasnie mioway - odrzeka Basia. Usyszawszy to pan Zagoba uradowa si bardzo i porzuciwszy tskne myli, wpad zaraz w jowialny humor, wic posapawszy nieco, odrzek: - Ha! gupi byem wtedy u Ketlinga, em otoi Krzyk, i Bak wam swata, a o sobie nie pomyla! Jeszcze by czas... Tu zwrci si do niewiast: - Przyznajcie si, e obie kochaycie si we mnie i e kada wolaaby za mnie i ni za Michaa albo Ketlinga. - Ma si rozumie! - zawoaa Basia. - Halszka Skrzetuska te by mnie bya w swoim czasie wolaa. Ha! Stao si! To mi dopiero niewiasta stateczna, nie adna powsinoga, co Tatarom zby wybija! A zdrowa tam ona? - Zdrowa, jeno nieco strapiona, bo im dwch rednich z ukowa ze szk do wojska ucieko - odrzek Ketling - sam Skrzetuski jeszcze rad, e to w wyrostkach taka fantazja, ale matka, zwyczajnie matka! - Sia tam wszystkich dzieci? - spytaa z westchnieniem Baka. - Chopcw jest dwunastu, a teraz poczasi pe nadobna - odrzek Ketling. Na to pan Zagoba: - Ha szczeglne bogosawiestwo boe nadtym domem Wszystkom to pohodowa na wasnym onie jako pelikan... Musz redniakom uszu nakrci, bo jeli mieli ucieka, niechby byli tu do Michaa uciekli...Czekajcie no, to musia drapn Michako zJakiem? Takie tam tego mrowie, e samemu ojcu imiona si mieszay. A wrony to na p mili naok nie ujrzysz, bo wszystko, szelmy, z guldynek wystrzelay. Ba, ba drugiej takiej niewiasty ze wiec szuka! Co jej, bywao, powiem: "Halszka! basayki mi dorastaj, trzeba mi nowej uciechy!" -to niby na mnie fuknie, a na termin jest! jakoby kto zapisa! Imainujeciesobie: do tego doszo, e jak ktra podwikaw okolicy nie moga si konsolacji doczeka, to szat od Halszki poyczaa - i pomagao, jak mi Bg miy!... Wszyscy zdziwili si bardzo, tak e nastaachwila milczenia - po czym ozwa si nagle gos maego rycerza: - Baka syszysz? - Micha, bdziesz cicho? - odpowiedziaa Basia. Lecz Micha nie chcia by cicho, bo mu rne chytre myli przyszy do gowy, zwaszcza za wydao mu si, e przy tej sprawie mona bdzie i drug, rwnie wan zaatwi, wic pocz mwi, niby tak sobie, od niechcenia, jako o rzeczy w wiecie najzwyczajniejszej: - Dalibg, warto by te Skrzetuskich odwiedzi! No, jego nie bdzie, bo on do hetmana ruszy, ale ona przecie ma rozum i Pana Boga kusi nie zwyka, wic ostanie wdomu. Tu zwrci si do Krzysi: - Idzie wiosna i aura bdzie pikna. Teraz dla Baki jeszcze za wczenie, ale pniej nieco, dalibg, moe bym si nie przeciwi, bo to przyjacielski obowizek. Pan Zagoba by was tam obie odwiz, a na jesie, jak si tu uspokoi, to i ja bym za wami cign... - A to jest arcyprzednia myl! - zawoa pan Zagoba. - Ja i tak musz jecha, bom ju ich niewdzicznoci nakarmi. Ha! zapomniaem, e yj na wiecie a mi i wstyd - Co wapani na to? - pyta Woodyjowski patrzc pilnie w Krzysine oczy. Lecz ta najniespodzianiej odrzeka e zwykym sobie spokojem: - Rada bym, ale nie moe to by, bo ja w Kamiecu przy mu zostan i adn miar go nie odstpi. - Dla Boga, co sysz! - zawoa Woodyjowski. - Wapani w fortecy zostaniesz, ktra na pewno oblegana bdzieito przez nieprzyjaciela, adnej dyskrecji nie znajcego. Nie mwi jeszcze, eby z jakim politycznym nieprzyjacielem miaa by wojna, ale tu przecie z barbarzystwem sprawa. Aza wapani wiesz, co to zdobyte miasto? co to turecki albo tatarski jasyr? Uszom swoim nie wierz! - A wszelako nie moe inaczej by! - odrzeka Krzysia. - Ketling! - zawoa w rozpaczy may rycerz - take to dae si ju opanowa? - Czowieku, miej Boga w sercu - Deliberowalimy dugo - odrzek Ketling - i na tym stano. - I syn nasz ju w Kamiecu jest, pod opiek jednej mojej powinowatej. Zali to Kamieniec koniecznie ma by zdobyty? Tu Krzysia podniosa swe pogodne renice do gry. - Bg i od Turka mocniejszy, ufnoci naszejnie zawiedzie! A em przysiga mowi, i go do mierci nie opuszcz, przeto moje miejsce przy nim. May rycerz zmiesza si okropnie, bo wanie zgoa czego innego od Krzysi oczekiwa. Basia za, ktra od samego pocztku rozmowy spostrzegszy zaraz, dokd Woodyjowski zda, umiechaa si chytrze, teraz utkwia w niego bystre swe oczka i rzeka: - Michale, syszysz? - Baka! bdziesz cicho! - zawoa w najwyszej konfuzji may rycerz. To rzekszy pocz rzuca desperackie spojrzenia na pana Zagob, jakby oczekujc od niego ratunku, lecz w zdrajca powsta nagle i rzek: - Trzeba te o jakowym posiku pomyle,bo nie samym sowem czowiek yje. I wyszed z alkierza. Pan Micha pogna wkrtce za nim i zastpi mu drog. - No i co teraz? - spyta Zagoba. - No i co? - A niech t Ketlingow kule bij. Dla Boga jak nie ma gin ta Rzeczpospolita, kiedy biaogowy w niej rzdz?... - Nice wapan nie wymylisz? - Jak ty si ony boisz, co ja ci na to wymyl? Ka si kowalowi podku- ot, co! Rozdzia 45 Ketlingowie zabawili okoo trzech tygodni. Po upywie tego czasu Basia prbowaa powsta z ka, ale pokazao si, i jeszcze nie moe utrzyma si na nogach. Zdrowie wracao jej wczeniej od si - i medyk rozkaza jej lee, pki cakiem czerstwo nie wrci. A tymczasem uczynia si wiosna. Naprzd wsta od strony Dzikich Pl i Czarnego Morza duy a ciepy wiatr, porozrywa i poszarpa opon chmur jakby zetla ze staroci szat, a potem pocz owe chmury zgania i rozgania po niebie, rwnie jak pies owczarski zgania i rozgania stada owiec. Chmury, uciekajc przed nim, zleway czsto ziemi ddem obfitym o grubych jak jagody kroplach. Roztopione resztki niegu i lodu utworzyy na rwnym stepie jeziora; z wiszarw poczy spywa wsteczki wody, w jarach na dnie wezbray strumienie, a wszystko to leciaoz szumem, gwarem i haasem do Dniestru, tak wanie, jak dzieci lec radonie do matki. W przerwach midzy chmurami przewiecao co chwila soce, jasne i odmodzone, a jakie mokre, jak gdyby w tej powszechnej topieli wykpane. Potem jasnozielone dba trawy poczy si wychyla z rozmikej ziemi; cienkie gazki drzew i krzw nabrzmiay obfitym pkowiem. Soce dogrzewao coraz mocniej; na niebie pojawiy si stada ptactwa; wic klucze urawi, dzikich gsi, bocianw, za czym wiatr pocz przywiewa chmury jaskek; zarzechotayaby wielkim chrem w ugrzanej wodzie; rozpiewa- o si a do zapamitania drobne, szare ptastwo - i przez bory, przez lasy, przez stepy i jary poszed jeden wielki rozgos, jakoby cae przyrodzenie krzyczao w radoci i uniesieniu: - Wiosna u-ha wiosna Lecz dla tych nieszczsnych krain wiosna przynosia aob, nie rado- i mier, nie ycie. W kilka dni po wyjedzie Ketlingw may rycerz odebra nastpujcwiadomo od pana Myliszewskiego: "Na boniu kuczunkauryjskim coraz wikszy wojska congressus Sutan posa znaczne sumy do Krymu. Chan w pidziesit tysicy ordy idzie w pomoc Doroszece. Nawaa, jak tylko wody obeschn, ruszy szlakiem Czarnym i Kuczmeskim: Niech Bg zmiuje si nad Rzeczpospolit!" Woodyjowski posa natychmiast pachokaswego Pitk z t wiadomoci do hetmana. Sam jednak nie spieszy si z Chreptiowa. Naprzd, jako onierz, nie mg owej stanicy bez rozkazu hetmaskiego opuszcza, po wtre, zbyt wiele lat spdzina "procederze" z Tatary, aby nie mia wiedzie, e czambuy tak prdko nie rusz. Jeszcze wody nie opady, jeszcze trawy nie wyrosy dostatecznie, jeszcze i Kozacy na zimownikach stali. Turkw spodziewa si may rycerz chyba dopiero latem, bo chocia zbierali si ju pod Adrianopolem, ale tak olbrzymi tabor, takie tumy wojsk, sug obozowych, ciarw, koni, wielbdw i bawow mogy si posuwa bardzo wolno. Komunika tatarskiego naleao wyglda wczeniej, bo w kocu kwietnia lub na pocztku maja. Wprawdzie przed gwnym sieheniem, liczcym dziesitki tysicy wojownikw, spaday zawsze na kraj lune czambuliki i mniej, wicej liczne watahy, jak pojedynczekrople ddu spadaj przed waln ulew. Ale tych nie ba si may rycez, nawet wyborowy komunik tatarski nie by w stanie dotrzyma w otwartym polu jedzie Rzeczypospolitej, a c dopiero takie kupy, ktre na sam wie o zblianiu si wojsk rozpraszay si jak kurzawa przed wichrem. W kadym razie byo czasu do, a gdyby go nawet nieco zbrako, nie byby pan Woodyjowski bardzo od tego, aby otrze si o jakowe czambuy w sposb rwnie dla nich dotkliwy, jak pamitny. By to onierz z krwi i koci, onierz z zawodu, wic blisko wojny budzia w nimgd na krew nieprzyjacielsk, a jednoczenie wracaa mu spokj. Pan Zagoba, jakkolwiek z wielkimi niebezpieczestwy przez dugie ycie niezmiernie ju otrzaskany, mniej jednak by spokojny. W nagych razach umia on znale odwag; wyrobi j wreszcie w sobie przez dug, cho czsto mimowoln praktyk; znacznych w yciu przewag dokona, zawsze jednak pierwsza wie o wojennej grozie czynia na nim wielkie wraenie. Lecz gdy may rycerz wyoy mu swj sposb widzenia, nabra i on lepszej otuchy, a nawet pocz wyzywa cay Wschd i odgraa si na niego. - Gdy chrzecijaskie nacje ze sob wojuj- mwi - i Pan Jezus smutny, i wszyscy wici si w gow skrobi, bo tak zwykle bywa, e gdy frasobliwy pan, frasobliwa i czelad; ale kto Turka bije, nie moe milszej rzeczy niebu uczyni. Syszaem to od pewnej duchownej persony, e wici topo prostu mdoci na widok onych psubratw dostaj, przez co niebieskie jado i napitki nie id im na poytek i nawetwiekuista szczliwo si psowa. - Pewnie tak musi by - odrzek may rycerz. - Tylko e potga turecka niezmierna, a nasze wojsko w przygar mona by zmieci. - Przecie caej Rzeczypospolitej nie zwojuj. Mao to mia potgi Carolus Gustavus: pod te czasy byy wojny i z Septentrionami, i z Kozaki, i z Rakoczym, i z elektorem, a dzi gdzie oni? Jeszczemy do ich domowych pieleszy ogie a miecz ponieli... - Prawda jest. Personaliter nie babym ja si tej wojny, zwaszcza e, jako mwiem, musz czego znacznego dokaza, aby si Panu Jezusowi i Najwitszej Pannie za miosierdzie nad Bak wypaci. Daj Bg jeno sposobno!... Ale o te ziemie mi chodzi, ktre wraz z Kamiecem snadnie w rce pogaskie przej, choby na czas, mog. Wyimaginuj sobie wapan, co to bdzie za pohabienie kociow Paskich i ucisk ludu chrzecijaskiego! - Jeno mi o kozactwie nie gadaj! Szelmy! To przeciw matce rce podnosili, nieche ich spotka to, czego sami chcieli. Najwaniejsza rzecz, eby Kamieniec si opar! Co mylisz, Michale, oprze si? - Myl, e pan genera podolski nie opatrzy go naleycie, a mieszczanie, ubezpieczeni pooeniem, nie uczynili te tego, co powinni. Ketling mwi, e przyszy tam regimenty ksidza biskupa Trzebickiego, bardzo moderowne. Dla Boga! oparlimy si pod Zbaraem tylko za lichym waem rwnie wielkiej przemocy, powinnimy si oprze i teraz, bo to orowe gniazdo ten Kamieniec... - Ha! orowe gniazdo, ale nie wiadomo, czy si orze w nim znajdzie, jako by Winiowiecki, czy jeno wrona? Znaszli pana generaa podolskiego? - Mony pan i dobry onierz, ale trocha niedbay. - Wiem, znam. Nierazem mu to wyrzuca. Panowie Potoccy chcieli swego czasu, ebym z nim za granic dla jego edukacji jecha, eby to piknych manier przy mnie nabra. Ale ja powiedziaem: "Nie pojad wanie dla jego niedbaoci, bo on u adnego buta dwch uszu nie ma i w moich by si po dworach prezentowa, a safian drogi." Potem przy Marii Ludowice po francusku chodzi, ale cigle go poczochy opaday i goymi ydkami wieci. Nie doronie on i do pasa Winiowieckiemu! - yczkowie kamienieccy take wielce si oblenia boj, bo w czasie oblenia handelstoi. Woleliby oni i do Turkw nalee, byle sklepw nie zamyka. - Szelmy! - rzek Zagoba. I obaj z maym rycerzem zakopotali si srodze przyszym losem Kamieca; chodzio im prywatnie i o Basi, ktra w razie poddania twierdzy musiaaby los wszystkich mieszkacw podzieli. Lecz po chwili pan Zagoba uderzy si w czoo. - Dla Boga! - rzek - czego my si frasujem? A po co nam do tego parszywego Kamieca chodzi i w nim si zamyka? Nie lepiej ci to przy hetmanie zosta i w polu przeciw nieprzyjacielowi czyni? A w takim razie Baka przecie si do chorgwi nie zacignieimusi gdzie odjecha, ale nie do Kamieca, jeno gdzie daleko, chociaby do Skrzetuskich. Michale! Bg patrzy w moje serce i widzi, jak mam przeciw poganom dz, ale ju dla ciebie i dla Baki to uczyni, e j odwioz. - Dzikuj wapanu - odrzek may rycerz. - Juci, ebym ja nie mia by w Kamiecu,nie napieraaby si tam i Baka, ale co zrobi, jak rozkaz od hetmana przyjdzie? - Co zrobi, jak rozka przyjdzie?... Bodaj kaduk porwa wszystkie rozkazy!... Co zrobi... Czekaj! poczynam myle bystrze. Oto trzeb rozkaz uprzedzi! - Jake to - Napisz zaraz do pana Sobieskiego, niby o nowinach mu donoszc, a w kocu powiedz,e coram bliskiej wojny chciaby z mioci, jak dla niego masz, przy jego osobie zostawa i w polu czyni. Na rany boskie! To jest arcyprzednia myl! Bo naprzd i to jest niepodobne, eby takiego zagoczyka, jak ty jeste, za murem zamykano, zamiast go w polu zaywa, a powtre, za list takowy hetman jeszcze bardziej ci pokocha i zechce przy sobie mie. Bdzie on take potrzebowa wiernych onierzy... Suchaj tylko: jeli siKamieniec obroni, to sawa na pana generaa podolskiego spadnie, a czego w polu dokaesz, to na chwa hetmask pjdzie. Nie bj si! hetman ci generaowi nie odda!... Prdzej by kadego innego odda, ale ciebie ni mnie nie odda!... Pisz list! Przypomnij si mu! Ha! wart mj dowcip jeszcze czego lepszego, ni eby go kury na mieciach dziobay! Michale, napijmy si przy tej okazji - albo co! Pisz list! Woodyjowski uradowa si istotnie bardzo;uciska pana Zagob i pomylawszy chwil rzek: - I ani Pana Boga, ani ojczyzny, ani hetmana przy tym nie oszukam, bo pewnie e w polu sia bd mg dokaza. Dzikujwaci z serca! Tak i ja myl, e hetman o owia go odszuka. . osa 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc- d- :Jc. Fc. .b. V>.zechce mnie mie pod rk, zwaszcza po licie: Ale eby i Kamieca nie zaniecha, wiesz wapan, co uczyni? Oto przygar piechoty swoim sumptem wymoderuj i Kamiecowi pol. Zaraz do hetmana i o tymnapisz. - Jeszcze lepiej! Ale. Micha, skde ludzi wemiesz? - Mam w piwnicach ze czterdzieci zbjw ilewensw, tych wezm. Baka (e to, ile razy kazaem kogo powiesi, zawsze mnie molestowaa, bym go darowa zdrowiem) nieraz mi ju radzia, ebym ze zbjw onierzy uczyni. Nie chciaem, bo trzeba byo przykadu. Ale teraz wojna na karku i wszystko mona. Chopy to okrutne, ktrzyju proch wchali. Rozgosz przy tym, e kto dobrowolnie do regimentu z jarw albo z odojw si stawi, temu bd dawne zbjeckie uczynki darowane. Zbierze si ze sto ludzi. Baka te bdzie kontenta. Wielki ciar wapan zdje mi z serca!... I tego samego dnia may rycerz wyprawi nowego posaca do hetmana, zbjom za ogosi ask i darowanie ycia, jeli do piechoty si zacign. Ci przystali radonie iobiecali innych pocign. Basia uradowaa si niezmiernie. Sprowadzono krawcw z Uszycy, z Kamieca, i skd byo mona, dlaszycia barwy. Dawni zbje musztrowali si co dzie na chreptiowskim majdanie, pan Woodyjowski za radowa si w sercu na myl, e sam w polu przeciw nieprzyjacielowi bdzie czyni, ony na niebezpieczestwa oblenia nie narazi, a przecie Kamiecowi i ojczynie znaczn przysug odda. I owe roboty trway ju przez kilka tygodni, gdy pewnego wieczora wrci posaniec z listem od pana hetmana Sobieskiego. Hetman pisa, co nastpuje: "Mj kochany i wielce mi miy Woodyjowski! e mi tak pilno wszystkie nowiny przysyasz, za to i ja wdzicznoci dochowam, i ojczyzna wdziczna ci by powinna. Wojna pewna. Mam i skdind wieci, e na Kuczunkaurach stoi ju potga okrutna; z ord bdzie na trzysta tysicy. Ordy rusz lada chwila. O nic tak sutanowi nie chodzi jako o Kamieniec. Zdrajcy Lipkowie wszystkie drogi Turkom poka i o Kamiecu ich naucz. Mam nadziej, e owego mij Tuhaj-bejowicza Bg wyda w twoje rce albo Nowowiejskiego, nad ktrego krzywd szczerze bolej. Quod attinet tego, aby ty przy mnie by. Bg widzi, jakobym rad, ale nie moe to by. Pan jenera podolski rn mi wprawdzie po elekcji yczliwo okazvwa, ja za najlepszego onierza chc mu posa, bo mi o ow opok kamienieck jako o renic oka chodzi. Bdzie tam sia ludzi, ktrzy raz albo dwa razy w yciu wojny zaznali, ale tak, jakoby kto osobliwsz potraw niegdy jad, ktr potem cae ycie wspomina; czowieka za, ktry by jej jakochleba powszedniego zaywa i dowiadczon rad mg posuy - zbraknie albo jeli tacy bd, to bez naleytej powagi. Przeto ja ciebie tam posyam, bo Ketling dobry onierz, ale mniej znany, na ciebie za tamtejsze obywatelstwo bdzie miao oczy obrcone i tak myl, e chocia komenda ostanie przykim innym, jednako co powiesz, tego chtnie posuchaj. Niebezpieczna to moe by ta suba w Kamiecu, wszelako my ju do tego przywykli, e na owym deszczumokniem, przed ktrym si inni chowaj. Nam do nagrody w sawie i wdzicznej pamici, ale gwna rzecz ojczyzna, do ktrej ratowania ekscytowa ci nie potrzebuj." List ten, czytany w gronie oficerw, wielkie uczyni wraenie, bo wszyscy oni woleliby suy w polu nili w twierdzy. Woodyjowski schyli gow. - Co mylisz, Michale? - spyta Zagoba. w za podnis twarz, ju uspokojon, i odrzek rwnie spokojnym gosem, jakby adnego zawodu w nadziejach nie dozna: - Pjdziem do Kamieca... Co mam myle? I mogo si zdawa, e nic innego nigdy niepostao mu w gowie. Po chwili jednk ruszy wsikami i rzek: - Hej! towarzysze mili, pjdziem do Kamieca, ale go nie damy, chyba e sami polegniem! - Chyba e polegniem! - powtrzyli oficerowie. - Raz czeku mier. Pan Zagoba milcza czas jaki, wodzc oczyma po obecnych i widzc, e wszyscy czekaj na to, co chce powiedzie, nagle odsapn i rzek: - Id z wami. Niech diabe porwie! Rozdzia 46 Za gdy ziemia obescha i pobujniay trawy, ruszy chan wasn osob w pidziesit tysicy ordy krymskiej i astrachaskiej na pomoc Doroszowi i zbuntowanym Kozakom. I sam chan, i jego krewni sutankowie, i wszyscy znaczniejsi murzowie, i bejowie mieli na sobie kaftany w podarunku od padyszacha przysane i szlina Rzeczpospolit nie tak ju, jako chodzili zwykle po up i jasyr, ale na wojn wit,na ksim i pohybel Lechistanowi i chrzecijastwu. Druga, jeszcze wiksza burza zbieraa si pod Adrianopolem, a przeciw tej powodzi sterczaa jedna kamieniecka opoka, zreszt, Rzeczpospolita leaa jak step otwarty albo jak czowiek chory, niemocen nie tylko si broni, ale i powsta na nogi. Wyczerpay j poprzednie,chocia przy kocu zwyciskie, wojny szwedzkie, pruskie, moskiewskie, kozackie,wgierskie; wyczerpay konfederacje wojskowe i bunty przekltej pamici Lubomirskiego, a teraz do reszty osabiy j domowe rozterki, niedostwo krlewskie, niezgody monych, zalepienie bezmylnej szlachty i groza domowej wojny. Prno wielki Sobieski ostrzega przed zatraceniem, nikt w wojn wierzy nie chcia; zaniechano rodkw obrony, wic skarb nie mia pienidzy, hetman wojsk. Potdze, ktrej by przymierze wszystkich chrzecijaskich ludw zaledwiesprosta mogo, zdolen by hetman przeciwstawi ledwie kilka tysicy ludzi. Tymczasem na Wschodzie, gdzie wszystko stawao si wol padyszacha, a ludy byy jako miecz w rku jednego czowieka, dziao si zgoa inaczej. Z chwil gdy tylko rozwinito wielk chorgiew proroka i rozwieszono buczuki na serajowej bramie i wiey seraskieratu, a ulemowie poczli gosi wojn wit, poruszyo si p Azjii caa pnoc Afryki. Sam padyszach stano wionie na kuczunkauryjskim boniu i j zgromadza niewidzialn od dawna w wiecie potg. Sto tysicy spahw i janczarw, wyboru tureckiego wojska, stano przy jego witej osobie, a potem zaczy ciga wojska ze wszystkich najdalszych krajw i posiadoci. Ktrzy zamieszkiwali Europ, ci stanli najwczeniej. Przyszy zastpy konnych begw boniackich, barw do zorzy, furi do byskawicy podobnych; przyszli dzicy wojownicy albascy, handarami piechot walczcy; przyszy watahy poturczecw serbskich; nadcign lud, ktry nad brzegami Dunaju zamieszkiwa i niej, z teji tamtej strony Bakanw, i jeszcze niej, a do gr greckich. Kady basza wid armi ca, ktra sama jedna zdolna by bya zala bezbronn Rzeczpospolit. Przyszli Woochowie i Multaczycy, stanli w sile Tatarzy dobrudzcy i biaogrodzcy; stano kilka tysicy Lipkw i Czeremisw, ktrym straszny Azja Tuhaj-bejowicz przewodzi, a ktrzy przewodnikami po nieszczsnej dobrze sobie znanej krainie by mieli. Potem za jo pyn pospolite ruszenie z Azji. Baszowie Siwasu, Brussy, Alepu, Damaszku, Bagdadu prcz regularnych wojsk przyprowadzili ze sob tumy orne poczwszy od dzikich grali zcedrem okrytych gr Azji Mniejszej, skoczywszy na smagych mieszkacach pobrzey Eufratu i Tygru. Stanli na wezwanie kalifa i Arabowie, ktrych burnusy pokryy jakoby niegiem kuczunkauryjskie bonie; byli midzy nimi i koczownicy z pusty piaszczystych, i mieszkacy miast od Medyny do Mekki. Nie zostaa w domowych pieleszach i hodownicza egipska potga. Ktrzy w rojnym Kairze siedzieli, ktrzy co wieczorapatrzyli w ponce zorz piramidy, ktrzy bdzili po tebaskich ruinach, ktrzy mieszkali w owych mrocznych krajach, skd wity Nil wypywa, ktrym soce spalio na kolor sadzy skr- ci wszyscy tkwili teraz ornie na adrianopolskiej grudzi, modlc si co wieczora o zwycistwo dla Islamu, o zagad dla krainy, co sama jedna zasaniaa od wiekw przed wyznawcami proroka reszt wiata. Byy krocie zbrojnego ludu, setki tysicy koni ray na boniu, setki tysicy bawow, owiec i wielbdw pasy si obok stad koskich. Mona byo mniema, e z rozkazu boego anio wypdzi ludy z Azji jak niegdy Adama z raju, i kaza im i w strony, w ktrych soce bledsze i step niegiem si zim pokrywa. Wic szli, wraz ze stadami, mrowiem nieprzebranym, biali, ciemni i czarni wojownicy. Ile tam byo sycha jzykw, ile strojw odmiennych byszczao w wiosennym socu Narody dziwiy si na rodom; obce byy jednym drugich obyczaje, nieznana bro, odmienne wojowania sposoby i tylko wiara czya te wdrowne pokolenia, tylkogdy muezini poczli wzywa na modlitw, wwczas te rnojzyczne zastpy zwracay si twarz ku wschodowi, jednymgosem wzywajc Allacha. Samej suby przy sutaskim dworze byo wicej ni wszystkich wojsk w Rzeczypospolitej. Za wojskiem i zbrjn ochotnicz hass cigny tumy bazarnikw przedajcych towar wszelaki; wozy ich wraz z wojskowymi pyny rzek. Dwch trjbuczucznych baszw na czele dwch wojsk nie miao innej roboty, jeno dostarcza spyy tej mie ludzkiej - i bya wszystkiego obfito. Sangrytaski sandakczuwa nad caym olbrzymim taborem prochw. Z wojskiem szo dwiecie dzia, ztych dziesi "burzcych", tak wielkich, jakich aden krl chrzecijaski nie posiada. Beglerbejowie azjatyccy stali na prawym skrzydle, europejscy za na lewym. Namioty zajmoway tak wielk przestrze, e wobec nich Adrianopol wydawa si niezbyt wielkim grodem. Same sutaskie, lnice od purpury, jedwabnychsznurw, atasw i zotych haftw, stanowiy jakby osobne miasto. Wrd nich mrowiy si zbrojne strae, czarni rzezacy z Abisynii, w kaftanach tych i niebieskich; olbrzymi hamalowie z kurdyjskich plemion, przeznaczeni do noszenia ciarw; mode pacholta z pokole Uzbekw, o twarzach nad miar piknych, poprzysanianych jedwabnymi frdzlami i mnstwo innej suby, pstrej i barwnej jako kwiaty stepowe, to masztalerskiej, to stoowej, to do noszenialamp, to wreszcie do posugi waniejszym dworzanom oddanej. Na obszernym majdanie naok sutaskiego dworu, ktryprzepychem i rozkosz raj obiecany wiernym przypomina, stay nie tak okazae, ale krlewskim rwne dwory wezyra, ulemw i anatolskiego baszy, modego kajmakana Kara Mustafy, na ktrego i sutaskie, i wszystkie w caym obozie oczy zwrcone byy, jako na przysze "soce wojny". Przed namiotami padyszacha wida byo wietne strae "polachskiej" piechoty przybranej w zawojetak wysokie, e ludzie noszcy je wydawali si olbrzymami. Zbrojna ona bya w dzirytyosadzone na dugich ratyszczach i krtkie, krzywe miecze. Pcienne jej schroniska dotykay do schronisk sutaskich rzemielnikw. Dalej szed obz straszliwych janczarw zbrojnych w muszkiety i wcznie, jdro potgi tureckiej stanowicych. Ni cesarz niemiecki, ni krl francuski nie mg si pochlubi piechot rwn tej w liczbie i bojowej sprawnoci. W wojnach z Rzeczpospolit mikszy w ogle lud sutaski nie mg si mierzy w rwnej sile z komputowymi wojskami - i czasem tylko niezmiern przewag liczebn przygniata je i zwycia. Lecz janczarowie nawet regularnym chorgwiom jazdy omielali si stawia czoo. Budzili onipostrach w caym chrzecijaskim wiecie,a nawet w samym Carogrodzie. Czstokro isam sutan dra przed tymi pretorianami, a gwny aga tych "barankw" bywa jednym z najwyszych dygnitarzy w dywanie. Za janczarami stali spahowie, za nimi regularne wojska baszw, a dalej pospolitacka hassa. Cay ten obz od kilku miesicy sta ju pod Konstantynopolem, czekajc, a si potga uzupeni przybywajcymi z najdalszych stron tureckiego wadztwa zastpami i a socewiosenne, wyssawszy wilgo z ziemi, uatwi pochd do "Lechistanu". Soce za,jakoby take woli sutana podlege, wiecio pogodnie. Od pocztku kwietnia do maja zaledwie kilka razy dde ciepe zrosiy kuczun- kauryjskie bonie, zreszt nad namiotami sutana zwiesza si bkitny boy namiot bez chmurki. Blaski dzienne gray na biaych ptnach, na bombiastych zawojach, na rnobarwnych kefijach, na ostrzach hemw, chorgwi i dzirytw, zatapiajc wszystko - i obz, i namioty, i ludzi, i stada- w morzu jasnego wiata. Wieczorem na pogodnym niebie poyskiwa nie przesonity tumanem sierpksiyca i patronowa cicho tym tysicom, ktre pod jego znakiem cigny na zdobywanie ziem coraz nowych; potem wybija si coraz wyej na niebo i blad przy unie ognisk. Lecz gdy one rozbysy na caej tej niezmiernej przestrzeni, gdy piesi Arabowie z Damaszku i Alepu, zwani mianem massaa-dziarw, pozapalali zielone, czerwone, te i bkitne lampy wedle sutaskich i wezyrskich namiotw, zdawa si mogo, e to szmat nieba upadna ziemi i e to gwiazdy tak si mieni i migoc na boniu. Wzorowy ad i posuch panoway wrd tych zastpw. Baszowie gili si, jak trzcina pod wichrem, przed wol sutask, przed nimi gio si wojsko. Nie zbrako spyy dla ludzi i stad. Wszystkiego dostarczano nad miar, wszystkiego w por. We wzorowym rwnieporzdku przechodziy godziny wicze wojennych, godziny posiku i modlitwy. W chwilach gdy muezini poczli wzywa z pobudowanych naprdce drewnianych wieyczek na modlitw, cae wojsko obracao si twarz ku wschodowi, kady rozciea przed sob skr lub dywanik i cae wojsko padao jak jeden czowiek na kolana. Na widok za owego adu i owych karbw rosy serca w tumach i dusze napeniay si pewn nadziej zwycistwa. Sutan, przybywszy do obozu pod koniec kwietnia, nie od razu w pochd wyruszy. Czeka przeszo miesic, eby wody obeschy; tymczasem wojsko wiczy, do obozowego ycia je wezwyczaja, rzdzi, posw przyjmowa i roki pod purpurowymbaldachimem odprawia. Cudna jak sen pierwsza maonka, Kasseka, towarzyszyamu na wypraw, a z ni szed rwnie do rajskiego snu podobny dwr. Zocony wz wiz pani pod namiotem z purpurowego tyftyku, za nim szy inne wozy i biae syryjskie wielbdy, take purpur kryte, juki niosce. Hurysy i bajadery pieway jejpieni przez drog. Sodkie tony cichych instrumentw odzyway si natychmiast, gdy zmczona drog, przymykaa jedwabiste zasony swych oczu - i koysay j do snu. W czasie znoju dziennego powieway nad ni wachlarze z pir strusich i pawich; wschodnie bezcenne wonie pony w indyjskich czarach przed jej namiotami. Towarzyszyy jej wszystkie skarby, cuda i bogactwa, na jakie tylko Wschd i potga sutaska zdoby si mogy. Hurysy, bajadery, czarni rzezace, suebne, do aniow podobne pacholta, syryjskie wielbdy, konie z pusty Arabii, sowem, cay orszak poyskiwa od bisiorw, lam, zotogowiw, lni si jak tcza od diamentw, rubinw, szmaragdw i szafirw. Paday przed nim na twarz narody nie mic spojrze w to oblicze, do ktrego jeden tylko padyszach mia prawo -i zdawa si w orszak albo nadziemskim widzeniem, albo rzeczywistoci przez samego Allacha ze wiata tych widze i sennej uudy na ziemi przeniesion. Lecz soce grzao coraz silniej i nadeszy nareszcie dni znojne. Wic pewnego wieczora zacignito chorgiew na wysoki maszt przed sutaskim namiotem i wystrza z dziaa zwiastowa wojskom i ludom, i pochd do Lechistanu si rozpoczyna. Zahucza wielki wity bben, hukny wszystkie inne, ozway si przeraliwymi gosami piszczaki, zawyli poboni pnadzy derwisze i rzeka ludzka ruszya pod noc, dla uniknicia sonecznegoskwaru. Ale samo wojsko miao dopiero w kilka godzin od ogoszenia pierwszego hasa wyruszy. Najpierw poszed tabor, poszli ci baszowie, ktrzy spy dla wojskaobmylali, poszy legie cae rzemielnikw,ktrzy mieli rozpina namioty, poszy stadaju to juczne, ju na rze przeznaczone. Pochd mia trwa sze godzin i tej nocy, i nastpnych, a za odbywa si w takim porzdku, aby onierz przyszedszy na postj zastawa zawsze posiek i spoczynek zapewniony. Gdy wreszcie nadszed czas ruszy i na wojsko, sutan wyjecha na wzgrze, aby ca sw potg okiem obj i widokiem jejsi nacieszy. By z nim wezyr i ulemowie, i mody kajmakan, Kara Mustafa, tman o owia go odszuka. . osa 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAP`.c/c/U"c/]1// 8T10"wschodzce soce wojny", i stra z kompanii "polachskiej" piechoty zoona. Noc bya pogodna i widna; ksiyc wieci bardzo jasno - i mgby sutan obj okiemwszystkie swoje zastpy, gdyby nie to, e adne oko ludzkie nie zdoaoby ich naraz ogarn, bo rozcignwszy si w pochodzie, cho idc do ciasno, kilka mil zajmoway. Jednake radowa si w sercu i przesuwajc wonne, z sandaowego drzewapaciorki raca, wznosi oczy ku niebu w podzice Allachowi, i go panem tylu wojsk itylu ludw uczyni. Nagle, gdy ju czoo taboru zasuno si w dal prawie zupenie,przerwa modlitw i zwrciwszy si do modego kajmakana Czarnego Mustafy, rzek: - Przepomniaem, kto idzie w przedniej stray? - wiatoci rajska! - odrzek Kara Mustafa - w przedniej stray id Lipkowie iCzeremisy, a wiedzie ich twj pies, Azja syn Tuhaj-beja... Rozdzia 47 Azja Tuhaj-bejowicz po dugim postoju na kuczunkauryjskim boniu rzeczywicie ruszy z Lipkami na czele pochodu wszystkich wojsk tureckich ku granicom Rzeczypospolitej. Po cikiej porace, jak z dzielnej rki Basi poniosy jego zamiary i jego osoba, pomylna gwiazda zdawaa si mu znw wieci. Naprzd wyzdrowia. Uroda jego bya wprawdzie raz na zawsze zniszczona: jedno oko wypyno mu zupenie, nos by zmiadony, a twarz jego, niegdy do sokolej gowy podobna, staa si potworna i straszna. Ale wanie w postrach, jakim przejmowaa ludzi, czyni mu jeszcze wikszy mir midzy dzikimi dobrudzkimi Tatary. Przybycie jego miao wielki rozgos w caym obozie, a czyny jego w opowiadaniu ludzkim rosy i olbrzymiay. Mwiono, e przywid wszystkich Lipkw i Czeremisw w sutask sub; e podszed Lachw, jaknikt nigdy nie podszed; e popali wszystkie miasta na dniestrzaskim szlaku,wyci ich zaogi i wzi upy znamienite. Ci, ktrzy mieli dopiero i do Lechistanu; ci, ktrzy nadcignwszy z dalekich ktw Wschodu nie zaznali dotd "lackiego" ora;ci, ktrym serca biy niespokojnie na myl,e wkrtce przyjdzie im stan oko w oko strasznej jedzie niewiernych - widzieli w modym Azji wojownika, ktry ju "Lachom" stawi czoo, ktry si ich nie ulk, owszem, zwyciy ich i uczyni szczliwy wojny pocztek. Widok "bagadyra" napenia po prostu serca otuch; e za Azja by synem strasznego Tuhaj-beja, ktrego imi grzmiao na caymWschodzie, wic tym bardziej zwracay sina wszystkie oczy. - Lachy go chowali - mwiono - ale on syn lwa: poksa ich i wrci na sub padyszacha. Sam wezyr zapragn go widzie, a "wschodzce soce wojny", mody kajmakan Kara Mustafa, rozkochany w sawie wojennej i dzikichwojownikach, pokocha go. Obaj pilnie wypytywali go o Rzeczpospolit, hetmana, wojska, Kamienieci radowali si z jego odpowiedzi, widzc z nich, e wojna bdzie atw, e sutanowi zwycistwo, Lachom klsk, im za obum miano ghazich, to jest zdobywcw, przynie musi. Wic pniej czsto miewaAzja sposobno pada na twarz przed wezyrem, siadywa u proga kajmakanowegonamiotu i liczne od obydwch odebra dary w wielbdach, koniach i broni. Wielki wezyr darowa mu kaftan ze srebrnej lamy, ktrego posiadanie wywyszyo go w oczach wszystkich Lipkw i Czeremisw. Kryczyski, Adurowicz, Morawski, Grocholski, Tworowski, Aleksandrowicz, sowem, wszyscy ci rotmistrze, ktrzy niegdy w Rzeczypospolitej mieszkali i jej suyli, a teraz do sutana wrcili, poddali si bezspornie pod komend Tuhaj-bejowicza, czczc w nim zarwno kniae pochodzenie, jaki