.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBAHٟHYHdAD dT,0Q 4 4:9Q 4 4:N8Q 4 4: S 4:8  0S`H`hH`/.$Qi!= $!R FJJ'1X3οߔK VrMsʚaX'v#aV8@Ro0`ր%cN84>Dxˈ:e|c<%8 r!GOOMBAGOOMBAGMBA 0Uih7 RUD@ 0X@ q`PUUQ HAptbd5Q1QUUQl)`D` P@ @I Hps'6FTQE%In@p`P+5@;7g;#Oh(qF&PRQ oOwww.a$PcWЏ`^&'_ ?dP@*Q?piIp`5SQUEU`ߖ_p`_c~P?@G@FTtU4b_`dHpw6fP0;UhGsPpIwrF@TPAUE@?c@`@wGfaUP ?Ph`tp@ff1UU$b!o{׀(2?ulB_a{%aQbrf>)< ^ 5~C?B{A H7p6 `^Q5UU@IFtrdUQE@??faUR0U?@)A)(wJfZS00%1[1F!wpfU!U UU4AwwGf~_ @DwfaS#P`@A0PU@k_ ! T?2ifa$UEDQ$!?^%^?#I@hwttFbBEqA  wBd@Q@biq_TR0BC?ww??QbTUBU4$??dQC!?ۙA_swwbE3_Ai~$_~`1P0S$I`QiÆqw 6UT'@i `h`GGGf&A%`iݑhHq#FF]E$E~a Iqi!GOETHH#`P1a C@q@81b@r6F0`ffPFR??01?HB*i8btwa79*Q@ _ TPp#```0w%FS ?`0660SS R8 DqF6 Qy@`p?TPU4q? ~@  7 _0\/zz @0H??*kp3$$$$RSSC4FF%RteC4VG%RddC455%BBBBX=RJZ9gs{X=LJZ1gs{gCClC)C] 𵆰KN$kIHRR!B!GOys@-h$U`!!4, W@  7B  ?' xG 7(9"HBa8dI# h@C8!> - @'% x 7 / ' L '` h #@ Hx( GhCXC C2C J'PhR{3:3z;@* 9+ѐpGhC񵂰 )Hh.8PCpR(0 9 B %($EHh( "B"1# .1o0:0z!@4B Hh ))IBIIIBIIAG1hCHIh h`B@@#@Oi#B i1a)ۉ HaaI ` !@CpGhCCC!"R( KR(HQ1B !HpG0  #GK *KK#A#CETS0 \ ,!!1BCR0(۰pG0*A A"I2 "HpG@I" pG@NhH1iCA@@ 0a xA(h (ya` h 7B  ?'! 1@#BHМC` GC "JI# h@#[B EHpEI hO#'<pK $x#Cp"Cp8< $Qx9K!CQph !#B!`4I`4I3IMH`$] h`!!4,*L C8a!Lhi@Hhh (ڠ!I!IXH` 8@H8@$( 2`!4 ,L C I  IMGC2lCC `8` $M/`U/ HC(a/ / ` Ӯh/ѰI/IX` @/(/ H @O8CGC h`` G G Oh 0*2Rh"B"]GCK"hB"%0NGCB828!RGOFFONwith RONOFFSLOWMO5min10min30minOFFIIIIIIIIIIIIIIINormalTurboCrapProtGBAGBPNDS1P2PLink2PLink3PLink4PBlackGreyBlueNoneYellowGreyMulti1Multi2ZeldaMetroidAdvIslandAdvIsland2BaloonKidBatmanBatmanROTJBionicComCV AdvDr.MarioKirbyDK LandDMGMGBSGBCGBAGBAuto Goomba Pogoomba ' I" ;`AHx('@I XhF? @HAIx XiFhFiF" F;O @ 2 2 > GPowered by XGFLASH2.com 2005uChav2.2 on wC`C`B autofire: A autofire: 2`Controller: Display->Other Settings->Link TransferSleepRestartSave State->Load State->Manage SRAM->Exit Q" 6h:H;Ix X:hFiF 8H8Ox8:XhFiF 6L7Ix X6hFiF x4I X4hFiF 4H4h :XhFiF y0:XhFiF /H/x:XhFiF /H/hhFiF G Other Settings(`VSync: _`FPS-Meter: C`Autosleep: `EWRAM speed: 2Swap A-B: Autoload state: (Goomba detection: PaGame Boy:  " HIh XhFIiF 7HIx XhFfOKBa  @&60`.CH p ;pAH[#  >Np00Xp!000pp@;p#C3H&1H1A1HA(1%H&V f>Й(`]0 Z&v  # 06N<,$$ 4D=- Hh. 47?/ JGgCTCC brac#\T3:рpG H!I LhB 8hB <`x`Gg1W!"Cxx;Cx?;Cx?;CY02*ۀpG e") |"* wZ'?рG Write error! Memory full. Delete some games.1K1Oh#[<f'BC#fB7B+) #[B 5 (92>.'C.`h`=- 9*d'C'``` I02 `!Ip02B @I9 GCg^)2:p01ypG "S!H9 !7< 9< !7< }9 79 G00:00:00 - 00/00kKCIh h&1+AL! + + h)89B)) !`  Y'# ` B )"B" 0 1_Bѡh7  &.