wojownika, ktry kaftan otrzyma. Zosta wic murz znacznym i przeszo dwa tysice wojownikw, nieporwnanie dzielniejszych od zwykych Tatarw, suchao jego skinienia. Nadchodzca wojna, w ktrej modemu murzy atwiej ni komu innemu byo si odznaczy, mogago wynie wysoko; mg w niej znale dostojestwa, saw, wadz. A jednak Azja nosi trucizn w duszy. Naprzd pych jego bodo to, e Tatarzy wobec Turkw samych, zwaszcza wobec janczarw i spahw, niewiele wicej znaczni gocze psy wobec myliwych. Sam on znaczy; ale Tatarw w ogle za nikczemnyuwaano komunik. Turczyn potrzebowa ich,czasem si obawia, ale w obozie nimi pogardza. Azja spostrzegszy to wyczyswoich Lipkw z oglnej tatarskiej hassy, jakby osobny a lepszy rodzaj wojska, lecz zaraz oburzy tym na si innych dobrudzkich i biaogrodzkich murzw, nie zdoa za wpoi przekonania w rozmaitychtureckich oficerw, aby Lipkowie mieli by czym istotnie od czambuowych ordycw lepszym. Z drugiej strony, wychowany w kraju chrzecijaskim,, wrd szlachty i rycerstwa, nie mg przywykn do obyczajw Wschodu. W Rzeczypospolitej bytylko zwykym oficerem, i to poledniejszego znaku, a przecie stykajc si ze starszyzn i z samym hetmanem nie potrzebowa si tak unia jak tu, bdc murz i wodzem wszystkich lipkowskich ciahw. Tu przed wezyrem trzeba byo na twarz pada, w kajmakana przyjacielskim namiocie czoem do ziemi bi, paszczy si przed baszami, przed ulemami, przed gwnym ag janczarskim. Azja do tego nie przywyk; pamita o tym, e by witeziowym synem, dusz mia dzik i pen pychy, tak wysoko mierzc, jak ory mierz, wic bola srodze. Lecz najbardziej palio go ogniem wspomnienie Basi. Mniejsza ju o to, e jedna saba rka zwalia z konia jego, ktry pod Bracawiem, pod Kalnikiem, i w stu innych miejscach wyzywa na harc i rozciga trupem najgroniejszych harcownikw zaporoskich; mniejsza o wstyd, mniejsza o hab! Ale on t niewiast miowa bez miary, bez pamici, chciaby j posiada w swoim namiocie, patrzy na ni, bi, caowa. Gdyby mu dano do wyboru padyszachem zosta i rzdzi poow wiata albo j wzi w ramiona, czu sercem ciepo jej krwi, twarz jej oddech, wargami jej wargi - to by j wola ni Carogrd, Bosfor i miano kalifa. Pragn jej, bo j kocha; pragn jej, bo j nienawidzi; im bardziej bya cudz, tym pragn jej wicej; im czystsz, wierniejsz, bardziej niepokalan, tym pragn jej wicej. Nierazgdy w namiocie wspomina, e raz ju w yciu caowa w parowie, po bitwie z Azb-bejem, jej oczy, e pod Raszkowem ju czu pier jej na swojej, to porywao go szalestwo dz. Nie wiedzia nic, co si z ni stao, czy wrcia do Chreptiowa,czy zgina w drodze. Czasem doznawa ulgi na myl, e zmara; czasem chwyta go al niezgbiony. Byy chwile, e myla,i lepiej byo nie porywa jej, nie pali Raszkowa, lepiej byo nie przychodzi tu, zosta Lipkiem w Chreptiowie - byle na ni cho patrze. Natomiast nieszczsna Zosia Boska bya u niego w namiocie. ycie jej pyno w niewolniczych posugach, w habie i cigym przeraeniu, bo w sercu Azji nie byo dla niej kropli litoci. Po prostu znca si nad ni za to tylko, e nie bya Basi. Miaa ona wszake sodycz i urok polnego kwiatu, miaa modo i pikno, wic on nasyca si jej piknoci, lecz z lada powodu kopa j nogami lub smaga puh biae jej ciao. yw gorszym piekle nie moga, bo ya bez nadziei. ycie jej wanie zakwito w Raszkowie, jak wiosna, kwieciem mioci dla modego Nowowiejskiego. Kochaa go z caej duszy, kochaa ze wszystkich si t rycersk, szlachetn i poczciw zarazem natur, a oto bya igraszk i niewolnic tego potwornego lepca; drca jak bity pies, musiaa si czoga u jego stp i patrzy mu w twarz, i patrzy na rce, czy nie chwytaj za batog z surowca - i tamowa dech - i tamowa zy. Wiedziaa o tym dobrze, e nie ma i nie moe by nad ni miosierdzia, bo choby jaki cud wyrwa j z tych strasznych rk, ju ona nie bya dawn Zosi, bia jak pierwsze niegi, zdoln zapaci czystym sercem za kochanie. Wszystko to mino bezpowrotnie. A e w tym ogromnym pohabieniu, w ktrym ya teraz, nie byojej najmniejszej winy, e, przeciwnie, byaprzedtem zawsze dziewczyn bez zmazy jak baranek, dobr jak gob, ufn jak dziecko, prost, kochajc - wic nie rozumiaa, dlaczego dzieje si jej taka straszna krzywda, ktra ju nie moe by nagrodzon, dlaczego ciy nad ni taki nieubagany gniew boy - i ta rozterka duszna zwikszaa jej bl, jej rozpacz. Tak jej poczy pyn dni, tygodnie i miesice. Azja w zimie jeszcze przyby na kuczunkauryjskie bonie, a pochd do granic Rzeczypospolitej rozpocz si dopiero w czerwcu. Cay ten czas upyn Zosi w habie, w mce i pracy. Poniewa Azja mimo jej piknoci i sodyczy, mimo itrzyma j w namiocie, nie tylko nie kochajej, ale raczej nienawidzi za to, e nie bya Basi, i uwaa za prost niewolnic, zatem musiaa i pracowa jak niewolnica Ona poia jego konie i wielbdy w rzece; ona nosia wod na ablucje, drwa na ogie;ona rozcieaa skry na noc; ona warzyastraw. W innych oddziaach wojsk tureckich niewiasty nie wychodziy z namiotw ze strachu przed janczarami lub ze zwyczaju, ale lipkowski obz sta opodal, obyczaj za ukrywania niewiast nie by midzy Lipkami rozpowszechniony, bo mieszkajc niegdy w Rzeczypospolitej, do czego innego przywykli. Niewolnice prostych onierzy, o ile ktry z nich brank posiada, nie zakryway nawet twarzy jaszmakami. Niewiastom nie wolno byo wprawdzie wydala si z granic lipkowskiego majdanu, gdy poza tymi granicami porwano by je niezawodnie, ale wsamym majdanie mogy wszdy chodzi bezpiecznie i zajmowa si obozow gospodark. Mimo cikiej pracy byo to dla Zosi nawet pewn pociech wyj po drwa lub ku rzece, do "poiska" z komi, z wielbdami,bo w namiocie baa si paka, a przez drog moga da folg zom bezkarnie. Raz, idc z narczem drzew, spotkaa matk, ktr by Azja Halimowi darowa. Pady sobie w objcia i si je trzeba byo rozrywa, a cho Azja wysmaga potem Zosi nie szczdzc uderze puhy nawet pogowie, jednak byo to sodkie spotkanie. Drugi raz, piorc chusty i onuce Azjowe u brodu, ujrzaa Zosia z daleka Ewk idc z wiadrami wody. Ewka stkaa pod ciaremwiader; posta jej bya ju mocno zmieniona i ociaa, ale rysy, lubo przysonite jaszmakiem, przypomniay Zosi Adama - i taki bl chwyci jej serce, e przytomno opucia j na chwil. Wszelako nie mwiy do siebie nic ze strachu. Strach w przytumia i opanowywa stopniowo wszystkie uczucia Zosi, a wreszcie zosta sam jeden na miejsce pragnie, nadziei, pamici. Nie by bit - to stao si jej celem. Basia na jej miejscu byaby zabia Azj jego wasnym noem pierwszego dnia, bez wzgldu na to, co by j potem spotka mogo; lecz bojaliwa Zosia, pdziecko jeszcze, nie miaa Basinej dzielnoci. I oto przyszo w kocu do tego, e uwaaa za ask, gdy straszny Azja pod wpywem chwilowej dzy zblia czasem swoj zeszpecon twarz do jej ust. Siedzcw namiocie, nie spuszczaa oczu ze swego pana, pragnc pozna, czy gniewny, czy niegniewny, ledzc jego ruchy, starajc si odgadn chci. A gdy, bywao, odgadale i gdy mu spod wsw, jak ongi staremu Tuhaj-bejowi, poczynay byska ky, wwczas bezprzytomna prawie z przeraenia czogaa mu si u ng przyciskajc zblade wargi do jego butw, obejmujc konwulsyjnie kolana i krzyczc jak gnbione dziecko: - Nie bij mnie, Azja! nigdy nie bd! daruj, nie bij! On nie przebacza prawie nigdy, pastwi siza nad ni nie tylko z tego powodu, e nie bya Basi. Oto bya niegdy narzeczon Nowowiejskiego. Azja mia dusz nieulknion - jednak tak straszne byy midzy nim a Nowowiejskim rachunki, e na myl o tym olbrzymie z zapiek w sercu zemst ogarnia modegoLipka pewien niepokj. Miaa by wojna, mogli si spotka i byo prawdopodobnym, e si spotkaj. Azja nie mg tego dokaza, eby o tym nie myle, e za myli owe przychodziy mu do gowy na widok Zosi, wic si mci na niej za to, jakby wasny niepokj chcia razami puhy rozpdzi. Nadesza wreszcie chwila, e sutan wyda rozkaz pochodu. Oczywicie Lipkowie, a za nimi caa ma Tatarw dobrudzkich i biaogrodzkich miaa i w przedniej stray. Byo to uoone midzy sutanem, wezyrem i kajmakanem. Lecz z pocztku, zwaszcza do Bakanw, szli wszyscy razem. Pochd by wygodny, bo dla rozpoczynajcych si upaw szli tylko w nocy, po sze godzin od postoju do postoju. Beczki smolne pony po ich drodze, a massa - dziarowie przywiecalibarwnymi kaganka - sutanowi. Mrowie ludzkie pyno na ksztat fali przez nieprzejrzane rwniny, napeniao jak szaracza wgbienia dolin, pokrywao cae gry. Za zbrojnym ludem szy tabory, w nich haremy, za taborem nieprzeliczone stada. Tymczasem w przedbakaskich mokradach zocisty i purpurowy wz Kasseki ugrzz tak, e dwadziecia bawow nie mogo go z bota wycign. "Za to wrba, panie, i dla ciebie, i dla caego wojska!" - rzek sutanowi najwyszy mufty. "Za wrba!" - jli powtarza w obozie pobkani derwisze. Wic sutan zlk si i postanowi wszystkie niewiasty wraz z cudn Kassek wyprawi z obozu. Rozkaz zosta ogoszonywojskom. Ci z onierzy, ktrzy nie mieli gdzie wyprawi niewolnic, a z mioci nie chcieli ich na rozkosz obcym przedawa, woleli je wycina. Inne kupowali na tysicebazarnicy z Karawanseraju, by potem przedawa na rynkach Stambuu i wszystkich miast pobliskiej Azji Trzy dni z rzdu trwa jak gdyby wielki jarmark. Azja wystawi bez wahania na sprzeda Zosi, ktr wnet i za dobre pienidze kupi bogaty a stary stambulski kupiec bakalij dla swego syna. By to czowiek dobry, bo na zy i zaklcia Zosi kupi take od Halima- prawda, e za bezcen - jej matk. Na drugi dzie powdroway obie w stron Stambuu wrazz czered innych niewiast. W Stambule los Zosi nie przestajc by haniebnym poprawisi. Nowy waciciel pokocha j i po upywie kilku miesicy do godnoci maonki podnis. Matka nie rozczaa si z ni wicej. Wiele ludzi, midzy nimi wiele niewiast, po dugiej nawet czasem niewoli wracao do kraju. By podobno kto, co wszelkimi sposoby, przez Ormian, przez kupcw Grekw, przez sugi posw Rzeczypospolitej, szuka i Zosi, ale bezskutecznie. Potem szukania te urway si nagle i Zosia nie obaczya nigdy ni rodzinnego kraju, ni twarzy drogich. ya do mierci w haremie. Rozdzia 48 Jeszcze przed wyruszeniem Turkw spod Adrianopola ruch wielki uczyni si we wszystkich naddniestrzaskich stanicach. Szczeglniej do najbliszego od Kamieca Chreptiowa przybiegali raz w raz hetmascy gocy przywoc rozmaite rozkazy, ktre may rycerz albo sam wykonywa, albo, o ile go nie dotyczyy, dalej przez pewnych ludzi rozsya. Wskutek tych rozkazw zmniejszya si znacznie zaoga chreptiowskiej fortalicji. Pan Motowido poszed ze swymi semenamia pod Huma w pomoc Hanece, ktren z garci wiernych Rzeczypospolitej Kozakw dua si jak mg z Doroszem i poczonz nim ord krymsk. Pan Muszalski, ucznikniezrwnany, pan Snitko, herbu Miesic Zatajony, pan Nienaszyniec i pan Hromyka powiedli towarzysk chorgiew i Linkhauzowskich dragonw do nieszczsnej pamici Batoha, gdzie sta pan uecki majcy wraz z Hanek dawa baczenie na Doroszekowe obroty. Pan Bogusz dosta rozkaz, aby dotrzymywa w Mohilowie dopty, dopki goym okiem nie bdzie mgdojrze czambuw. Szukay pilnie polecenia hetmaskie i przesawnego pana Ruszczyca, nad ktrym jeden tylko Woodyjowski jako zagoczyk growa, alepan Ruszczyc poszed na czele kilkudziesiciu ludzi w stepy i jak w wod wpad: Zasyszano o nim dopiero pniej, gdy si rozeszy dziwne wieci, e naokooDoroszowego taboru i ordyskich sieheniwkry jakoby zy duch, ktry codziennie pojedynczych wojownikw i pomniejsze watahy porywa. Domylano si, e to pan Ruszczyc musi nieprzyjaciela podchodzi, bonikt inny za wyjtkiem maego rycerza nie potrafiby tak podchodzi. Jako by to panRuszczyc. Woodyjowski mia po staremu i do Kamieca, bo go tam potrzebowa hetman wiedzc, e to jest onierz, ktrego widokwleje otuch w serca i podniesie ducha tak mieszkacw, jak i zaogi. Hetman by przekonany, i si Kamieniec nie utrzyma, o owia go odszuka. . osa 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc0kc0F `0,c1:`1chodzio mu o to tylko, by si trzyma jak najduej, mianowicie dopty, dopki by Rzeczpospolita nie zgromadzia jakichkolwiek si na obron. W tym przekonaniu posya jakoby na oczywist mier najsawniejszego Rzeczypospolitej kawalera i ulubionego onierza. Na mier posya najsawniejszego onierza i nie al mu go byo. Hetman myla to zawsze, co pniej pod Wiedniem powiedzia, e paniWojnina moe rodzi ludzi, ale wojna ich tylko gubi. Sam by gotw polec i mniema, e polec to najprostszy obowizek onierza, a gdy w mierci swoj moe znamienit przysug odda, to mu mier jest ask i wielk nagrod. Wiedzia te pan hetman, e may rycerz jednakiego z nim jest mniemania. Wreszcie, nie czas mu byo o oszczdzaniu pojedynczych onierzy myle, gdy zatracenie szo na kocioy, miasta, kraje, na ca Rzeczpospolit, gdy Wschd podnosi si z niepamitn potg przeciw Europie na podbicie caego chrzecijastwa, ktre zasonite piersi Rzeczypospolitej, nie mylao jej i w pomoc. Chodzi hetmanowi mogo tylko o to, aby naprzd Kamieniec zasoni Rzeczpospolit, pniej Rzeczpospolita reszt chrzecijastwa. Co by i mogo si sta, gdyby miaa siy, gdyby nie trawi jej nierzd. Ale hetman nieposiada do wojsk nawet na podjazdy, niedopiero na wojn. Jeli w jedno miejsce pchn kilkudziesiciu onierzy, zaraz w drugim czynia si wyrwa, przez ktr falanajezdnicza moga si wla bez przeszkody.Strae, ktre sutan rozstawia noc w swoim obozie, byy liczniejsze od hetmaskich chorgwi. Nawaa sza z dwch stron, od Dniepru od Dunaju. Poniewa Dorosz z ca ord krymsk byli bliej i ju zalewali kraj palc i cinajc, wic przeciw nim poszy gwnie chorgwie, a w drug stron brako po prostu ludzi nawet na zwiady. W tych cikich terminach napisa hetman do Woodyjowskiego nastpnych kilka sw:"Juem na dwoje way, czy ci a hen, doRaszkowa, pod nieprzyjaciela nie wysa, alem si zlk, e gdy orda siedmiu brodamiz multaskiego brzegu si wleje i kraj zajmie, nie zdoasz potem do Kamieca si przedosta, a tam ci koniecznie trzeba. Dopierom sobie wczora Nowowiejskiego przypomnia, ktry jest onierz dowiadczony i rezolut, a e czek w desperacji na wszystko si way, przeto tak myl, e mi dobrze posuy. Co moesz lekkiej jazdy mu posa, to podelij, on za niechaj idzie jako najdalej iwszdy si pokazuje, o wielkich wojskach naszych gosi, a gdy ju nieprzyjaciel bdzie w oczach, niech mu si te tu i owdzie miga, ogarn si nie dajc. Wiadomo, jako bd szli, ale jeliby co nowego postrzeg, zaraz ma ci dawa zna, a ty, nie mieszkajc, jzyka pchnieszdo mnie i do Kamieca. Nowowiejski prdkoniech rusza, a i ty bd do Kamieca w gotowoci, ale czekaj, pki wieci z Multan i od Nowowiejskiego nie przyjd." Poniewa Nowowiejski bawi chwilowo w Mohilowie i mwiono, e mia i tak przyby do Chreptiowa, przeto may rycerz da mu tylko zna, eby si z przyjazdem pokwapi, bo czeka na niego z ramienia hetmana funkcja w Chreptiowie. Nowowiejski przyjecha trzeciego dnia. Znajomi ledwie go poznali i pomyleli, e pan Biaogowski susznie nazwa go kociejem. Nie by to ju w chop na schwa, bujny, wesoy, ktry niegdy rzuca si na nieprzyjaciela z wybuchami miechu podobnymi do renia koskiego i tuza z takim wanie rozmachem, z jakim obracaj si skrzyda wiatraka. Wychud, zk, sczernia, a w tej chudoci wydawa si jeszcze bardziej olbrzymi. Na ludzi spoglda mrugajc oczyma, jakby najlepszych znajomych nie poznawa; trzeba mu te byo powtarza dwa razy jedn i t sam rzecz, bo zdawa si od razu nie rozumie. Widocznie w yach zamiast krwi pyna mu zgryzota; widocznie o niektrych rzeczach stara si nie myle i wola si zapamitywa, eby nie oszale. Wprawdzie w tych stronach niebyo czowieka, nie byo rodziny, w wojsku nie byo jednego oficera, ktrego by nie dotkno nieszczcie z pogaskich rk, ktry by nie opakiwa kogo ze znajomych, przyjaci, bliskich, drogich; ale nad Nowowiejskim oberwata si po prostu caa chmura nieszcz. Jednego dnia straci ojca, siostr i narzeczon, ktr kocha ze wszystkich si swej bujnejduszy. Wolej by ta siostra i tamta sodka, kochana dziewczyna zmary; wolej by zginy od noa i pomienia. Lecz los ich by taki, e w porwnaniu z myl o nim najwiksza mka bya dla Nowowiejskiego niczym. Stara si nie myle o nim, bo czu, e to rozmylanie graniczy z szalestwem, jednak nie mg tego dokaza. Jako spokj jego by pozorny. W duszy jego nie byo wcale rezygnacji i na pierwszy rzut oka kady mg odgadn, epod t martwot tai si co zowrogiego i straszliwego, co jeli wybuchnie, to w olbrzym speni jakie okropne czyny, jak rozszalay ywio. Byo to tak wyranie wypisane na jego czole, e nawet przyjaciele zbliali si do niego z pewn obaw, w rozmowie za z nim unikali wzmianki o tym; co si stao. Widok Basi w Chreptiowie poruszy widocznie w nim zapieke ble, bo caujc na powitanie jej rce pocz nagle stka jak dobijany ubr, przy czym oczy zaszy mu krwi i yy na szyi nabrzmiay jak powrozy. A gdy Basia zalaa si zami i z uczuciem matki cisna mu rczkami gow, pad jej do ng i dugo nie mona go byo oderwa. Natomiast dowiedziawszysi, jak funkcj hetman mu przeznacza, oywi si wielce; pomie zowrogiej radoci zabysn mu w twarzy i rzek: - Uczyni to, uczyni i wicej! - A jeli spotkasz tamtego wciekego psa, daje mu upnia! -wtrci pan Zagoba. Nowowiejski zrazu nic nie odrzek, patrzytylko na pana Zagob; nagle obkanie zawitao mu w oczach, podnis si i pocz i ku staremu szlachcicowi, jakby si chcia na niego rzuci. - Czy wapan wierzysz - rzek - e ja temuczeku nie uczyniem nigdy za i em mu by zawsze yczliwy? - Wierz, wierz! - odrzek pospiesznie panZagoba cofajc si roztropnie za maego rycerza. - Sam bym poszed z tob, ale mnie pedogra po nogach ksa. - Nowowiejski! - rzek may rycerz - kiedychcesz ruszy? - Dzi na noc. - Dam ci stu ludzi dragonw. Sam tu z drugim stem prcz piechoty ostan. Chod na majdan! I wyszli, eby wyda rozkazy. Przy progu czeka wyprostowany jak struna Zydor Lunia. Ju wie o ekspedycjirozesza si po majdanie, wic wachmistrzw swoim i swojej kompanii imieniu zacz prosi maego pukownika, by mu z Nowowiejskim i pozwoli: - Take to? chcesz ode mnie odej? - pyta zdziwiony Woodyjowski. - Panie komendancie, my temu takiemu synowi lubowali. A moe przyjdzie na nasze rce! - Prawda jest! Mwi mi o tym pan Zagoba- odrzek may rycerz. Lunia zwrci si do Nowowiejskiego: - Panie komendancie! - Czego chcesz? - Jeli my jego dostaniem, eby ja go mg opatrzy... I taka sroga, zwierzca zawzito odmalowaa si w twarzy Mazura, e Nowowiejski skoni si zaraz Woodyjowskiemu i rzek proszc: - Wasza mio, pozwl mi tego czeka! Woodyjowski nie myla si sprzeciwia i tego samego wieczora pod noc sto koni z Nowowiejskim na czele ruszyo w drog. Szli znanym szlakiem na Mohilw, Jampol. WJampolu zetknli si z dawn raszkowsk zaog, z ktrej dwustu ludzi na mocy rozkazania hetmaskiego poczyo si z Nowowiejskim, reszta za pod wodz pana Biaogowskiego miaa i do Mohilowa, w ktrym sta pan Bogusz. Nowowiejski za pocign w d, a do Raszkowa. Okolice Raszkowa byy ju zupen pustyni; samo miasteczko zmienio si w kup popiow, ktre wiatry zdoay ju rozwia na czterystrony wiata, nieliczni za mieszkacy pouciekali przed spodziewan burz. By to ju bowiem pocztek maja i orda dobrudzkamoga kadej chwili ukaza si w tych stronach, wic niebezpiecznie byo w nich dosiadywa. W rzeczywistoci ordy stay jeszcze wraz z Turkami na kuczunkauryjskim boniu, ale nie wiedziano o tym w raszkowskich odojach, wic kady z dawnych mieszkacw Raszkowa, ocalaych po ostatniej rzezi, unosi wczenie gow, dokd mu si widziao. Lunia przez drog ukada sobie sposoby ifortele, jakich, wedle jego zdania, powiniensi by chwyci pan Nowowiejski, jeli chcia szczliwie i skutecznie nieprzyjaciela podchodzi. Mylami tymi dzieli si askawie z szeregowcami. - Wy koskie by - mwi im - wy si na tym nie znacie, ale ja stary, ja si znam. Pjdziem do Raszkowa, tam zataimy si w odojach i bdziemy czeka. Przyjdzie orda do brodu, to naprzd przeprawi si mae zagony, jako to u nich zwyczaj, e czambustoi i czeka, a mu owi dadz zna, czy przezpiecznie. Dopiero my chykiem ruszymy za nimi i pognamy przed sob a hen, chociaby do Kamieca. - A tak i tamtego psubrata moem nie dosta! - zauway jeden z szeregowych. - Stul gb! - odpar Lunia. - Kt pjdzie przodem, jeli nie Lipki? Jako przewidywania wachmistrza zdawaysi sprawdza. Nowowiejski dotarszy do Raszkowa da wypoczynek onierzom. Byli ju wszyscy pewni, e nastpnie pjd ku pieczarom, ktrych peno byo w caej okolicy, i tam zataj si a do przybycia pierwszych nieprzyjacielskich zagonw. Lecz drugiego dnia postoju komendant podnis chorgiew na nogi i powid j za Raszkw. "A do Jahorlika pjdziemy czy co?" - mwi sobie wachmistrz. Tymczasem zaraz za Raszkowem zbliyli si tu do rzeki, a wkilka pacierzy pniej stanli nad tak zwanym "krwawym brodem". Wwczas Nowowiejski nie rzekszy ni sowa wpar konia w wod i j si przeprawia na drug stron. onierze poczli spoglda na siebie ze zdumieniem. - Jake to? Do Turczech idziem? - pyta jeden drugiego. Ale nie byli to "mocipanowie" z pospolitegoruszenia, gotowi do narad i protestw, jenoonierze prostacy, wzwyczajeni do elaznej, stanicznej karnoci; wic za komendantem wpar konie w wod pierwszyszereg, za nim drugi, trzeci. Nie byo najmniejszego wahania. Dziwili si, e w trzysta koni id do pastwa tureckiego, ktremu cay wiat nie moe podoa, ale szli. Wkrtce rozkoysana woda zacza chlupa koo koskich bokw, wic i przestali si dziwi, a myleli jeno o tym, eby sakw ze spy dla siebie i koni nie zamoczy Dopiero na drugim brzegu poczli znw spoglda po sobie. - Dla Boga! to my ju w Multanach! - zabrzmiay ciche szepty. I jaki taki obejrza si za siebie, na Dniestr, ktry w zachodzcym socu byszcza jak zota i czerwona wstga. Skay nadbrzene, pene pieczar, take skpane byy w jaskrawych blaskach. Wznosiy si one jak mur, ktry oto w tej chwili przedzieli t gar ludzi od ojczyzny. Dla wielu z nich byo to zapewne ostatnie poegnanie. Przez gow Luni przesza myl, e moe komendant oszala,ale komendanta rzecz byo rozkazywa, jego sucha. Tymczasem konie wyszedszy z wody poczy w szeregach parska okrutnie. - Zdrw! zdrw! - rozlegy si gosy onierskie. Poczytano to za dobr wrb i jakowa otucha wstpia w serca. - Ruszaj - zakomenderowa Nowowiejski. Szeregi ruszyy i poszy ku zachodzcemu socu i ku owym tysicom, ku owemu rojowisku ludzkiemu, ku owym narodom stojcym na Kuczunkaurach. Rozdzia 49 Przejcie Nowowiejskiego przez Dniestr i pochd jego w trzysta szabel przeciw potdze sutaskiej, setki tysicy wojownikw liczcej, byy to czyny, ktre czowiek wojny niewiadom za proste szalestwo mgby poczyta. Tymczasem byy one tylko zuchwa wypraw wojskow majc widoki powodzenia. Naprzd nieraz zdarzao si wczesnym zagoczykom i przeciw stokrotnie liczniejszym czambuom, stan im na oczach, a potem pomyka przed nimi odcinajc si krwawo pocigowi. Wanie jak wilk wywabia czasem psy za sob, aby w sposobnej chwili odwrci si i zarn najzuchwalej docierajcego pokurcza, tak czynili i oni. Zwierz w okamgnieniu stawa si myliwcem: pomyka, kry si, przytaja, ale goniony, sam goni, napada znienacka i ksa na mier. By to tak zwany "proceder z Tatary", w ktrym przecigano si w fortelach, podejciach, zasadzkach. Syn z owego procederu najbardziej pan Woodyjowski, po nim pan Ruszczyc, po nim pan Piwo i pan Motowido,lecz i Nowowiejski, praktykujc od dziecistwa w stepach, nalea do tych, ktrych midzy najsawniejszymi wymieniano, dlatego te byo wielce prawdopodobnym, e stanwszy na oczach ordy, ogarn si jej nie pozwoli. Wyprawa jego miaa take widoki powodzenia i z tego powodu, e za Dniestrem cigny si kraje pustynne, w ktrych zatai si byo atwo. Gdzieniegdzietylko na porzeczach wznosiy si osady ludzkie, ale w ogle kraj by mao zamieszkay, bliej brzegu skalisty i wzgrzysty, dalej stepowy lub lasami pokryty, w ktrych bkay si liczne stadazwierza, poczwszy od zdziczaych bawow do jeleni, sarn i dzikich wi. Poniewa sutan pragn przed wypraw "poczu si w potdze" i porachowa swe siy, wic mieszkajce wedle Dniestrowego Niu ordy biaogrodzkie i dalsze jeszcze, dobrudzkie, pocigny z rozkazania padyszacha hen, za Bakany, za nimi poszli i karaaszowie multascy, tak e kraj opustosza jeszcze bardziej i mona nim byo cign tygodnie cae nie bdc przez nikogo widzianym. Natomiast zbyt dobrze zna pan Nowowiejski obyczaje tatarskie, aby nie mia wiedzie, e gdy czambuy przekrocz raz granic Rzeczypospolitej, bd ju i ostronie, pilne dajc baczeniena wszystkie strony; tu za, w swoim jeszcze kraju, pjd szerok aw, adnych ostronoci nie zachowujc. I istotnie tak byo; spotkanie mierci wydaoby si Tatarom prawdopodobniejsze ni spotkanie w gbi Besarabii, na samych tatarskich rubieach, wojsk tej Rzeczypospolitej, ktra ich nie miaa dosy na obron wasnych granic. Ufa wic pan Nowowiejski, e wyprawa jego naprzd zdumieje nieprzyjaciela, a zatem wiksze jeszcze poytki przyniesie, ni si pan hetman spodziewa; po wtre, e dla Azji i Lipkw zgubn sta si moe. atwo byo modemu porucznikowi odgadn, i Lipkowie i Czeremisy, jako znajcy wybornie Rzeczpospolit, pjd w przedniej stray, i na tej pewnoci gwn nadziej zakada. Wpa niespodzianie ischwyta wraego Azj, odbi moe siostr i Zosi - wyrwa je z niewoli, zemsty dokona, potem samemu na wojnie zgin - oto byo wszystko, czego jeszcze pragna rozdarta dusza Nowowiejskiego. Pod wpywem tych myli i nadziei Nowowiejski otrzsn si z martwoty i oy. Pochd przez nieznane drogi, cikie trudy, szeroki powiew stepowy i niebezpieczestwa zuchwaej wyprawy wzmocniy mu zdrowie i powrciy dawn si. Zagoczyk pocz bra w nim gr nad nieszcznikiem. Przedtem nie byo w nim miejsca na nic innego, jak na wspominkii mk, teraz musia rozmyla po caych dniach, jak nieprzyjaciela podej i poszarpa. Przeszedszy Dniestr, szli na ukos i w d ku Prutowi, zapadajc czsto dniem w lasach i oczeretach, noc za czynic spieszne a tajemnicze pochody. Kraj, dzi jeszcze niezbyt osiady a wwczas zamieszkay przewanie przez koczownikw, po wikszej czci by pusty.Bardzo rzadko napotykali pola kukurydzane,a przy nich osady. Idc tajemnie, starali si unika wikszych osad, ale zajedali czstokro miao do mniejszych, zoonych z jednej, dwu, trzech lub nawet kilkunastu chat, wiedzc, e nikomu z mieszkacw nie przyjdzie na myl biec przed nimi ku Budziakowi i ostrzega tamtejszych Tatarw. Lunia pilnowa zreszt, aby to si nie stao, lecz wkrtce i tej ostronoci zaniecha, przekona si bowiem, e ci nieliczni osadnicy, chocia niby sutascy poddani, sami z trwog oczekuj nadejcia wojsk sutaskich, a powtre, e nie maj adnego pojcia, co to za ludzie do nich przychodz, i cay oddziabior za jakowych karaaszw, ktrzy za innymi na rozkaz sutana cign. Dostarczano te im bez oporu kukurydzowych plackw, suszonego dereniuisuszonego bawolego misa. Kady chutornik mia swe gromady owiec, bawow i koni, poukrywane przy rzekach. Od czasu do czasu napotykali te bardzo liczne stada pzdziczaych bawow, ktrych pilnowao po kilkunastu pastuchw. Ci ma, o owia go odszuka. . osa 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPjc1c1c1j- c1C;1R?(1koczowali na stepie, w namiotach, pozostawali za na miejscu dopty tylko, dopki pasza znajdowaa si w obfitoci. Czstokro byli nimi starzy Tatarowie. Nowowiejski otacza owych "czabaczykw" z takimi ostronociami, jakby o czambu chodzio; otoczonych nie ywi, aby nie pucili rozgosu hen, ku Budziakowi, o jego pochodzie. Szczeglniej Tatarw, wypytawszy ich wprzd o drogi, araczej bezdroa, cina kaza bez miosierdzia, tak aby noga nie usza. Nastpnie bra ze stada tyle sztuk, ile mu byo potrzeba, i szed dalej. W miar jak szli na poudnie, stada przytrafiay si czciej, a pilnowali ich sami niemal Tatarowie, w kupach do znacznych. W cigu dwutygodniowego pochodu otoczy Nowowiejski i wygnit trzy watahy pastusze od stad owczych, po kilkudziesiciu ludzi liczce. Dragoni zabierali im wszawe kouchy i oczyciwszy je nad ogniem, sami przystrajali si w nie, aby si sta podobnymi do dzikich czabaczykw i owczarw. W drugim tygodniu wszyscy ju byli z tatarska przybrani i wygldali zupenie na czambu. Zostaa im tylko jednostajna bro regularnej jazdy, kolety za zachowali w trokach, aby si w nie przebra za powrotem. Z bliska, po powych mazurskichwsiskach i bkitnych oczach, mona by ich pozna, co zacz s, lecz z daleka najwprawniejsze oko mogo si na ich widok omyli, zwaszcza e pdzili jeszcze przed sob i stada, ktre im byy na spy potrzebne. Zbliywszy si do Prutu, szli w d lewym brzegiem. Poniewa szlak kuczmaski zbyt by ogodzony, atwo byo przewidzie, e zastpy suta- skie, a przed nimi ordy pjd na Falezi, Husz, Kotimore i potem dopiero szlakiem wooskim - i albo skrc ku Dniestrowi, albo jeszcze pocign wprost, jak sierpem rzuci, przez ca Besarabi, by dopiero koo Uszycy wynurzy si w granice Rzeczypospolitej. Nowowiejski tak by tego pewien, e szed coraz wolniej, nic na czasnie zwaajc, i coraz ostroniej, aby si zbyt nagle na czambuy nie natkn. Wszedszy wreszcie midzy widy rzeczne utworzone przez Sarat i Tekicz zapad tam na dugo raz dlatego, eby da wypoczynek koniom i ludziom, a po wtre, aby w dobrze osonitym miejscu oczekiwa na przedni stra ordzisk. Miejsce za byo dobrze osonite i dobrzewybrane, cae bowiem widy rzeczne i zewntrzne brzegi byy poronite czci zwyczajnym dereniem, czci widw. Gaj w rozciga si jak okiem sign pokrywajc grunt miejscami zbitym gszczem, miejscami za tworzc kpy, midzy ktrymi szarzay puste przestrzenie przydatne do zaoenia majdanu. O tej porze drzewa i krze ju okwity, wczesn wiosn jednak musiao tuby cae morze tych i biaych kwiatw. Gaj by zupenie bezludny, natomiast roi si od wszelkiego rodzaju zwierza, jako to:jeleni, sarn, zajcy i wszelkiego rodzaju ptastwa. Tu i owdzie nad brzegami rde onierze odkryli take lady niedwiedzi. Jeden z nich w dwa dni po przybyciu podjazdu zabi par owiec, wskutek czego Lunia obiecywa sobie urzdzi na niego owy, e jednak Nowowiejski, chcc lee skrycie, nie pozwoli uywa muszkietw, onierze wybierali si na rabusia z oszczepami i siekierami. Pniej znaleziono przy rdach take i lady ognisk, ale stare, prawdopodobnie zeszoroczne. Widocznie czasem zagldali tu koczownicy ze stadami lub moe Tatarzy przychodzili wycina dereniowe pdy na kicienie. Jednako najstaranniejsze poszukiwania nie zdoay wykry yjcej ludzkiej istoty. Nowowiejski postanowi nie i dalej i tu czeka na przybycie wojsk tureckich. Zaoono wic majdan. Pobudowano szaasy i poczo si oczekiwanie. Na kracach gaju stany strae, z ktrych jedne spoglday dzie i noc ku Budziakowi, drugie na Prut, w ston Falezi. Nowowiejski wiedzia, e po pewnych oznakach odgadnie zblianie si wojsk sutaskich, zreszt wysya i maepodjazdy, na ktrych czele sam stawa najczciej. Pogoda sprzyjaa wybornie postojowi w tym suchym kraju. Dnie byy znojne, ale w cieniu gstwy atwo si byo przed upaem uchroni, noce - jasne, ciche, ksiycowe, w czasie ktrych chaszcze trzsy si od piewania sowikw. W czasie takich to nocy najwicej cierpia Nowowiejski, bo spa nie mogc rozmyla - i o dawnym szczciu, i o teraniejszych czasach klskiwspomina. y tylko myl, e gdy serce zemst nasyci, bdzie szczliwszy i spokojniejszy. Tymczasem zblia si termin, w ktrym mia albo tej zemsty dokona, albo zgin. Tydzie pyn im za tygodniem na gospodarstwie w pustyni i na czuwaniu. Przez ten czas przeznali wszystkie szlaki, jary, bonia, rzeki i strumienie, zagarnli znw kilka stad, wycili kilka nielicznych kup koczownikw i czyhali wci w tej gstwie, jak dziki zwierz czyha na up. Na koniec chwila oczekiwana nadesza. Pewnego poranku ujrzeli stada ptastwa cigncego niebem i ziemi. Dropie, pardwy,bkitnonogie przepirki suny trawami kugszczom, w grze za leciay kruki, wrony, a nawet botne ptastwo, widocznie poszone nad brzegami Dunaju lub na botach dobrudzkich. Na w widok spojrzelipo sobie dragoni i wyraz: "Id! id!" - przelecia z ust do ust. Twarze oywiy sizaraz, wsy poczy si porusza, oczy byszcze, ale w tym oywieniu nie byo najmniejszego niepokoju, byli to wszystko ludzie, ktrym wiek ycia zbieg na "procederze", czuli wic tylko tyle, co czuj psy myliwskie, gdy ju zwierza zawietrz. Ogniska zostay w tej chwili zalane, aby dym nie zdradzi obecnoci ludzkiej w gszczach, konie posiodane- i cay oddzia stan w gotowoci do pochodu. Naleao teraz wymiarkowa tak czas, abywpa na nieprzyjaciela w chwili, gdy bdzie czyni postj. Nowowiejski rozumiadobrze, e wojska sutaskie nie id z pewnoci zbit mas, tym bardziej e s w kraju swoim, w ktrym jakiekolwiek niebezpieczestwo byo zupenie nieprawdopodobnym. Wiedzia przy tym, e przednie strae zawsze chodz w mili albo we dwch przed ca potg, spodziewa si za susznie, e w pierwszej stray pjd Lipkowie. Przez pewien czas waha si, czy i im naspotkanie tajemnymi a dobrze ju znanymi mu drogami, czy czeka na ich przybycie wdereniowej puszczy. Wybra to ostatnie, poniewa z puszczy atwiej byo wypa wkadej chwili niespodzianie. Upyn jeszczecay dzie, potem noc, w czasie ktrej nie tylko ptactwo, ale i zwierz ziemny cign stadami ku gstwie. Nastpnego poranku nieprzyjaciel ju by widoczny. Na poudnie od kraca dereniowego gaju cigno si obszerne, lubo pagrzyste bonie gubice si hen, na widnokrgu. Na tym to boniu ukaza si nieprzyjaciel i zblia si ku Tekiczowi do szybko. Dragoni patrzyli z chaszczw na ow czarniaw mas, ktra ju to nika chwilami z oczu, zakrywana przez garby gruntu, ju ukazywaa si znowu w caej swej rozcigoci. Lunia, ktry mia wzrok nadzwyczajny, wpatrywa si czas jaki z nateniem w owe zbliajce si kupy, po czym zbliy si do Nowowiejskiego. - Panie komendancie! - rzek - ludzi tam niemasz wiele: to jeno stada wyganiaj na pasz. Nowowiejski po maej chwili przekona si,e Lunia ma suszno, i twarz rozjaniamu si radoci. - To znaczy, e postj wypad im na mil albo ptory od tych chaszczw? - rzek. - Tak jest - odpar Lunia. - Id wida nocami, by si upaw uchroni, a w dzie spoczywaj; konie za wysyaj a do wieczora na pastwiska. - Sia widzisz stray przy koniach? Lunia wysun si znw na brzeg zaroli i nie powraca przez czas duszy. Na koniec jednak pokaza si znowu i rzek: - Bdzie koni z ptora tysica, a ludzi przynich ze dwudziestu piciu. W swoim s kraju i nie boj si niczego, wic i stray wikszych nie stawiaj. - A ludzi moge rozezna? - Jeszcze s opodal, ale to Lipki, panie! Juoni nasi!.. - Tak jest! - rzek Nowowiejski. Jako by ju pewien, e mu ywa noga z tych ludzi nie ujdzie. Dla takiego zagoczyka, jakim by, i dla takich onierzy, jakim przywodzi, byo to zadanie zbyt atwe. Tymczasem koniuchowie pdzili stado bliej i bliej pod dereniowe chaszcze. Lunia jeszcze raz wysun si na brzeg i jeszczeraz wrci. Twarz jego janiaa radoci i okruciestwem. - Lipki, panie, na pewno! - szepn. Usyszawszy to Nowowiejski zakwili jak jastrzb i wnet oddzia dragonw cofn si w gbokie gszcze. Tam rozpad si nadwa oddziay, z ktrych jeden zapad zaraz w wwz, by wynurzy si z niego dopiero z tyu stada i Lipkw, drugi uformowa pkole i czeka. Wszystko to odbyo si tak cicho, e najwprawniejsze ucho nie mogoby adnegoszmeru uowi; nie zabrzczaa szabla ni ostroga, ko nie zara; gste trawy, ktrymi gaj by podszyty, tumiy tupot kopyt. Wreszcie i konie zdaway si rozumie, e powodzenie napadu od ciszy zaley, bo i one nie pierwszy raz peniy podobn sub. Z wwozu i z gszczw odzyway si tylko kwilenia jastrzbia, coraz cichsze i coraz rzadziej. Stado lipkowskie zatrzymao si przed gajem i rozrzucio wikszymi lub mniejszymi kupami po boniu. Sam Nowowiejski by teraz na skraju i ledzi wszystkie ruchy koniuchw. Dzie by pogodny, godzina przedpoudniowa, ale ju soce stao wysoko i sypao arem na grud. Konie poczy si tarza, nastpnie zbliyy si do chaszczw. Koniuchowie przyjechali na skraj gaju, tam pozsiadawszy z koni pucilije na arkanach, sami za, szukajc cienia i chodu, weszli w zarola i rozoyli si podwikszym krzem na spoczynek. Wkrtce buchno pomieniem ognisko, gdy za suche patyki zwgliy si ju i obsypay popioem, koniuchowie pooyli nawglach p rebicia, sami za usiedli opodal dla ochrony od aru. Niektrzy powycigali si na murawie, niektrzy rozmawiali siedzc w kuczki, po turecku; jeden pocz gra na piszczace. W gstwiepanowaa cisza zupena, czasem tylko jastrzb zakwili. Zapach przypalonego misa oznajmi wreszcie, i piecze gotowa, wic dwch wycigno j z popiou i zawloko pod kierz cienisty. Tam obsiedli j wszyscy wkoo i rozdarszy noami, arli ze zwierzc arocznoci wpsurowe ochapy, z ktrych krew osiadaa im na palcach i ciekaa po brodach. Nastpnie, opiwszy si kwanego kobylego mleka z bukakw, poczuli syto w brzuchach. Chwil rozmawiali jeszcze, po czym gowy ich i czonki stay si ociae. Przyszo poudnie. ar lecia z nieba na ziemi coraz wikszy. Grunt leny upstrzy si wietlistymi, drgajcymi plamami utworzonymi przez promienie soca przenikajce w gstw. Umilko wszystko, nawet jastrzbie przestay kwili. Kilku Lipkw wstao i powloko si ku skrajowi, by popatrzy na konie, inni powycigali si na ksztat trupw na pobojowisku i wkrtce zmorzy ich sen. Lecz sen po obarciu i opiciu si musia by jaki ciki, a zowrogi, bo czasem ktry jkngboko, czasem inny otworzy na chwil powieki i powtrzy: - Aa, Bismia... Nagle ze skraju lasu da si sysze jaki odgos cichy, ale straszny, jakby krtkie rzenie duszonego czowieka, ktry nie mia czasu zawy. Czy uszy koniuchw byytak czujne, czy jaki instynkt zwierzcy ostrzeg ich przed niebezpieczestwem, czy wreszcie mier tchna na nich lodowatym tchnieniem, do, e w jednej chwili porwali si wszyscy ze snu. - Co to jest? Gdzie tamci od koni? - poczli pyta jedni drugich. Wtem z dereniowego krza ozwa si jaki gos po polsku: - Tamci nie wrc! I w tej chwili sto pidziesit ludzi runo koem na koniuchw przeraonych tak strasznie, e krzyk zamar im w piersi. Ledwie ktry zdoa chwyci za handar. Koo napastnikw zalao ich i pokryo zupenie. Kierz trzs si pod parciem cia ludzkich, ktre kotoway si w bezadnej kupie. Sycha byo wist ostrzy, sapanie, czasem jk lub chrapnicie, ale trwao to wszystko jedno mgnienie oka. Po czym ucicho wszystko. - Ilu ywych? - spyta jaki gos wrd napastnikw. - Piciu, panie komendancie. - Obejrzy ciaa, by si ktren nie zatai, ikademu noem dla pewnoci da po gardle,a jecw do ogniska! Rozkaz zosta w jednej chwili speniony. Trupy poprzygwadano do murawy ich wasnymi noami; jecw, przywizawszy im nogi do kijw, pokadziono wok ogniska, ktre Lunia rozgarn tak, aby wgle ukryte pod popioem znajdoway si na wierzchu. Jecy patrzyli na te przygotowania i na Luni bdnymi oczyma. Byo midzy nimi trzech chreptiowskich Lipkw i ci znali wachmistrza doskonale. w pozna ich take i rzek: - No, kamraty! trzeba teraz bdzie piewa, a nie, to na praonych podeszwach pjdziecie na tamten wiat. Po starej znajomoci wgli nie poauj To rzekszy dorzuci na wgle suchych gazi, ktre buchny zaraz wysokim pomieniem. Lecz nadszed Nowowiejski i bada pocz.Z zezna jecw okazao si to, co po czci odgad ju mody porucznik. Lipkowie i Czeremisi szli w przedniej stray, przed ord i przed wszystkimi sutaskimi wojskami. Wid ich Azja Tuhaj-bejowicz, ktremu wszystkie ciahy oddano pod komend. Szli, z powodu upaw, tak jak i cae wojsko, nocami, na dzie za wysyali stada na pasz. Nie strzegli si, bo nikt nie przypuszcza, ebyjakiekolwiek wojsko mogo na nich wpa nawet w pobliu Dniestru, a c dopiero nadPrutem, tu obok ordziskich siedzib; szli tedy wygodnie, ze stadami i wielbdami, ktre niosy namioty dla starszyzny. MurzyAzji namiot atwo pozna, bo na wierzchu ma buczuk zatknity i ciahy chorgwie w czasie postoju przy nim zatykaj. Siehe lipkowski zosta o ma mil; jest w nim okoo dwch tysicy gw, ale cz ludzi zostaa przy biaogrodzkiej ordzie, ktra cignie znw o mil od lipkowskiego czambuu. Nowowiejski wypytywa jeszcze o drogi, ktrymi do siehenia najatwiej si dosta, nastpnie, jak stoj namioty, wreszcie pocz bada o to, o co mu chodzio najwicej. - Niewiasty jakowe s w namiocie? - spyta. Lipkowie zadreli o wasn skr. Ci z nich,ktrzy dawniej suyli w Chreptiowie, wiedzieli doskonale, e Nowowiejski by bratem jednej z tych niewiast, a narzeczonym drugiej, rozumieli wic, co zawcieko musi go ogarn, gdy dowie si caej prawdy. Wcieko ta moga spa naprzd na nich, wic poczli si waha, ale Lunia rzek zaraz: - Panie komendancie, ogrzejem psubratom podeszwy, to bd mwi! - Wsu im nogi w wgle! - rzek Nowowiejski. - Pomiujcie! - zawoa Eliaszewicz, stary chreptiowski Lipek - powiem wszystko, na co patrzyy oczy moje... Lunia spojrza na komendanta, czy mimo tej zapowiedzi nie kae speni groby, lecz w skin rk i rzek do Eliaszewicza: - Mw, co widzia? - My niewinni, panie - odpowiedzia Eliaszewicz - my za komend szli. Murza nasz darowa siostr waszej mioci panu Adurowiczowi, ktren j w namiocie mia. Ja j na Kuczunkaurach widzia, jak po wod z wiadrami chodzia, ipomaga jej dwiga, bo ciarna chodzia... - Gorze! - szepn Nowowiejski. - A drug pann murza nasz sam w namiocie mia. My jej tak czsto nie widywali, ale nieraz syszeli, jak krzyczaa, bo murza, cho j dla rozkoszy trzyma, przecie j co dzie puh bija i nogami kopa... Wargi Nowowiejskiego pobielay i poczy si trz. Eliaszewicz zaledwie dosysza pytanie: - Gdzie one teraz? - Sprzedane do Stambuu. - Komu? - Murza sam pewnie nie wie. Wyszo rozkazanie od padyszacha, by w obozie nie byo niewiast. Sprzedawali wszyscy na bazarze, to i murza przeda. Badanie si skoczyo i przy ognisku zapanowaa cisza.Tylko od niejakiego czasu wsta gorcy poudniowy wiatr i trzs gaziami dereniu, ktre szumiay coraz mocniej. Powietrze uczynio si duszne; na kracu widnokrgu ukazao si kilka chmur, ciemnych w rodku, a poyskujcych miedziano na brzegach. Nowowiejski odszed od ogniska i szed jakbdny, nie zdajc sobie sprawy, dokd zda. Na koniec rzuci si twarz na ziemi i pocz drze paznokciami ziemi, pniej ksa wasne rce i chrapa, jak gdyby kona. Kurcz wstrzsa jego olbrzymim ciaem, i lea tak przez cae godziny. Dragoni patrzyli na niego z dala, ale nawet Lunia nie mia si zbliy. Natomiast wymiarkowawszy, e komendant sa 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAPc1 PBc1! 1" c2#.>c2$;>2nie bdzie si gniewa za nieoszczdzanie Lipkw, straszliwy wachmistrz wprost z wrodzonego okruciestwa ponatyka im murawy do ust, eby wrzaskom zapobiec, i pozarzyna ich jak woy. Oszczdzi tylko jednego Eliaszewicza przypuszczajc, e w bdzie jako przewodnik potrzebny. Skoczywszy robot poodciga drgajce jeszcze trupy od ogniska i uoy je szeregiem, sam za poszed spoglda na komendanta. - Choby oszala - mrukn sobie - i tak tamtego musim dosta; Poudnie przeszo, popoudniowe godziny rwnie - i dzie pocz si chyli ku zachodowi. Lecz owe mae z pocztku chmury zajy ju prawie cae niebiosa i staway si coraz gstsze i ciemniejsze nietracc owego miedzianego blasku po brzegach. Olbrzymie ich kby obracay si ociale, na ksztat kamieni myskich, naok wasnych osi, nastpnie zachodziy na siebie, pary jedne na drugie i spychajcsi wzajem z wysokoci, staczay si zbitym tumem niej i niej ku ziemi. Wiatr uderza czasem jak drapieny ptak skrzydem, przygina derenie i widwy do ziemi, porywa tuman lici i roznosi go z wciekoci; chwilami ustawa, jakby w ziemi zapad. A w tych chwilach ciszy sycha byo w kbicych si chmurach jakie zowrogie charczenie, syk, szum, rzekby: zbieraj si w nich zastpy gromw, szykuj si do bitwy- i warczc gucho, podniecaj w sobie zacieko i gniew, nim wybuchn i uderz zapamitale na struchla ziemi. - Burza! burza idzie! - szeptali do siebie dragoni. Burza sza. Czynio si coraz ciemniej. Wtem na wschodzie, od strony Dniestru, wsta grzmot i pocz toczy si ze straszliwym oskotem po niebie, a hen, kuPrutowi; tam umilk na chwil, lecz zerwasi znowu, run na budziackie stepy i wreszcie j przewala si naok caego widnokrgu. Pierwsze wielkie krople ddu upady na spieczon muraw. W tej chwili przed dragonami pojawi si Nowowiejski. - Na ko! - krzykn grzmicym gosem. I po upywie takiego czasu, jakiego potrzeba na odmwienie krtkiego pacierza,ruszy na czele stu pidziesiciu jedcw. Wyjechawszy z gaju, poczy si przy stadzie z drug poow swych ludzi, pilnujc od pola, by aden z koniuchw nie wymkn si ukradkiem do obozu. Dragoni obegnali w mgnieniu oka stado i wydawszy dziki, waciwy tatarskim koniuchom okrzyk, ruszyli naprzd, pdzc przed sob zhukany tabun. Wachmistrz trzyma na arkanie Eliaszewicza i krzycza mu do ucha chcc przekrzycze oskot grzmotw: - Prowad, psiakrew, a prosto, bo noem wgardo! Tymczasem chmury stoczyy si tak nisko, e prawie dotykay ziemi. Nagle buchno jakby arem z pieca i zerwa si wcieky huragan; wkrtce raca wiato rozdara ciemno: run grom, za nim drugi, trzeci, w powietrzu rozszed si zapach siarki i znw uczynia si ciemno.Przeraenie ogarno tabun. Konie, gnane z tyu przez dzikie okrzyki dragonw, pdziy z otwartymi nozdrzami i rozwian grzyw, nie; tykajc ziemi w pdzie, grzmot nie ustawa ani na chwil, wiatr wy, a oni gnali bez pamici w tym wichrze, w tej pomroce, wrd oskotu, odktrego ziemia zdawaa si pka, gnani sami przez burz i przez zemst, podobni na tym pustym stepie do strasznego korowodu upiorw lub zych duchw. Przestrze uciekaa za nimi. Nie potrzebowali i przewodnika, bo stado biegowprost do obozowiska Lipkw, ktre byo bliej i bliej. Lecz nim dobiegli, burza rozptaa si tak, jakby niebo i ziemia oszalay. Cay widnokrg zapon ywym ogniem, przy ktrego blasku dojrzeli ju z dala stojce na stepie namioty; wiat trzs si od huku gromw; zdawao si, e kby chmur zarw si lada chwila i zwal si na ziemi. Jako otworzyy si ich upusty i potoki ddu zaczy zalewa step. Fala przesonia wiat tak, i na kilkakrokw nie byo nic wida, a z rozpalonej od aru sonecznego ziemi wsta wnet gsty opar. Chwila jeszcze i stado, a z nim dragoni, bd ju w obozowisku. Lecz tabun przed samymi namiotami rozbieg si w dzikim popochu na obie strony; wwczas trzysta piersi wydao straszliwv krzyk, trzysta szabel zamigotao od ognia byskawic i dragoni wpadli w namioty. Lipkowie przed wybuchem ulewy widzieli w wietle byskawic nadbiegajce stado, lecz aden znich nie domyli si, jak straszni pdz je koniuchowie. Chwycio ich tylko zdziwienie iniepokj, dlaczego tabun pdz tak wprost na namioty, wic poczli krzyka, aby zestraszy konie. Sam Azja Tuhaj-bejowicz uchyli skrzydo pcienne i mimo ddu wyszed na zewntrz z gniewem w swej gronej twarzy. Lecz wanie w tej chwili tabun rozbieg si, a wrd strug deszczu iw oparach zaczerniay jakie straszne postacie, wielekro razy od koniu- chw liczniejsze, i zagrzmia straszliwy krzyk: - Bij, morduj!... Nie byo ju czasu na nic, nawet na to, by pomyle, co si stao; nawet na to, by siprzerazi. Orkan ludzki, straszniejszy i bardziej wcieky od burzy, zwali si na obozowisko. Zanim Tuhaj-bejowicz zdoa jednym krokiem cofn si ku namiotowi, rzekby:nadludzka sia porwaa go i podniosa od ziemi; nagle uczu, e cisn go jakie straszne objcia, e od tego ucisku gn si jego koci, pkaj ebra, przez chwil dojrza jakby we mgle twarz, od ktrej wolaby widzie szatask, i omdla. A tymczasem rozpocza si bitwa, a raczej rze okropna. Burza, ciemno, nieznana liczba napastnikw, nago napadu i rozegnanie koni sprawiy, e Lipkowie nie bronili si niemal wcale. Ogarno ich po prostu szalestwo strachu.Nikt nie wiedzia, dokd ucieka, gdzie si chroni; wielu nie miao przy sobie broni, wielu napad pochwyciwe nie -wic odurzeni, obkani z przeraenia, zbijali siw gste kupy toczc si, przewracajc, depcc. Pary ich i obalay piersi koskie, ciy szable, miadyy kopyta. Nie tak wicher amie, niszczy i pustoszy mody br, nie tak wilcy weraj si w stado olepych owiec, jak tratowali i cili ich dragoni. Z jednej strony obd, z drugiej wcieko i zemsta dopeniay rozmiaru klski. Potoki krwi pomieszay si z deszczem. Lipkom zdawao si, e niebo sina nich wali, e ziemia rozstpuje si pod ich nogami. oskot grzmotw, huk piorunw, szum ddu, ciemno, groza burzy wtroway strasznymi odgosami rzezi. Konie dragoskie, ogarnite rwnie przeraeniem, rzucay si jak szalone w gstw ludzk, rozrywajc j, amic i cielc pokotem na ziemi. Wreszcie mniejsze kupy poczy pierzcha,ale do tego stopnia straciy wiadomo miejsca, e uciekay koem po pobojowisku, zamiast ucieka przed siebie -i uderzajc czsto o siebie, jak dwie przeciwlege fale, biy si ze sob, przewracay si wzajem i szy pod miecz. Wreszcie rozproszono resztki zupenie, rozegnano i cito w ucieczce i w pogoni bezmiosierdzia, nie biorc nikogo ywcem, dopki trbki w obozowisku nie odwoay pocigu. Nigdy napad nie by bardziej niespodziany, ale te nigdy klska straszniejsz. Trzystu ludzi rozpdzio w cztery strony wiata blisko dwa tysice wybornej jazdy przewyszajcej nieskoczenie sprawnoci zwyke czambuy. Wiksza cz jej leaa mostem wrd czerwonychkau utworzonych przez deszcz i krew. Reszta w rozproszeniu uchronia gowy dziki ciemnoci i umykaa pieszo, na olep,nie wiedzc, czy nie biegnie znw pod n. Zwycizcom pomoga burza i pomroka, jakby gniew boy walczy po ich stronie przeciw zdrajcom. Noc ju zapada zupena, gdy Nowowiejskiwyruszy na czele dragonw na powrt ku granicom Rzeczypospolitej. Midzy modym porucznikiem a wachmistrzem Luni szed ko tabunny, na ktrego grzbiecie lea skrpowany powrozami wdz wszystkich Lipkw, Azja Tuhaj-bejowicz, omdlay i z poamanymi ebrami, ale yw. Oni za obaj spogldali na niego co chwila tak uwanie i troskliwie, jakby skarb wieli i bali si go uroni. Burza pocza przechodzi; po niebie cwaoway jeszcze gromady chmur, ale w przerwach midzy nimi poczy wieci gwiazdy, odbijajc si w jeziorkach wody utworzonych na stepie przez ulew. W oddali, w stronie granic Rzeczypospolitej, hucza jeszcze od czasu do czasu grzmot. Rozdzia 50 Zbiegowie lipkowscy dali zna o klsce ordzie biaogrodzkiej, goce za od niej ponieli wie do Orduihamajunu, to jest do cesarskiego obozu, w ktrym nadzwyczajneuczynia wraenie. Pan Nowowiejski nie potrzebowa, prawd mwic, umyka zbytspiesznie ze swoim upem do Rzeczypospolitej, bo nie tylko w pierwszej chwili, ale i przez dwa nastpne dni nikt go nie goni. Sutan zdumia si tak, e nie wiedzia, co pocz. Na razie wysa czambuy biaogrodzkie i dobrudzkie, by sprawdziy, jakie wojska s w okolicy. Te poszy niechtnie, bo im o wasn skr chodzio. Tymczasem wie, podawana z ust do ust, urosa do rozmiarw znacznej klski. Tych z mieszkacw gbokiej Azji lub Afryki, ktrzy nigdy dotd nie chodzili na wojn do Lechistanu, a syszeli z opowiada o strasznej jedzie niewiernych;zdj strach na myl, e ju znajduj si wobec tego nieprzyjaciela, ktry nie czeka na nich w swych granicach, ale szuka ich wsamym pastwie padyszacha. Sam wielki wezyr i "przysze soce wojny", kajmakan Czarny Mustafa, nie wiedzieli rwnie, co o tym napadzie myle. Jakim sposobem ta Rzeczpospolita, o ktrej bezsilnoci mieli jak najdokadniejsze relacje, wystpowaa nagle zaczepnie, tegonie umiaa odgadn adna turecka gowa, do, e pochd okaza si by odtd mniejpewnym i mniej do atwego triumfu podobnym. Sutan na radzie wojennej przyj i wezyra, i kajmakana z gronym obliczem. - Zwiedlicie mnie - mwi - nie musz Lachowie by tak sabi, skoro sami nas a tu szukaj. Mwilicie, e Sobieski nie bdzie Kamieca broni, a ow pewnie to on z caym wojskiem przed nami... Wezyr i kajmakan prbowali tumaczy panu, e moga to by jaka luna wataha zbjecka, ale wobec znalezionych muszkietw i trokw, w ktrych byy kolety dragoskie, sami w to nie wierzyli. Niedawna, nad wszelk miar zuchwaa, a jednak zwyciska wypraw Sobieskiego na Ukrain pozwalaa przypuszcza, e gronywdz i teraz wola zaskoczy nieprzyjaciela. - Nie ma on wojsk - mwi po wyjciu z rady wielki wezyr do kajmakana - ale lew w nim mieszka trwogi nie znajcy; jeli cho kilkanacie tysicy zebra i jest tu, tedy w krwi pjdziemy do Chocimia. - Chciabym si z nim zmierzy - rzek mody Kara Mustafa. - Oby Bg odwrci wwczas od ciebie nieszczcie! - odpowiedzia wielki wezyr. Powoli jednak czambuy biaogrodzkie i dobrudzkie przekonay si, e nie tylko wikszych, ale i adnych wojsk w pobliu nie masz. Odkryto natomiast lady oddziau liczcego okoo trzechset koni, ktry spiesznie dy ku Dniestrowi. Ordycy majc w pamici los Lipkw nie cigali go z obawy zasadzki. Napad na Lipkw pozosta czym zdumiewajcym i niewytumaczonym,ale spokj wraca powoli w Orduihamajunie - i wojska padyszacha rozpoczy znw pochd, podobny do powodzi. Tymczasem Nowowiejski wraca bezpiecznie ze swoim ywym upem do Raszkowa. Wraca spiesznie, ale dowiadczeni zagoczycy ju drugiego dnia poznali, e nie s cigani, szli wic mimo popiechu tak, aby nie zdroy zanadto koni. Azja jecha cigle midzy Nowowiejskim a Luni, przykrpowany sznurami do grzbietu bachmata. Poniewa dwa ebra mia zamane i osab srodze, bo i rany zadane przez Basi w twarz otworzyy mu si wskutek szamotania si zNowowiejskim, a nastpnie wskutek jazdy ze zwieszon gow, wic straszny wachmistrz mia o nim staranie, aby nie umar przed przybyciem do Raszkowa i nie udaremni zemsty. Mody Tatar chcia za umrze wiedzc, co go czeka. Naprzd postanowi si zamorzy godem i nie chcia przyjmowa pokarmw, lecz Lunia podwaa mu zacinite zby noem i wlewa przemoc do ust gorzak i modawskie wino zasypane startym na proch sucharem. Na popasach oblewa mu te czsto twarz wod, aby rany w oku i wnosie, na ktrych podczas jazdy siaday gsto muchy i bki, nie poczy gni i nie przyprawiy o zbyt wczesn mier nieszczsnego junaka. Nowowiejski nie mwi do niego przez drog; raz tylko, na pocztku podry, gdy Azja za cen swej wolnoci i ycia obiecywa zwrci Zosi i Ewk, porucznik odrzek mu: - esz, psie! Sprzedae obie do Stambuu kupcowi, ktry je odprzeda tam na bazarze.I wnet postawiono mu do oczu Eliaszewicza, ktry powtrzy mu wobec wszystkich: - Tak jest, effendi! sprzedae j, sam nie wiesz komu, a Adurowicz sprzeda siostr bagadyra, chocia bya ju z nim ciarna...Po tych sowach zdawao si przez chwil Azji, i Nowowiejski pokruszy go natychmiast w swoich strasznych rkach; wic potem, gdy ju utraci wszelk nadziej, postanowi doprowadzi do tego modego olbrzyma, aby go zabi w uniesieniu i oszczdzi mu tym sposobem przyszych mk; e za Nowowiejski, nie chcc go spuszcza z oczu, jecha cigle tu przy nim, w przeto pocz si chepiokropnie i bezwstydnie wszystkim, czego dokona. Mwi, jak zarzeza starego Nowowiejskiego, jak Zosi Bosk mia w namiocie, jak nasyca si jej niewinnoci, jak wreszcie dar jej biae ciao puh i kopa j nogami. Nowowiejskiemu pot w gstych kroplach spywa po bladej twarzy; sucha, nie mia siy, nie mia chci odjecha; sucha chciwie, rce mu drgay, ciao wstrzsay konwulsje, lecz panowa nad sob i nie zabija. Zreszt Azja drczc nieprzyjaciela drczy i sam siebie, bo wasne jego opowiadania przywodziy mu na myl dzisiejsz niedol. Oto niedawno jeszcze rozkazywa, y w rozkoszy, by murz, ulubiecem wadnegokajmakana, a teraz jecha, do koskiego grzbietu przywizany i jedzon ywcem przez muchy, na straszn mier! Najlej mu teraz byo, gdy z blu, ran i zmczenia omdlewa. Przytrafiao si to coraz czciej, tak e Lunia pocz si obawia,czy go ywego dowiezie. Lecz jechali dniem i noc, tyle tylko koniom wypoczywajc, ile byo koniecznie potrzeba - i Raszkw corazby bliej. Rogata dusza tatarska nie chciaa jednak opuci sturbowanego ciaa.Natomiast przez ostatnie dni by w cigej gorczce, a chwilami zapada w ciki sen. Nieraz w tej gorczce lub nie marzyo musi, e jest jeszcze w Chreptiowie i e razem z Woodyjowskim ma ruszy na wielk wojn; to znw, e odprowadza Basi do Raszkowa; to znw, e j ju porwa i ma j w swoim namiocie; czasem widywa w malignie bitwy i rzezie, w ktrych, jako hetman polskich Tatarw, wydawa spod buczuka rozkazy. Lecz przychodzio przebudzenie, a z nim przytomno; wwczas otworzywszy oczy spostrzega twarz Nowowiejskiego, Luni, hemy dragonw, ktrzy ju pozrzucali baranie czapki koniuchw - i t ca rzeczywisto tak straszn, e wanie wydawaa mu si zmor senn. Kady ruch konia przeszywa go blem, rany pieky go coraz bardziej i znw mdla, a trzewiony,cuci si, by zapa w gorczk, z niej w sen - i znw si obudzi. Byy chwile, w ktrych wydawao mu si niepodobiestwem, by on, taki ndzarz, mia by Azj, synem Tuhaj-beja, i by jego ycie nadzwyczajnych zdarze pene, ktrejakie wielkie przeznaczenia zdawao si zapowiada, miao si skoczy tak prdkoitak strasznie. Czasem przychodzio mu take do gowy, e zaraz po mce i miercipjdzie do raju, ale e sam niegdy wiar chrzecijask wyznawa i y dugo midzy chrzecijany, wic bra go strach na myl o Chrystusie. Ten nie bdzie mia dla niego miosierdzia; gdyby zasi prorok by od Chrystusa mocniejszy, to by go w rce Nowowiejskiego nie wyda. By moe jednak, e prorok okae nad nim jeszcze miosierdzie i wyjmie z niego dusz, nim gomk zmorz. Ale tymczasem Raszkw by tu. Wjechali wkraj skalisty, blisko Dniestru oznajmujcy. Azja pod wieczr wpad w stan pgorczkowy, pprzytomny, w ktrym mary mieszay si z rzeczywistoci. Wic owo zdawao mu si,e przyjechali, e staj, e syszy koo siebie powtarzany wyraz: "Raszkw, Raszkw!" Nastpnie zdao mu si, e syszy odgos siekier rbicych drzewo. Wtem poczu, e mu gow ochlustywaj zimn wod, a potem dugo i dugo lej w tomiast wymiarkowawszy, e komendant sa 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA%Pc2&ea2'fc3(+c3)y:!3usta gorzak. Wtedy ockn si zupenie. Noc bya nad nim gwiadzista, a tu koo niego migotao kilkanacie pochodni. Do uszujego doszy sowa: - Przytomny? - Przytomny. Patrzy rozumnie... I w tej chwili ujrza nad sob twarz Luni.- No, bratku - mwi wachmistrz spokojnym gosem - czas na ci! Azja lea na wznak i oddycha dobrze, albowiem ramiona mia wycignite po obu stronach gowy, przez co rozszerzona pier jego poruszaa si swobodniej i nabieraa wicej powietrza ni wwczas, kiedy lea przykrpowany do grzbietu bachmata. Rkoma nie mg jednak poruszy, bo byy przywizane nad gow do dbczaka idcego wzdu jego plecw i okrcone umaczan w smole som. Tuhaj-bejowicz domyli si zaraz, dlaczegoto uczyniono, lecz w tej chwili spostrzeg iinne przygotowania, ktre zwiastoway, e mka jego bdzie dug i okropn. Oto od poowy ciaa a do stp by rozebrany i unisszy nieco gowy, ujrza midzy swymi nagimi kolanami wieo obrobione siekier ostrze pala. Grubszy koniec tego pala oparty by o pie drzewa. Od kadej nogi Azji szed powrz koczcy si orczykiem, do ktrego przyprzony by ko. Azja przy blasku pochodni dojrza tylko zady koskie i stojcych nieco dalej dwch ludzi, ktrzy widocznie trzymali konie przy pysku. Nieszczsny junak obj wszystkie te przygotowania jednym rzutem oka, potem spojrzawszy nie wiadomo dlaczego ku grze, dostrzeg nad sob gwiazdy i byszczcy sierp ksiyca. "Bd mnie nawleka" - pomyla. I zacisn zby zaraz tak silnie, e a kurcz chwyci go za szczki. Pot wystpi mu na czoo, a jednoczenie uczynio mu si zimno w twarz, bo krew z niej ucieka. Potem zdao mu si, e ziemia ucieka spod jego plecw i e ciao jego leci i leci w jak niezgbion przepa. Na chwil straci wiadomo czasu, miejsca i tego, co si z nim dzieje. Wachmistrz podway mu zby noem i znw pocz la gorzak w jego usta. Azja krztusi si i wypluwa palcy pyn, lecz musia go take i poyka. Wwczas wpad w dziwny stan: nie by pijany, przeciwnie, nigdy rozeznaniejego nie byo janiejsze, umys bystrzejszy. Widzia, co si dzieje, rozumia wszystko, tylko ogarno go jakby nadzwyczajne podniecenie i jakby niecierpliwo, e to wszystko trwa tak dugo i e nic si jeszcze nie rozpoczyna. Wtem obok day si sysze cikie kroki i stan nad nim Nowowiejski. Na ten widok zadygotay w Tatarze wszystkie yy. Luninie ba si, zbyt nim pogardza, ale Nowowiejskim nie pogardza, bo nie mia za co; natomiast kade spojrzenie na jego twarz napeniao dusz Azji jakim zabobonnym strachem, wstrtem, ohyda. Pomyla sobie w tej chwili: "Jestem w jego mocy i boj si go!" - a byo to tak straszne uczucie, e pod jego wpywem wosy wypray si na gowie Tuhaj-bejowicza. A Nowowiejski rzek: - Za to, co uczyni, w mce zginiesz! Lipek nie odrzek nic, tylko pocz sapa gono. Nowowiejski usun si na bok, nastaa cisza, ktr przerwa Lunia: - I na pani podniose rk - rzek ochrypym gosem - ale pani teraz ju u pana w komorze, a ty w naszych rkach! Przyszed twj czas! Od tych sw akt mki dla Azji ju si rozpocz. Oto straszny ten czowiek w godzin mierci dowiadywa si, e zdrada jego i wszystkie okruciestwa na nic si nie przyday. Gdyby cho Basia zmara w drodze, miaby t pociech, e nie bdc jego, nie bdzie niczyj. I t to pociech odjto mu teraz wanie, gdy ostrze pala byo o okie odlege od jego ciaa. Wszystko na prno! Tyle zdrad, tyle krwi ityle bliskiej kary-za nic! za nic zupenie!... Lunia ani wiedzia, o ile cisz uczyniy mier Azji te sowa: gdyby by wiedzia, byby je powtarza przez ca drog. Lecz teraz nie byo ju czasu na duszn zgryzot, bo wszystko musiao ustpi wobec egzekucji. Lunia pochyli si i wziwszy w obie rce biodra Azji, tak aby mg nimi kierowa, zawoa na ludzi trzymajcych konie: - Ruszaj! a powoli, razem! Konie ruszyy: wyprone sznury pocigny za nogi Azji. Ciao jego suno si przez mgnienie oka po ziemi i trafio nazadzierzyste ostrze. Wwczas ostrze poczo si w nim pogra i jo si dziaco strasznego, co przeciwnego naturze i czowieczym uczuciom! Koci nieszcznika rozstpoway si, ciao daro si na dwie strony; bl niewypowiedziany, tak straszny,e graniczcy niemal z potworn rozkosz, przenikn jego jestestwo. Pal pogra sigbiej i gbiej. Tuhaj-bejowicz zwar szczki, wreszcie jednak nie wytrzyma - zby jego wyszczerzyy si okropnie, a z gardzieli wydoby si krzyk: A! a! a! - do krakania kruka podobny. - Wolno! - skomenderowa wachmistrz. Azja powtarza swj straszny krzyk coraz szybciej. - Kraczesz? - spyta wachmistrz. Po czym krzykn na ludzi: - Rwno! stj! Ot, i ju! - doda zwracajc si do Azji, ktry umilk nagle i tylko rzzigucho. Szybko wyprzono konie, za czym podniesiono pal, grubszy jego koniec spuszczono w umylnie przygotowany d i poczto obsypywa go ziemi. Tuhaj-bejowicz patrzy ju z wysoka na t czynno. By przytomny. Straszliwy ten rodzaj kary by tym straszniejszy, e ofiary nawleczone na pal yy czasem przez trzy dni. Azji gowa zwisa na piersi,wargi jego poruszay si mlaszczc, jakby co u i smakowa; czu teraz wielk omdlao i widzia przed sob jakby niezmiern, biaaw mg, ktra nie wiadomo dlaczego wydawaa mu si okropn, ale w tej mgle rozeznawa twarzewachmistrza i dragonw, wiedzia, e jest na palu, e ciarem ciaa obsuwa si coraz gbiej na ostrze; zreszt pocz drtwie od ng i stawa si coraz nieczulszy na bl. Chwilami ciemno przesaniaa mu t okropn biaaw mg; wwczas mruga swoim jedynym okiem, chcc patrzy i widzie wszystko a do mierci. Wzrok jegoprzechodzi ze szczegln uporczywoci zpochodni na pochodni, bo wydawao mu si, e koo kadego pomienia tworzy si jakby tczowe kolisko. Lecz mka jego nie bya skoczona; po chwili wachmistrz zbliy si do pala ze widrem w rku i zawoa na stojcych obok dragonw: - Podsadcie mnie! Dwch silnych chopw podnioso go ku grze. Azja pocz teraz patrze na niego zbliska, mrugajc cigle, jakby chcia pozna, co to za czowiek wspina si a dojego wysokoci. Tymczasem wachmistrz rzek: - Pani wybia ci jedno oko, a ja sobie lubowaem, e ci wywierc drugie. I to rzekszy zapuci ostrze w renic, zakrci raz i drugi, a gdy powieka i delikatna skra otaczajca oko owiny si ju naok skrtw widra- szarpn. Wwczas z obu jam ocznych Azji wypynydwa strumienie krwi i pyny jakby dwa strumienie ez po jego twarzy. Twarz samazbielaa i stawaa si coraz bielsza. Dragoni poczli gasi w milczeniu pochodnie,jakby wstydzc si, e wiato owieca dzieo tak okropne- i tylko od ksiycowego sierpa szy srebrne, lecz niezbyt jasne blaski na ciao Azji. Gowa jego pochylia si zupenie na piersi, tylko przywizane do dbczaka i owinite smoln som rce sterczay ku grze, jakby ten syn Wschodu wzywa zemsty tureckiego pksiyca na swych oprawcw. - Na ko - rozleg si gos Nowowiejskiego. Przed samym wsiadaniem wachmistrz zapali jeszcze ostatni pochodni owe wzniesione rce Tatara, po czym oddzia ruszy ku Jampolowi, a