ѽB  i"2 D/"3 =( ("B" 0." )7 (" H` `GCgPush SELECT to deleteSave state:Load state:Erase SRAM:CKL(#[30 g``Hh`Hh2`HOx(8I Hh1.1"8NGg0CPCuCgCTC LjF ` (ќG  "! h-!h8BH ` 8@jF (H8@C #L!:#k LjF `  @"! h("! h 8@jF H8@GgCd#C% I NBh3B1` *I `GgCIh" J)0% )>hI`GgCH#h@pGlC( Hh/jF!(HhGPCTC(јG ") O#!";HhjF!v( "!6( g Saving.gPC(4! N(-h()!D("#[M0"#K!I H631!"H`!8Gg0!HKJ?"!GgA(< Hx8Hhw! ! -hB "RIH<// "Ah J00""RIH"GdCPCHx"Hh-jF! (hBE"R I HjF!8(zGdCPC  .MiF(`(G @&h%(B(!{%mH5hB#[B I") `%5<- M"!(h)h8BH(` 8@iF ( H8@CpC ROM not found.I(IjF! ("L#[0" IHhqHhHqHIx xCI x CI xICqHxHhO`/"! #[0"Gg0g8\_C(C_dCPC(!jF! (Jy`Ay J`y Jp!@ Jp!@ J#pI@@ pG8\_C(C_&O(C !I%=p70BjF! Z(L#[0"IHJhqHhHqHxqxyCq/`"! #[0"Gg0g8\_CC8O8J9j `%3L.S][D/7>W S BՉ-63CCBiсщ) щIaZ %KB$H!!с!C P CKBH!KBH!KBPh(Е`h(Аh8`HH8bH#CpG!`Q`сQ`gC @0&@  HKhB Hx( H! I CII#CpGC0vC CB0ӄFR) xp@Iу:Ӱɸ:Ұ 2 p Cp p p xpI@R`FpG CCXPpGR\TpG/Y@P@ KRB#BBRB[AB Z@P@Y@pGGGGG G(G0G8G CфF0 LC+@# @pB0`FpG xpI[*pG2x+ x1p2+pG/KRB#BBRB[ABpGFCˀ  xx[IR gFpGFRp@: C C  :ӁTR`FpGxG0`B @ @   !QR B0`BaB/F C ӰL;C+@рҰ xpI@+ R`FpG p@R`FpGxG--N< \/ Divide by zero///4 ,P$PP //38//1e "" \  /\ \$/< }Ϡ0\ }Ϡ@\  @0}ϠP\ // XTS4xVͫ0 FhnzZ~h2 0;.Yk  RT;h;h;h;;;T; T; = = =<<<<<===<<<<<<" =l=H=T; O-<04 +**)HAIB*@/@GPO|xt,`- .{H x@@44P,T(X$\ㄔGO 2 ZB^?O/pD-逡$ b(`4@ 0 PPQ0S$pD/XCP ` w9`9@9,C BB4Cx0@P`x404x40x4L-`ጠ匰Z @O PPQP$T0IE?@  L/xxxx h>P`@: ;;,'t,C2\+phà`àbàcàdàeàhàiàlàmàpàrà`sàtàu` àxàyà|à}ààà`bcdehilmprs`tu` xy|}wxFFFG8GhGGG H(??(@@(AA(B?(M3"o{3"o{3"o{3"o{UUUUUUUUUUUUUUUUUUZJZcUUUތk)ZcZJggU F%)YZJZcޢBk{URZJ!1sJ!!scR)祥{))Bu)ksJ!!scR)祥{))BތZsJ!!kkcB{))BȐPDBRRRRZZk{!BRZ{9RZ{9RZ{9Zk{!Bε!)99JZ9ﭥkZZB猥BRkRRRBZޜkf!BRUURBΌZR>sB3 wx#5 ZM`) UUUѩQH%GGM[jcBs{!%   @h*>` ; 8L 50@  ,$ /P-"P-p???????-???/@-L =@P 1 @@@0S@/0S@/                  @-BJRZbjrz "&.B1.07, T\ 0P@0/P00/$0/  R 0/޼ DP`l  0܀P:O-@PB A  ᠀堐cp@DA`PPP` \ EX P: O 0@-S"I 0  \0 Π0 S( 000 Q@@Ao 0!CexV4-$2X$QP$? @P,,0 R :Q0A 2 --N< \  Divide by zero!"!!"!"!!""!!"!""""!"!!""!!"!""""!!!!!!""""!"!!"!!!!!!!"!!""!!"!!!!!!!"""""!!"!!!!!!!!!!!!!0CFGNINTENDOxG[?xGbxGDxG\?xGZxGxG\xG xGxGxGexGxGqxGxGXTW@XTW@XTWXXTW$ %Ƞ B.瀀XTWX XTW2T12@XTW21TE112@XTWX\ကXTW0@2#D#@XTWČ~ B. B.XTW'1p2#!2XTW%Ƞ +LကXTWXE XTWe\2T12eT@XTWe\21TE112eT@XTWTXကXTW0L2#@#L@XTW$ PI@XTWhXTW$ &Ƞ B.