wrd gruzw Raszkowa, wrd nocy i pustki zosta tylkona wysokim palu sam Azja, syn Tuhajbeja - i wieci dugo... Rozdzia 51 W trzy tygodnie pniej o poudniu stan pan Nowowiejski w Chreptiowie. Drog z Raszkowa odbywa dlatego tak dugo, e czstokro jeszcze przeprawia si na drug stron Dniestru, podchodzc czambuy i perkuabskich ludzi wzdu rzeki po rnych stanicach stojcych. Ci opowiadali potem nadcigajcym sutaskimwojskom, e wszdzie widzieli polskie oddziay, a syszeli o wielkich wojskach, ktre pewnie nie czekajc na przybycie Turkw pod Kamieniec, same drog im zaskocz i w walnej bitwie si z nimi zmierz. Sutan, ktrego zapewniano o bezsilnoci Rzeczypospolitej, bardzo si zdumiewa i wysyajc naprzd Lipkw, Woosz i naddunajskie ordy, sam posuwa si powoli naprzd, bo pomimo swej niezmiernej potgi, bitwy z regularnymi wojskami Rzeczypospolitej wielce si obawia. W Chreptiowie nie zasta pan Nowowiejski Woodyjowskiego, gdy may rycerz pocign za panem Motowid do pana podlaskiego przeciw krymskiej ordzie i Doroszece. Tam now saw do dawnej dodajc, wielkich przewag dokona: srogiego Korpana rozgromi i ciao jego na pastw zwierza w dzikim polu zostawi; togronego Drozda rozgromi, to mne- go Mayszk, to dwch braci Sinych, synnych kozackich zagoczykw, to wielepomniejszych watah i czambuw. Pani Woodyjowska za w chwili przybycia Nowowiejskiego zbieraa si wanie z reszt ludzi i taboru do Kamieca, bo Chreptiw trzeba ju byo wobec zbliajcej si nawanoci zostawi. Z alem wyjedaa pani Woodyjowska z tej drewnianej fortalicji, w ktrej licznych wprawdzie przygd doznaa, ale w ktrej najszczliwsza pora jej ycia spyna - przy mu, wrd sawnych onierzy i wrd serc kochajcych. Teraz na wasn prob miaa wyjecha do Kamieca na nieznane losy i niebezpieczestwa, jakimi oblenie grozio. Lecz serce mne majc nie poddawaa si alowi, natomiast pilnie dogldaa przygotowa czuwajc nad onierzami i taborem. Pomagali jej w tym pan Zagoba, ktry w kadej przygodzie rozumem wszystkich przenosi, oraz pan Muszalski, ucznik niezrwnany, a przy tym onierz dzielnej rki i niepomiernego dowiadczenia.Wielce si oni wszyscy przybyciem pana Nowowiejskiego ucieszyli, cho zaraz z twarzy modego rycerza poznali, e ni Ewki, ni sodkiej Zosi z niewoli pogaskiej wydoby nie zdoa. zami te rzewnymi Basia losy obydwch panien oblaa, bo ju je za stracone naleao uwaa. Sprzedane nie wiadomo komu, mogy ze stambuskiegorynku by uwiezione do Azji Mniejszej, na wyspy pod rzdem tureckim bdce albo do Egiptu, i tam w haremach zamknitych trzymane. A wobec tego nie tylko ich wykupi, ale dopyta si o nie byo niepodobiestwem. Pakaa Basia, paka roztropny pan Zagoba, paka i pan Muszalski, ucznik niezrwnany - jeden tylko pan Nowowiejski oczy mia suche, bo ju mu brako ez. Lecz gdy zacz opowiada, jako hen, ku Dunajowi, a pod Tekicz poszed i tam Lipkw pod bokiem ordy i sutana rozgromi, a zowrogiego Azj Tuhaj-bejowicza schwyta, obadwaj starzy rycerze poczli w szable trzaska i woa: - Dawajcie go sam! Tu, w Chreptiowie, zgin powinien! Na to odrzek pan Nowowiejski: - Nie w Chreptiowie, ale w Raszkowie zgin, bo tam by powinien, a mk mu wachmistrz tutejszy obmyla, ktra nie bya lekka. Tu opowiedzia, jak mierci umar Azja Tuhaj-bejowicz, a oni suchali w zgrozie, lubo bez litoci. - e Pan Bg zbrodnie ciga, wiadomo - rzek wreszcie pan Zagoba- ale to dziw, e diabe tak licho swoich sug broni Basia westchna pobonie, podniosa oczy w gr i po maej chwili rozwagi odrzeka:- Bo mu potgi brak, ktra by mocy boej zdziery moga! - O, tu wapani utrafia! - zawoa pan Muszalski - bo gdyby, czego Boe bro, diabe by od Pana Boga mocniejszy, tedybywszelka justycja, a z ni i Rzeczpospolita sczezn musiaa! - Przeto ja si i Turkw nie boj, gdy to primo: tacy synowie, a secundo: synowie Beliala! - odpar Zagoba. I przez chwil milczeli wszyscy. Nowowiejski siedzia na awie z domi nakolanach, patrzc szklanymi oczyma w ziemi, wic pan Muszalski zwrci si do niego: - Musiao ci jednako uly - rzek - bo niepomierna to jest konsolacja grzecznej zemsty dokona. - Mw wapan, zali ci istotnie ulyo? zali lepiej ci teraz? - pytaa Basia penym litoci gosem. Olbrzym milcza jeszcze czas jaki, jakby si z wasnymi mylami pasowa, nareszcieodrzek jakby ze zdziwieniem wielkim i tak cicho, e prawie szepcc: - Imainujcie sobie wapastwo, jak mi Bg miy, takem sam myla, e mi bdzie lepiej, gdy go zgadz... I widziaem go na palu, widziaem, gdy mu oko widrem wykrcano, wmawiaem sam w siebie, e mi lepiej, tymczasem nieprawda! nieprawda!... Tu pan Nowowiejski obj nieszczsn gow rkoma i mwi przez zacinite zby: - Lepiej byo jemu na palu, lepiej ze widrem w oczach, lepiej z ogniem na doniach nili mnie z tym, co we mnie siedzi, co we mnie rozmyla i pamita. Jedna mier mi konsolacja, mier, mier- ot, co!... Usyszawszy to Basia, serce dzielne i onierskie, wstaa nagle i pooywszy nieszcznikowi rk na gow, rzeka: - Daje ci j Bg pod Kamiecem, bo prawd mwisz, e to jedyna konsolacja! Onza oczy przymkn i j powtarza: - O tak! o tak! Bg zapa!... I tego samego wieczora ruszyli wszyscy doKamieca. Basia, wyjechawszy za koowrt, dugo, dugo jeszcze ogldaa si na fortalicj byszczc w wietle zorzy wieczornej, wreszcie przeegnawszyj krzyem witym, rzeka: - Bodaj nam przyszo jeszcze wrci z Michaem do ci, miy Chreptiowie!... Bodaj nas nic gorszego nie czekao!... I dwie zy stoczyy si po jej ranej twarzy. Smutek jaki dziwny cisn wszystkie serca - i jechali dalej w milczeniu. Tymczasem zapad zmrok. Do Kamieca jechali wolno, bo tabor posuwa si bardzo powoli. Szy w nim wozy, stada koni, woy, bawoy, wielbdy; czelad wojskowa czuwaa nad stadami. Niektrzy z czeladzi i z onierzy poenili si w Chreptiowie, wic i niewiast nie brako w taborze. Wojska byo tyle, co pod Nowowiejskim, a oprcz tego dwiecie piechoty wgierskiej, ktry to oddzia mayrycerz wasnym kosztem wystawi i wywiczy. Patronowaa im Basia, a dowodzi nimi oficer dobry, Kauszewski. Wgrzynw prawdziwych nie byo wcale w tej piechocie, ktra tylko dlatego zwaa siwgiersk, i moderunek miaa madziarski. Podoficerami byli "suali" onierze z dragonw, szeregowcy za skadali si z dawnych "zbjw" i grasantw, pochwytanych z upienych watah i skazanych na postronek. Tym darowano ycie pod warunkiem, e bd w piechocie suyli i wiernoci a mstwem dawne grzechy zgadz. Nie brako te midzy nimi i ochotnikw, ktrzy porzuciwszy jary,odoje i tym podobne zbjeckie komysze, woleli na sub do chreptiowskiego "Maego Sokoa" przysta ni czu miecz jego zawieszony nad gowami. By to lud niezbyt sforny i nie do jeszcze wywiczon, ale mny, przywyky do niewygd, niebezpieczestw i krwi przelewu. Basia nadzwyczaj kochaa t piechot, jako dzieo Michaowe, a i w ich dzikich sercach prdko zrodzio si przywizanie do cudnej i dobrej pani. Terazwic szli naok jej kolaski, z samopaami na ramionach i szablami przy bokach, dumniz tego, e pani strzeg, i gotowi broni jej zaciekle na wypadek, gdyby jaki czambu zabieg im drog. Lecz droga bya jeszcze wolna, bo pan Woodyjowski przezorniejszy by od innych, a przy tym zbyt on miowa, aby przez zwok mia j narazi na niebezpieczestwo. Podr odbya si wic spokojnie. Wyjechawszy po poudniu z Chreptiowa, jechali do wieczora, nastpnie ca noc - i drugie- go dnia, rwnie po poudniu, ujrzeli ju wyniose skay kamienieckie. Na ich widok, a take na widok baszt i rondeli fortecznych zdobicych szczyty ska wielka otucha wstpia im zaraz w serca. Albowiem wydawao si niepodobnym, aby jaka inna rka prcz boskiej moga zburzy to orle gniazdo na szczycie otoczonych ptlic rzeki wiszarw uwite. Dzie by letni i cudny; wiee kociow i cerkwi wygldajce spoza wiszarw wieciy jak olbrzymie wiece; spokj, pogoda i wesoo unosiy si nad jasn krain. - Baka - rzek Zagoba - nieraz ju poganie gryli te mury i zawsze poamali sobie na nich zby! Ha! ile razy sam widziaem, jak umykali std trzymajc si za pyski, bo ich bolay. Da Pan Bg, e i teraz tak bdzie! - Pewnie, e tak! - odpowiedziaa rozpromieniona Baka. - A to przecie by tu ju jeden ich cesarz, Osman. Byo to, pamitam jak dzi, w roku 1621. Przyjeda, jucha, owo wanie z tamtej strony Smotrycza, od Chocimia; wybauszy lepie, otworzy gb, patrzy, endant sa 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA*Pc3+S c3,_c3- ,c3.';/3patrzy- i wreszcie pyta: "A t twierdz (powiada) kto tak obwarowa?" "Pan Bg!" - odpowie wezyr. "To nieche j Pan Bg zdobywa, bo ja nie gupi" I zaraz si wrci. - Ba, prdko nawet wracali - wtrci pan Muszalski. - Wracali prdko - odrzek pan Zagoba - bomy ich kopiami w sabizn ekscytowali, a mnie potem rycerstwo na rkach przed pana Lubomirskiego przynioso. - To wapan by pod Chocimiem? - spyta ucznik niezrwnany.- Wierzy mi si nie chce, jak pomyl, gdzie wapan nie by i czego nie dokaza! Pan Zagoba urazi si nieco i odrzek: - Nie tylkom by, ale i ran-m otrzyma, ktr wapanu ad oculos, jeli tak ciekaw,zaraz sprezentowa mog, ale na stronie, bo wobec pani Woodyjowskiej chlubi mi si ni nie wypada. Synny ucznik wnet pozna, i z niego zadrwiono, e jednak nie czu si na siachi o lepsz z dowcipem pana Zagoby, wicnie dopytywa wicej i zwrci rozmow. - To, co wapastwo mwicie, to prawda - rzek - jak czek z daleka i syszy ludzkie gadania: "Kamieniec nie opatrzon, Kamieniecupadnie"- to i strach bierze, a jak Kamieniec zobaczy, dalibg, otucha wstpuje. - I jeszcze Micha bdzie w Kamiecu! - zawoaa Basia. - I pan Sobieski moe sukurs przysa! - Chwaa Bogu! nie tak le z nami! nie tak le! ha! gorzej bywao, a nie dalimy si! - Choby te i najgorzej byo, rzecz w tym, eby fantazji nie traci! Nie zjedli nasi nie zjedz, pki duch ywie! - zakoczy pan Zagoba. Pod wpywem tych radosnych myli zamilkli, lecz to milczenie w bolesny zostao przerwane sposb. Oto nagle do kolaski Basinej przysun si z koniem pan Nowowiejski. Twarz jego, tak zwykle straszna i pospna, bya teraz umiechnita i pogodna. Zapatrzone oczy utkwi w skpanym w blaskach sonecznychKamiecu i umiecha si cigle. Dwaj rycerze i Basia patrzyli na niego ze zdziwieniem, bo nie mogli zrozumie, jakim sposobem widok twierdzy zdj tak nagle wszelki ciar z jego duszy, w za rzek: - Pochwalone imi Paskie! Sia byo zmartwienia, ale ot, i rado gotowa Tu zwrci si do Basi: - One obie s u wjta lackiego Tomaszewicza, i dobrze, e si tam schroniy, bo w takiej fortecy nic im ten zbj nie uczyni - O kim wapan mwisz? - pytaa z przestrachem Basia. - O Zosi i Ewce. - Boe ci dopom! - zawoa Zagoba - nie daj si diabu! Nowowiejski za mwi dalej: - Bo to, co o ojcu moim powiadaj, e go Azja zarzeza, to te nieprawda - Rozum mu si pomiesza! - szepn pan Muszalski. - Wapani pozwolisz - rzek znw Nowowiejski - e pojad przodem. Tyle czasu czek ich nie widzia, to mu i tskno!Oj, kuczy si z dala od kochania, kuczy! To rzekszy pocz kiwa na obie strony swoj olbrzymi gow, nastpnie za cisn konia pitami i ruszy. Pan Muszalski, kiwnawszy na kilku dragonw, ruszy za nim, aby mie oko na szaleca. Basia skrya w doniach swoj ran twarz i wkrtce zy gorce poczy jej przecieka przez palce, pan Zagoba za rzek: - Chop by jak zoto, ale nie w miar czeku takowe nieszczcia. Przy tym samzemst dusza nie wyyje... W Kamiecu wrzay przygotowania do obrony. Na murach w starym zamku i przy bramach, szczeglniej przy bramie Ruskiej,pracoway "nacje" miasto zamieszkujce, pod swymi wjtami, midzy ktrymi wjt lacki Tomaszewicz pierwsze bra miejsce, a to dla swej znanej odwagi i wielkiej biegoci w strzelaniu z dzia. Tymczasem pracowano opatami i taczkami, a Lachowie, Rusini, Ormianie, ydzi i Cygany szli ze sob w zawody. Oficerowie rozmaitych regimentw mieli dozr nad robot, wachmistrze i onierze pomagali mieszczastwu, pracowaa nawet szlachta przepomniawszy, e Bg jej rce tylko do szabli stworzy, wszelk za inn prac zda na ludzi "nikczemnego" stanu. Przykad dawa sam pan Wojciech Humiecki, chory podolski, ktrego widok a zy wyciska, bo wasnymi rkoma kamienie taczk wozi. Robota wrzaa i w miecie, i w zamku. Midzy tumami krcili si dominikanie, jezuici, braciszkowie w. Franciszka i karmelici, bogosawic wysiki ludzkie. Niewiasty donosiy ywno i trunki pracujcym: pikne Ormianki, ony i cry bogatych kupcw, i jeszcze pikniejsze ydwki z Karwaserw,waca, Zinkowiec, Dunajgrodu zwracay na si oczy onierskie. Lecz uwaga tumw najbardziej zwrcia si na wjazd Basi. Byo zapewne wiele dostojniejszych niewiast w Kamiecu, lecz nie byo adnej, ktrej by ma okrywaa wiksza chwaa wojenna. Syszano rwnie w Kamiecu i o samej pani Woodyjowskiej jako o niewiecie chrobrej, ktra nie strachaa si mieszka w pustynnej stranicy, wrd dzikiego ludu, ktra z mem chodzia na wyprawy, a porwana przez Tatara, zdoaago pogromi i wyj cao z jego rk drapienych. Sawa jej bya take niepomierna. Ale ci, ktrzy jej nie znali i niewidzieli dotd, wyobraali sobie, e musi toby jaka olbrzymka, amica podkowy i rozdzierajca pancerze. Jakie wic byo ich zdziwienie, gdy ujrzeli wychylajc si malek i row, na poy dziecinn twarzyczk. - Samae to jest pani Woodyjowska alboli tylko jej crka? - pytano w tumach. - Sama jest - odpowiadali znajomkowie. Za czym podziw ogarnia mieszczan, niewiasty, ksiy, wojsko. Pogldano z nie mniejszym podziwem na "niezwycion" chreptiowsk komend, na dragonw, midzy ktrymi jecha spokojnie, umiechnity, z bdnymi oczyma, Nowowiejski, i na grone twarze opryszkw przerobionych w wgiersk piechot. Szo jednak z Basi kilkuset ludzi na schwa, wojennikw z rzemiosa, wic zaraz serca przybyo mieszczanom. - To sia niepowszednia, ci Turkom miele zajrz w oczy! - woano w tumach. Niektrzy z mieszczan, a nawet i z onierzy, szczeglniej z regimentu ksidzabiskupa Trzebickiego, ktry to regiment wieo przyby do Kamieca, myleli, e i sam pan Woodyjowski znajduje si w orszaku, wnet te podniosy si krzyki: - Niech yje pan Woodyjowski! - Niech yje obroca nasz! Najsawniejszykawaler! - Vivat Woodyjowski! vivat! Basia suchaa i serce jej roso, bo nic niemoe by milszego niewiecie nad saw ma, zwaszcza gdy brzmi ni usta ludzkie w wielkim grodzie. "Tylu tu rycerzy - mylaa Basia - a przecie adnemu nie krzycz, jeno mojemu,jeno Michaowi" I sama miaa ochot zakrzykn z chrem: "Vivat Woodyjowski!" - lecz pan Zagoba reflektowa j, i powinna zachowa si, jak na dostojn person przystoi, i kania si na obie strony, wanie jak czyni krlowe wjedajc do stolicy. Sam si te kania to czapk, to rk, a gdy znajomkowie i na jego cze poczli wiwatowa, wwczas ozwa si do tumw:- Moci panowie! Kto Zbara wytrzyma, wytrzyma i w Kamiecu. Wedle instrukcji Woodyjowskiego orszak zajecha przed nowo zbudowany klasztor panien dominikanek. Mia ci may rycerz swj wasny dworek w Kamiecu, ale e klasztor lea w miejscu zacisznym, do ktrego kule dziaowe z trudnoci mogy dochodzi, wola wic w nim Bak swoj mi umieci, tym bardziej e jako dobrodziej klasztoru, spodziewa si dobrego przyjcia. Jako ksieni, matka Wiktoria, crka Stefana Potockiego, wojewody bracawskiego, przyja Basi z otwartymi rkoma. Z tych obj posza zaraz w drugie i kochane bardzo ciotuli Makowieckiej, z ktr nie widziaa si od lat dawnych. Pakay te obie, paka i panstolnik latyczowski, ktrego Basia bya zawsze ulubienic. Ledwie zy rozczulenia wszyscy obtarli, nadbiega Krzysia Ketlingowa i nowe poczy si powitania, poczym otoczyy Basi siostry zakonne i szlachcianki tak znajome, jak i nieznajome; wic pani Marcinowa Boguszowa, pani Stanisawska, pani Kalinowska, pani Chocimierska, pani Wojciechowa Humiecka, ona pana chorego podolskiego, kawalera wielkiego. Jedne, jak pani Boguszowa, dopytyway o mw, inne: co Basia myli onawanoci tureckiej i czy, wedle jej opinii,Kamieniec utrzyma si zdoa. Basia z radoci wielk spostrzega, e poczytuj j za jakow powag wojenn i wygldaj z jej ust pociechy. Wic te jej nie skpia. - Ani mowy o tym nie masz - rzeka - bymy si Turczynowi obroni nie zdoali. Micha tu przyjedzie dzi, jutro, najdalej za par dni, a jak on si zajmie obron, moecie wapanie spa spokojnie, ile e i forteca; jako wiadomo, okrutna, na czym si, dzikowa Bogu, znam trocha! Pewno Basi wlaa pociech w niewiecie serca, a zwaszcza uspokoia je obietnica przyjazdu pana Woodyjowskiego. Imi jegobyo istotnie tak szanowane, e wnet, chocia ju wieczr zapad, poczli przychodzi z powinnym czoem do Basi oficerowie miejscowi, kaden za z nich zaraz po pierwszych powitaniach wypytywa, kiedy may rycerz wraca i czyistotnie zamkn si w Kamiecu zamierza?Basia przyja tylko majora Kwasibrockiego, ktren piechot ksidza biskupa krakowskiego dowodzi, pana pisarza Rzewuskiego, jen po panu czyskim, a raczej w jego zastpstwie, by na czele regimentu - i Ketlinga. Przed innymi nie otworzono ju drzwi tego dnia, bo pani bya zdroona, a przy tym musiaa si zaj panem Nowowiejskim. Nieszczsny w modzian przed samym klasztorem spad z konia i ju bez przytomnoci by do celi odniesiony. Posano zaraz po medyka, tego samego, ktren Basi w Chreptiowie leczy, a ktrencik chorob mzgu zapowiedzia i o yciu sab nadziej dawa Do pnego wieczora Basia, pan Muszalski i pan Zagoba rozmawiali o tym zdarzeniu, rozmylajc nad nieszczsnym losem rycerza. - Medyk powiada mi - rzek Zagoba -e jeli wyyje, to po skutecznych krwie upustach rozum mu si nie pomiesza i potem lejszym sercem bdzie nieszczcieznosi. - Nie masz ju dla niego pociechy! - odrzeka Basia. - Czstokro lepiej by dla czowieka byo, eby pamici nie posiada- zauway pan Muszalski - ale animalia nawet od tego nie s wolne. Lecz staruszek zgromi za t uwag sawnego ucznika. - Gdyby wapan pamici nie posiada, tedyby do spowiedzi chodzi nie mg - rzeki - a wwczas byby lutrom rwny i godzien ognia piekielne- go. Wapana ju i ksidz Kamiski przestrzega w blunieniu, ale: mw wilkowi pacierz, a wilk woli kozi macierz! - Co ja za wilk! - rzek sawny ucznik - ot, Azja to by wilk! - A czy ja tego nie mwiem? - spyta Zagoba. - Kto pierwszy powiedzia: to wilk? - Nowowiejski mnie mwi - rzeka Basia - e po dniach i po nocach syszy, jako Ewka i Zosia woaj na niego: "ratuj" - a tu jak ratowa? Musiao si na chorobieskoczy, bo nikt by takiej boleci nie wytrzyma. mier by ich przey - haby nie mg. - Ley teraz jak kawa drewna, o boym wiecie nic nie wie - rzek Muszalski - a szkoda, bo harcownik z niego przedni! Dalsz rozmow przerwa pachoek, ktry przyszed z doniesieniem, e w miecie znw gwar okrutny, bo si ludzie zbiegaj patrzy na pana jeneraa podolskiego, ktry dopiero co wjecha z dworem do zacnym i kilkudziesiciu piechoty. - Komenda do niego naley - rzek Zagoba. - Cnotliwie to ze strony pana Mikoaja Potockiego, e woli tu by ni gdzie indziej,ale po staremu, wolabym, eby go tu nie byo. Ha! przeciwny by hetmanowi i on! w wojn nie wierzy, a teraz kto wie, czy nieprzyjdzie mu gow naoy! - Moe i inni panowie Potoccy za nim cign - rzek pan Muszalski. - To ju wida Turcy niedaleko! - odpowiedzia pan Zagoba. - W imi Ojca i Syna, i Ducha witego! Bogdaj pan jenera by drugim Jeremim, a Kamieniec drugim Zbaraem. - Musi tak by albo pierwej zginiem! - rzekjaki gos od proga. Basia skoczya na dwik tego gosu i krzyknwszy: "Micha"- rzucia si maemu rycerzowi w ramiona.Pan Woodyjowski przywiz z pola wiele wanych nowin, ktre zanim na radzie wojennej oznajmi, wpierw onie w zacisznej celi opowiada. Sam on znis doszcztnie kilka pomniejszych czambulikwi z wielk saw tu pod koszem krymskim i Doroszekowym si uwija. Jecw te przyprowadzi kilkudziesiciu, od ktrych mona byo zasign jzyka co do si chaskich i Doroszowych. Innym zagoczykom mniej si natomiast udao. Pan podlaski, stojcy na czele znaczniejszych si, zniesion zosta w morderczej bitwie; pana Motowido, ktry pocign ku wooskiemu szlakowi, rozbi Kryczyski z pomoc ordy biaogrodzkiej i resztek Lipkw pozostaych po tekickim pogromie. Woodyjowski, zanim do Kamieca przyby, wyboczy do Chreptiowa, bo- jak mwi - chcia jeszczeraz na to miejsce szczliwoci swojej spojrze. Byem tam - rzek - tu po waszym odjedzie, jeszcze i miejsce po was nie ostygo i mogem wasacno dogoni, alem si w Uszycy na multaski brzeg przeprawi, by tam ucha od stepw nadstawi. Niektre czambuy ju przeszyi boj si, e na Pokucie wychynwszy, na "niespodzianych" ludzi uderz. Inne zasi id przed tureckim wojskiem i niedugo tu bd. Bdzie oblenie, gobiu mj najmilszy, nie ma na to rady, ale si nie damy, bo tu kaden nie tylko ojczyzny, ale iswego prywatnego dobra broni. To rzekszyruszy kilkakro wsikami, a potem on zaramiona wzi i pocz caowa po policzkach. Tego dnia nie mwili ze sob wicej. Nazajutrz pan Woodyjowski powtrzy swe nowiny u ksidza biskupa Lanckoroskiego przed rad wojenn, do ktrej prcz biskupa naleeli: pan genera podolski, pan podkomorzy podolski Lanckoroski, pan pisarz podolski Rzewuski, pan chory Humiecki, Ketling, pan Makowiecki, major Kwasibrocki i kilku innych wojskowych. Nie podobao si to naprzd panu Woodyjowskiemu, e pan genera podolski owiadczy, i komendy nie chce na si bra, ale j radzie powierza. - W nagych razach musi by jedna gowa ijedna wola! - odrzek may rycerz. - Pod Zbaraem byo trzech regimentarzy, ktrym z urzdu naleaa si wadza, a przecie oddali j ksiciu Jeremiemu Winiowieckiemu, susznie sdzc, i w nibezpieczestwie lepiej jednego sucha. Sowa te nie przyday si na nic. Prno uczony Ketling Rzymian jako przykad cytowa, ktrzy najwikszymi wojennikami w wiecie bdc, dyktatur wymylili. Ksidz biskup Lanckoroski, ktry Ketlinga nie lubi, bo nie wiadomo dlaczego uoy sobie, i w, jako Szkot z pochodzenia, na dnie duszy heretykiem by musi, odpar, i Polacy nie potrzebuj od przybyszw historii si uczy, ale te, majc wasny rozum, nie potrzebuj i Rzymian naladowa, ktrym zreszt w mstwie i wymowie nic zgoa albo bardzo mao ustpuj. "Jako z caego narcza drzewa (mwi) wiksze jest pomi nili z jednej szczapy, tak z wielu gw baczniejsza nili z jednej rada." Przy czym chwali modestipana generaa podolskiego, chocia inni rozumieli, e to jest raczej strach przed odpowiedzialnoci - i od siebie ukady radzi. Gdy wyraz ten zosta wymwiony, porwali si onierze z siedze, jakby ogniem sparzeni, pan Woodyjowski, Ketling, Makowiecki, Kwasibrocki, Humiecki,Rzewuski, i poczli zgrzyta a szablami trzaska. "A wier!"- ozway si gosy "Nie na ukady my tu przyszli!" "Mediatorasuknia duchowna broni!" Kwasibrocki zawoa nawet: "Do kruchty, nie do rady!" I sta si huczek. Na to biskup wsta i rzek wielkim gosem: - Pierwszym gotw da gardo za kocioy i za moje owieczki, a jeli o ukadach wspominam i temporyzowa bym pragn, to niech mnie Bg sdzi - nie dlatego, by twierdz podda, jeno eby hetmanowi da czas do zebrania posikw. Straszne jest poganom imi pana Sobieskiego i choby susznych si nie mia, niech jeno rozgos si rozlegnie, e idzie - wnet bisurman Kamieca poniecha. A gdy tak potnie przemwi, umilkli wszyscy, niektrzy za ucieszyli si nawet widzc, e poddania nie mia ksidz biskup na myli. Wtem Woodyjowski rzek: - Nieprzyjaciel, nim Kamieniec oblegnie, musi wprzd waniec pokruszy, bo mu nijak obronny zamek za plecami sobie zostawia. Ow za pozwolestwem pana podkomorzego podolskiego ja si podejmuj w wacu zamkn i trzyma si wanie przez taki czas, jaki ksidz biskup za pomoc ukadw zyska zamierza. Ludzi wiernych wezm i pki bdzie mego ycia, pty bdzie i waca! Na to zakrzyknli wszyscy: - Nie moe by! Ty tu potrzebny! Bez ie, otworzy gb, patrzy, endant sa 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA/PJc30c314&%32Z"c431>^4ciebie i mieszczastwo ducha utraci, i onierze z tak ochot stawa nie bd. adn miar nie moe by! Kto tu ma wicej eksperiencji? Kto Zbara odby? A jak do wycieczki przyjdzie, kto poprowadzi? Ty zgorzejesz w wacu, a my tu zgorzejem bez ciebie! - Komenda mn rzdzi - odpowiedzia Woodyjowski. - Do waca modego by jakiego rezoluta posa, ktry by mi by pomocnikiem - ozwa si podkomorzy podolski. - Niech Nowowiejski idzie! - ozwao si kilka gosw. - Nowowiejski i nie moe, bo mu gowa gorzeje - odpar Woodyjowski - ley on naou i o boym wiecie nie wie! - Tymczasem radmy: gdzie kto ma stan iktrej bramy broni?- ozwa si ksidz biskup. Wszystkie oczy zwrciy si na generaa podolskiego, w za rzek: - Zanim rozkazy wydam, rad zdania dowiadczonych onierzy posucham, e za eksperiencj wojenn pan Woodyjowski tu gruje, jego pierwszego do gosu wzywam. Woodyjowski radzi przede wszystkim zamki przed miastem lece dobrze osadzi, bo mniema, i wanie na owe zamki zwrci si gwnie impet nieprzyjacielski. Inni poszli za jego mniemaniem. Byo tysic szedziesit piechoty, ktr rozdzielono w taki sposb, i praw stron zamku obsadzi pan Myliszewski, lew pan Humiecki, sawny ze swoich przewag pod Cudnowem. Od Chocimia, w miejscu najniebezpieczniejszym, stan sam pan Woodyjowski, niej umieszczono oddzia Serdiukw, stron od Zinkowic osania major Kwasibrocki, poudnie pan Wsowicz,a bok od dworca kapitan Bukar z ludmi pana Krasiskiego. Byli to wszystko nie wolentarze jakowi, ale onierze z zawodu, wyborni i w boju tak wytrzymali, e nie atwiej inni znosili upa soneczny ni oni ogie z dzia. Prcz tego w wojskach Rzeczypospolitej, zawsze nielicznych, suc, przywykli od modych lat dawa odpr dziesikro potniejszemu nieprzyjacielowi i za rzecz naturaln to uwaali. Oglny nadzr nad zamkow artyleri mia urodziwy Ketling, ktry biegoci w kierowaniu armat wszystkich przewysza. Komenda gwna w zamku miaa by przy maym rycerzu, ktremu zarazem pan genera podolski pozostawi wolno czynienia wycieczek, ilekro zdarzy si potrzeba i sposobno. Owi zasi, dowiedziawszy si, gdzie ktry bdzie sta; uradowali si w sercach i krzyk znaczny podjwszy oraz trzaskanie rapierami uczyniwszy, tym sposobem swojochot okazali. Syszc to pan genera podolski rzek do wasnej duszy: "Nie wierzyem, bymy si obroni zdoali,i bez wiary tu przybyem, sumienia jeno suchajc, ale przecie kto wie, czy z takimionierzami nie zdoamy odbi nieprzyjaciela? Sawa na mnie spadnie i za drugiego Jeremiego mnie ogosz, a w takim razie bogdaj jeeli nie szczliwa przywioda mnie tu gwiazda!" I jak dawniej wtpi o obronie, tak teraz pocz wtpi o zdobyciu Kamieca, za czym fantazja jego wzrosa i raniej ju oobsadzeniu samego miasta naradza si pocz. Uradzili wic, aby w samym miecie, przy bramie Ruskiej stan pan Makowiecki z garci szlachty, polskich mieszczan, w bitwie od innych wytrzymalszych, tudzie z kilkudziesici Ormian i ydw. Za bram uck oddano panu Grodeckiemu, przy ktrej rzd nad armat pan uk i pan Matczyski objli. Za stra placow przed ratuszem obj pan ukasz Dziewanowski; za pan Chocimirski za Rusk bram nad haaliwym ludem Cyganw wzi dowdztwo. Za od mostu, a po dwr panaSinickiego, zawiadowa straami pan Kazimierz Humiecki, brat mnego Wojciecha. A dalej mieli mie kwatery pan Staniszewskii nad Lack bram pan Marcin Bogusz, a przy baszcie Spiowej mia stan pan Jerzy Skarzyski z panem Jackowskim, tuwedle biaobockiej dziury. Pan Dubrawski zPietraszewskim objli baszt Rzenika. Wielki szaniec miejski oddano Tomaszewiczowi, wjtowi jurysdykcji polskiej, mniejszy panu Jackowskiemu; za by rozkaz, by usypa i trzeci, z ktrego pniej yd pewien, biegy puszkarz, wielceTurkom dokucza. Tak si rozporzdziwszy,na wieczerz wszyscy radni do pana generaa podolskiego poszli, ktry szczeglniej podczas tej ochoty uczci panaWoodyjowskiego, i miejscem, i winem, i potrawami, i mow, przewidujc, i po obleniu do przezwiska "maego rycerza" miano "Hektora kamienieckiego" przez potomno dodane bdzie. w za owiadczy, e szczerze suy zamyla i w tym celu pewnym lubem w katedrze zwiza si zamierza, za czym prosi ksidza biskupa, aby mu to jutro uczyni byo nie wzbronno. Ksidz biskup widzc, iz tego lubu poytek publiczny wyrosn moe, przyrzek chtnie. Nazajutrz wielkie byo w katedrze naboestwo. Suchali go w skupieniu i podniosoci ducha rycerze, szlachta, onierstwo i lud pospolity. Pan Woodyjowski z Ketlingiem leeli krzyem przed otarzem; Krzysia i Basia klczay tu za stallami, paczc, bo wiedziay, i lub w na niebezpieczestwo ycie ich mw poda moe. Po ukoczeniu mszy ksidz biskup obrci si do ludu z monstrancj; wwczas may rycerz wsta i klknwszy na stopniach otarza, tak rzek wzruszonym, cho spokojnym gosem: - Za osobliwe dobrodziejstwa i szczeglniejsz protekcj, jakm ja od Pana Boga Najwyszego i Syna Jego Jedynego otrzyma, do rwnie szczeglniejszej poczuwajc si wdzicznoci, lubuj i poprzysigam, i jako On i Syn Jego mnie wspomogli, tako i ja do ostatniego tchu Krzya witego bd broni. A majc komend starego zamku sobie powierzon, pkim yw i rkoma a kolanami rucha mogc, pogaskiego nieprzyjaciela w sprosnoci yjcego do zamku nie puszcz, ni z murw nie ustpi,ni szmaty biaej nie zatkn, choby mi te pod gruzami pogrze si przyszo... Tak midopom Bg i wity Krzy - Amen! Cisza uroczysta nastaa w kociele, po czym da si sysze gos Ketlinga: - lubuj - rzek w - za szczeglne dobrodziejstwa, ktrych w tej ojczynie doznaem, do ostatniej kropli krwie zamku broni i pierwej si pod gruzami jego pogrze, zanimby noga nieprzyjacielska miaa w jego mury wstpi. A jako ze szczerego serca i szczerej wdzicznoci przysig ow skadam, tako mi dopom Bg i wity Krzy - Amen! Tu ksidz biskup pochyli monstrancj i daj do ucaowania naprzd panu Woodyjowskiemu, potem Ketlingowi. Na wwidok liczni rycerze uczynili gwar w kociele. Rozlegy si gosy: - Wszyscy przysigamy! Jeden na drugim polegniem! Nie upadnie ta twierdza! przysigamy! przysigamy! Amen! Amen! Amen! Szable i rapiery wyszy ze zgrzytem z pochew i w kociele uczynio si jasno od stali. Blask w rozwieci grone twarze, rozpalone oczy i zapa wielki, niewypowiedziany ogarn szlacht, onierzy, lud. Wtem uderzono we wszystkie dzwony, hukn organ, ksidz biskup zaintonowa: Sub Tuum praesidium - sto gosw zabrzmiao mu w odpowiedzi - i tak modlono si za twierdz, ktra bya stranic chrzecijastwa i kluczem Rzeczypospolitej. Po ukoczonym naboestwie Ketling z Woodyjowskim wyszli z kocioa trzymajc si pod rce. egnano i bogosawiono ich po drodze, bo nikt nie wtpi, e pierwej polegn, nim zamek oddadz. Ale nie mier, jeno zwycistwo i sawa zdaway si nad nimi unosi - i prawdopodobnie wrd tych wszystkich tumw oni jedni tylko wiedzieli, jak straszn zwizali si przysig. Moe takeprzeczuway zagad, jaka zawisa nad ichgowami, dwa kochajce niewiecie serca, bo ni Basia, ni Krzysia nie mogy si uspokoi, a gdy wreszcie Woodyjowski znalaz si w klasztorze przy onie, ta, zanoszc si i kajc jak mae dziecko, przytulia si do jego piersi i tak rzeka przerywanym gosem: - Pamitaj... Michaku, e... bro Boe na ciebie nieszczcia... ja... ja... nie wiem... co... si... ze mn... stanie!... I pocza si trz z uniesienia; may rycerz wzruszon by take bardzo. te jego wsiki wysuway si i cofay przez chwil, wreszcie rzek: - Ano, Baka... trzeba byo, no!.. - Wolaabym umrze! - rzeka Basia. Usyszawszy to may rycerz pocz jeszcze prdzej wsikami rusza i powtrzywszy kilkakrotnie: "Cicho, Baka... cicho!" - tak wreszcie ozwa si dla uspokojenia kochanej nad wszystko niewiasty: - A pamitasz, jak mi ci Pan Bg wrci, com powiedzia? Powiedziaem tak: "Na jak mnie, Panie Boe, kontentacj sta, tak ci obiecuj. Po wojnie, jeli ostan yw, kaplic bd erygowa, ale czasu wojny musz czego znacznego dokaza, aby ci niewdzicznoci nie nakarmi!" Co tam zamek! mao i tego za takowe dobrodziejstwo! Przysza pora! Zali godzi si, aby Zbawiciel powiedzia sobie: "Obiecanka cacanka"? Niechby mnie wprzdkamienie zamkowe potuky, nim bym mia kawalerski parol Bogu dany zama! Trzeba,Baka! - i caa rzecz!... Bogu, Baka, ufajmy!... Rozdzia 52 Tego dnia jeszcze pan Woodyjowski wyjecha z chorgwiami na pomoc modemupanu Wasilkowskiemu, ktry ku Hryczukowi skoczy, bo przysza wie, i tam Tatarowie wpadli torhakiem, ludzi krpujc, bydo biorc, ale wsi dla niepoznaki nie palc. Pan Wasilkowski wnet ich rozgromi, jasyr odebra i jecw wzi. Tych pan Woodyjowski do waca powid poleciwszy panu Makowieckiemu napytki ich wzi i zeznania ich rzdnie spisa, tak aby hetmanowi i krlowi mogy by odesane. Tatarzy zeznali, i z rozkazania perkuabskiego granic przeszli majc sobie dodanego w pomoc rotmistrza Styngana z Woosz. Natomiast, lubo przypiekani, nie umieli powiedzie, jak daleko mg znajdowa si w tej chwili cesarz turecki z ca potg, gdy idc niesfornymi kupami przodkiem, nie utrzymywali z caym obozem zwizku. Wszyscy jednak zgodnie zeznali, e cesarz potg poruszy, e do Rzeczypo- spolitej cignie i prawdopodobnie wkrtce stanie jupod Chocimiem. Nie byo w tych zeznaniach nic nowego dla przyszych obrocw Kamieca, poniewa jednak w Warszawie, na dworze krlewskim, jeszcze nie wierzono w wojn, przeto postanowi pan podkomorzy podolski wyprawi jecw wraz z ich nowinami do Warszawy. Podjazdy wrciy zadowolone z pierwszej ekspedycji. Tymczasem wieczorem przyby do Woodyjowskiego sekretarz jego pobratymca, Habareskula, starszego perkuaba chocimskiego. Nie przywiz on adnego listu, bo perkuab ba si pisa, natomiast poleci powiedzie ustnie swemu pobratymcowi Woodyjowskiemu, "renicy oka" i "kochaniu serca", aby si na bacznoci mia i jeli Kamieniec nie ma dowojsk do obrony, by pod jakimkolwiek pozorem miasto opuci, bo cesarz ju drugiego dnia w Chocimiu z ca potg spodziewan. Woodyjowski kaza podzikowa perkuabowi i nagrodziwszy sekretarza wysa go z powrotem, sam za zawiadomi natychmiast komendantw o zbliajcym si niebezpieczestwie. Wie, lubo spodziewano si jej kadej godziny, wielkie uczynia wraenie. Zdwojono gorliwo przy robotach miejskich, pan Hieronim Lanckoroski za ruszy bez chwili zwoki do swojego waca, by stamtd na Chocim mie oko. Czas jaki upyn na oczekiwaniu, na koniec w Porcjunku 2 sierpnia sutan stan pod Chocimiem. Rozlay si puki jako morze bezbrzene - i na widok ostatniego grodu lecego w granicach wadzy padyszacha okrzyk: "Allach! Allach!", wyrwa si z setek tysicy gardzieli. Po drugiej stronie Dniestru leaabezbronna Rzeczpospolita, ktr te niezmierne wojska miay zala jak powd lub pore jak pomie. Tumy wojownikw, nie mogc si pomieci w grodzie, rozoyy si na polach, na tych samych, gdzie kilkadziesit lat temu rwnie liczn armi proroka rozgromiy polskie szable. Teraz zdawao si, e nadszed czas zemsty, i nikt w tych dzikich zastpach, poczwszy od sutana, skoczywszy na ciurze obozowym, nie przeczuwa, e te pola po dwakro bd dla pksiyca zowrogie. Nadzieja, ba! Nawet pewno zwycistwa oywiaa wszystkie serca. Janczarowie i spahisowie,tumy pospolitego ruszenia z Bakanw, z gr Rodopu, z Rumelii, z Pelionu i Ossy, z Karmelu i Libanu, z pusty arabskich, znad brzegw Tygru, z nizin nilowych i spiekychpiaskw afrykaskich, wydajc dzikie okrzyki domagay si, by ich natychmiast na "niewierny brzeg" prowadzi. Lecz tymczasem muezinowie z chocimskich minaretw poczli woa na modlitw, wicuciszyo si wszystko. Morze gw w zawojach, kapuzach, fezach, burnusach, kefiach i stalowych hemach pochylio si ku ziemi i przez pola poszed guchy pomruk modlitwy, na ksztat brzczenia niezmiernego roju pszcz - i porwany przez powiew, lecia za Dniestr ku Rzeczypospolitej. Za czym ozway si bbny, krzywuy i piszczaki, dajc znak wytchnienia. Lubo wojska szy z wolna i wygodnie, chcia przecie padyszach da im po dugiej drodzea z Adrianopola dorzeczny wypoczynek. Sam on odby ablucje w jasnym rdle niedaleko miasta pyncym i do chocimskiego konaku odjecha, na polach za poczto rozpina dla pukw namioty, ktre wkrtce okryy jakoby niegiem nieprzejrzan przestrze okolicy. Dzie by pikny i koczy si pogodnie. Po ostatnich wieczornych modlitwach obz pocz odpoczywa. Zabyso tysice i setki tysicw ognisk, na ktrych migotaniespogldano trwonie z przeciwlegego wanieckiego zameczku, bo tak byy rozlege, e onierze, ktrzy chodzili na podjazd, zdajc spraw z tego, co widzieli,mwili, i zdawao im si, "e cae Multanyw ogniskach". Lecz w miar jak jasny miesic wytacza si coraz wyej na gwiadziste niebo, ogniska, prcz straowych, gasy, obz ucisza si i tylkowrd milczenia nocy rozlegao si renie koni i ryk bawow pascych si na tarabaskich boniach. Lecz nazajutrz skoro wit sutan ordynowa janczarw, Tatarw i Lipkw, by przeszli Dniestr i zajli waniec, tak miasteczko, jak i zamek. Nie czeka ich mny pan Hieronim Lanckoroski za murami, lecz majc przy boku czterdziestu swoich Tatarw, omdziesiciu Kijanw i jedn wasn chorgiew towarzysk, uderzy na janczarw u przeprawy i pomimo gstego ognia z rusznic zmiesza tnajprzedniejsz piechot tak, i si w rozsypce pocza cofa w wod. Lecz tymczasem czambu wspomagany przez Lipkw, przeprawiwszy si bokiem, wdar si do miasta. Dymy i krzyki ostrzegy mnego pana podkomorzego, i miasto jestju w rkach nieprzyjaciela, wic kaza sicofa od przeprawy, aby nieszczsnym mieszkacom przyj w pomoc. Janczarzy, jako piechota, nie mogli go ciga, on za bieg caym pdem na ratunek. I ju dobiega, gdy nagle nadworni jego Tatarowie cisnwszy swe chorgwie przeszli na stron nieprzyjaciela. Nastaa chwila wielce niebezpieczna: czambu wspomagany przez Lipkw, w przypuszczeniu, e zdrada wywoa zamieszanie, uderzy wrcz i z wielkim impetem na pana podkomorzego. Na szczcie Kijanie, zachceni przykadem wodza, dali dzielny opr, chorgiew za towarzyska zamaa wkrtce nieprzyjaciela, ktry zreszt nie by w stanie da regularnej polskiej jedzie odporu. Grud przed miastem wnet pokrya si trupami, szczeglniej Lipkw, ci bowiemwytrwalej od zwykych ordycw dotrzymywali pola. Nacito ich sporo jeszcze i w ulicach, po czym pan Lanckoroski widzc, e od wodyzbliaj si janczarowie, schroni si za mury, wysawszy wprzd do Kamieca o posiki. Padyszach nie myla zrazu tego dnia zdobywa wanieckiego zamku, mniemajc susznie, e go w mgnieniu oka przy oglnej wojsk przeprawie pokruszy. Chcia tylko zaj miasto i w przypuszczeniu, e oddziay, jakie wysa, s na to zupenie wystarczajce, nie wysya wicej ni janczarw, ni ordy. Ci za, ktrzy ju na tej stronie rzeki byli, po cofniciu si pana podkomorskim w mury zajli ponownie miasto i nie palc onego, aby w przyszociza schronisko im samym i innym oddziaom suy mogo, poczli w nim gospodarzy szabl i kindaem. Janczarowie chwytali mode niewiasty na oniersk swawol, mw za i dzieci rbali siekierami; Tatarzy braniem upu byli zajci. Wtem z baszty zameczku ujrzano, i od strony Kamieca zblia si jakowa jazda. Zasyszawszy o tym pan Lanckoroski wyszed sam na baszt majc przy sobie kilku towarzyszw i wysadziwszy perspektyw przez strzelnic, patrzy dugo i uwanie w pole, wreszcie rzek: - To lekka jazda z chreptiowskiego otworzy gb, patrzy, endant sa 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA4Pc45Zc46Jc47-kc48;4prezydium, ta sama jazda, na ktrej czele Wasilkowski do Hryczuka chodzi. Pewnie iteraz jego samego wysano. Po czym znw j patrze: - Widz wolentarzy; pewnie Humiecki Wojciech! A po chwili: - Chwaa Bogu! jest i sam Woodyjowski, bowida dragonw. Moci panowie, wyskoczym i my zza murw i z bo pomoc wyeniem nieprzyjaciela nie tylko z miasta, ale cakiem za wod. To rzekszy zbieg co duchu na d, by swych Kijanw i towarzystwo sprawi. Tymczasem w miecie pierwsi Tatarowie dojrzeli nadcigajce chorgwie i aakujcprzeraliwie, poczli si zbiera w czambu. Po wszystkich ulicach rozleg si odgos bbnw i szypuszw; janczarowie stanli wnet sfornie z ca t szybkoci, w jakiej mao ktra w wiecie piechota moga im dorwna. Czambu wylecia, jakby wichrem wywiany,za miasto i skoczy na lekk chorgiew. Sam czambu prcz Lipkw, ktrych pan Lanckoroski napsu wiele, by przecie trzykto liczniejszy od zaogi wanieckiej i nadcigajcych posikowych chorgwi, dla ktrej to przyczyny nie zawaha si skoczy na pana Wasilkowskiego. Lecz pan Wasilkowski, niepohamowany modzik, ktryrwnie chciwie, jak lepo rzuca si na wszelkie niebezpieczestwa, kaza natychmiast ludziom wzi impet najwikszy i lecia jako trba powietrzna, ani dbajc na liczb nieprzyjaci. Stropia taka odwaga Tatarw, nie lubicych w ogle spotkania wrcz. Wnet te mimo krzyku jadcych z tyu murzw, mimo przeraliwego wistu piszczaek i gosu bbna huczcego na ksim - to jest na cinanie gw niewiernych - poczli konie zdziera, hamowa; widocznie mdlayw nich serca i ochota coraz bardziej, wreszcie na odlego strzelenia z uku przed chorgwi rozbiegli si na dwie strony, wypuciwszy m strza na pdzcych jedcw. Pan Wasilkowski, nie wiedzc nic o janczarach, ktrzy sforowali si z drugiej strony domw ku rzece, pogna z ludmi tyme impetem za Tatarami, a raczej za poow czambuu, zgoni j wkrtce i pocz siec tych, ktrzy konie gorsze majc niesporo uciekai. Wwczas druga poowa czambuu zwrcia si chcc go otoczy, ale w tej chwili naskoczyli wolentarze, jednoczenie za wypad pan podkomorzy z Kijanami. Tatarzy, nacinici z kilku stron, rozproszyli si jak piasek, w mgnieniu oka - i rozpoczo si przebieganie, to jest gonitwa kupy za kup,ma za mem, przy czym orda padaa gstym trupem, szczeglniej z rki pana Wasilkowskiego, ktry w zalepieniu sam jeden na cae gromady uderza, tak wanie jako kobuz uderza na stado wrbli lub trznadli. Lecz pan Woodyjowski, onierz przezornyi zimny, dragonw z rki nie puci. Rwniejak ten, ktry sfor ocitnych kondli na tgich rzemieniach trzymajc, nie puszcza ich na lada zwierza, lecz wwczas dopiero,gdy iskrzce lepie i biae ky srogiego odyca zobaczy, tak i may rycerz, gardzc pierzchliw ord, wyglda, czyli za ni nie masz spahisw, janczarw lub innego jakiego wyborowego komunika. Wtemprzypad do niego pan Hieronim Lanckoroski ze swoimi Kijany. - Dobrodzieju! - zawoa - janczary maj si ku rzece, przyciniem ich! Woodyjowski wydoby rapier z pochwy i skomenderowa: - Naprzd! Kady z dragonw cign lejce, by konia pewniej mie w rku, po czym szereg pochyli si nieco i ruszy przed si tak sprawnie jak gdyby na mustrze. Szli z pocztku rysi, potem w skok, ale nie wypuszczali jeszcze koni do najwikszego biegu. Dopiero minwszy domostwa pooone ku wodzie, na wschd od zamku, ujrzeli biae pilniowe czapki janczarw i poznali, i to nie z damakami, ale z regularnymi janczarami bdzie sprawa. - Bij! - krzykn Woodyjowski. I konie wycigny si, brzuchami szorujcniemal po ziemi i wyrzucajc kopytami grudy stwardniaego gruntu. Janczarowie nie wiedzc, jaka sia nadchodzi w pomoc wacowi, mieli si istotnie ku rzece. Jeden ich oddzia, dwiecie kilkadziesit ludzi liczcy, by ju u brzegu i pierwsze jego szeregi poczy wanie wstpowa na promy; drugi oddzia, rwnie silny, nada chyo, lecz w doskonaym ordynku, gdy ujrza pdzcjazd. Wwczas zatrzyma si i w jednym mgnieniu oka obrci czoo ku nieprzyjacielowi. Rusznice pochyliy si potem i hukna salwa jakby na mustrze. Co wicej, zaciekli wojownicy liczc, i towarzysze znad brzegu popr ich ogniem, nie tylko nie pierzchli po wystrzale, ale okrzyknwszy si ruszyli za dymem i uderzyli z furi szablami na jazd. Byo to zuchwalstwo, do ktrego jedni janczarowie byli zdolni, ale za ktre te przypacili ciko, bo jazda nie mogc, choby chciaa,powstrzyma koni, uderzya w nich jak motem i zamawszy w mig, rozniosa postrach i zgub. Pod si natarcia pooy si pierwszy szereg jak an pod wichrem. Prawda, e wielu pado tylko od impetu i ci zerwawszy si biegli w rozproszeniu ku rzece, od ktrej drugi oddzia dawa ognia raz po razu, mierzc wysoko, by ponad gowami swoich razi dragoni. Przez chwil midzy janczarami stojcymi przy promach wida byo wahanie si i niepewno, czy wsiadana promy, czy te, idc za przykadem drugiego oddziau, uderzy wrcz na jazd.Lecz od tego ostatniego kroku powstrzymywa ich widok uciekajcych kup, ktre jazda para koskimi piersiami icia tak okrutnie, e zapamitao jej chyba z jej biegoci moga by porwnana. Czasem kupa taka, gdy j zbyt nacinito, odwracaa si z desperacji i poczynaa ksa, jak ksa przyparty zwierz, skoro widzi, e nie masz ju dla niego ucieczki. Ale wanie wwczas stojcy u brzegu mogli pozna jasno jak na doni, e tej jedzie na bia bro niepodobna dotrzyma, tak dalece w uyciu jej gruje. Cito bronicych si przez by, pyski i karki z tak wpraw i szybkoci, e ruchu szabel oko niemal nie mogo pochwyci. Jak gdy czelad w zamonym gospodarstwie, mcc groch dobrze wyschnity, bije gorliwie a prdko w klepisko; tak i caa stodoa brzmi odgosami razw, a wyuszczone ziarno pryska na wszystkie strony - tak i od odgosu szabel brzmiao cae nadrzecze, akupy janczarw, uszczone bez miosierdzia, rozpryskiway si na wszystkie strony. Pan Wasilkowski rzuca si na czele swej lekkiej jazdy, nic o wasne ycie nie dbajc. Lecz o ile biegy kosiarz przewyszy silniejszego od si, lecz mniej wprawnego do koby parobka, bo gdy w zmacha si ju i obfitym potem pokryje, tamten idzie wci naprzd, rwno przed sob cielc pokosy- o tyle wanie pan Woodyjowski przewyszy zapamitaego modzieca. Przed samym zderzeniem si zjanczarami puci on dragonw naprzd, sam za nieco z tyu pozosta, aby na cabitw mie oko. Tak z dala stojc, pilnie patrzy, co chwila za rzuca si w war, uderza, naprawia, to znw pozwala, by bitwa odsuna si od niego, i znw patrzy, znw uderza. Jak zwykle w bitwie z piechot tak i wwczas trafio si, e jazda w zapdzie pomina uciekajcych. Kilkunastu z nich, nie majc przed sob drogi do rzeki, zwrcio si w ucieczce do miasta, aby ukry si w sonecznikach tu przed domostwami rosncych. Lecz zauway ich pan Woodyjowski, dogna dwch pierwszych i rozda midzy nich dwa lekkiecicia, a oni padli araz i kopic ziemi nogami, dusze wraz z krwi przez otwarte rany yzionli. Widzc to trzeci strzeli do maego rycerza z janczarki i chybi, may rycerz trzasn go ostrzem midzy nos a usta, i w ten sposb lubego ycia pozbawi. Po czym nie zwczc skoczy za innymi i nie tak prdko yrostek wiejski pozbiera grzyby w kupie rosnce, jako on pozbiera ich, im do sonecznikw dopadli. Dwch tylko ostatnich pochwycili wanieccy udzie, ktrym may rycerz ywcem ich zachowa rozkaza. Sam za rozgrzawszy si nieco, gdy ujrza, e janczarw znacznie ju do rzeki przyparto, skoczy w war bitwy i zrwnawszy si z dragonami, pracowa pocz. Chwilami przed si uderza, chwilami zwraca si w prawo lub w lewo, dawa szacht pytki i nie patrzy wicej, aza kadym razem biaa kapuza obsuwaa si na ziemi. Janczary z wrzaskiem toczy si w trwodze przed nim poczli, on za szybko ci zdwoi i cho sam spokojny pozosta, jednak adne oko nie mogo ju za ruchami jego rapiera nadyirozezna, kiedy ciciem, a kiedy sztychem uderza, bo szabla jedno wietliste kolisko naok jego osoby czynia. Pan Lanckoroski, ktry z dawna o nim jako o mistrzu nad mistrzami sysza, ale go przy robocie dotd nie widzia, a walczy poprzesta i patrzy zdumiony, niemogc oczom uwierzy, aby jeden czowiek, choby mistrz, choby za najpierwszego kawalera ogoszon, tyle mg sprawi i dokona. Wic si za gow wzi i naok syszeli tylko towarzysze, jak ustawicznie powtarza: "Mao jeszcze mwiono, dla Boga!" Inni za krzyczeli: "Patrzcie, bo tego w wiecie nie ujrzycie!" Woodyjowskiza pracowa dalej. Zepchnito wreszcie janczarw ku rzece, ktrzy teraz bezadnie na promy pcha si poczli. Lecz e promw byo do, a ludzi mniej wracao, ni przyszo, pomiecili si szybko a snadnie. Wnet poruszyy si cikie wiosa i midzy jazd a janczarami utworzya si wodna przerwa, ktra rozszerzaa si z kad chwil... Lecz z promw poczy grzmie janczarki, ktrymdragonia hukna w odpowied z bandoletw; dymy wzniosy si chmur nad wod, potem rozcigny si w dugie szlaki. Promy, a z nimi janczarowie oddalalisi coraz bardziej. Dragoni, otrzymawszy pole, podnieli srogi krzyk i wygraajc piciami odjedajcym, woali za nimi: - A pjdziesz, sobaka! a pjdziesz!... Pan Lanckoroski, lubo kule pluskay jeszcze tu przy brzegu, wzi w ramiona Woodyjowskiego. - Oczom nie wierzyem - rzek - mirabilia to s, dobrodzieju, zotego pira warte Woodyjowski za: - Przyrodzona sposobno i wprawa, ot caa rzecz! Ile to si ju wojen odbyo Tu oddawszy ucisk panu Lanckoroskiemu uwolni si z jego obj i spojrzawszy na brzeg, wykrzykn: - Patrz, wasza mio, bo inn osobliwo zobaczysz!... Podkomorzy zwrciwszy si spostrzeg oficera nacigajcego uk nad brzegiem. By to pan Muszalski. Przesawny ucznik walczy dotd z innymi, wrcz cinajc si z nieprzyjacielem, lecz teraz, gdy janczarowie oddalili si ju tak, e kule z janczarek i bandoletw nie donosiy, wycign uk spod uda i stanwszy w miejscu, gdzie brzeg by wyniolejszy, naprzd sprbowa palcem ciciwy, po czym, gdy ozwaa mu si dononie, przytkn do niej pierzast strza i wymierzy. W tej chwili obejrzeli si na niego Woodyjowski z Lanckoroskim. Pikny by to obraz! ucznik siedzia na koniu, lew rk trzyma prosto, w niej uk jakby w kleszczach, praw za do przyciga coraz silniej do brodawki piersi,a yy wystpiy mu na czoo - i mierzy spokojnie. W oddali wida byo pod chmur dymw kilkanacie promw suncych po rzece, bardzo z powodu topnienia niegw w grach wezbranej, a tak tego dnia przeroczej, e odbijay si w niej promy isiedzcy na nich janczarzy. Bandolety z brzegu umilky; oczy zwrciy si na pana Muszalskiego lub szy w kierunku, w jakim zabjcza strzaa miaa pody. Wtem zadwiczaa rozgonie ciciwa i pierzasty posaniec mierci wypad z uku.adne oko nie mogo jego lotu pochwyci, lecz wszyscy ujrzeli doskonale, jak stojcyprzy wiole tgi janczar rozoy nagle rce i okrciwszy si na miejscu, chlupn w wod. Prysna pod jego ciarem to przerocza, za pan Muszalski rzek: - Dla ciebie, Dydiuk!.. Po czym sign po drug strza. - Na cze pana hetmana! - ozwa si do towarzyszw. Owi dech zaparli; po chwili znw zawiszczao powietrze i drugi janczar obsun si na dno promu. Na wszystkich promach wiosa poczy porusza si ywiej i tuky gwatownie jasn fal, lecz ucznik niezrwnany zwrci si teraz z umiechem do maego rycerza: - Na cze godnej maonki waszej moci! I po raz trzeci uk nacign, po raz trzeci wypuci gorzk strza, a ta po raz trzeci pogrya si do p brzechwy w ciele ludzkim. Okrzyk tryumfu zagrzmia na brzegu, okrzyk wciekoci z promw, po czym cofn si pan Muszalski, a jego ladem cofnli si inni dnia dzisiejszego zwycizcy- i podyli do miasta. Wracajc spogldali z zadowoleniem na niwo dnia dzisiejszego. Ordycw mao zgino, bo ani razu dobrze si nie zwarli -iprzeposzeni, wnet przeprawili si przez rzek; ale natomiast janczarowie leeli w liczbie kilkudziesiciu na ksztat snopw piknie powrsami zwizanych. Niektrzy rzucali si jeszcze, ale wszyscy byli ju obdarci przez czelad pana podkomorsk. Spogldajc na nich pan Woodyjowski rzek: - Mna to piechota i idzie na dym jako odyniec, ale przez p tyle nie umie, ile szwedzka. - Jednak dali salw, jakoby kto orzech zgryz - zauway pan podkomorzy. - Ale stao si to samo przez si, nie za przez ich sprawno, bo pospolicie musztryoni nijakiej nie robi. To bya gwardia sutaska i ci si jeszcze jako tako wicz, prcz nich za s i janczarowie nieregularni, znacznie gorsi. - Dalimy im pro memoria! Bg askaw, e od tak znacznej wiktorii wojn t rozpoczynamy! Lecz dowiadczony Woodyjowski innego by zdania. - Maa to jest wiktoria, nie znaczna - odrzek. - Dobre i to dla podniesienia ducha w ludziach nieobytych i w mieszczastwie, ale innego skutku mie nie bdzie. - Zali waszmo mylisz, e w poganach fantazja nie skruszeje? - W poganach fantazja nie skruszeje - rzek Woodyjowski. Tak rozmawiajc dojechali do miasta, gdzie yczkowie oddali im owych dwch ywcem pochwyconych janczarw, ktrzy przed szabl pana Woodyjowskiego chcieli si w soneczniki schroni. Jeden by postrzelon nieco, drugi zdrw zupenie i peen okrutnej fantazji. Stanwszy na zamku kaza go may rycerz panu Makowieckiemu bada, sam bowiem, chocia rozumia dobrze jzyk turecki, jednak nim biegle nie mwi. Wypytywa wic pan Makowiecki, czy sutan jest ju wasn osob w Chocimiu oraz jak prdko do Kamieca zamyla? Turczyn zeznawa jasno, lecz hardo. - Padyszach jest wasn osob - mwi. -Wobozie gadali, e jutro Halil i Murad baszowie maj si przeprawi na drug stron, mehentysw ze sob wziwszy, ktrzy wnet rowy rn poczn. Jutro lub pojutrze przyjdzie na was czas zatracenia. Tu jeniec wzi si w boki i dufny w groz sutaskiego imienia, tak dalej mwi: - Szaleni Lachowie! jake to omielilicie sipod bokiem pana napada ludzi jego i szarpa? Zali mylicie, i sroga kara was minie? Zali ten zameczek was obroni zdoa? Czyme za kilka dni bdziecie, jeli nie niewolnikami? Czyme jestecie dzi, jeli nie psami miotajcymi si na pask obliczno? Pan Makowiecki pilnie wszystko spisywa, lecz pan Woodyjowski, chcc zuchwalstwo jeca poskromi, w pysk go po ostatnich sowach uderzy. Stropi si Turczyn i zaraz nabra dla maego rycerza szacunku,a i w ogle przystojniej wyraa si pocz. Po skoczonym badaniu, gdy wyprowadzono go z sali, pan Woodyjowski rzek: - Trzeba tych jecw i ich zeznania w skokdo Warszawy wysa, bo tam na dworze krlewskim jeszcze nie wierz w wojn. - Co to s mehentysy, z ktrymi Halil i Murad maj si przeprawia?- spyta Lanckoroski. - Mehentysy s to inynierowie, ktrzy zasony i nasypy pod armaty bd przygotowywali - odpar Makowiecki. - A jak waszmociowie mylicie, prawdli ten jeniec powiada czy te zgoa ga? - Jeli si waszmociom podoba - odrzek Woodyjowski - mona mu bdzie pity przypali. Mam ja wachmistrza, ktry Azj Tuhaj-bejowicza oprawia i ktry w tych rzeczach jest exquisitissimus, ale, moim zdaniem, janczar prawd we wszystkim mwi; przeprawa wnet si rozpocznie, ktrej przeszkodzi nie zdoamy, ba! choby nas byo sto razy wicej! Przeto niepozostaje nam nic innego, jak si zabiera ido Kamieca z gotow wieci jecha. - Tak mi dobrze pod wacem poszo, e rad bym si w zameczku zawrze - rzek pan podkomorzy - bylem mia pewno, e mi waszmo od czasu do czasu na pomoc zKamieca wyskoczysz. Niechby potem byo,co ma by - Maj dwiecie dzia - odrzek Woodyjowski - a gdy dwie cikie armaty otworzy gb, patrzy, endant sa 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA9P(c4:x Z4;c5<)=c5=9Y+5przeprawi, zamek w dnia jednego nie wytrzyma. Sam chciaem si w nim zawrze, ale teraz, gdym go opatrzy, widz, e to na nic. Inni przyczyli si do zdania maego rycerza. Pan Lanckoroski upiera si jeszcze czas jaki dla fantazji, e w wacu zostanie, ale zbyt by dowiadczonym onierzem, aby nie przyzna susznoci Woodyjowskiemu. Wreszcie rozmysy jego przeci pan Wasilkowski, ktry przybywszy z pola, wpad spiesznie do zamku. - Moci panowie - rzek- rzeki nie wida, bo cay Dniestr pod tratwami. - Przeprawiaj si? - spytali wszyscy razem. - Jako ywo! Turcy na tratwach, a czambuy w brd za ogonami. Pan Lanckoroski nie waha si ju duej,jeno natychmiast kaza topi stare haubice zamkowe; rzeczy za, co si dao, kry lubwywozi do Kamieca. Woodyjowski za skoczy na ko i ruszy na czele swych ludzi patrzy z dalekiej wyniosoci na przepraw. Halil i Murad baszowie przeprawiali si rzeczywicie. Jak okiem sign, wida byo promy i tratwy, ktrych wiosa tuky miarowym ruchem jasn wod. Jechali janczarowie i spahisy od razu w wielkiej liczbie, bo statki przewozowe przygotowywano od dawna ju w Chocimiu. Prcz tego stay nad brzegiem opodal wielkie masy wojsk. Woodyjowski przypuszcza, i rozpoczynaj budow mostu. Jednake sutan nie ruszy jeszcze gwnej potgi. Tymczasem nadjecha pan Lanckoroski ze swymi ludmi i obaj z maym rycerzem ruszyli do Kamieca. W miecie oczekiwa ich pan Potocki. W kwaterze jego peno byo wyszych oficerw, a przed kwater stay tumy obojej pci, niespokojne, stroskane, ciekawe. - Nieprzyjaciel przeprawia si i waniec zajty! - rzek may rycerz. - Roboty ukoczone i czekamy! - odrzek pan Potocki. Wie dostaa si do tumw, ktre poczy szumie jak fala. - Do bram! do bram! - woano po miecie - nieprzyjaciel w wacu! Mieszczanie i mieszczanki biegli na rondele forteczne w mniemaniu, e z nich dojrz nieprzyjaciela, ale onierze nie chcieli ich puszcza na miejsca pod sub przeznaczone. - Idcie do domw! - woali do tumw - bdziecieli przeszkadza obronie, to ony wasze wprdce Turkw z bliska obacz! Zreszt nie byo trwogi w grodzie, bo go ju obiega wie o dzisiejszym zwycistwie, i naturalnie wie przesadzona. Do przesady przyczyniali si i onierze opowiadajc dziwy o spotkaniu. - Pan Woodyjowski rozbi janczarw, sam gwardi sutask - powtarzay wszystkie usta. - Nie poganom mierzy si z panem Woodyjowskim Samego basz usiek. Nie tak diabe straszny, jak go maluj! A przecie naszemuwojsku nie dotrzymali! Dobrze wam psubraty! Na pohybel wam i waszemu sutanowi! Mieszczanki raz jeszcze ukazay si przy szacach, przy basztach i rondelach, ale obadowane flaszkami gorzaki, wina i miodu. Tym razem przyjto je chtnie i ochota rozpocza si midzy onierstwem. Pan Potocki nie przeciwi sijej, chcc utrzyma w onierzach ducha i wesoo, poniewa za amunicji bya w miecie i zamku obfito nieprzebrana, pozwoli i salwy dawa, w nadziei, e owe odgosy radoci niemao skonfunduj nieprzyjaciela, jeeli je usyszy. Tymczasem pan Woodyjowski, doczekawszy zmierzchu w kwaterze generaa podolskiego, siad na ko i chykiem przemyka si w towarzystwie czeladnika ku klasztorowi, chcc jako najprdzej znale si przy onie. Ale na nic przyday si przebiegi. Poznano go i wnet liczne tumy otoczyy jego konia. Rozpoczy si okrzyki i wiwaty. Matki podnosiy ku niemu dzieci. - w to jest! patrzcie i pamitajcie! - powtarzay liczne gosy. Podziwiano go wic niezmiernie, ale najbardziej zdumiewaa ludzi niewiadomych wojny jego drobna postawa. W gowie si to nie mogo pomieci yczkom, jakim sposobem czowiek tak may, z tak weso i agodn twarz, mg by najstraszniejszym onierzem Rzeczypospolitej, z ktrym nikt nie mg si mierzy. On za jecha wrd tumw, od czasu do czasu porusza tymi wsikami i umiecha si, bo jednak by kontent. Przyjechawszy wreszcie do klasztoru wpad w otwarte ramiona Baki. Wiedziaa ona ju o jego czynach dzisiejszych i o wszystkich mistrzowskich ciciach, bo przed chwil by u niej pa podkomorzy podolski i jako naoczny wiadek, zda jej obszern relacj. Baka zaraz z pocztku opowiadania zwoaa obecne w klasztorze niewiasty, wic pann ksieni Potock, pani Makowieck, Humieck, Ketlingow, Chocimirsk, Boguszow, i w miar jak pan podkomorzy opowiada, pocza wobec nichpuszy si niezmiernie. Woodyjowski nadszed wanie w chwil po rozejciu siniewiast. Za czym, kiedy si nasycili powitaniem, siad strudzony may rycerz do wieczerzy. Baka za, siadszy koo niego, sama nakadaa mu jado na talerze i dolewaa miodu do kubka. w jad i pi chtnie, bo przez cay dzie nic prawie niemia w ustach. W przerwach opowiada tenieco, a Baka, suchajc z roziskrzonymi oczyma, potrzsaa wedle zwyczaju gow,dopytujc: - Aha! No i co? no i co? - Silne bywaj midzy nimi chopy i srogie okrutnie, ale na Turka fechmistrza trudno trafi - mwi may rycerz. - To i ja mogabym si z kadym zmierzy?- Jako ywo! jeno si nie zmierzysz, bo ci nie wezm!... - eby cho jednego w yciu Wiesz, Michaku, jak ty idziesz za mury, to ja nawet nie jestem niespokojna. Ja wiem, e ciebie nikt nie dosie... - Albo to nie mog mi ustrzeli? - Cicho bd, albo to nie ma Pana Boga? Usiec si nie dasz, to grunt! - Jednemu ni dwom si nie dam. - Ni trzem, Michaku, ni czterem - Ni czterem tysicom! - rzek przedrzeniajc Zagoba. - eby wiedzia, Michale, co ona wyrabiaa w czasie opowiadania pana podkomorzego! Mylaem,e ze miechu si rozpukn. Jak mi Bg miy! Nosem to tak ci fyrkaa jak koza, a patrzya w twarz kadej babie po kolei, czy naleycie si delektuje. W kocu juem si zlk, e kozy zacznie macha, ktren widok nie byby zbyt polityczny. May rycerz przecign si troch po jedzeniu, bo by znacznie utrudzon, nagle przygarn on do si i rzek: - Moja kwatera na zamku ju gotowa, ale tak si nie chce wraca!... Baka, chyba e ju tu ostan?.. - Jak wolisz, Michaku! - odpowiedziaa spuszczajc oczy Basia. - Ha - zawoa Zagoba - ju mi za grzyba, nie za ma tu uwaaj, bo mi ksieni pozwala mieszka w klasztorze. No, ale zapacze ona na to, moja w tym gowa Uwaalicie, jak pani Chocimirska na mnie mruga?... Wdwka jest... dobrze!... nic wicej nie powiem! - Dalibg, e chyba ostan! - rzek may rycerz. Na to Basia: - Byle si wywczasowa dobrze! - Czemu si nie ma wywczasowa? - pyta Zagoba. - Bo bdziem gadali, gadali, gadali! A pan Zagoba pocz szuka czapki, aby te pj na spoczynek, wreszcie znalazszy j, naoy na gow i odrzek:- Nie bdziecie gadali, gadali, gadali! I wyszed. Rozdzia 53 Nazajutrz skoro wit pojecha may rycerz pod Kniachin, gdzie ze spahisami si potyka i Buuk-basz, znacznego midzy Turkami wojownika, pochwyci. Dzie cay zeszed mu w pracy, w polu, cz nocy nanaradzie u pana Potockiego i dopiero o pierwszych kurach strudzon gow nieco do snu przyoy. Ledwie jednak usn smacznie a gboko, gdy zbudzi go huk dzia. Jednoczenie czeladnik Pitka, mudzin, wierny Woodyjowskiego suga i prawie przyjaciel, wszed do izby. - Jegomo! - zawoa - nieprzyjaciel pod miastem.. Zerwa si na rwne nogi may rycerz. - A jakie dziaa sycha? - Nasi poganw posz. Jest znaczny podjazd, ktry bydo z pola zabiera. - Janezaryli czy jazda? - Jazda, panie. Sami czarni. Krzyem witym ich posz, bo kto wie, czy nie diabli? - Diabli czy nie diabli, a trzeba nam ku nim - odrzek may rycerz. - Ty pjdziesz do pani i oznajmisz, em w polu. Jeliby chciaa do zamku przyj patrzy, to moe, byle z panem Zagob, gdy na jego przezorno najbardziej licz. I w pgodziny potem wypad pan Woodyjowski w pole na czele dragonw i ochotnikw szlachty, ktrzy liczyli, i na harcach mona si bdzie popisa. Ze starego zamkuwida byo doskonale kawaleri nieprzyjacielsk w liczbie okoo dwch tysicy, zoon w czci ze spahisw, przewanie za z egipskiej gwardii sutaskiej. W tej ostatniej suyli moni i wielkoduszni mamelukowie znad Nilu. Byszczce ich karaceny, jaskrawe, zotemtkane kefie na gowach, biae burnusy i bro sadzona klejnotami czyniy z nich najwietniejsz jazd w wiecie. Zbrojni byli w dziryty osadzone na kolankowych trzcinach, w bardzo krzywe buaty i noe. Siedzc na koniach jak wiatr cigych przelatywali na ksztat tczowego oboku pole, wyjc i krcc midzy palcami zabjcze wcznie. Widokiem ich nie mogli si z zamku nasyci. Lecz pan Woodyjowski sun ku nim z jazd. Trudno jednak byo jednym i drugim zewrze si ze sob w bitwie na bia bro, albowiem armaty zamkowe powstrzymyway Turkw; ci za zbyt byli liczni, aby may rycerz mg skoczy ku nim i rozprawi si z nimi poza doniosoci swoich dzia. Czas wic jaki jedni i drudzy krcili si z daleka, wytrzsajc na si broni i krzyczc gromko. Wreszcie jednak ognistym synom pusty sprzykrzyy si widocznie prne przegraania, bo nagle pojedynczy jedcy zaczli si odrywa od masy i przyblia wyzywajc gosem przeciwnikw. Wnet rozproszyli si po polu i migotali na nim na ksztat kwiatw, ktre wiatr enie w rnestrony. Woodyjowski spojrza po swoich: - Moci panowie! zapraszaj nas! A kto na harcownika? Skoczy pierwszy ognisty kawaler pan Wasilkowski, za nim pan Muszalski, ucznik niechybny, ale i w rcznym spotkaniu harcownik wyborny, za nimi sun pan Miazga herbu Prus, ktry w caym pdzie konia umia wczni piercie przeniza; za panem Miazg skoczy pan Topr-Paderewski i pan Oziewicz, i pan Szmud-Pocki, i knia Owsiany, i pan Markos-Szeluta, i kilkunastu innych dobrychkawalerw, a za dragonw posza rwniekupka, bo ich nadzieja bogatego upu ncia, gwnie za bezcenne konie Arabw.Na czele dragonw jecha srogi Lunia i przygryzajc powy ws, z dala ju sobie najbogatszego wypatrywa. Dzie by pikny, wida ich byo doskonale.Dziaa na waach milky kolejno, a nareszcie wszystkie umilky, gdy puszkarze bali si kogo ze swoich obrazi,przy tym woleli take patrzy na bitw ni strzela do rozproszonych harcownikw. Owi za jechali ku sobie krokiem, nie spieszc si, potem rysi, i nie w linii, ale w rozproszeniu, jak ktremu byo dogodniej. Na koniec przyjechawszy blisko jedni ku drugim, zatrzymali konie i poczli si ly wzajem dla rozbudzenia w sercach gniewu i mstwa. - Nie utyjecie nami, psy pogaskie! -woali polscy harcownicy. -Sam tu! Nie ochroni was wasz prorok bezecny! Tamci za krzyczeli po turecku i po