瀀XTWh XTW2d12@XTW21dF112@XTWhlကXTW0E@2#@XTWXTW'1p2#!2XTW&Ƞ +LကXTWhF XTWfl2d12fd@XTWfl21dF112fd@XTWdhကXTW(0d@2E@XTW@HXTWxXTW$ 'Ƞ B.x XTWx XTW2t12@XTW21tG112@XTWx|ကXTWD QDR T"@ 22#1@XTW@T 2231@XTW@HXTW'1p2#!2XTW'Ƞ +xLကXTWxG XTWg|2t12gt@XTWg|21tG112gt@XTWtxကXTWD$ 2@XTW@HXTW|XTW$ 'Ƞ B.xG XTW||倀XTW'Ƞ + 212  B.XTW'Ƞ + 21@112  B.XTW'Ƞ B.XTW12@XTW@HXTW|'1p2#!2XTW'Ƞ +xGLကXTW|@|倀XTW2D12@XTW21DD112@XTWLကXTW22#@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTWXP@XTWXT@XTW'Ƞ +X\ကXTWXP@XTWT%T@XTWT&T\@XTWTP@XTWT'T\@XTWTP@XTW'Ƞ +TXကXTWT$T@XTWh`@XTWhd@XTWhd@XTWh`@XTWhd@XTW'Ƞ +hlကXTWh`@XTWd%dl@XTWd`@XTWd&d@XTWd'dl@XTWd`@XTW'Ƞ +dhကXTWd$d@XTWxp@XTWxt@XTWxp@XTWxt@XTWxt@XTW'Ƞ +x|ကXTWxp@XTWt%t|@XTWtp@XTWt&t|@XTWtp@XTWt't@XTW'Ƞ +txကXTWt$t@XTW% 'Ƞ B.瀀XTW%'Ƞ B.瀀XTW& 'Ƞ B.瀀XTW&'Ƞ B.瀀XTW' 'Ƞ B.瀀XTW'Ƞ  B.瀀XTW PI@XTW@H$ 'Ƞ B.瀀XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTWD@XTW'Ƞ +LကXTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW$@02!2D@XTW$D02!2@XTW'Ƞ +$L02!2XTW$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW(!$@02!2@XTW'Ƞ + (!$@02!2XTW(!$@02!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW$@T02 2#!2@XTW$DT02 2#!2@XTW'Ƞ +$LT02 2#!2XTW$@T02 2#!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW'Ƞ + 2##?$@2# 2#D1!2XTW2##?$@2# 2#D1!2@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW2@1@XTW2D1@XTW'Ƞ +2L1XTW2@1@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW0@41@XTW0D41@XTW'Ƞ +0L41XTW@1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW0@1@XTW0D1@XTW'Ƞ +0L1XTW0@1@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW$T02 2#!2@XTW'Ƞ +$ T02 2#!2XTW$T02 2#!2@XTWg XTW|Ě -,XȌ,Ȍ|ĊTXXTW XTW -XTWa XTW%|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$L02!2XTWI|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWXTW@H|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -XTWXTWXTW I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Qf  -XTW (!$@02!2XTWI XTW|Ě -,hȌ,Ȍ|ĊdhXTWJ XTW XTW&|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW$LT02 2#!2XTWIOhXTWXTW}XTW 2##?$@2# 2#D1!2XTWI& $ XTW|Ě -,xȌ,Ȍ|ĊtxXTW%( $ v뀀XTW'|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q XTW2L1XTWI |(!|02 "2XTW' -@XTWČ$  B.XTW0L41XTWI( LXTW|Ě -,Ȍ,HȌ|ĊL0P ;XTW%( oLကXTW@XTW  $|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q8 XTW0L1@XTWI0s|(!x02 "2XTW|t倀XTWČ +LXTW|Ě -,Ȍ,Ȍ|Ċ -H@H$ T02 2#!2XTWI80O- ģij,F.  !#RO/#>5:5`   h/<<3   4# R $# ,/  /"P" R" B4 4@ FxGQEĊQEĊ x ĊG @ĊQEOĊ$ P P@ $ @: $  vR $ $@ H  P  X ` @ I|ĚL|Ċ --,Ȍ ,Q  -XTWPFPFh>P01// \J" 3--:--. .:::::::.TA`AlAxAA:AAAAAAAAA:B B,B8BDBPB\B:::::::::BBBBBBBBBBBBBBBB@56d6677:477778::::::::::-::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: \(UWQL \UWQLRead from OAM. Wrote to OAM. \J2--:----:::::::-<@H@T@`@l@:x@@@@@@@@@:A AA$A0A  ˌ  ˌLT!L t >  ˌ  +xxxxSNtuuh>Ix^Z!