arabsku. Wielu midzy polskimi harcownikami rozumiao oba jzyki, bo wielu, za przykadem przesawnego ucznika, cik odbyo niewol, wic e poganie szczeglniej hardo Najwitszej Pannie blunili, wnet gniew pocz podnosi wosy na gowach sug Marii i ruszyli komi, chcc pomci zniewag jej imienia. Kt tam kogo naprzd dosign i miego ycia pozbawi? Oto pan Muszalski porazi naprzd strza modego beja w purpurowej kefii na gowie i w srebrnej jak wiato miesica karacenie. Boleny grot pod lewym mu okiem utkwi i do p brzechwy wbi si w gow, a on przegiwszy w ty urodziw twarz i rozoywszy rce lecia z konia. Lecz ucznik uk pod udo schroniwszy skoczy ku niemu i szabl go jeszcze przeszy, po czym bro mu wyborn zabrawszy, konia jego pogna pazem ku swoim, sam za pocz woa po arabsku: - Bogdaj to by sutana syn! Zgniby tutaj, nim kindi ostatni zagracie! Usyszawszy to Turcy i Egipcjanie zmartwilisi okropnie i zaraz dwch bejw skoczyo ku panu Muszalskiemu, lecz z ukosa zabiegim drog Lunia, do wilka srogoci podobny, i w mgnieniu oka uksi jednego na mier. Naprzd zaci go w rk, a gdy w si pochyli za wyuskwion szabl,strasznym ciciem w kark prawie zupenie odczepi mu gow. Drugi to widzc zwrci szybkiego jak wicher konia do ucieczki, ale tymczasem pan Muszalski znw uk spod uda wydoby zdoa i posa za uciekajcym strza, ta za docigna go w biegu i wbia mu si prawie po bet midzy opatki. Trzeci za pokona swego przeciwnika pan Szmud-Pocki nadziakiem ostrym go po misiurce uderzywszy. Pucio od ciosu srebro i aksamit, ktrym blacha bya podszyta, a zakrzywiony koniec nadziaka utkwi w koci tak silnie, e pan Szmud-Pocki czas jaki wydoby go wcalenie mg. Inni walczyli z rozmaitym szczciem, jednak zwycistwo byo po wikszej czci po stronie biegej w szermierce szlachty. Lego natomiast dwch dragonw z rki potnego Hamdi-beja, ktren nastpnie kniazia Owsianego krzywym buatem przez pysk chlastn i rozcign na ziemi. Knia ziemi rodzinn krwi swoj kniaziowsk polewa. Hamdi za zwrci si ku panu Szelucie, ktremu ko nog w dziur skrzeczkow zapad. Pan Szeluta, widzc mier nieuchronn, zeskoczy z konia pragnc si na piechot ze strasznym jedcem spotka. Lecz Kamdi przewrci go piersiami koskimi i upadajcego - samym kocem buata w rami dosign. Owemu rka natychmiast zwisa, bej za skoczy dalej w pole szukajc przeciwnikw. Lecz wielu nie starczyo serca, by si z nim zmierzy, tak bardzo i widocznie potg nad wszystkimi growa. Wiatr podnosi mu biay burnus na plecach irozwija go na ksztat skrzyde drapienego ptaka, pozocista karacena rzucaa zowrogi blask na jego twarz, cakiem niemal czarn, o oczach dzikich i wieccych, a krzywa szabla byszczaa nad jego gow, wanie jak byszczy sierp ksiyca w noc pogodn. Przesawny ucznik dwie ju na strzay wypuci, lecz obie zadwiczay tylko jkliwie na karacenie i zesuny si bezsilnie na traw;wic na dwoje pocz way myli pan Muszalski: czy trzeci jeszcze strza w szyj dzianeta wypuci, czy z szabl na beja natrze? Lecz gdy tak rozwaa, w dostrzeg go i pierwszy wypuci na swego czarnego rebca. Obaj natarli na si w rodku pola. Chcia pan Muszalski si sw wielk si popisa i ywcem Hamdiego pochwyci, wic podbiwszy mu silnym ciciem od dou buat w gr, sczepi si znim, jedn rk pochwyci go za gardo, drug za ostrze misiurki i cign potnie ku sobie. Wtem pk mu popr u terlicy, wic niezrwnany ucznik przekrci si z ni razem i zwali si na ziemi. Upadajcego za Hamdi uderzy rkojeci buata w gow i oguszy na miejscu. Zakrzyknli z radoci spahisy i mamelukowie, ktrzy ju byli o Hamdiego si zlkli: bardzo si zmartwili Polacy, po czym zapanicy skoczyli ku sobie gstymi kupami, jedni, aby ucznika porwa, drudzy, aby cho ciao jego obroni. May rycerz nie bra dotd w harcach udziau, bo mu na to nie pozwalaa jego pukownikowska powaga, lecz widzc upadek pana Muszalskiego i przewagi gronego Hamdi-beja, postanowi pomci ucznika, a zarazem swoim serca doda. Oywion t myl, wspi ostrogami konia i sun ukosem w pole tak szybko, jak sunie krogulec ku stadu siewek krccych si nadryskiem. Dostrzega go przez perspektywBaka, stojca na blankach starego zamku ikrzykna zaraz do stojcego obok pana Zagoby: - Micha leci! Micha leci! - Tu go poznasz! - zawoa stary wojownik - patrz pilnie, patrz, gdzie naprzd uderzy! Nie bj si Perspektywa trzsa si w rku Basi. Poniewa nie strzelano ju w polu ni z ukw, ni z janczarek, wic niezbyt trwoya si o ycie ma, ale ogarn j zapa, ciekawo i niepokj. Dusza i serce wyszy z niej w tej chwili i leciay za mem. Pier jej pocza oddycha szybko,jasne rumiece oblay twarz. W jednej chwili przechylia si przez blanki tak, i Zagoba musia j chwyci wp w obawie,by nie spada w fos - i krzykna: - Dwch leci na Michaa! - Dwch bdzie mniej! - odpowiedzia pan Zagoba. Istotnie dwch rosych spahw wysforowao si przeciw maemu rycerzowi. Sdzc ze stroju, poznali, e to kto znaczniejszy, a widzc drobn posta jedca, sdzili, e tanio saw uzyszcz. ndant sa 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA>Pc5?$5@ :c6AG"gc6B1 ]6Gupi! lecieli na oczywist mier, gdy bowiem zwarli si opodal innych jedcw, may rycerz nawet konia nie powstrzyma,ale mimochodem rozda midzy nich dwa uderzenia na pozr tak lekkie, jak gdyby matka rozdaa mimochodem dzieciom po szturchau, a owi padli na ziemi i wpiwszy si w ni palcami, poczli drga jak para rysiw, ktrych miertelne strzay jednoczenie dosign. May rycerz za polecia dalej, ku jedcom wichrzcym si po polu, i pocz szerzy klski okropne. Jak gdy po ukoczonej mszy wejdzie chopiec i blaszan pokrywk, osadzon na kiju, gasi jedn po drugiej palce si przed otarzem wiece, a otarz w cie si pogra -tak i on gasi na prawo i lewo wietnych tureckich i egipskich jedcw, ci za pograli si w mrok mierci. Poznali poganie mistrza nad mistrzami i omdlay w nich serca. Ten i w zdar konia, by ze strasznym mem si nie spotka; may rycerz za rzuca si za uciekajcymi na ksztat zjadliwego szerszenia i coraz to innego jedca dem przeszywa. onierze od armaty zamkowej poczli krzycze radonie na w widok. Niektrzy biegli do Basi i uniesieni zapaem, caowali kraj jej sukni, inni urgali Turkom. - Baka, hamuj si! - woa co chwila pan Zagoba trzymajc cigle wp pani Woodyjowsk, pani Woodyjowska za miaa ochot i mia si, i paka, i w rceklaska, i krzycze, i patrzy, i lecie za mem w pole. w dalej porywa spahw i egipskich bejw, a wreszcie woania: "Hamdi Hamdi"- rozlegy si po caym polu. To wyznawcy proroka przywoywali wielkimi gosami najtszego ze swych wojownikw, aby nareszcie zmierzy si z tym straszliwym maym jedcem, ktry zdawa si by mierci wcielon. Hamdi dostrzeg ju maego rycerza od dawna, ale widzc jego czyny, zlk si po prostu w pierwszej chwili. Strach mu byo postawi na raz saw wielk i mode ycieprzeciw tak zowrogiemu przeciwnikowi, wic umylnie uda, e go nie widzi, i na drugim kracu pola kry pocz. Tam porwa wanie pana Jabrzyka i pana Kosa, gdy desperackie woania: "Hamdi! Hamdi!" - obiy si o jego uszy. Pozna wwczas, e duej kry si niepodobna i e trzeba albo saw niezmiern uzyska, albo gow naoy. W tej chwili wyda krzyk tak przeraliwy, e wszystkie wiszary ozway mu si echem, i wypuci ku maemu rycerzowi podobnego do wichru konia. Woodyjowski dojrza go z dala i cisn rwnie pitami swego gniadego wooszyna. Inni zawiesili orn rozpraw.Na zamku Basia, ktra poprzednio widziaa wszystkie przewagi gronego Hamdi-beja, mimo caej lepej wiary w niezwycion szermierk maego rycerza, przyblada nieco, lecz pan Zagoba by zupenie spokojny. - Wolabym by spadkobierc tego poganina nili nim samym - rzek sentencjonalnie do Basi. Pitka za, powolny mudzin, tak by pewien swego pana, e najmniejsza troska nie zaspia jego oblicza, owszem, ujrzawszy pdzcego Hamdiego pocz sobie piewa narodow piosenk: Oj ty durna, durna piesa, Szak to idzie wika z lesa, Czemu jemu zagibujesz, Kiedy jemu nie zdoujesz? Tamci za zwarli si w rodku pola, wrd dwch z dala patrzcych szeregw. Serca wszystkim zamary na chwil. Wtem byskawica wowa migna w jasnym socu nad gowami walczcych: to krzywybuat wylecia, jakby podbita ciciw strzaa, z rk Hamdiego, ten za pochyli si w kulbace, jakby ju ostrzem przeszyty, i zamkn oczy, lecz pan Woodyjowski ucapi go lew rk za kark iprzyoywszy mu sztych rapiera do pachy, pogna ku swoim. Hamdi oporu nie stawia, owszem, sam pitami konia pogania, bo czu ostrze midzy pach a karacen - i jecha jak oguszony, rce tylko zwisay mu bezwadnie, a z oczu poczy pyn zy. Woody- jowski odda go srogiemu Luni, sam za nawrci ku polu. Lecz w druynach tureckich ozway si trby i piszczaki; by to znak dla harcownikw, e czas ciga si z pola do kupy, wic poczli pomyka ku swoim, unoszc w sercach wstyd, frasunek i wspomnienie straszliwego jedca. - Szejtan to by! - mwili midzy sob spahisy i mamelukowie. - Kto si z nim zetrze, temu mier przeznaczona! Szejtan,nikt inny! Harcownicy polscy postali jeszcze chwil, aby okaza, i odzieryli pole, za czym wydawszy po trzykro okrzyk zwycistwa, cofnli si pod zason dzia, z ktrych pan Potocki na nowo bi kaza. Lecz i Turcypoczli cakiem ustpowa. Czas jaki migay jeszcze w socu ich burnusy, barwne kefie i byszczce misiurki, po czym przesoni ich bkit. Na pobojowiskuzostali tylko pocici mieczami Turcy i Polacy. Wysza z zamku czelad, by zebra i pogrze swoich. Potem przyleciay kruki,by si pogrzebem pogan zaj, ale niedugabya ich stypa, bo jeszcze tego wieczora sposzyy ich nowe zastpy proroka. Rozdzia 54 Nastpnego dnia przyjecha pod Kamieniec sam wezyr na czele licznego wojska spahisw, janczarw i pospolitego ruszenia z Azji. Zrazu, sdzc po wielkiej liczbie si,mniemano, e szturm przypuci, lecz jemu tylko chodzio o zlustrowanie murw. Przybyli z nim inynierowie ogldali fortecinasypy ziemne. Naprzeciw wezyrowi wyszed tym razem pan Myliszewski z piechot i oddziaem konnych ochotnikw. Zwodzono znw harce - i dla oblonych pomylnie, lecz nie tako wietnie jak dnia zeszego. Wreszcie wezyr rozkaza janczarom ruszy na prb pod mury. Huk dzia wstrzsn zaraz miastem i zamkami.Janczarowie, podszedszy pod kwater pana Podczaskiego, naraz z wielkim wrzaskiem wszyscy dali ognia, ale e i pan Podczaski odpowiedzia natychmiast z gry bardzo celnymi strzaami i bya obawa, e jazda moe zajecha w bok janczarom, przeto ci nie zwczc ruszyli drog wanieck i wrcili do gwnego wojska. Wieczorem przekrad si do miasta Czech pewien, ktry u janczar-agi by pajukiem i zbieg po otrzymanych kijach w pity. Dowiedziano si od niego, i nieprzyjaciel obwarowa si ju w wacu i zaj rozlege pola od wsi Duka. Wypytywano troskliwie zbiega, jakie te jest powszechne mniemanie midzy Turkami: czyKamieniec zdobd, czy nie? w odpowiedzia, e duch w wojsku panuje dobry, a wrby byy pomylne. Przed parudniami przed sutaskim namiotem podnissi nagle z ziemi jakoby sup dymu, cienki udou, a rozszerzajcy si na ksztat olbrzymiej kici ku grze. Muftowie wytomaczyli, e zjawisko owo oznacza, i sawa padyszacha niebios dosignie i e on wanie bdzie tym wadc, ktry skruszy nie zdobyt dotd kamienieck zapor. Podnioso to wielce serca w wojsku. Turcy (mwi dalej zbieg) obawiaj si pana hetmana Sobieskiego i odsieczy, z dawna bowiem zostaa u nich pami o niebezpieczestwie mierzenia si w otwartym polu z wojskami Rzeczypospolitej - i chtniej gotowi si potyka z Wenecjanami, z Wgrami lub jakimkolwiek innym narodem. Lecz e maj wiadomoci, i wojsk w Rzeczypospolitej nie masz, przeto tusz powszechnie, e Kamieniec, cho nie bez trudu, zdobd. Czarny Mustafa, kajmakan, radzi wprost szturmem na mury uderzy, lecz roztropniejszy wezyr woli regularnymi robotami miasto otoczy i zasypa pociskami z dzia. Sutan, po pierwszych utarczkach, przechyli si do zdania wezyra, dlatego naley si spodziewa regularnego oblenia. Tak mwi zbieg. Suchajc tych wiadomoci zmartwi si wielce pan Potocki i ksidz biskup, i pan podkomorzy podolski, i pan Woodyjowski, iwszyscy inni starsi oficerowie. Liczyli oni bowiem na szturmy i spodziewali si, e przy obronnoci miejsca zdoaj je z wielkimi stratami dla nieprzyjaciela odeprze. Ot wiadomo im byo z dowiadczenia, e przy szturmach oblegajcy ponosz straty niezmierne, e kady odbity atak wtli w nich ducha i dodaje odwagi oblonym. Rwnie jak zbarascy rycerze zakochali si wreszcie w oporze, w bitwach, wycieczkach, tak mogli nabra zamiowania do boju i mieszczanie kamienieccy, zwaszcza gdyby kady zamach turecki koczy si klsk Turkw,zwycistwem kamieczan. Natomiast regularne oblenie, w ktrym kopanie aproszw, min i zaciganie dzia na pozycjewszystko znaczy, mogo tylko znuy obleonych, zwtli ich ducha i skonnymi do ukadw ich uczyni. Trudno za byo liczy na wycieczki, bo nie godzio si ogaaca murw z onierzy, czelad za lub yczkowie, wyprowadzeni za mury, z trudem zdoaliby zdziery janczarom. Rozwaajc to wszystko starsi oficerowie bardzo si pomartwili i szczliwy rezultat obrony mniej prawdopodobnym im si wyda. Jako i by mao prawdopodobny nietylko ze wzgldu na siy tureckie, ale i ze wzgldu na nich samych. Pan Woodyjowski by to onierz niezrwnany i przesawny, ale nie mia w sobie majestatu wielkoci. Kto w sobie soce nosi, ten zdoa od razuwszystkich rozgrza, kto za jest pomieniem, choby najgortszym, ten rozgrzewa tylko najbliszych. Tak byo z maym rycerzem. Nie umia on i nie mg przela w innych swego ducha, tak samo jak swej biegoci w szermierce. Pan Potocki, wdz naczelny, nie by wojownikiem, a przy tym brako mu wiary w siebie, w drugich i Rzeczpospolit. Ksidzbiskup liczy gwnie na ukady; brat jego mia cik rk, ale umys nie lejszy. Odsiecz bya niepodobn, bo hetman, pan Sobieski, cho by wielkim, by nawczas bezsilnym. Bezsilnym by rwnie krl, bezsiln caa Rzeczpospolita. Dnia 16 sierpnia nadcign chan z ord i Doroszeko ze swymi Kozaki. Obaj zalegli ogromn przestrze na polach od Orynina. Sufankaz-aga wezwa tego dnia pana Myliszewskiego na rozmow i radzi, by si miasto poddao, bo jeli to bez zwoki uczyni, moe uzyska kondycje tak askawe, o jakich w dziejach oble nie syszano. Ksidz biskup ciekawy by dowiedzie si o tych askach, lecz zakrzyknito na niego w radzie i posano odpowied odmown. Dnia 18 sierpnia poczli nadciga Turcy, a z nimi sam cesarz. Szli jako morze niezmierzone. Piechota polachska, janczary,spahy. Kady pasza prowadzi wojska swego paszaliku: wic szli mieszkace Europy, Azji, Afryki. Za nimi cign tabor olbrzymi z adownymi wozami zaprzonymiw muy i bawoy. Mrowie to stubarwne w rozlicznych zbrojach i ubiorach cigno sibez koca. Od witu do nocy, bez przestanku, wchodzili, przenosili si z miejsca na miejsce, rozstawiali wojska, krcili si po polach, ustawiali namioty, ktre tak przestrze zalegy, e z wie i najwyszych miejsc Kamieca wcale nie byo mona dojrze wolnego od pcien pola. Ludziom zdao si, e niegi spady i ca okolic pokryy. Rozstawianie taboru odbywao si przy huku strzelb, albowiem zasaniajcy t robot oddzia janczarw nie przestawa ku murom strzela; z murw za odpowia- dano nieustajcym ogniem dziaowym. Grzmiao echo po skaach, dymy unosiy si ku grze i zakryy bkit niebieski. Do wieczora Kamieniec by tak zamknity, e chyba jedne gobie mogy si ze wydosta. Ogie ucich dopiero, gdy pierwsze gwiazdybysny na niebie. Przez kilka nastpnych dni ogie z murw i do murw trwa cigle z wielk dla oblegajcych szkod; skoro tylko wiksza kupa janczarw zebraa si na donioso strzau, wnet biay dym wykwita na murze, kule paday midzy janczarw, oni za rozpraszali si jako stado wrbli, gdy kto z guldynki przygar drobnego rutu midzy nie wypuci. Turcy przy tym nie wiedzc widocznie, i na obu zamkach i w samym miecie s dalekonone dziaa, porozbijali zbyt blisko namioty. Za rad maego rycerza pozwolono im to uczyni - idopiero gdy z nadejciem chwili spoczynku onierze chronic si przed upaem napenili ich wntrza, mury ozway si nieustajcym grzmotem. Powsta popoch: kule rozryway ptna i drgi raziy onierzy, rozrzucay ostre okruchy ska. Janczarowie cofali si w zamieszaniu i nieadzie, krzyczc wielkimi gosami, i w ucieczce przewracali dalsze namioty, roznoszc wszdy trwog. Na tak pomieszanych wypad pan Woodyjowski z jazd i siek, pki potne hufy jazdy nie przyszy im w pomoc. Ketling kierowa gwnie tym ogniem, a obok niego lacki wjt Cyprian najwikszych naczyni midzy pogany spustosze. Sam on pochyla si nadkadym dziaem, sam lont przykada; nastpnie przykrywszy oczy rk, patrzy na skutek strzau i radowa si w sercu, e tak poytecznie pracuje. Lecz i Turcy kopali aprosze, sypali szace izacigali na nie cikie dziaa. Zanim jednakbi z nich poczli, podjecha pod way pose turecki i zatknwszy na trzcinow dzid pismo cesarskie, ukaza je oblonym. Wysani dragoni porwali natychmiast czausza i przywiedli go na zamek. Cesarz wzywa miasto do poddania, wynoszc pod niebiosa potg sw i askawo. "Wojsko moje (pisa) moe by z limi na drzewie i z piaskiem nadmorskim porwnane. Spojrzyjcie noc wniebo i gdy ujrzycie gwiazdy nieprzeliczone,tedy wzbudcie strach w sercach i powiedzcie jeden drugiemu: Oto jest potga wiernych! Ale iem jest nad inne krle krl askawy i wnuk prawdziwego Boga, przeto od Boga swoje sprawy poczynam. Wiedzcie, i czeka hardego nienawidz, wy tedy, nie sprzeciwiajc si woli mojej, miasto waszepoddajcie. Chcecieli ze mn uporem i, wszyscy pod mieczem zginiecie, a przeciw mnie aden gos ludzki wznie si nie omieli." Namylano si dugo, jaki da na owo pismo respons - i odrzucono niepolityczn rad pana Zagoby, aby psu ogon uci i takowy w odpowiedzi odesa. Wysano wreszcie sprawnego czeka Juryc, umiejcego dobrze jzyk turecki, z listem, ktry brzmia, jak nastpuje: "Cesarza gniewa nie chcemy, ale i suchago nie mamy obowizku, bomy nie jemu, jeno naszemu panu przysigali. Kamieca nie damy, gdy nas przysiga wie twierdzy i kociow do mierci broni." Po tej odpowiedzi rozeszli si oficerowie namury, z czego skorzysta ksidz biskup Lanckoroski i pan genera podolski, i nowylist do sutana wysali proszc go o armistycjum na cztery tygodnie. Gdy wie o tym rozesza si po bramach, pocz si huk i trzaskanie szablami. - A wier - powtarza ten i w - to my tu przy dziaach gorzejem, a tam za naszymi plecami listy l bez naszej wiedzy, chociado rady naleym! I po wieczornej "kindii" oficerowie gromadnie udali si do pana jeneraa majcna swym czele maego rycerza i pana Makowieckiego, obydwch wielce tym, co si stao, strapionych. - Jake to? - zawoa stolnik latyczowski - zali ju o poddaniu mylicie, ecie nowego posa wysali? Czemu to stao si bez naszej wiedzy? - Zaiste - doda may rycerz - skoromy narad zostali wezwani, bez nas listw sa si nie godzi. O poddaniu te mwi nie pozwolim; kto by za sobie tego yczy, to niech si z rzdu usunie! To mwic, gronie wsikami rusza, bo to by onierz niezmiernie karny i z wielk boleci przychodzio mu odzywa si przeciw starszynie. Lecz e zaprzysig broni zamku do mierci, sdzi, e tak mumwi naley. Zmiesza si pan genera podolski i odrzek: - Mniemaem, i to byo za oglnym konsensem. - Nie masz konsensu! Tu zgorze chcemy! - zawoao kilkanacie gosw. Na to jenera: - Rad to sysz, bo i mnie wiara od ycia milsza, a tchrz mnie nie oblatywa nigdy i nie bdzie. Ostacie, waszmociowie, na wieczerz, to atwie do zgody przyjdziem...Lecz oni pozosta nie chcieli. - Przy bramach nasze miejsce, nie za stoem! - odpar may rycerz. Tymczasem nadjecha ksidz biskup i dowiedziawszy si, o co rzecz idzie, zwrci si zaraz do pana Makowieckiego i do maego rycerza. - Zacni ludzie! - rzek- kaden ma w sercu to, co i wy, i o poddaniu nikt nie wspomina. Posaem prosi o armistycjumna cztery niedziele. Napisaem tak: przez ten czas o odsiecz do naszego krla wylemy i instrukcji si od niego doczekamy, a dalej bdzie, co Bg da. Usyszawszy to may rycerz pocz znowuwsikami rusza, ale tym razem dlatego, eporwaa go jednoczenie zo i pusty miech nad takim pojmowaniem spraw wojennych. On, onierz od lat dziecinnych, uszom swoim nie wierzy, eby kto proponowa nieprzyjacielowi zawieszenie broni dlatego, by by czas po odsiecz posa. Pocz wic may rycerz spoglda na panaMakowieckiego i innych oficerw, oni za . ndant sa 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AACP76Dcfc7Ec7F$s c7G1g Y7spogldali na niego. - arty, nie arty? - spytao kilka gosw. Po czym umilkli wszyscy. - Wasza wielebno! - rzek wreszcie Woodyjowski. -Odbyem wojny tatarskie, kozackie, moskiewskie, szwedzkie, a o takich racjach nie syszaem. Bo nie po to tu sutan przyby, aby nam, jeno po to, aby sobie wygodzi. Jake to on ma da konsens na armistycjum, jeli mu si pisze,e przez ten czas na odsiecz sobie wygodnie poczekamy? - Jeli si nie zgodzi, to nie bdzie nic innego, jak jest! - odrzek ksidz biskup. Na to Woodyjowski: - Kto o armistycjum baga, ten swj strachi swoj niemoc jawnie pokazuje, a kto na odsiecz liczy, ten wida wasnym siom niedufa. Dowiedzia si teraz o tym z owego listu pies pogaski i przez to szkoda staa si nieobliczona. Zasmuci si usyszawszy to ksidz biskup.- Mogem by gdzie indziej - rzek - a iemnie opuci w potrzebie mojej owczarni, przeto wymwki znosz. Maemu rycerzowi zaraz uczynio si al godnego praata, wic pod nogi go podj, potem za ucaowa w rk i odpowiedzia:- Bro mnie Bg, abym ja tu wymwki jakowe dawa, jeno e jest consilium, wicmwi, co mi eksperiencja dyktuje. - Co tedy czyni? Niech bdzie mea culpa, ale co czyni? Jak ze naprawi? - pyta biskup. - Jak ze naprawi? - powtrzy pan Woodyjowski. I zamyli si trocha, po czym podnis wesoo gow. - Ano, mona! Moci panowie, prosz za sob! I wyszed, za nim oficerowie. W kwadrans potem cay Kamieniec zatrzs si od huku dzia. Pan Woodyjowski za wypad z ochotnikami za mury i napadszy na upionych w aproszach janczarw siek ich, pki nie rozpdzi i do taboru nie odegna. Po czym wrci do pana generaa, u ktrego zasta jeszcze ksidza Lanckoroskiego. - Wasza wielebno! - rzek wesoo - a ot, rada! Rozdzia 55 Po owej wycieczce noc przesza na strzelaninie, ale dorywczej; witaniem danozna, e kilku Turkw stoi podle zamku czekajc, by przeciw nim do traktowania wysano. Bd co bd, trzeba byo wiedzie, czego chc, wic starszyzna na radzie wyznaczya pana Makowieckiego i pana Myliszewskiego, by si z pogany porozumieli. W chwil pniej poczy si z nimi pan Kazimierz Humiecki i poszli. Turkw byo trzech: Muchtar-bej, Salomi pasza ruszczucki i trzeci Kozra, tumacz. Spotkanie nastpio pod goym niebem, za bram zamkow. Turcy na widok posw poczli kania si przykadajc zarazem koce palcw do serca, ust i czoa. Polacy za witali ich uprzejmie, pytajc, z czym by przyszli. Na to Salomi rzek: - Mili! wielka staa si krzywda panu naszemu, nad ktr wszyscy sprawiedliwo miujcy paka musz, a za ktr i sam Przedwieczny was ukarze, jeli prdko jej nie naprawicie. Oto sami przysalicie Juryc, ktry czoem naszemu wezyrowi bi i o zawieszenie bronigo prosi, potem za, gdymy ufajc waszej cnocie, wychylili si zza ska i szacw, poczlicie z dzia do nas bi, a wypadszy za mury trupami wiernych usalicie drog a po namioty padyszacha. Ktren postpek bez kary zosta nie moe, chyba e zaraz zamki i miasto poddajc, alwielki i zmartwienie, mili, okaecie. Na to pan Makowiecki odpowiedzia: - Juryca jest pies, ktry instrukcje przekroczy, bo i bia chorgiew pachokowi swemu wywiesi kaza, za co sdzony bdzie. Ksidz biskup pyta prywatnie od siebie, czyliby armistycjum stan mogo, ale e i wy nie przestalicie w czasie wysyki owych listw do szacwstrzela (a ja sam wiadek, bo mnie kamienie rozprynite w gb obraziy), przeto i od nas przerwy w strzelaniu nie mielicie prawa wymaga. Jeli teraz przychodzicie z gotowym armistycjum, to dobrze, a jeli nie, to powiedzcie, mili, panu swemu, e po staremu bdziem zamkw i miasta broni, pki nie zgorzejem, albo co pewniejsza, pki wy w tych skaach nie zgorzejecie. Nic wicej nie mamy wam, mili, do powiedzenia prcz ycze, aby Bg pomnoy wasze dni i pnej staroci doy wam pozwoli. Po tej rozmowie wysacy rozjechali si zaraz. Turcy wrcili do wezyra, za panowie Makowiecki, Humiecki i Myliszewski do zamku, gdzie obrzucono ichpytaniami, jako tych posw odprawili. Owi opowiedzieli deklaracj tureck. - Nie przyjmiecie jej, bracia kochani - rzek pan Kazimierz Humiecki.- Krtko mwic: ci psi chc, bymy do wieczora klucze miasta oddali. Na to ozway si liczne gosy powtarzajc ulubione wyraenie: - Nie utyje nami ten pies pogaski. Nie damy si, z konfuzj go odgonim Nie chcemy! Po takim postanowieniu rozeszli si wszyscy i zaraz strzelanina si rozpocza.Ju Turcy zdoali pozaciga wiele cikich dzia na pozycje i kule ich mijajc "brustwery" jy wpada w miasto. Puszkarze w miecie i na zamkach pracowali w pocie czoa przez reszt dnia ica noc. Ktren poleg, nie byo go kim zastpi, brako rwnie i szafarzw od ku i prochu. Dopiero przed witaniem haasy nieco ustay. Lecz ledwie dzie zacz szarze, a na wschodzie pokaza si rowy, bramowany zotem pas jutrzenki, gdy w obu zamkach uderzono na alarm. W miecie, kto spa, ten si rozbudzi, rozespane tumy poczypojawia si na ulicach, nasuchujc pilnie. - Szturm si gotuje! - mwili jedni drugim, ukazujc w stron zamkw. - A pan Woodyjowski tam jest? - pytay niespokojne gosy. - Jest! jest! - odpowiadali inni. W zamkach za bito w kaplicach we dzwony, prcz tego warczenie bbnw odzywao si ze wszystkich stron. W pwicie, pmroku porannym, gdy miasto byo stosunkowo ciche, brzmiay te gosy tajemniczo i uroczycie. W teje chwili Turcy "kindi" zagrali; jedna kapela podawaa dwiki drugiej, one za tak biegy, jak echo, przez cay tabor niezmierny. Mrowie pogaskie poczo si porusza koo namiotw. Przy wstajcym dniu wychylay si z pomroki spitrzone szace, szaczyki i aprosze, cignce si dug lini podle zamku. Naraz na caej tejdugoci rykny cikie dziaa tureckie, odhukny im gromkim echem skay Smotrycza i sta si grzmot tak okropny i straszliwy, jakby w lamusie niebieskim zapaliy si wszystkie pioruny na skadzie lece i zlatyway razem ze sklepieniem obokw na ziemi. Bya to wielka artyleria. Miasto i zamki odpowiedziay potnie. Wkrtce dymy przesoniy soce, wiat i nie byo wida fortyfikacji tureckich, nie byo wida Kamieca, tylko jedn szar, olbrzymi chmur, pen w rodku gromw i oskotu.Lecz dziaa tureckie dononiejsze byy od miejskich. Wkrtce mier w miecie pocza kosi. Kilka kartaunw rozbito. Z obsugi przy hakownicach po dwch i trzech naraz gino. Ojcu franciszkanowi, ktry po szacu chodzc, dziaa bogosawi, klin spod armaty oberwa nosi cz gby; przy nim dwch ydw, wielkich rezolutw, do rychtowania pomagajcych, upado. Lecz gwnie biy dziaa w szaniec miejski.Pan Kazimierz Humiecki siedzia tam, jako salamandra, w najwikszym ogniu i dymie; poowa z sotni jego polega, pozostali wszyscy niemal byli ranni. On sam zaniemwi i oguch, lecz przy pomocy lackiego wjta zmusi do milczenia baterie nieprzyjacielskie, dopty przynajmniej, dopki na miejsce dawnych rozbitych dzia nie pozacigano nowych. Upyn dzie, drugi, trzeci, a owo straszliwe colloquium armat nie ustawao ani na chwil. U Turkw zmieniali si puszkarze cztery razy na dob, lecz w miecie jedni i ci sami musieli wytrwa bez snu, prawie bez jedzenia, na wp uduszeniod dymu, wielu rannych od rozprynitych kamieni i zomkw lawet. onierze wytrwali, ale w mieszczanach poczo sabn serce. Trzeba ich byo w kocu nagania kijami doarmat, przy ktrych zreszt gstym padali trupem. Na szczcie wieczorem i przez noc trzeciego dnia, z czwartku na pitek, gwny impet zwrci si na zamki. Zasypywano oba, a szczeglniej stary, granatami z wielkich modzierzw, ktre jednak "mao co psoway, gdy w ciemnoci kady granat jest znaczny i czowiek przed nim atwo umkn potrafi".Dopiero nad ranem, gdy ludzi ogarno tak wielkie znuenie, i ze snu walili si z ng, poczli gin do gsto. May rycerz, Ketling, Myliszewski i Kwasibrocki odpowiadali z zamkw na ogie turecki. Pangenera podolski raz w raz do nich zaglda i chodzi wrd gradu kul frasobliwy, ale na niebezpieczestwo nie baczcy. Wszelako ku wieczorowi, gdy ogie jeszczesi powikszy, pan Potocki zbliy si do Woodyjowskiego. - Moci pukowniku - rzek - nie utrzymamy si tu. - Pki poprzestaj na strzelaniu - odrzek may rycerz - pty si utrzymamy, ale oni minami nas std wysadz, bo kuj. - Zali kuj istotnie? - spyta niespokojnie pan genera. Na to Woodyjowski: - Siedmdziesit armat gra i grzmot jest prawie nieustajcy, ale przecie zdarzaj si chwile cichoci. Jak taka nadejdzie, niech jeno wasza dostojno dobrze nadstawi ucha, a usyszy. Na ow chwil nie potrzebowali istotnie dugo czeka, tym bardziej e wypadek przyszed im w pomoc. Oto jedno z dzia burzcych tureckich pko. Sprowadzio to pewne zamieszanie; z innych szacw posano pyta, co si dzieje, i nastaa przerwa w strzelaniu. Wwczas pan Potocki z Woodyjowskim zbliyli si do samego koca jednego z zamkowych wyczkw i poczli sucha. Po pewnym czasie uszy ich uowiy dosy wyranie dwikliwe odgosy kilofw bijcych w skaln cian. - Kuj - rzek pan Potocki. - Kuj - powtrzy may rycerz. Po czym zamilkli. Wielki niepokj pojawi siw twarzy generaa; podnis rce i skroniedomi przycisn. Widzc to Woodyjowskirzek: - Zwyczajna to rzecz w kadym obleniu. Pod Zbaraem ryli pod nami dzie i noc. Panjenera podnis gow. - Co Winiowiecki na to robi? - Przenosilimy si z obszerniejszych waw w coraz cianiejsze. - A nam co czyni przystoi? - Nam naley dziaa, a z nimi co mona zabra i do starego zamku si przenie, bo stary na takich skaach fundowan, e i minami ich nie rozsadz. Zawszem tak mniema, e nowy posuy tylko na to, eby da pierwszy wstrt nieprzyjacielowi,potem trzeba nam go bdzie samym od czoa prochami wysadzi i prawdziwa obrona pocznie si dopiero w starym. Nastaa chwila milczenia i jenera pochyli znw stroskan gow. - A jeli nam i ze starego zamku przyjdzie ustpi? Gdzie ustpimy?- pyta zamanym gosem. Na to wyprostowa si may rycerz, ruszy wsikami i ukaza palcem na ziemi.