`@@&9_9_9_9_`?DDDD@ D H L P T X T X  PO4OdO::::(;|;;;-<;:: v  (;=L<$<!Q@-U@ nO4rOP$ P$ P$ P$ P$ (;<<: 9: =0=:+ P CSv(;\=;;?(;=<:(;=::C9@-0<<<<8$@DA$HLI -$@DHL$T?99 0Px h8Tx0`|  P 8Lt@`4PhH 4 ` |       8 P l        4 P |        @ X t       $ @ X t       <X p0\(<Pdx @l4p$`(\$THH0Lh ,Hh(Dd0d<l (ldlBDTl$ X h P$     !(!d!!!!!0"X"""""#<#T#### $ $$$$:::::::(::::8 ;;D+bkbeaGG@@>BElE>B>ZG>Pff s nٙgcnܙ3>OGNIEMIMIECZEM1003oD1@ H>a>&>  (  ̈́ ͦ ͏͜ʹM[,M[ M[ $M[n>>zE>@A>>@;v(  w -o jg w_½ We O G  (((# ("(*( *ntAͩ͠ = >O < >O!>w# !6# 6#6# ! 6#6# 6#  n $ͰMO> O O[< 8>   G8  8 @$ Ͱ M(=> O> >O O[ 0< O  $ͰM[ y  {   G  O $ͰM[ y  > > >> >A!@}|z! * ]* OG> > >>> >A!@}| z=  n(z>(nz>An  z> >(nog #F+Nx<(,x > 7 > ( z> 7 => G!x(~# * !6# x y!(#!@(!(!(!@y(=]T! P* P* P* P* > >A>! * NO>A> >AGN ;GO 1! * > Az  ! @6# x !~( #~#_~#O͙V#F#ͨ y z_y Oi`)))  8 k&)}o ! {(8=xw#wyw#wˇ @@>@>GHI !`>" " !` y(=> W> q (q (q (y !`Q q (q (q (w#<  6# !>"< ! "< !@6# ! 6# !>("< ! "< > /7G>/Gx>0@(D >h! i@* >O! ͳ >O͆ !6> ͦ <(͆ >͆ X >>h!?866<8ͦ >y(U ( <~ >h=g >}>͆ X O!7 ~!?8665!6ͦ ͆  O!Kͨ >>zE>@A>>@   O!Kͨ @D8AA>!~w>0>MwD @>O @o@g@o @gͨ Oͨ >O!@O@Gͳ O!@O@Gͳ >h@i >@D8 O¤ ( !~=ʤ w >O !@!@*fo>!hw!D> .AN .isrsrsrsrsrsrsrsrsrsrsrsrsrsrsrsrD ! *fo @* x > "  = @D0D8@@  made by aRPi02"(0(0"               !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~ MBFONTVariable pitch PPPPP x(  @@@P@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@ @@@ @ @  @@ @@@@@@` @@@ @@ @ @@ @@@@`@ࠠ@@@`ࠠ@@@@@ @بȨ@@@`@@ @@@@@@@@@@P@@@@ @@@@@@ @@@@@@@@ ```` ``@` @@@@@@` @@@@@@@Ш@@`` `@ @@@@@ `@@P@`  @ @@@@ @@ @@P```ࠠ@`@@@@@@@@@@@@@@@@@ @P@`@  @@  `@ @ࠠ@ @@ @ࠠ@@HHP\T@`@ @ @ @`@ ࠠ@ @ @ @@@pPp@ࠠ xx $HH$ xx @@@@ @@@`@@ @PPPPP@@ `` H$H(8 8 ( @ @@@ࠠ @@ࠠ@@P@@ࠠ@@ࠠ @@``@ @ @ @@@ @@@@@@@@@pHHHHp Аа@@@ @@@@@P@@Ppp@pȈp@@ @@@@@ @@@@@@ `` @@ ``@@ ``P@ ``@ ``@@ `` @````@ @@` @@`@` @`@@@@@@@@@@@@@@@@@p` @@@@ @@@@@@P@@@@@@@@` @`@`` @` ࠠ` Pccd cZ-qc; Henryk Sienkiewicz Ogniem i Mieczem - tom I Rozdzia pierwszy Rok 1647 by to dziwny rok, w ktrym rozmaite znaki na niebie i ziemi zwiastowa-y jakowe klski i nadzwyczajne zdarze- nia. Wspczeni kronikarze wspominaj, i z wiosny szaracza w niesychanej iloci wyroia si z Dzikich Pl i zniszczya zasie-wy i trawy, co byo przepowiedni napadwtatarskich. Latem zdarzyo si wielkie zamienie soca, a wkrtce potem kometapojawia si na niebie. W Warszawie widy- wano te nad miastem mogi i krzy ognisty w obokach; odprawiano wic postyi dawano jamuny, gdy niektrzy twier- dzili, e zaraza spadnie na kraj i wygubi rodzaj ludzki. Nareszcie zima nastaa tak lekka, e najstarsi ludzie nie pamitali podobnej. W poudniowych wojewdztwach lody nie poptay wcale wd, ktre podsy- cane topniejcym kadego ranka niegiem wystpiy z oysk i pozaleway brzegi. Paday czste deszcze. Step rozmk i zmieni si w wielk kau, soce za w poudnie dogrzewao tak mocno, e - dziw nad dziwy! - w wojewdztwie bracawskim i na Dzikich Polach zielona ru okrya stepyi rozogi ju w poowie grudnia. Roje po pasiekach poczy si burzy i hucze, bydo ryczao po zagrodach. Gdy wic tak porzdek przyrodzenia zdawa si by wca- le odwrconym, wszyscy na Rusi oczekujc niezwykych zdarze zwracali niespokojny umys i oczy szczeglniej ku Dzikim Polom,od ktrych atwiej nili skdind mogo siukaza niebezpieczestwo. Tymczasem na Polach nie dziao si nic nadzwyczajnego i nie byo innych walk i potyczek jak te, ktre si odprawiay tam zwykle, a o ktrych wiedziay tylko ory, jastrzbie, kruki i zwierz polny. Bo takie to ju byy te Pola. Ostatnie lady osiadego ycia koczyy si, idc kupoudniowi, niedaleko za Czehrynem ode Dniepru, a od Dniestru - niedaleko za Humaniem, a potem ju hen, ku limanom i morzu, step i step, w dwie rzeki jakby w ram ujty. Na uku Dnieprowym, na Niu, wrzao jeszcze kozacze ycie za porohami, ale w samych Polach nikt nie mieszka i chyba po brzegach tkwiy gdzieniegdzie "polanki" jakoby wyspy wrd morza. Ziemia bya de nomine Rzeczypospolitej, ale pustynna, na ktrej pastwisk Rzeczpos-polita Tatarom pozwalaa, wszake gdy Kozacy czsto bronili, wic to pastwisko byo i pobojowiskiem zarazem. Ile tam walk stoczono, ilu ludzi lego, nikt nie zliczy, nikt nie spamita. Ory, jastrzbie i kruki jedne wiedziay, a kto z daleka dosysza szum skrzyde i krakanie,kto ujrza wiry ptasie nad jednym koujcemiejscem, to wiedzia, e tam trupy lub koci nie pogrzebione le... Polowano w trawach na ludzi jakby na wilki lub suhaki. Polowa, kto chcia. Czek prawem cigan chroni si w dzikie stepy, orny pasterz trzd strzeg, rycerz przygd tam szuka, otrzyk upu. Kozak Tatara, Tatar Kozaka. Bywao, e i cae watahy broniy trzd przed tumami napastnikw. Step to by pusty i peny zarazem, cichy i grony, spokojny i peen zasadzek, dziki od Dzikich Pl, ale i od dzikich dusz. Czasem te napeniaa go wielka wojna. Wwczas pyny po nim jak fale czambuytatarskie, puki kozackie, to chorgwie polskie lub wooskie; nocami renie koni wtrowao wyciom wilkw, gos kotw i trb mosinych lecia a do Owidowego jeziora i ku morzu, a na Czarnym Szlaku, naKuczmaskim - rzekby: powd ludzka. Granic Rzeczypospolitej strzegy od Kamieca a do Dniepru