- Ja jeno tam - rzek. W tej chwili dziaa zaryczay na nowo i cae stada granatw poczy lecie na zamek, ale e ju mrok by na wiecie, wic byo je wida doskonale. Pan Woodyjowski, poegnawszy si z generaem, poszed wzdu murw i przechodzc od jednej baterii do drugiej, wszdy zachca, rady dawa, wreszcie spotkawszy si z Ketlingiem rzek: - A co? w umiechn si sodko. - Widno od granatw jak w dzie - rzek ciskajc rk maego rycerza- nie auj nam ognia! - Dziao im znaczne pko. Ty wysadzi? - Ja. - Spa mi si chce okrutnie. - I mnie, ale nie czas. - Ba - rzek Woodyjowski - i oniska musz by niespokojne; na t myl sen odbiega. - Modl si za nas - rzek Ketling wznoszcoczy ku leccym granatom. - Daje Bg zdrowie mojej i twojej! - Midzy ziemiankami - pocz Ketling - nie ma... Lecz nie dokoczy, bo may rycerz, zwrciwszy si w tej chwili ku wntrzu zamku, krzykn nagle wielkim gosem: - Dla Boga! rety! co ja widz! I skoczy przed siebie. Ketling obejrza size zdziwieniem: o kilkanacie krokw na podworcu zamkowym ujrza Bak w kompanii pana Zagoby i mudzina Pitki. - Pod mur! pod mur! - krzycza may rycerz cignc ich co prdzej pod przykrycie blankowe. - Dla Boga!... - Ha! - mwi przerywanym gosem, sapic,pan Zagoba -daj tu sobie z tak rady! Prosz, perswaduj: "Zgubisz siebie i mnie!" - klkam, nic! Miaem j sam puci, co?... Uf! nic nie pomaga! nic nie pomaga! "Pjd i pjd!" Masz j! Basia miaa przestrach w twarzy i brwi jejdrgay jak do paczu. Ale nie granatw si baa, nie grzmotu kul, nie rozprynitych kamieni, tylko gniewu ma. Wic rce zoya jak dziecko obawiajce si kary i pocza woa kajcym gosem: - Nie mogam, Michaku! jak ciebie kocham,nie mogam! Mj Michaku, nie gniewaj si! Ja nie mog tam siedzie, kiedy ty tu gorzejesz, nie mog, nie mog!... On zacz si w istocie gniewa, ju zakrzykn: "Baka, Boga si nie boisz!" - lecz nagle porwao go rozczulenie, gos mu uwiz w gardle i dopiero gdy ta najdrosza jasna gowa spocza na jego piersiach, ozwa si: - Mj ty przyjacielu wierny do mierci, mjty!... I obj j rkoma. A tymczasem Zagoba, wcisnwszy si w zaamanie muru, mwi pospiesznie do Ketlinga: - I twoja chciaa i, jenomy j zwiedli, e nie idziemy. Jake! w takowym stanie... jenera artylerii ci si urodzi, szelm jestem, jeli nie jenera... Ha! na most od miasta do zamku padaj granaty jak gruszki... Mylaem, e si rozpukn... ze zoci, nie ze strachu... Przewrciem si na ostre czerepy i podarem sobie tak skr, e przez tydzie bez blu nie usid.Zakonnice musz mnie smarowa, na modesti nie uwaajc... Uf! A te szelmy strzelaj i strzelaj, eby ich pioruny wystrzelay!... Pan Potocki mnie komend chce odda... Dajcie pi onierzom, bo nie wytrzymaj... Patrzcie na ten granat! Dalibg! blisko tu gdzie padnie... Osocie Bak! Dalibg, blisko!... Lecz granat upad daleko, nie blisko, bo a na dach kaplicy luterskiej w starym zamku. Tam, e sklepienie byo bardzo mocne, zniesiono amunicj, lecz pocisk przebi sklepienie i zapali prochy. Huk potny, silniejszy od grzmotu dzia, wstrzsn posadami obu zamkw. Z blankw ozway si gosy przeraenia - armaty i polskie, i tureckie umilky. Ketling porzuci Zagob, pan WoodyjowskiBasi i co siy w nogach skoczyli obaj na mury. Przez chwil sycha byo, jak obaj wydawali zdyszanymi piersiami rozporzdzenia, lecz komend ich zguszyo warczenie bbnw w szacach tureckich. - Do ataku pjd! - szepn Zagoba Basi. Jako Turcy usyszawszy wybuch wyobrazili sobie widocznie, e oba zamki musz by zrujnowane, a obrocy czci zagrzebani w gruzach, czci przejci strachem. W tej myli gotowali si do szturmu. Gupi! nie wiedzieli, i sama tylko kaplica luterska wyleciaa w powietrze, wybuch za prcz wstrznienia nie przyczyni innych szkd i nawet adne dziao nie wypado z oa na nowym zamku. Atoli w szacach warczenie bbnw stao si coraz gortsze. Tumy janczarwzsuny si z szacw i biegy kusem ku zamkowi. Ognie na zamku i w przykopach tureckich pogasy wprawdzie, ale noc uczynia si pogodna i przy wietle ksiyca wida byo zbit mas biaych czapekjanczarskich koyszc si od biegu na ksztat fali poruszanej wiatrem. Szo kilka tysicy janczarw i kilkaset "damaku". Wielu z nich nie miao nigdy juujrze stambulskich minaretw, jasnych wd Bosforu i ciemnych cyprysw cmentarnych, ale teraz biegli z zaciekocii nadziej pewnego zwycistwa w sercach. Woodyjowski bieg, jak duch, wzdu murw. - Nie strzela! Czeka komendy! - woa przy kadym dziale. Dragoni z muszkietami pooyli si wiankiemna blankach dyszc zawzitoci. Nastaa cisza, sycha byo tylko odgos szybkiego stpania janczarw, jak przyguszony grzmot. Im byli bliej, tym byli pewniejsi, e jednym zamachem ogarn oba zamki. Wielu mniemao, e resztki obrocw cofny si ju do miasta i e na blankach pustka. Dobiegszy do fosy poczli j zarzuca faszyn, worami baweny, pkamisomy i zarzucili w mgnieniu oka. Na murach bya cigle cisza. Lecz gdy pierwsze szeregi wstpiy ju na podciel, ktr zarzucona bya fosa, w jednym wrbie blankowym hukn wystrzaz pistoletu, a jednoczenie prawie przeraliwy gos zawoa: - Ognia I zaraz oba wyczki i czce je wyduenie czoowe zawieciy dug byskawic pomienia; rozleg si grzmot dzia, grzechotanie samopaw i muszkietw, wrzask obrocw, wrzask napastnikw. Jak kiedy dziryt, rzucony rktgiego osacznika, uwinie do poowy w brzuchu niedwiedzia, w zwija si w kb,ryczy, rzuca si, miota, wypra i znw ch oficerw, oni za . ndant sa 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAHPc7Ie c7J  D7K&c8L5 B8si zwija- tak wanie skbiy si tumy janczarw i damaku. Ni jeden strza przeciwnikw nie by daremny. Dziaa nabite kartaczami po prostu kady ludzi mostem, jak wiatr gwatowny kadzie za jednym podmuchem an zboowy. Ci, ktrzy uderzyli na wyduenie czce wyczki, znaleli si w trzech ogniach - i ogarnici przeraeniem, poczli zbija si w bezadn kup do rodka, cielc si tak gstym trupem, i tworzyy si z nich drgajce wzgrza. Ketling miesza kartaczami z dwch dzia w tej kupie, wreszcie gdy poczli ucieka, zamkn deszczem elaza i oowiu wskie ujcie midzy wyczkami. Atak zosta na caej linii odparty, wic gdyjanczarowie i damak, odbieawszy fosy, uciekali jak obkani z rykiem przestrachu - w szacach tureckich poczto ciska zapalone manice, pochodnie oraz pali sztuczne ognie prochowe, dzie z nocy czynice, aby uciekajcym drog owieci i spodziewanej wycieczce pocig utrudni. Tymczasem pan Woodyjowski, widzc ow kup zamknit midzy wyczkami, skrzykn dragonw i spuci si wraz z nimi ku niej. Owi nieszczni raz jeszcze prbowali wydosta si przez ujcie, lecz Ketling zasypywa je tak okropnie, e wnet zatkao si stosem trupw jak wa wysokim. ywym pozostawao tylko zgin, bo obrocy nie chcieli bra jecw, wic poczli si broni okropnie. Tgie chopy zbijajc si w mae gromadki, po dwch, trzech, po piciu - i podpierajc jeden drugiego plecami, zbrojni w dzidy, berdysze, jatagany i szable, siekli zapamitale. Strach, przeraenie, pewno mierci, rozpacz zmieniy si w nich w jedno uczucie wciekoci. Ogarno ich uniesienie bojowe. Niektrzy rzucali si w zapamitaniu pojedynczo na dragonw. Tychroznoszono w mgnieniu oka na szablach. Bya to walka dwch furii, bo i dragonw ztrudu, bezsennoci, godu ogarna zwierzca zawzito na tego nieprzyjaciela, e za przewyszali go biegoci w walce na bia bro, wic szerzyli klski okropne. Ketling, ze swej strony, chcc rozwidni pole walki rozkaza take pozapala manice ze smoi przy ich blasku wida byo niepohamowanych Mazurw cinajcych si z janczarami na szable, wodzcych si za by i za brody. Szczeglniej srogi Lunia szala na ksztat rozhukanego byka. Na kocu drugiego skrzyda walczy sam pan Woodyjowski, wiedzc za, e Baka spogldaa na niego z murw, przeszed sam siebie. Jak gdy zjadliwa asica wdarszy si w stert zboa, przez rojowisko myszy zamieszka, czyni w nichrze straszliw, tak i may rycerz rzuca si na podobiestwo ducha zniszczenia midzy janczarami. Ju imi jego znane byo midzy Turkami i z poprzednich walk, iz opowiada Turkw chocimskich; ju byo powszechne mniemanie, e aden czowiek,ktry si z nim spotka, nie odejmie si mierci; wic niejeden z tych janczarw zamknitych teraz w wyczkach, ujrzawszy go nagle przed sob nie broni si nawet, ale przymknwszy oczy kona pod ciosem rapiera, ze sowem "kiszmet" na ustach. Wreszcie opr ich osab; reszta rzucia si pod w wa trupw zagradzajcy ujcie i tam ich docito. Dragoni wrcili teraz przez wymoszczon fos ze piewem i krzykiem, zziajani, pachncy krwi; nastpnie dano jeszcze kilka strzaw dziaowych z szacw tureckich i z zamku, po czym nastaa cisza.Tak skoczya si owa walka armat od kilku dni trwajca, a ukoronowana przez szturm janczarw. - Chwaa Bogu - rzek may rycerz - bdzie spoczynek przynajmniej do jutrzejszej "kindii", a naley si nam sprawiedliwie. Lecz by to wzgldny spoczynek, bo gdy noc staa si jeszcze gbsza, w ciszy rozleg si znowu dwik kilofw bijcych w skaln cian. - Gorsze to od dzia! - rzek nasuchujc Ketling. - Ot, wycieczk by wyprowadzi - zauwaymay rycerz - ale niepodobna, ludzie zbyt fatigati. Nie spali i nie jedli, cho byo co, bo czasu nie starczyo. Zreszt przy grnikach stoi zawsze na stray kilka tysicy damaku i spahw, aby za nie mielijakowej z naszej strony przeszkody. Nie ma innej rady, jeno sami musimy nowy zamek wysadzi, a do starego si schroni.- Nie dzi to ju - odpowiedzia Ketling. - Patrz, ludzie popadali jak snopy i pi kamiennym snem. Dragoni nawet szabel nie obtarli. - Baka, do miasta i spa! - rzek nagle may rycerz. - Dobrze, Michaku - odpowiedziaa pokornie Basia - pjd, jak kaesz. Ale tam klasztor ju zamknity, wic wolaabym tu osta i nad twoim snem czuwa. - Dziw to jest - rzek may rycerz - po takim trudzie sen mnie odbiea i wcale si nie chce gowy przytuli... - Bo w sobie krew rozbuja, z janczary si zabawiajc- rzek Zagoba.- Tak i ze mn zawsze bywao. Po bitwie nijak spa nie mogem. Ale co si tycze Baki, co si ma po nocy wlec do zamknitej furty; niechju tu lepiej do porannej "kindii" zostanie. Basia uciskaa z radoci pana Zagob, may za rycerz widzc, jak bardzo jej o to chodzi, rzek: - To pjdmy do komnat. I poszli. Lecz pokazao si, i w komnatachpeno byo kurzawy wapiennej, ktrej naczyniy kule wstrzsajc cianami. Niepodobna w nich byo wytrzyma, wic po niejakim czasie Basia z mem wyszli napowrt ku murom i umiecili si w niszy po zamurowaniu starej bramy pozostaej. Tam on siad i wspar si o mur, a ona przytulia si do niego jak dziecko do matki.Noc bya sierpniowa, ciepa i sodka. Ksiyc owieca srebrnym wiatem wgbienie, tak e twarze maego rycerza i Basi byy skpane w blasku. Poniej, na podwrzu zamkowym, wida byo upione kupy onierzy, a take i ciaa zabitych podczas dziennej strzelaniny, bo nie znaleziono dotd czasu na ich pogrzebanie. Ciche wiato miesica pezao po tych kupach, jakby w samotnik niebieski chcia wiedzie, kto pi tylko ze znuenia, a kto ju usn snem wiecznym. Dalej rysowaa si ciana gwnej budowy zamkowej, od ktrej pada czarny cie na poow podwrza. Z zewntrz murw, gdzie midzy wyczkami leeli pocici mieczami janczarowie, dochodziy gosy mskie. To ciurowie i ci z dragonw, ktrym up milszy by od snu, obdzierali ciaa polegych. Latarki ich migotay po pobojowisku na ksztat czerwi witojaskich. Niektrzy nawoywali si zcicha, a jeden piewa pgosem pie sodk i nie licujc z zajciem, ktremu si w tej chwili oddawa: Nic mi po rebrze, nic mi po zocie, Nic po chudobie- Niech z godu zamr przy krzywym pocie,Byle przy tobie! Lecz po niejakim czasie ruch w pocz ustawa i nareszcie usta zupenie. Uczynia si cisza, ktr przeryway tylko dalekie odgosy kilofw amicych wci ska i nawoywania stray na murach. Ta cisza, wiato i noc przepyszna upoiy maego rycerza i Basi. Stao im si nie wiadomo dlaczego tskno i troch smutno, chocia bogo. Baka pierwsza podniosa oczy na ma i widzc, e ma renice otwarte, spytaa: - Michaku, nie pisz? - A dziwno, ale nic si nie chce. - A dobrze ci tu jest? - Dobrze. A tobie? Baka pocza krci jasn gwk. - Oj, Michaku, tak dobrze, oj! oj! Syszae, co w tam piewa? Tu powtrzya ostatnie sowa piosenki: Niech z godu zamr przy krzywym pocie,Byle przy tobie! Nastaa chwila milczenia, ktr przerwa may rycerz: - Baka - rzek - suchaj no, Baka - Co, Michaku? - Bo prawd rzekszy, okrutnie nam dobrzeze sob i tak myl, e gdyby jedno z nas polego, to by drugie bez miary tsknio. Basia doskonale zrozumiaa, e may rycerz mwic: "gdyby jedno z nas polego" zamiast: "umaro" - siebie mia namyli. Przyszo jej do gowy, e on moe nie spodziewa si wyj ywym z tego oblenia, e chce j oswoi z tym terminem, wic straszne przeczucie cisno jej serce i zoywszy rce rzeka: - Michale, miej miosierdzie nad sob i nademn! Gos maego rycerza by nieco wzruszony,cho spokojny. - A widzisz, Baka, e nie masz susznoci - rzek - bo tak wziwszy tylko na rozum, c to jest to ycie doczesne? Przez co tu kark krci? Komu tu bdzie dostatkiem smakowa szczliwo i kochanie, kiedy wszystko kruche jako zescha ga, co? Lecz Basia pocza si trz z paczu i powtarza: - Nie chc, nie chc, nie chc! - Jak mi Bg miy, tak nie masz susznoci - powtrzy may rycerz.- Ot, uwaasz, tam w grze, za onym cichym miesicem, jest kraina wiekuistej szczliwoci. O takiej to mi gadaj Kto si na tamt lewad dostanie, ten dopiero sobie odsapnie, jakby po dugiej drodze - i pasie si spokojnie. Jak na mnie termin przyjdzie (a to przecie onierska rzecz), zaraz sobie powinna powiedzie: "Nic to!" Po prostu powinna sobie powiedzie: "Micha odjecha, prawda, e daleko, dalejjak std na Litw, ale nic to! Bo i ja za nim pod." Baka, no, cicho, nie pacz! Ktre pierwsze odjedzie, to drugiemu kwater przygotuje - i caa sprawa. Tu przyszo naniego jakby widzenie rzeczy przyszych, booczy podnis ku miesicznemu blaskowi i tak dalej mwi: - Co to doczesno! Dajmy, e ja ju tam bd, a tu kto puka do niebieskich podwoi.wity Piotr otwiera; patrz ja: kto? moja Baka! Rety! o! to dopiero skocz! o! to dopiero zakrzykn! Miy Boe! sw w gbiebrak! I nie bdzie pakania, jeno wieczne wesele, i nie bdzie pogan ni armat, ni min pod murami, jeno spokj i szczliwo! Ej,Baka, pamitaj: nic to! - Michale, Michale! - powtarzaa Basia. I znowu nastaa cisza, przerywana tylko odlegym monotonnym dwiczeniem kilofw. Wreszcie Woodyjowski ozwa si: - Baka, zmwimy sobie teraz pacierz. I te dwie dusze, czyste jak zy, poczy si modli. W miar jak odmawiali pacierze,spywa na oboje spokj, a potem zmorzyich sen i usnli a do pierwszego brzasku. Pan Woodyjowski odprowadzi nastpnie Basi, jeszcze przed "kindi" porann, a do mostu czcego stary zamek z miastem, na odchodnym za rzek jej: - Pamitaj, Baka: nic to! Rozdzia 56 Grzmot dzia wstrzsn zaraz po "kindii" zamkami i miastem. Ju Turcy wyryli fos wzdu zamku na piset okci dug, w jednym miejscu za ju si przy samym murze w gb dobywali. Z fosy owej szed na mury nieustanny ogie janczarek. Obleni czynili zasony ze skrzanych worw wypchanych wen, lecz e z szacw miotano bezustannie faskule i granaty, przeto koo armat pada trup bardzo gsto. Przy jednym dziale granat zabi od razu szeciu ludzi z piechoty Woodyjowskiego, przy innych raz w raz padali puszkarze. Do wieczora spostrzegli przywdcy, e trzyma si duej niepodobna, zwaszcza e i miny mogy julada chwila wybuchn. W nocy wic zeszli si rotmistrzowie ze swymi sotniami i do rana przenoszono wrd cigej strzelaninywszystkie armaty, prochy i zapasy ywnoci na stary zamek. Ten, i na opoce by fundowany, duej mg wytrzyma, a zwaszcza trudniej byo pod niego si podkopa. Pan Woodyjowski, zapytywany o to na radzie, rzek, i byle nikt ukadw nie poczyna, gotw i rok si broni. Sowajego doszy do miasta i wlay niezmiern otuch w serca, wiedziano bowiem, e may rycerz sowo zdziery, choby yciem mia za to przypaci. Opuszczajc jednak nowy zamek, podoonosilne miny pod oba wyczki i front. Miny wybuchy z wielkim hukiem okoo poudnia,lecz nie przyczyniy wielkiej szkody Turkom, bo ci, pamitajc wczorajsz nauk, jeszcze si nie byli omielili zaj opuszczonego miejsca. Natomiast oba wyczki, front i gwna cz nowego zamku utworzyy jeden olbrzymi wa gruzw. Gruzy owe utrudniay wprawdzie przystp do starego, ale daway doskona zason strzelcom, a co gorzej grnikom, ktrzy nie zraeni widokiem potnej opoki, wnet now min wierci poczli. Czuwali nad t prac biegli inynierowie woscy i wgierscy, na subie sutaskiej bdcy, ipraca sza sporo. Obleni nie mogli "zraa" nieprzyjaciela ni z dzia, ni z muszkietw, bo go wida nie byo. Zamylapan Woodyjowski o wycieczce, lecz zaraz nie mona byo jej przedsibra. onierze zbyt byli strudzeni. Dragonom porobiy si na prawych ramionach od ustawicznego przykadania kolb sine narywy, tak wielkie jak bochny chleba. Niektrzy prawie zupenie nie mogli rk poruszy; tymczasem stao si widoczne, i jeli kowanie miny potrwa jeszcze jaki czas bez przerwy, to gwna brama zamkowa niechybnie w powietrze zostanie wysadzona.Przewidujc to pan Woodyjowski kaza za t bram sypa wysoki wa i nie tracc otuchy mwi: - A co mi tam! wyleci brama, to si zza wau bdziem broni; wyleci wa, to przedtem usypiem drugi - i tak dalej, pki okie gruntu bdziem czu pod nogami. Lecz pan jenera podolski utraciwszy wszelk nadziej pyta: - A gdy i okcia zbraknie? - To i nas zbraknie! - odpowiedzia may rycerz. Tymczasem kaza miota na nieprzyjaciela rczne granaty, ktre wiele szkd czyniy. Najsprawniejszym w tej robocie okaza sipan porucznik Dbiski, ktry bez liku Turkw nabi, pki mu zbyt wczenie zapalony granat nie pk w rku i cakiem onej nie urwa. W ten sposb poleg i kapitan Szmit. Wielu gino od dziaowego ognia, wielu od rcznej broni, z ktrej strzelali janczarowie wrd gruzw nowegozamku ukryci. Przez ten czas z dzia zamkowych mao strzelano, czym niepomau stropili si panowie rada w miecie. - Nie strzelaj, to ju wida i samWoodyjowski zwtpi o obronie - takie byo powszechne mniemanie. Z wojskowych aden nie mia pierwszy wypowiedzie, epozostaje ju tylko najlepsze kondycje uzyska; ale ksidz biskup, pren rycerskich ambicji, gono to wypowiedzia. Przedtem jednak posano jeszcze pana Wasilkowskiego do generaa po wiadomoci z zamku. w odpisa: "Zdaniem moim zamek i do wieczora si nie utrzyma, ale tu myl inaczej." Po przeczytaniu tej odpowiedzi nawet i wojskowi poczli mwi: - Czynilimy, comy mogli, nikt tu siebie nieoszczdza, ale jak nie mona, to nie mona - i trzeba si o kondycj uoy. Sowa te wydostay si na miasto i spowodoway wielkie zbiegowisko. Tum sta przed ratuszem niespokojny; milczcy,raczej nieprzychylny ni przychylny ukadom. Kilku bogatych kupcw ormiaskich cieszyo si po cichu w sercach, e oblenie si skoczy, a targi si rozpoczn; lecz inni Ormianie, z dawien dawna w Rzeczypospolitej osiedli i wielce jej przychylni, a dalej Lachowie i Rusini chcieli si broni. - Mielimy si poddawa, to lepiej byo od razu - szemrano tu i owdzie - bo wtedy sia daoby si byo uzyska, a teraz kondycje nie bd askawe, wic lepiej si pod gruzem pogrzeba. I pomruk niezadowolenia stawa si coraz goniejszy, a nagle i niespodzianie zmieni si w okrzyki uniesienia i wiwaty. Co si stao? Oto na rynku pojawi si pan Woodyjowski w towarzystwie pana Humieckiego, bo ich jenera umylnie wysa, aby sami zdali spraw z tego, co si w zamku dzieje. Tumy ogarn zapa. Niektrzy krzyczeli tak, jakby ju Turcy wdarli si do miasta; innym zy napyway do oczu na widok uwielbionego rycerza, na ktrym zna byo trudy nadzwyczajne. Twarz mia sczernia od dymu prochowego i wychud, oczy czerwone i wpadnite, lecz spoglda wesoo. Gdy obajz Humieckim przedarli si wreszcie przez zbiegowisko i weszli na rad, i tam powitano ich radonie, ksidz biskup za rzek zaraz: - Bracia kochani! Nec Hercules contra pluresl Pisa nam ju pan jenera, e musicie si podda. Na to Humiecki, ktry by czowiek bardzo ywy, a do tego mony familiant, nie ogldajcy si na ludzi, odrzek ostro: - Pan jenera gow straci; ma jeno t cnot, e jej nadstawia. Co do obrony, odstpuj gosu panu Woodyjowskiemu, bolepiej ode mnie potrafi o tym powiedzie. Wszystkie oczy zwrciy si na maego rycerza, on za ruszy tymi wsikami i odrzek: - Dla Boga! kto tu o poddaniu wspomina? Alboemy to nie przysigli Bogu ywemu, e jeden na drugim padniem? - Przysigalimy, e uczynim, co w mocy naszej, i uczynilimy wszystko! - odrzek ksidz biskup. - Kto co obiecywa, niech za to odpowiada! Jam z Ketlingiem przysiga, e do mierci zamku nie damy - i nie damy, bo jelim ja obowizany kademu czowiekowi sowa kawalerskiego dotrzyma, to c dopiero Bogu, ktren szar wszystkich przenosi? nt sa 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAMPsc8Nc8Ovc8P+$c8Q":A$8- No, a jak z zamkiem? Syszelimy, e mina pod bram? Dugo wytrzymacie? - pytay liczne gosy. - Mina pod bram jest albo bdzie, ale te ju i wa przed bram grzeczny si wznosi, i hakownice kazaem na niego pozaciga. Bracia kochani, bjcie si ran boskich; pomylcie, e poddajc si trzeba bdzie kocioy w rce pogan odda, ktrzyje na meczety pozamieniaj, aby w nich sprosnoci odprawowa! Jake to z tak lekkim sercem o poddaniu mwicie? Jakim sumieniem chcecie otworzy furt srogiemunieprzyjacielowi do serca ojczyzny? Ja w zamku siedz i min si nie boj, a wy si ich w miecie, opodal, boicie? Na miy Bg! nie dajmy si, pkimy ywi! Niech pami tej obrony midzy potomnymi zostanie, jakozbaraska zostaa! - Zamek w kup gruzw Turcy obrc - odrzek jaki gos. - To niech obrc! Z kupy gruzw te si broni mona! Tu zbrako nieco cierpliwoci maemu rycerzowi: - I bd si z kupy gruzw broni, tak mi dopom Bg! Wreszcie powiadam tak: zamku nie poddam! Syszycie? - I miasto zgubisz? - pyta ksidz biskup. - Mali na Turka pj, to wol je zgubi! Przysigem! Wicej sw nie bd traci i id sobie z powrotem midzy armaty, bo te Rzeczypospolitej broni, zamiast j przedawa! To rzekszy wyszed, a za nim Humiecki trzasn drzwiami na odchodnym i obaj bardzo spieszyli, byo im bowiem istotnie lepiej wrd gruzw, trupw, kul ni wrdludzi maej wiary. Po drodze dogna ich panMakowiecki. - Micha - rzek - powiadaj prawd, zali dla dodania serca tylko o oporze mwi, czyli te naprawd potrafisz w zamku wytrzyma? May rycerz ramionami ruszy. - Jak mi Bg miy! Niech miasta nie poddaj, a bd si rok broni! - Czemu nie strzelacie? Ludzie si tym strasz i dlatego o poddaniu gadaj. - Nie strzelamy, bomy rzucaniem rcznychgranatw byli zabawni, ktre te znaczne szkody w grnikach uczyniy. - Suchaj, Micha, macieli w zamku takowe obrony, bycie i w ty od Ruskiej bramy bili? Gdyby bowiem (uchowaj Boe!) Turcy tam przerwali, to si do bramy dostan. Ja ze wszystkich si pilnuj, ale z samymi mieszczany, bez onierzy, rady nie dam. Na to may rycerz: - Nie frasuje si, miy bracie! Ju ja pitnacie dzia od tej strony wyrychtowa.O zamek take bdcie spokojni. Nie tylko sami si obronim, ale jak bdzie trzeba, to i wam do bram posiek damy. Usyszawszy to pan Makowiecki uradowa si bardzo i ju chcia odchodzi, gdy mayrycerz zatrzyma go jeszcze i spyta: - Powiedz, ty czciej tam na tych radach bywasz, chcli oni tylko nas dowiadczy czyli te naprawd Kamieniec wyda w rcesutaskie zamierzaj? Makowiecki spuci gow. - Micha - rzek - powiedz ty teraz szczerze, zali si na tym nie musi skoczy? Czas jaki bdziem si opiera, tydzie, dwa, miesic, dwa miesice, ale koniec bdzie jednaki. Spojrza na niego ponuro Woodyjowski, poczym podnisszy rce zakrzykn: - I ty, Brutusie, przeciw mnie? Ha! sami wwczas swoj hab spoywa bdziecie, bom ja do takiej strawy nie przywyk! I rozstali si z gorycz w sercach. Mina pod gwn bram starego zamku wybucha wkrtce po przybyciu Woodyjowskiego. Leciay cegy, kamienie, wstaa kurzawa i dym. Przestrach na chwil opanowa serca kanonierw. Turcy te sypnli si zaraz do wyomu, jak wsypuje si stado owiec przez otwarte drzwi do owczarni, gdy pastuch i potrzdkowie napdzaj je z tyu biczami. Lecz Ketling dmuchn w ow kup kartaczami z szeciu dzia przygotowanychpoprzednio na wale; dmuchn raz, drugi, trzeci i wymit j z podwrca. Woodyjowski, Humiecki, Myliszewski nadbiegli z piechot i dragonami, ktrzy pokryli wa tak gsto, jak muchy pokrywaj w upalny dzie letni cierwo wou lub konia. Rozpocza si teraz walka muszkietw i janczarek. Kule paday na wana ksztat deszczu lub ziarn zboa, ktre tgi chop szufl w gr wyrzuca. Turcy roili si w gruzach nowego zamku: w kadym doku, za kadym zamem, za kadym kamieniem, w kadej rozpadlinie ruin siedziao ich po dwch, trzech, piciu,dziesiciu i strzelali bez chwili spoczynku. Od strony Chocimia napyway im coraz nowe posiki. Puki szy za pukami i przypadszy midzy gruzy rozpoczynay natychmiast ogie. Cay nowy zamek by jak wybrukowany zawojami. Chwilami owe masy zawojw zryway si nagle z okropnym wrzaskiem i biegy do wyomu, lecz wwczas Ketling zabiera gos; bas dzia guszy grzechotanie samopaw, a stada kartaczy z wistem i straszliwym furkotaniem miesiy w tum, kady go mostem na ziemi i zamykay wyom drgajcymi kupami ludzkiego misa. Czterykro razy zrywali si janczarowie i czterykro Ketling odrzuca ich i rozprasza, jak burza rozprasza chmar lici. Sam on wrd ognia, dymu, rozprynitych grud ziemi i pkajcych granatw sta, do anioa wojny podobny. Oczy jego utkwione byy w wyom, a na jasnym czole nie byo zna najmniejszej troski. Czasem sam porywa lont od puszkarza i do dziaa przykada, czasem osania oczy rk i na skutek strzau spoglda, chwilami zwraca si z umiechem do pobliskich oficerw i mwi: - Nie wejd! Nigdy zacieko ataku nie rozbia si o tak furi obrony. Oficerowie i onierze szli ze sob w zawody. Zdawao si, e uwaga tych ludzi zwrcona jest na wszystko z wyjtkiem na mier. Ona za kosia gsto. Leg pan Humiecki, pan Mokoszycki, komendant Kijanw.Wreszcie schwyta si z jkiem za piersi biaowosypan Kauszowski, stary Woodyjowskiego przyjaciel, onierz jak baranek agodny, jak lew straszliwy. Woodyjowski podtrzyma upadajcego, w za rzek: - Daj rk, daj prdko rk! Po czym doda: - Chwaa Bogu - i twarz staa mu si tak biaa jak broda i wsy. Byo to przed czwartym atakiem. Wataha janczarw dostaa si wwczas za wyom,a raczej nie moga si z przyczyny zbyt gsto leccych pociskw na powrt wydosta. Skoczy na nich na czele piechurw pan Woodyjowski i wybito ich wmgnieniu oka kolbami i onikami. Pyna godzina za godzin, ogie nie sab. Lecz tymczasem rozniosa si po miecie wie o bohaterskiej obronie i wzniecia zapa i bojow ochot. Lackie mieszczastwo, szczeglniej modzi, poczli skrzykiwa si po miecie, spoglda po sobie i podnieca si wzajemnie. - Pjdziem z pomoc na zamek! Pjdziem, pjdziem! Nie damy braciom gin! Dalej, chopcy! Takie gosy rozlegay si na rynku, przy bramach i wkrtce kilkuset ludzi, zbrojnychlada jako, ale z odwag w sercu, ruszyo ku mostowi. Turcy skierowali na natychmiast straszliwy ogie, tak e wnet usa si trupami, lecz cz przesza i zaraz pocza z wau przeciw Turkom z wielk ochot pracowa. Odbito wreszcie w czwarty atak z tak straszn dla Turkw szkod, i zdawao si, e musi nadej chwila wytchnienia. Prna nadzieja! Grzechot janczarek nie usta do wieczora. Dopiero gdy wieczorn "kindi" zagrano, armaty umilky i Turcy opucili gruzy nowego zamku. Pozostali oficerowie zeszli wwczas z wau na drugstron. May rycerz, nie tracc chwili czasu, rozkaza zaoy wyom, czym byo mona, wic kodami drzewa, faszyn, gruzem, ziemi. Piechota, towarzystwo, dragoni, szeregowcy i oficerowie pracowali a wycigi, bez rnicy szary. Spodziewano si, e lada chwila ozw si znw dziaa tureckie, ale ostatecznie dzie w by dniem wielkiego zwycistwa oblonych nad oblegajcymi, wic wszystkie twarze byy jasne, a duszepony nadziej i chci dalszych zwycistw. Ketling z Woodyjowskim, wziwszy si po ukoczeniu roboty przy wyomie pod rce, obchodzili majdan i mury, wychylali si przez blanki, by spoglda na dziedzice nowego zamku, i radowali si niwem obfitym. - Trup tam ley przy trupie! - rzek ukazujc na gruzy may rycerz- a przy wyomie stosy takie, e cho drabin przystawiaj. Ketling! twoich to armat robota!... - Najlepsze to - odrzek rycerz - iemy tak w wyom zaoyli, e Turcy znw maj dostp zamknity i musz now min podkada. Potga ich jako morze nieprzebrana, ale takie oblenie za jaki miesic, dwa, musi si i mu przykrzy. - Przez ten czas pan hetman nady. Wreszcie, co bd si stanie, mymy przysig zwizani - rzek may rycerz. W tej chwili spojrzeli sobie w oczy, po czym Woodyjowski pyta ciszej: - A uczynie, com ci powiedzia? - Wszystko przygotowane - odszepn Ketling - ale myl, e do tego nie przyjdzie, bo naprawd moemy si tu jeszcze trzyma bardzo dugo i mie wiele dni takich jak dzisiejszy. - Daj, Boe, takie jutro! - Amen! - odrzek Ketling wznoszc ku niebuoczy. Dalsz rozmow przerwa im huk dzia. Granaty poczy znw i na zamek. Kilka ich pko jednak w grze i zgaso natychmiast na ksztat letnich byskawic. Ketling popatrzy okiem znawcy. - Na tym owo szacu, z ktrego wanie strzelaj - rzek - knoty maj przy granatach zbytnio wysiarkowane. - Zaczyna dymi i na innych! - odrzek Woodyjowski. I rzeczywicie tak byo. Jak gdy jeden piesozwie si wrd cichej nocy, inne poczynaj mu wnet wtrowa, i w kocu caa wie brzmi szczekaniem -tak jedno dziao w szacach tureckich zbudzio wszystkie ssiednie i oblone miasto otoczy wieniec grzmotw. Tym razem strzelano jednak gwnie na miasto, nie na zamek. Natomiast z trzech stron ozwao si kowanie min. Widocznie, mimo i potnaopoka udaremniaa niemal prac grnikw, Turcy postanowili koniecznie wysadzi to skalne gniazdo w powietrze. Z rozkazu Ketlinga i Woodyjowskiego poczto znw ciska rczne granaty kierujc si odgosem kilofw. Lecz po nocy nie mona byo pozna, czy ten sposb obrony przynosi jakow szkod oblegajcym. Przy tym wszyscy zwrcili oczy i uwag na miasto, na ktre leciay cae stada pomienistego ptactwa. Niektrepociski pkay w grze, lecz inne, zakreliwszy ognist krzywizn na niebie, wpaday midzy dachy domostw. Naraz krwawa una rozdara w kilku miejscach ciemnoci. Pon koci w. Katarzyny, cerkiew w. Jura w dzielnicy ruskiej, a wkrtce zapona i katedra ormiaska, ktra zreszt zapalona zostaa jeszcze w dzie, obecnie za rozgorzaa tylko pod granatami na nowo. Poar potnia z kadchwil i rozwidnia ca okolic. Krzyk z miasta dochodzi a do starego zamku. Mona byo mniema, e cae miasto si pali. - le to jest - mwi Ketling - bo w mieszczanach serce upadnie. - Niech wszystko sponie - odrzek may rycerz - byle opoka nie skruszaa, z ktrejsi mona broni! Tymczasem krzyk wzmaga si coraz bardziej. Od katedry zajy si ormiaskie skady kosztownych towarw, zbudowane na rynku do tej narodowoci nalecym. Pony tam bogactwa wielkie w zocie, srebrze, dywanach, skrach i drogich materiach. Po chwili tu i owdzie jzyki ogniapoczy si ukazywa nad domami. Woodyjowski zatrwoy si wielce. - Ketling! - rzek - pilnuj rzucania granatwi psowaj, co moesz, w robocie min, ja zasi poskocz do miasta, bo mi o panny dominikanki serce cierpnie. Bogu chwaa, ezamek ostawili w spokoju i e si oddali mog... W zamku nie byo istotnie w tej chwili wieledo roboty, wic may rycerz siad na ko iodjecha. Wrci dopiero po dwch godzinach w towarzystwie pana Muszalskiego, ktry ju po owym szwanku, poniesionym z rki Hamdiego, wydobrza, a teraz na zamek przybywa mniemajc, e przy szturmach bdzie mg ukiem znaczn klsk poganom zada i saw niepomiern uzyska. - Witajcie! - rzek Ketling - juem by niespokojny. Co tam u dominikanek? - Wszystko dobrze - odrzek may rycerz. -Ni jeden granat tam nie pk. Miejsce jestzaciszne i przezpieczne. - To chwaa Bogu! A Krzysia si tam nie trwoy? - Spokojna, jakoby u siebie w domu. Obie z Bak siedz w jednej celi, a pan Zagoba znimi. Jest tam i Nowowiejski, ktremu przytomno wrcia. Prosi si ze mn na zamek, ale na nogach jeszcze nie moe dugo usta. Ketling, jed tam teraz, a ja ci tu zastpi. Ketling uciska Woodyjowskiego, bo go bardzo serce do kochanej Krzysi cigno, izaraz sobie kaza konia podawa. Lecz nim go przyprowadzono, wypytywa jeszcze maego rycerza, co w miecie sycha? - Mieszczanie gasz ogie bardzo odwanie - odrzek may rycerz - ale bogatsi kupcy ormiascy widzc, e im si skady pal, wysali do ksidza biskupa deputacj z naleganiem, eby miasto podda. Dowiedziawszy si o tym, chociaem sobie obiecywa, e na te narady ich wicej nie pjd, poszedem. Tam daem w pysk jednemu, ktren najbardziej o poddanie nalega, za co ksidz biskup by na mnie krzyw. le, bracia! ju tam tchrz coraz bardziej ludzi oblatuje i coraz tasza im nasza do obrony gotowo. Gani nas tam, nie chwal, bo powiadaj, ena prno miasto naraamy. Syszaem take, e na Makowieckiego napadano za to,i si ukadom przeciwi. Sam ksidz biskuppowiedzia mu: "Wiary ni krla nie odstpujemy, a na c dalszy opr przyda si moe? Widzisz (powiada), std zhabione witynie, panny poczciwe zniewaone i dziatw niewinn w jasyr wleczon? Z traktatem za (powiada) moem jeszcze los ich zapewni, a dla siebie wolny przechd warowa!" Tak mwi ksidz biskup, a pan jenera gow kiwa i powtarza: "Wolej bym zgin, ale to prawda!" - Dziej si wola boa -odpowiedzia Ketling. A Woodyjowski rce zaama. - I eby to cho bya prawda! - zakrzykn- ale Bg wiadek, e moemy si jeszcze broni! Tymczasem przyprowadzono konia. Ketling pocz siada pospiesznie. Woodyjowski za rzek mu na drog: - Ostronie przez most, bo tam gsto granaty padaj - Za godzin wrc - rzek Ketling. I odjecha. Woodyjowski wraz z Muszalskim poczli obchodzi mury. W trzech miejscach ciskano rczne granaty, bo w trzech miejscach odzywao si kowanie. Po lewej stronie zamku kierowa t robot Lunia. - A jak tam idzie? - spyta Woodyjowski. - le, panie komendancie! - odrzek wachmistrz - juchy ju w skale siedz i ledwie przy wejciu czasem ktrego skorupa zawadzi. Niewielemy wskrali... W innych miejscach szo jeszcze gorzej, tym bardziej e niebo zaspio si i pocz pada deszcz, od ktrego zamakay knoty w granatach. Ciemno zawadzaa take robocie. Woodyjowski odprowadzi pana Muszalskiego nieco na stron i zatrzymawszy si rzek nagle: - Suchaj wapan! A ebymy tak poprbowali onych kretw w norach wydusi? - Widzi mi si: mier to pewna, bo przecie cae