stanice i "polanki" i- gdy szlaki miay si zaroi, poznawano wanie po niezliczonych stadach ptactwa,ktre, poszone przez czambuy, leciay napnoc. Ale Tatar, byle wychyli si z Czar-nego Lasu lub Dniestr przeby od strony wooskiej, to stepem rwno z ptakami stawa w poudniowych wojewdztwach. Wszelako zimy owej ptactwo nie cigno z wrzaskiem ku Rzeczypospolitej. Na stepie byo ciszej ni zwykle. W chwili gdy rozpoczyna si powie nasza, soce zachodzio wanie, a czerwonawe jego promienie rozwiecay okolic pust zupe-nie. Na pnocnym kracu Dzikich Pl, nad Omelniczkiem, a do jego ujcia, najbyst- rzejszy wzrok nie mgby odkry jednej ywej duszy ani nawet adnego ruchu w ciemnych, zaschnitych i zwidych burza- nach. Soce poow tylko tarczy wyglda-o jeszcze zza widnokrgu. Niebo byo ju ciemne, a potem i step z wolna mroczy si coraz bardziej. Na lewym brzegu, na niewielkiej wyniosoci podobniejszej do mogiy ni do wzgrza, wieciy tylko resztki murowanej stanicy, ktr niegdy jeszcze Teodoryk Buczacki wystawi, a ktr potem napady stary. Od ruiny owej pada dugi cie. Opodal wieciy wody szeroko rozlanego Omelniczka, ktry w tymmiejscu skrca si ku Dnieprowi. Ale blaski gasy coraz bardziej na niebie i na ziemi. Z nieba dochodziy tylko klangory urawi cigncych ku morzu; zreszt ciszy nie przerywa aden gos. Noc zapada nad pustyni, a z ni nasta-a godzina duchw. Czuwajcy w stanicach rycerze opowiadali sobie w owych czasach, e nocami wstaj na Dzikich Polach cienie polegych, ktrzy zeszli tam nag mier- ci w grzechu, i odprawuj swoje korowo- dy, w czym im aden krzy ani koci nie przeszkadza. Tote gdy sznury wskazujce pnoc poczynay si dopala, odmawiano po stanicach modlitwy za umarych. Mwio-no take, e one cienie jedcw snujc sipo pustyni zastpuj drog podrnym jczc i proszc o znak krzya witego. Midzy nimi trafiay si upiory, ktre goniy za ludmi wyjc. Wprawne ucho z daleka ju rozeznawao wycie upiorw od wilczego. Widywano rwnie cae wojska cieniw, ktre czasem przybliay si tak do stanic, e strae gray larum. Zapowia- dao to zwykle wielk wojn. Spotkanie pojedynczych cieniw nie znaczyo rwnie nic dobrego, ale nie zawsze naleao sobie le wry, bo i czek ywy zjawia si nieraz i nikn jak cie przed podrnymi, dlatego czsto i snadnie za ducha mg bypoczytanym. Skoro wic noc zapada nad Omelnicz- kiem, nie byo w tym nic dziwnego, e zaraz koo opustoszaej stanicy pojawi si duch czy czowiek. Miesic wychyn wanie zza Dniepru i obieli pustk, gowybodiakw i dal stepow. Wtem niej na stepie ukazay si inne jakie nocne istoty.Przelatujce