puki janczarskie ich strzeg Ha poprbujmy - Puki ich strzeg, prawda, ale noc bardzociemna i atwo ich konfuzja ogarnie. A pomyl no wapan: w miecie o poddaniu myl; dlaczego? Bo mwi: "Miny pod wami, nie obronicie si!" - To by im si gby zamkny, gdyby tak jeszcze dzi w nocy posa z wieci: "Nie masz ju min!"Dla takiej sprawy wartoli gow naoy czyli nie warto? Pan Muszalski pomyla chwil, wreszcie zawoa: - Warto! dalibg, warto! - W jednym miejscu niedawno zaczli kowa- rzek Woodyjowski- i tych ostawim w spokoju, ale ot, z tej i z tamtej strony bardzo ju si wryli. Wemiesz wa pidziesiciu dragonw, wezm ja tylu i poprbujem ich przydusi. Masz wa ochot? - Ano, jest! ronie, ronie! Wezm za pas kilka gwodzi zadzierystych do gwodeniaarmat, moe si w drodze na jak hakownic natkniem. - Czy si natkniem, wtpi, cho kilka hakownic blisko stoi, ale wewa. Poczekamy tylko na Ketlinga, bo on lepiej odinnych bdzie wiedzia, jak nam w nagym razie przyj w pomoc. Ketling przyjecha, jak obieca, jednej minuty nie uchybi, a w p godziny potem dwa oddziay dragonw, po pidziesit ludzi kady, zbliyy si do wyomu i poczy si przelizgiwa cicho na drug stron. Po czym znikli w ciemnoci. Ketling kaza rzuca jeszcze czas jaki granaty, ale krtko, wreszcie zawiesi robot i czeka. Serce bio mu niespokojnie, bo rozumia dobrze, jak zuchwae jest to przedsiwzicie. Upyn kwadrans, p godziny, godzina; zdawao si, e ju powinni byli doj i poczyna, tymczasem przyoywszy ucho do ziemi mona byo doskonale usysze spokojne kowanie. Nagle u stp zamku ozwa si z lewej strony wystrza pistoletowy, ktry zresztystkich przenosi? nt sa 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AARP@c8Sc8TGc8U, K8V6:9w wilgotnym powietrzu i wobec strzelaniny z szacw nie rozleg si zbyt gono i byby moe przebrzmia bez zwrcenia na si uwagi zaogi, gdyby nie wrzawa straszliwa, jaka nastaa zaraz potem. "Doszli! - pomyla Ketling - ale czy wrc?" A tam zagrzmiay krzyki ludzkie, warczenie bbnw, wist piszczaek, wreszcie grzmot janczarek, pospieszny a bardzo bezadny. Strzelano ze wszystkich stron i tumnie; widocznie cae oddziay nadbiegy w pomoc grnikom, lecz jak przewidywa pan Woodyjowski, powsta zamt i konfuzja ogarna janczarw, ktrzy w obawie, aby wzajem si nie razi,obwoywali si wielkimi gosami, palc na olep i po czci w gr. Wrzaski i strzelanina wzmagay si z kad chwil. Jak gdy akome krwi kuny wedr si wrdguchej nocy do upionego kurnika, w cichym budynku powstaje nagle niezmierny harmider i wrzawa, i gdakanie - taki warcho uczyni si nagle wok zamku. Z szacw poczto ciska na mury granaty, aby rozwidni ciemno. Ketling, wyrychtowawszy kilkanacie dzia w kierunku straowych wojsk tureckich, odpowiedzia kartaczami. Rozgorzay aprosze tureckie, rozgorzay mury. W miecie poczto bi w dzwony na trwog, powszechne bowiem byo mniemanie, e Turcy wdarli si ju do fortecy. W szacach sdzono przeciwnie, ipotna wycieczka oblonych atakuje wszystkie naraz roboty - i rozleg si alarm powszechny. Noc sprzyjaa zuchwaemu przedsiwziciu pana Woodyjowskiego i Muszalskiego, bo uczynia si bardzo ciemna. Wystrzay armatnie i granaty rozdzieray tylko na chwil pomrok, ktra potem stawaa si jeszcze czarniejsz. Na koniec upusty niebieskie otworzyy si nagle i poczy lapotoki ddu. Grzmoty zguszyy strzelanin i zataczajc si koem, dudnic,huczc, budziy straszne echo w skaach. Ketling zeskoczy z waw, pobieg na czele kilkunastu ludzi do wyomu i czeka. Lecz nie czeka ju dugo. Wkrtce ciemne postacie zaroiy si midzy belkami, ktrymi zasonity by otwr. - Kto idzie? - krzykn Ketling. - Woodyjowski! - brzmiaa odpowied. I dwaj rycerze padli sobie po chwili w objcia. - C, jak tam? - pytali oficerowie, ktrychcoraz wicej zbiegao si do wyomu. - Chwaa Bogu! grnicy wybici do nogi, narzdzia poamane i rozrzucone, na nic ich robota! - Chwaa Bogu chwaa Bogu - A Muszalski ze swoimi jest ju? - Nie masz go jeszcze. - Moe by skoczy im w pomoc? Moci panowie! komu wola? Ale w tej chwili wyom zaroi si na nowo. To ludzie Muszalskiego wracali z popiechem i w znacznie pomniejszonej liczbie, bo ich sia od kul polego. Wracali jednak radonie, bo z rwnie pomylnym skutkiem. Niektrzy onierze poprzynosili kilofy, widry, oskardy do amania skay, na dowd, e byli w samej minie. - A gdzie pan Muszalski? - spyta Woodyjowski. - Prawda! Gdzie pan Muszalski? - powtrzyo kilka gosw. Ludzie spod komendy przesawnego ucznika poczli na si spoglda, wtem jeden dragon, mocno ranny, ozwa si sabym gosem: - Pan Muszalski poleg. Widziaem, jak pad, ja te padem koo niego, alem si podnis, on za osta... Rycerze bardzo si zmartwili usyszawszy o mierci ucznika, by to bowiem jeden z pierwszych kawalerw w wojskach Rzeczypospolitej. Wypytywano jeszcze dragona, jak si to stao, lecz w odpowiada nie mg, gdy krew ciurkiem zniego uchodzia, a wreszcie zwali si jak snop na ziemi. Rycerze za biada poczli z alu po panu Muszalskim. - Zostanie pami jego w wojsku - mwi pan Kwasibrocki - a kto to oblenie przeyje, ten imi jego bdzie wysawia. - Nie narodzi si ju taki drugi ucznik! - rzek jaki gos. - By to m najsilniejszy w rku w caym Chreptiowie - ozwa si may rycerz. - Talara on, palcem przycisnwszy, w wiedesk cakiem wpycha. Jeden tylko pan Podbipita, Litwin, si go przenosi, ale w pod Zbaraem zabit, a z ywych chybaby pan Nowowiejski na rk mu wytrzyma. - Wielka, wielka strata - mwili inni. - Tylkodawniej rodzili si tacy kawalerowie. Tak uczciwszy pami ucznika poszli na wa. Woodyjowski wnet pchn goca z wiadomoci do pana generaa i ksidza biskupa, e miny popsowane, a grnicy przez wycieczk pobici. Z wielkim zdumieniem przyjto t nowin w miecie, ale - kt by si spodziewa! - z tajon niechci. I pan genera, i ksidz biskup byli zdania, e te chwilowe tryumfy miasta nie uratuj, a rozdrani tylko tym wicej srogiego lwa. Mogy by one poyteczne tylko w takim razie, gdyby mimonich zgodzono si na poddanie, tote obaj gwni przywdcy postanowili dalej traktaty prowadzi. Lecz ani pan Woodyjowski, ani Ketling nie przypuszczali nawet na chwil, by taki tylkoskutek miay wywrze przysane przez nich szczsne wieci. Byli, owszem, pewni, e teraz otucha wstpi w najsabsze sercaie wszyscy now ochot do zaciekego oporu rozgorzej. Bo miasta niepodobna byo wzi nie zdobywszy pierwej zamku, wic jeli zamek nie tylko si opiera, ale w dodatku gromi, obleni nie mieli najmniejszej potrzeby ucieka si do ukadw. Zapasw by dostatek, prochw take; wobec tego naleao tylko pilnowa bram i gasi poary w miecie. Podczas caego oblenia bya to najradoniejsza noc dla maego rycerza i dla Ketlinga. Nigdy nie mieli tak wielkiej nadziei, e i sami wyjd zdrowo z tych tureckich obiey, i rwnie zdrowo najdrosze gowy wyprowadz. - Jeszcze par szturmw - mwi may rycerz - a jak Bg na niebie, Turcy si zniechc i godem bd nas chcieli zniewoli. A ow zapasw jest do. September ci to przy tym za pasem: za dwamiesice poczn si soty i zimna, niezbyt to wytrzymae wojska; niech raz dobrze przemarzn, to i odejd. - Wielu z nich z krain etiopskich pochodzi - odrzek Ketling - albo z rnych takich, w ktrych pieprz ronie, i tych lada zamrz zwarzy. Dwa miesice w najgorszym razie, nawet przy szturmach wytrzymamy. Niepodobna te przypuci, aby adna odsiecz nie przybya. Ocknie si wreszcie Rzeczpospolita, choby za nawet pan hetman wielkiej potgi nie zebra, podjazdami bdzie Turkw nka. - Ketling! tak mi si widzi, e nie wybia jeszcze nasza godzina. - W mocy to boej, ale i mnie si tak widzi,e do tego nie przyjdzie. - Chybaby ktren poleg, jak pan Muszalski!Ano! trudna rada! Szkoda mi okrutna pana Muszalskiego, cho kawalersk poleg mierci! - Nie daj nam Boe gorszej, byle nie zaraz,bo powiem ci, Micha, i al by mi byo... Krzysi. - Ba, a mnie Basi... No! pracujem szczerze, ale te miosierdzie jest nad nami. Okrutniemi jako wesoo w duszy! Trzeba te bdzie i jutro czego znacznego dokaza! - Turcy porobili drewniane zasony z belek na szacach. Obmyliem taki sposb, jaki bywa do zapalania okrtw uywany: szmaty mocz si ju w smole i mam nadziej, e jutro do poudnia spal te wszystkie roboty. - Ha! - rzek may rycerz. - To ja wycieczk poprowadz. Przy poarze i tak si uczyni konfuzja, a przy tym w dzie dogowy im nie przyjdzie, by wycieczka moga nastpi. Jutro moe by lepsze ni dzi, Ketling... Tak to oni rozmawiali majc serca wezbrane, po czym udali si na spoczynek, bo wielce byli znueni. Lecz may rycerz nie spa i trzech godzin, gdy rozbudzi go wachmistrz Lunia. - Panie komendancie, nowiny s! - rzek. - Co tam? - zawoa czujny onierz zrywajc si w jednej chwili na rwne nogi.- Pan Muszalski jest! - Dla Boga! co powiadasz? - Jest! Staem przy wyomie, wtem sysz,woa kto z drugiej strony po naszemu: "Nie strzela, to ja!" Patrz, a tu pan Muszalski, za janczara przebrany, wraca! - Bogu chwaa! - rzek may rycerz. I skoczy wita ucznika. Dniao ju. Pan Muszalski sta z tej strony wau w biaej kapuzie i karacenie, tak do prawdziwego janczara podobny, e oczom nie chciao siwierzy. Ujrzawszy maego rycerza skoczy ku niemu i poczli si wita radonie. - Juemy waci opakali! - zawoa Woodyjowski. Wtem nadbiego kilku innych oficerw, midzy nimi Ketling. Wszyscy, zdumiewali si nadzwyczajnie, za czym jli wypytywa na wycigi ucznika, jakim sposobem w tureckim przebraniu si znalaz, w za zabra gos i tak mwi: - Przewrciem si, wracajc, przez janczarskiego trupa i gow o kul lec wyciem, a cho czapk miaem drutem przeszywan, zamroczyo mnie zaraz, ile e od owego uderzenia, ktrem od Hamdiegootrzyma, rozum miaem jeszcze zbyt na wszelaki szwank czuy. Budz si tedy potem: le ja ci na janczarze zabitym, jak na ku. Macam gow, boli nieco, ale nawet i guza nie ma. Zdjem czapk, deszcz mi wychodzi czupryn i myl sobie: dobra nasza Wtem przyszo mi do gowy: nubym z owego janczara moderunek cay zdj i midzy Turkw poszed? Przecie ja po turecku tak jak po polsku gadam i nikt mnie po mowie nie pozna, z gby te janczara nie odrni. Pjd, posucham, co gadaj. Strach chwilami bra, bo mi si dawna niewola przypomniaa, alem poszed. Noc ciemna, ledwie si tam gdzieniegdzie u nich wiecio, to, powiadam waciom, em tak sobie midzy nimi chodzi jak midzy swymi. Wielu z nich w rowach pod przykrywkami leao; poszedem i tam. Teni w mnie pyta: "Czego si wczysz?" - a ja na to: "Bo mi si nie chce spa!" Inni tegwarzyli kupami o obleniu. Konsternacja midzy nimi wielka. Na wasne uszy syszaem, jak na obecnego tu naszego chreptiowskiego komendanta wyrzekali. (Tu pan Muszalski skoni si Woodyjowskiemu.) Powtrz ich ipsissima verba, bo to przecie wraa przygana na najwiksz pochwa wychodzi. "Dopki (mwili) ten may pies (tak psubraci wasz mo nazywali), dopki ten may pies zamku broni, nie zdobdziem go nigdy." Inny mwi: "Jego si kula i elazo nie ima, a mier od niego na ludzi wieje jak zaraza." Tu poczli wszyscy w kupie narzeka: "My jedni si bijem (prawi), a inne wojska nic nie robi; damak ley brzuchami do gry, Tatarowie rabuj, spahia po bazarze si wczy. Nam padyszach mwi: ,, ale wida niezbyt jestemy mili, skoro nas tu na jatki przyprowadzono. Wytrzymamy (prawi), aleniedugo, potem za do Chocimia si wrcim, a jeli pozwolestwa nie dostaniem, to mog i jakie znaczne gowy spa w ostatku." - Syszycie, waszmociowie! - krzykn Woodyjowski. - Gdy si janczary zbuntuj, wraz si sutan przelknie i oblenia zaniecha! - Jak mi Bg miy, tak szczer prawd powiadam! - mwi pan Muszalski. - Midzy janczarami nietrudno o rebeli, a ju im bardzo mruczno. Tak myl, e jeszcze jednego albo dwch szturmw sprbuj, a potem zby na janczar-ag, na kajmakana, ba! na samego sutana wyszczerz. - Tak bdzie! - zawoali oficerowie. - Niech sprbuj jeszcze i dwudziestu szturmw, gotowimy! - mwili inni. I poczli w szable trzaska, rozpalonymi oczyma ku szacom spoglda i sapa, co syszc may rycerz szepn w uniesieniu do Ketlinga: - Nowy Zbara! nowy Zbara!... Lecz pan Muszalski zabra na nowo gos: - Oto, com sysza. al mi byo odchodzi, bo mogem i wicej usysze, alem si ba,e mnie dzie zaskoczy. Poszedem tedy kutym szacom, z ktrych nie strzelano, ebysi w pomroce przemkn. Patrz, a tam nie ma porzdnych stray, jeno kupam i sijanczarowie wcz, jako i wszdzie.Podchodz do srogiej armaty, niktnie woa. A to pan komendant wie, em zabra ze sob na wycieczk zadziory do gwodenia armat. Wsun prdko jeden w zapa - nie lezie, bo chcc, eby wlaz, trzeba motkiem uderzy. Ale e to Pan Bgniejak si w rku da (bocie i wapanowie moje eksperymenta nieraz widzieli), kiedy nie przycisn doni, zazgrzytao troch, ale gwd wlaz po gowic!... Uradowaem si okrutnie!... - Dla Boga! wapan to uczyni? wapan wielk armat zagwodzi?- pytano ze wszystkich stron. - Uczyniem i to, i drugie, bo jak tak gadko poszo, znowu al byo odchodzi i poszedem do drugiego dziaa. Boli troch rka, ale gwodzie wlazy - Moci panowie - zawoa Woodyjowski - nikt tu wikszej rzeczy nie dokaza, nikt si tak saw nie okry! Vivat pan Muszalski - Vivat! vivat!- powtrzyli oficerowie. Za oficerami poczli krzycze onierze. Usyszeli w szacach te okrzyki Turcy i zlkli si - i tym bardziej im serca ubyo; ucznik za kania si, peen radoci, oficerom i pokazujc sw potn do opaty podobn do, na ktrej wida byo dwie sine plamy, mwi: - Dalibg, prawda! Macie, wapanowie, wiadectwo! - Wierzym! - woali wszyscy. - Chwali Boga, e nam szczliwie wrci! - Przemknem si przez belkowanie - odparucznik. - Chciao si owe roboty podpali, ale nie byo czym. - Wiesz co, Micha - zawoa Ketling - mojeszmaty gotowe. Zaczn ja o tym belkowaniumyle. Niech wiedz, e pierwsi zaczepiamy. - Poczynaj! poczynaj! - krzykn Woodyjowski. Sam za skoczy do cekhauzu i wysa now wiadomo do miasta: "Pan Muszalski na wycieczce nie zabit, bo wrci, dwa wielkie dziaa zagwodziwszy. By midzy janczarami, ktrzy o buncie zamylaj. Za godzin spalimy belkowania, ajeli bdzie mona przy tym wyskoczy, to wyskocz." Jako goniec nie przebieg jeszcze przez most, gdy mury zadray od huku dzia. Zamek pierwszy tym razem rozpoczyna grzmic rozmow. W bladym wietle poranku leciay pomienne pachty na ksztat poncych chorgwi - i paday na belkowania. Nie pomoga nic wilgo, ktr nocny deszcz nasyci drzewo. Belki zajy si wkrtce i poczy si pali. Za pachtami j Ketling sypa granaty. Znuone tumy janczarw opuciy w pierwszej chwili szace. Nie grano "kindii".Nadjecha sam wezyr na czele nowych zastpw wojsk, lecz zwtpienie wkrado si widocznie i do jego serca, bo paszowie syszeli, jak mrucza: - Milsza im bitwa ni spoczynek! Co to za ludzie w tym zamku mieszkaj? W wojsku za sycha byo na wszystkie strony trwone gosy powtarzajce: - May pies ksa poczyna! May pies ksapoczyna! Rozdzia 57 A gdy przesza owa szczliwa noc pena wrb zwycistwa, nasta po niej dzie 26 sierpnia, ktry mia si sta przewanym w dziejach onej wojny. W zamku oczekiwano jakiego wielkiego wysiku ze strony tureckiej. Jako o wschodzie socarozlego si znw kowanie po lewej stroniezamku, tak gone i silne jak nigdy dotd. Widocznie Turcy wiercili z popiechem nowmin, najpotniejsz ze wszystkich. Wielkie oddziay wojsk strzegy opodal tej roboty. Na szacach mrowie poczo si rusza. Z mnstwa barwistych sandakw, ktrymi jakby kwieciem zakwito pole od strony Duka, poznano, i sam wezyr podjeda, aby kierowa szturmem. Na szace janczarowie pozacigali nowe dziaa; prcz tego nieprzeliczone ich tumypokryy nowy zamek chronic si w jego fosach i gruzach, aby by w gotowoci do rcznego ataku. Jako si rzeko, zamek pierwszy rozpoczarmatni rozmow, i tak skutecznie, e chwilowy popoch powsta w szacach. Lecz bimbaszowie sprawili na powrt w mgnieniu oka janczarw, jednoczenie za ozway si wszystkie tureckie dziaa. Leciay kule, granaty, kartacze; lecia na gowy bronicych si gruz, cegy, tynk; dym pomiesza si z kurzaw, ar ognia z arem sonecznym. Piersiom brako powietrza, oczom widoku; huk armat, pkanie granatw, zgrzyt kul po kamieniach, wrzaski tureckie, okrzyki obrocw utworzyy jedn straszliw kapel, ktrej do wtru brzmiay echa ska. zasypywano pociskami zamek, zasypywano miasto, wszystkie bramy, wszystkie baszty. Lecz zamek broni si zaciekle, piorunami na pioruny odpowiada, trzs si, wieci, dymi, hucza, zia ogniem i mierci, i zniszczeniem, jakby go jowiszowy gniew unis, jakby si zapamita wrd pomieni, jakby chcia zguszy tureckie gromy i w ziemi si zapa lub zwyciy. Wrd zamtu, wrd leccych kul, ognia i kurzawy, i dymu may rycerz rzuca si od dziaa do dziaa, od jednych murw do drugich, od rogu do rogu, sam do niszczcego pomienia podobny. Zdawa si dwoi i troi; by wszdzie, zachca, krzycza, gdzie pad kanonier, tam on go zastpowa-i wlawszy otuch w piersi, znw bieg gdzie indziej. Zapa jego udzieli si onierzom. Uwierzyli, i to ostatni szturm,kich przenosi? nt sa 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AAWPcc9X c9YP c9ZB*c9[9 9po ktrym spokj i sawa nastpi - wiara wzwycistwo przepeniaa ich piersi, serca stay si harde i zacieke, sza bojowy ogarn umysy. Okrzyki i wyzywania wyryway si co chwila z ich gardzieli. Niektrych chwytaa taka wcieko, i darli si za mur, by z bliska sczepi si z janczarami. Owi dwakro, pod zason dymw, poszli zbit mas do wyomu i dwakro, wymociwszy ciaami ziemi, cofnli si w popochu. O poudniu pchnito im w pomoc masy pospolitego ruszenia i damaku, lecz mniej wiczone tumy, lubo pobudzane z tyu wczniami, wyy tylko okropnymi gosami i nie chciay i przeciw zamkowi. Nadjecha kajmakan - nic nie pomogo. Lada chwila grozi powszechny, graniczcy z obdem popoch, wic w kocu ludzi cofnito i tylko dziaa po staremu pracoway bez wytchnienia, miotajc grom za gromem, byskawic za byskawic. Tak upyway cae godziny. Soce ju zeszo z zenitu i spogldao na ow walk bezpromienne, czerwone, zadymione, jakby srzeog przesonite. Okoo trzeciej z poudnia huk dzia doszed do takiej potgi,i najgoniej krzyczanych w ucho sw niemona byo w murach dosysze. Powietrzestao si w zamku gorce jak w piecu. Woda, ktr polewano rozpalone dziaa, buchaa w nich par, mieszajc si z dymem i przesaniajc wiat, lecz dziaa grzmiay cigle. Zaraz po trzeciej rozbito dwie najwiksze kolubryny tureckie. Modzierz stojcy obok nich pk, uderzony faskul, w kilka pacierzy pniej. Kanonierowie ginli jak muchy. Z kad chwil stawao si widoczniejszym, e w niepokonany piekielny zamek bierze gr w walce, e przekrzyczy tureckie grzmoty i e on wypowie ostatnie sowo... zwycistwa. Ogie turecki pocz z wolna sabn. - Koniec bdzie! - krzykn z caych si Woodyjowski w ucho Ketlinga, chcc, aeby go ten wrd huku dosysza. - I ja tak myl! - odrzek Ketling. - Do jutra czy na duej? - Moe na duej. Dzi przy nas wiktoria! - I przez nas. - O tej nowej minie musim pomyle. Ogie turecki osab jeszcze bardziej. - Bijmy dalej z dzia! - zawoa Woodyjowski. I skoczy midzy kanonierw. - Ognia, chopcy! - krzykn - pki ostatnie dziao tureckie gra nie ustanie! Na chwaBogu i Przenajwitszej Pannie! na chwa Rzeczypospolitej Ognia onierze za widzc, e i ten szturm ma si ju ku kocowi, ozwali si gromkim, radosnym okrzykiem i z tym wikszym zapaem poczli wali ku szacom tureckim. - "Kindi" wam wieczorn, psubraty, zagramy, "kindi" - woay liczne gosy. Nagle stao si co dziwnego. Oto wszystkie dziaa tureckie zamilky od razu,jakby kto noem uci. Zamilk rwnie grzechot janczarek w nowym zamku. Stary zamek grzmia jeszcze czas jaki, lecz w kocu poczli oficerowie spoglda po sobiei pyta si wzajemnie: - Co to jest? co si stao? Ketling, zaniepokojony nieco, powstrzyma rwnie strzelanin. Jeden z oficerw ozwa si wwczas gono: - Chyba mina jest pod nami, ktr zaraz podpal!... Woodyjowski przeszy mwicego gronymwzrokiem. - Mina niegotowa, a choby bya gotowa, wyleci od niej tylko lewa ciana zamku - i zgruzw bdziem si bronili, pki tchu w nozdrzach- rozumiesz wa? Po czym nastaa cisza. Nie zmci jej ani jeden wystrza, ni z miasta, ni z szacw. Po huku i grzmotach, od ktrych trzsy si mury i ziemia, byo w tej ciszy co uroczystego, ale zarazem i zowrogiego. Oczy wszystkich wytay si ku szacom, lecz zza chmury dymu nie byo nic wida. Nagle rozlegy si od lewej strony miaroweuderzenia kilofw. - Mwiem, e min kuj dopiero! - ozwa si Woodyjowski. Tu zwrci si do Luni: - Wachmistrz! wemiesz dwudziestu ludzi i wyjrzysz mi na nowy zamek. Lunia prdko speni rozkaz, wzi dwudziestu ludzi, a po chwili znikn z nimi za wyomem Nastao znw milczenie, przerywane tylko odzywajcym si tu i owdzie chrapaniem lubczkawk konajcych, a take odgosem kilofw. Czekano do dugo, wreszcie wachmistrz zjawi si z powrotem. - Panie komendancie - rzek - w nowym zamku nie ma ywej duszy. Woodyjowski spojrza ze zdziwieniem na Ketlinga: - Czyby od oblenia ju odstpili czy co? Przez dymy nic nie mona dojrze! Lecz dymy, zwiewane powiewem, rzedy i wreszcie opona ich przerwaa si nad miastem. W tej samej chwili jaki gos okropny i przeraony pocz krzycze z baszty: - Nad bramami biae chorgwie! Poddajem si! Usyszawszy to onierze, oficerowie zwrcili si ku miastu. Straszliwe zdumienieodbio si na twarzach, sowa zamary wszystkim na ustach i przez smugi dymu patrzyli ku miastu. A w miecie, na bramie Ruskiej i Lackiej, powieway istotnie biae chorgwie, dalej wida byo jeszcze jedn na baszcie Batorego. Wwczas twarz maego rycerza staa si tak bia jak te chorgwie kolebice si na wietrze. - Ketling, widzisz? - szepn zwracajc si do przyjaciela: Ketlingowi take twarz poblada. - Widz - rzek. I czas jaki patrzyli sobie w oczy mwic nimi wszystko, co mogli powiedzie tacy dwaj onierze bez plamy i bojani, ktrzy nigdy w yciu nie zamali sowa, a ktrzy przed otarzem przysigli wpierw zgin, niby mieli zamek podda. I oto teraz, po takiej obronie, po takiej walce, ktra zbaraskie dzieje przypominaa, po odbitym szturmie i po zwycistwie, kazano im zama przysig, wyda zamek i y! Jak niedawno zowrogie kule przelatyway nad zamkiem, tak teraz zowrogie myli przelatyway im tumem przez gow. I alciska im serca po prostu bezdenny, al dwch ukochanych istot i al ycia i szczcia, wic spogldali na si jak bdni, jak martwi, a czasem zwracali wzrok peen rozpaczy ku miastu, jakby si chcc przekona, czy ich oczy nie zwodz iczy istotnie godzina wybia. A tymczasem od strony miasta zattniay kopyta koskie i po chwili wpad Horaim, rkodajny modzian pana generaa podolskiego. - Rozkaz do komendanta! - krzykn osadzajc bachmata. Woodyjowski wzi rozkaz, przeczyta go w milczeniu i po chwili wrd grobowej ciszy ozwa si do oficerw: - Moci panowie! Komisarze przejechali cznem rzek i ju udali si do Duka dla podpisania ugody. Za chwil bd tedy wraca. Do wieczora mamy wyprowadzi wojsko z zamku, a bia chorgiew zatknnie mieszkajc... Nikt nie ozwa si sowem. Sycha byo tylko szybkie oddechy i sapanie. Wreszcie Kwasibrocki przemwi: - Trzeba chorgiew zatkn. Ludzi zaraz zgromadz!... Wnet tu i owdzie rozlegy si sowa komendy. onierze poczli si zwiera w szeregi i bra na rami bro. Dwik muszkietw i miarowe ich stpania budziy echa w milczcym zamku. Ketling przysun si do Woodyjowskiego. - Czas? - spyta. - Czekaj na komisarzy, dowiemy si kondycyj... Wreszcie ja sam tam zejd. - Nie! ja zejd, ja lepiej lochy znam i wiem,gdzie co jest. Dalsz rozmow przerway im gosy woajce: - Komisarze wracaj! komisarze wracaj! Jako po niejakim czasie trzej nieszczni wysannicy ukazali si na zamku. Byli to: sdzia podolski Gruszecki, stolnik Rzewuski i chory czernihowski pan Myliszewski. Szli ponuro, z pospuszczanymi gowami. Nagrzbietach ich mieniy si kaftany ze zotogowiu, ktre w darze od wezyra dostali. Woodyjowski czeka ich oparty o ciepe jeszcze i dymice dziao skierowaneku Dukowi: Wszyscy trzej powitali go w milczeniu, a on spyta: - Jakie kondycje? - Miasto nie bdzie rabowane, mieszkacomycie i mienie zapewnione. Kaden, kto nie zechce zosta, ma prawo wyj i uda si, gdzie mu si bdzie podobao. - A Kamieniec i Podole? Komisarze pospuszczali gowy: - Na sutana... po wieki wiekw!... Po czym komisarze odeszli nie ku mostowi, bo tam ju tumy ludu zawaliy drog, ale w bok, przez poudniow bram. Zeszedszy na d, siedli w czno, ktryma do Lackiej bramy mieli dojecha. W nizinie lecej midzy opokami wzdu rzekizaczli si ju pokazywa janczarowie. Z miasta napyway coraz wiksze fale ludu izajy plac naprzeciw starego mostu. Wieluchciao biec na zamek, lecz wychodzce regimenta powstrzymay ich z rozkazu maego rycerza. w sprawiwszy wojsko przywoa pana Muszalskiego i rzek mu: - Stary przyjacielu, oddaje mi jedn przysug: id zaraz do ony mojej i powiedz jej ode mnie... Tu gos uwiz na chwil w gardle maemu rycerzowi. - I powiedz jej ode mnie: Nic to! - doda prdko. ucznik odszed. Za nim wychodzio powoli wojsko. Woodyjowski siad na konia i czuwa nad wymarszem. Zamek oprnia si, ale marudnie, z przyczyny zawadzajcego gruzu i zamw. Ketling zbliy si do maego rycerza. - Schodz! - rzek zaciskajc zby. - Id, jeno zwlecz, pki wojsko nie wyjdzie... Id!... Tu wzili si w ramiona i przez pewien czastak trwali. Oczy obydwom byszczay nadzwyczajnym wiatem... Ketling skoczy wreszcie w kierunku lochw... Woodyjowski za zdj hem z gowy; chwil spoglda jeszcze na t ruin, na to pole chway swojej, na gruzy, trupy, odamy murw, na wa i na dziaa, nastpnie podnisszy oczy w gr, pocz si modli... Ostatnie jego sowa byy: - Daj jej, Panie, moc, by za cierpliwie to zniosa, daj jej spokj!... Ach!... Ketling pospieszy si, nie czekajc nawet na wyjcie regimentw, bo w tej chwili zakoysay si bastiony, huk straszliwy targn powietrzem: blanki, wiee, ciany, ludzie, konie, dziaa, ywi i umarli, masy ziemi- wszystko to porwane wgr pomieniem, pomieszane, zbite jakby w jeden straszliwy adunek, wyleciao w powietrze... Tak zgin Woodyjowski, Hektor Kamieniecki, pierwszy onierz Rzeczypospolitej. W kolegiacie stanisawowskiej sta na rodku kocioa wysoki katafalk rzsicie obstawiony wiecami, a na nim lea w dwch trumnach, oowianej i drewnianej, pan Woodyjowski. Wieka byy ju zabite i wanie odprawiano pogrzeb. yczeniem serdecznym wdowy byo, by ciao spoczow Chreptiowie, lecz e cae Podole byo w rkach nieprzyjacielskich, wic tymczasowomiano je pochowa w Stanisawowie, do tego bowiem miasta odesani zostali pod konwojem tureckim kamienieccy exules i tu wydani w rce wojsk hetmaskich. Wszystkie dzwony biy w kolegiacie. Kocizapeniony by tumem szlachty i onierzy, ktrzy ostatni raz chcieli rzuci okiem na trumn Hektora Kamienieckiego i pierwszego Rzeczypospolitej kawalera. Szeptano, e sam hetman ma na pogrzeb przyjecha, e jednak nie byo go dotd wida, a lada chwila mogli nadej czambuem Tatarzy, przeto postanowiono nie odkada ceremonii. Starzy onierze, przyjaciele lub podkomendni nieboszczyka, stanli wiecem koo katafalku. Byli midzyinnymi obecni: pan Muszalski ucznik, i pan Motowido, i pan Snitko, i pan Hromyka, i pan Nienaszyniec, i pan Nowowiejski, i wielu innych, dawnych oficerw ze stanicy. Dziwnym trafem nie brako prawie nikogo ztych, ktrzy niegdy zasiadali wieczorami awy przy ognisku chreptiowskim; wszyscywynieli cao gowy z tej wojny, tylko w, ktry im by wodzem i wzorem, w rycerz dobry i sprawiedliwy, straszny dla nieprzyjaci, sodki dla swoich, tylko w, szermierz nad szermierze z sercem gobia - lea oto wysoko, wrd wiata,w chwale niezmiernej, ale w ciszy mierci. Zatwardziae przez wojn serca kruszyy si z alu na w widok; te byski od wiec owiecay srogie, strapione twarze wojownikw i odbijay si byszczcymi skrami we zach pyncych z oczu. W rodku onierskiego koa leaa krzyem na pododze Basia, a obok niej stary, zniedoniay, zamany i trzscy si pan Zagoba. Ona przysza tu piechot z Kamieca za wozem wiozcym najdrosz trumn, a teraz wanie przysza chwila, e trzeba byo t trumn odda ziemi. Przez ca drog idc nieprzytomna, jakby nie do tego wiata naleca - i teraz, przy tym katafalku, powtarzaa bezwiadomymi usty: "Nic to!" - powtarzaa, bo tak jej kaza ten ukochany, bo to byy ostatnie wyrazy, ktre jej przesa; ale w tym powtarzaniu i w tych wyrazach byy tylko dwiki bez treci, bez prawdy, bez znaczenia i otuchy. Nie "nic to" byo - jenoal, ciemno, rozpacz, martwota, jeno nieszczcie niepowrotne, jeno ycie zabiteizamane, jeno bdna wiadomo, e ju nie ma nad ni ni miosierdzia, ni nadziei, ajest tylko pustka i bdzie pustka, ktr wypeni moe jeden Bg, kiedy mier zele. Dzwony biy; u wielkiego otarza koczya si msza. Na koniec zabrzmia wysoki, jakby z otchani woajcy gos ksidza: "Requiescat in pace!" Drgania febryczne wstrzsny Basi, a w nieprzytomnej gowie zerwaa si tylko jedna myl: "Ju, ju mi go zabior!..." Lecz nie by to jeszcze koniec ceremonii. Rycerstwo przygotowao liczne mowy, ktre miay bywypowiedziane przy spuszczaniu trumny w d, tymczasem za wyszed na ambon ksidz Kamiski, ten sam, ktry dawniej w Chreptiowie czsto przesiadywa i ktry w czasie choroby Basi na mier j dysponowa. W kociele poczli ludzie chrzka i kasa,jako zwykle przed kazaniem, po czym ucichli i wszystkie oczy zwrciy si na ambon. Wtem z ambony ozwao si warczenie bbna. Zdumieli si suchacze. Ksidz Kamiski zabi w bben, jakby na trwog; nagle urwa i nastaa cisza miertelna. Po czym warczenie ozwao si po raz drugi, trzeci; nagle ksidz Kamiski cisn paeczki na podog kocieln, podnis obie rce w gr i zawoa: - Panie pukowniku Woodyjowski! Odpowiedzia mu krzyk spazmatyczny Basi. W kociele uczynio si po prostu straszno.Pan Zagoba podnis si i na wspk z panem Muszalskim wynieli omdla niewiast z kocioa. Tymczasem ksidz woa dalej: - Dla Boga, panie Woodyjowski! Larum graj! Wojna! Nieprzyjaciel w granicach! A ty si nie zrywasz! Szabli nie chwytasz? Nako nie siadasz? Co si stao z tob, onierzu? Zali swej dawnej przepomnia cnoty, e nas samych w alu jeno i trwodzezostawiasz? Wezbray rycerskie piersi i pacz powszechny zerwa si w kociele, i zrywa si jeszcze kilkakrotnie, gdy ksidzcnot, mio ojczyzny i mstwo zmarego wysawia, a i kaznodziej porway wasne sowa. Twarz mu poblada; czoo okryo si potem, gos dra. Unis go alnad zmarym rycerzem, al nad Kamiecem, al nad zgnbion rkoma wyznawcw ksiyca Rzeczpospolit, i tak wreszcie koczy swoj mow modlitw: - Kocioy, o Panie, zmieni na meczety i Koran piewa bd tam, gdziemy dotychczas Ewangeli piewali. Pogrye nas, Panie, odwrcie od nas oblicze Twoje i w moc sprosnemu Turczynowi nas podae. Niezbadane Twoje wyroki, lecz kto, o Panie, teraz opr mu stawi? Jakie wojska na kresach wojowa go bd? Ty, dla ktrego nic nie jest w wiecie zakryte. Ty wiesz najlepiej, e nie masz nad nasz jazd! Ktra ci, Panie, tak skoczy, jako nasza skoczy potrafi? Takiche obrocw si pozbywasz, za ktrych plecami cae chrzecijastwo mogo wysawia imi Twoje? Ojcze dobrotliwy! nie opuszczaj nas!oka miosierdzie Twoje! zelij nam obroc, zelij sprosnego Mahometa pogromc, niech tu przyjdzie, niech stanie midzy nami, niech podniesie upade serca nasze, zelij go, Panie!... W tej chwili rum uczyni si przy drzwiach i do kocioa wszed pan hetman Sobieski. Oczy wszystkich zwrciy si na niego, dreszcz jaki wstrzsn ludmi, a on szed z brzkiem ostrg ku katafalkowi, wspaniay, z twarz rzymskiego cezara, ogromny... Zastp elaznego rycerstwa szed za nim. - Salvator! - krzykn w proroczym uniesieniu ksidz. A on klkn przy katafalku i pocz si modli za dusz Woodyjowskiego. ----------Konwersja: rpg6@go2.pl mierci, i zniszczeniem, jakby go jowiszowy gniew unis, jakby si zapamita wrd pomieni, jakby chcia zguszy tureckie gromy i w ziemi si zapa lub zwyciy. Wrd zamtu, wrd leccych kul, ognia i kurzawy, i dymu may rycerz rzuca si od dziaa do dziaa, od jednych murw do drugich, od rogu do rogu, sam do niszczcego pomienia podobny. Zdawa si dwoi i troi; by wszdzie, zachca, krzycza, gdzie pad kanonier, tam on go zastpowa-i wlawszy otuch w piersi, znw bieg gdzie indziej. Zapa jego udzieli si onierzom. Uwierzyli, i to ostatni szturm,kich przenosi? nt sa 48jx}jӺA48j4jA4 }x} j@jj{AA