chmurki przesaniay co chwila blask ksiyca, wic owe postacie to wybyskiway z cienia, to znowu gasy. Chwilami niky zupenie i zdaway si top- nie w cieniu. Posuwajc si ku wynioso- ci, na ktrej sta pierwszy jedziec, skraday si cicho, ostronie, z wolna, zatrzymujc si co chwila. W ruchach ich byo co przeraajcego, jak i w caym tym stepie, tak spokojnym na pozr. Wiatr chwilami podmuchiwa ode Dniepru sprawujc aosny szelest w zeschych bodiakach, ktre pochylay si i trzsy, jakby przeraone. Na koniec postacie zniky, schroniy si w cie ruiny. W bladym wietle nocy wida byo tylko jednego jedca stojcego na wyniosoci. Wreszcie szelest w zwrci jego uwag.Zbliywszy si do skraju wzgrza pocz wpatrywa si w step uwanie. W tej chwili wiatr przesta wia, szelest usta izrobia si cisza zupena. Nagle da si sysze przeraliwy wist.Zmieszane gosy poczy wrzeszcze przeraliwie: "Haa! Haa! Jezu Chryste! ratuj! bij!" Rozleg si huk samopaw, czerwone wiata rozdary ciemnoci. Ttent koni zmiesza si z szczkiem elaza. Nowi jacy jedce wyroli jakby spod ziemi na stepie. Rzekby: burza zawrzaa nagle w tej cichej, zowrogiej pustyni. Potem jki ludzkie zawtroway wrzaskom strasznym, wreszcie ucicho wszystko: walka bya skoczona. Widocznie rozegrywaa si jedna ze zwykych scen na Dzikich Polach. Jedcy zgrupowali si na wyniosoci; niektrzy pozsiadali z koni, przypatrujc si czemu pilnie. Wtem w ciemnociach ozwa si silny i rozkazujcy gos: - Hej tam! skrzesa ognia i zapali! Po chwili posypay si naprzd iskry, a potem buchn pomie suchych oczeretw i uczywa, ktre podrujcy przez Dzikie Pola wozili zawsze ze sob. Wnet wbito w ziemi drg od kaganka i jaskrawe, padajce, z gry wiato owie- cio wyranie kilkunastu ludzi pochylonych nad jak postaci lec bez ruchu na ziemi. Byli to onierze ubrani w barw czerwon, dworsk, i w wilcze kapuzy. Z tych jeden, siedzcy na dzielnym koniu, zdawa si reszcie przywodzi. Zsiadszy z konia zbliy si do owej lecej postaci i spyta: - A co, wachmistrzu? yje czy nie yje? - yje, panie namiestniku, ale charcze; arkan go zdawi. - Co zacz jest? - Nie Tatar, znaczny kto. - To i Bogu dzikowa. Tu namiestnik popatrzy uwanie na lecego ma. - Co jakby hetman - rzek. - I ko pod nim tatar zacny, jak lepsze- go u chana nie znale - odpowiedzia wachmistrz. - A ot, tam go trzymaj. Porucznik spojrza i twarz mu si rozjania. Obok dwch szeregowych trzymao rzeczywicie dzielnego rumaka, ktry tulc uszy i rozdymajc chrapy wyciga gow i poglda przeraonymi oczyma na swego pana. - Ale ko, panie namiestniku, bdzie nasz? - wtrci tonem pytania wachmistrz. - A ty, psiawiaro, chciaby chrzecijanowi konia w stepie odj? - Bo zdobyczny... Dalsz rozmow przerwao silniejsze chrapanie zduszonego ma. - Wla mu gorzaki w gb - rzek pan namiestnik - pas odpi. - Czy zostaniemy tu na nocleg? - Tak jest, konie rozkulbaczy, stos zapali. onierze skoczyli co ywo. Jedni poczlicuci i rozciera lecego, drudzy ruszyli po oczerety, inni rozesali na ziemi skry wielbdzie i niedwiedzie na nocleg. Pan namiestnik, nie troszczc si wicej o zduszonego ma, odpi pas i rozcignsi na burce przy ognisku. By to mody jeszcze bardzo czowiek, suchy, czarniawy,wielce przystojny, ze szczup twarz i wydatnym orlim nosem. W oczach jego malowaa si okrutna fantazja i zadzier- ysto, ale w obliczu mia wyraz uczciwy.Ws do obfity i nie golona widocznie od dawna broda dodaway mu nad wiek powagi. Tymczasem dwaj pachokowie zajli si przyrzdzaniem wieczerzy. Pooono na ogniu gotowe wierci baranie; zdjto te z koni kilka dropiw upolowanych w czasie dnia, kilka pardew i jednego suhaka, ktre- go pacho wnet zacz obupywa ze skry. Stos pon rzucajc na step ogrom-ne, czerwone koo wiata. Zduszony czo-wiek pocz z wolna przychodzi do siebie. Przez czas jaki wodzi nabiegymi krwioczyma po obcych badajc ich twarze; nastpnie usiowa powsta. onierz, ktry poprzednio rozmawia z namiestni- kiem, dwign go w gr pod pachy; drugi woy mu obuszek w do, na ktrym nieznajomy wspar si z caej siy. Twarz jego bya jeszcze czerwona, yy jej na- brzmiae. Na koniec przyduszonym gosem wykrztusi pierwszy wyraz: - Wody? Podano mu gorzaki, ktr pi i pi, co mu widocznie dobrze zrobio, bo odjwszy wreszcie flasz od ust, czystszym ju gosem spyta: - W czyich jestem rku? Namiestnik powsta i zbliy si ku niemu. - W rku tych, co waci salwowali. - Przeto nie waszmociowie schwycili mnie na arkan? - Mosanie, nasza rzecz szabla, nie arkan.Krzywdzisz wa dobrych onierzw podej-rzeniem. Zapali ci jakowi otrzykowie udajcy Tatarw, ktrych jeli ciekaw, oglda moesz, bo oto le tam pornici jak barany. To mwic wskaza rk na kilka ciem- nych cia lecych poniej wyniosoci. A nieznajomy na to: - To pozwlcie mi spocz. Podoono mu wojokow kulbak, na ktrej siad i pogry si w milczeniu. By to m w sile wieku, redniego wzro-stu, szerokich ramion, prawie olbrzymiej budowy ciaa i uderzajcych rysw. Gow mia ogromn, cer zawid, bardzo ogorza, oczy czarne i nieco ukone jak u Tatara, a nad wskimi ustami zwiesza mu si cienki ws rozchodzcy si dopiero przy kocach w dwie szerokie kicie. Twarz jego potna zwiastowaa powag i dum. Byo w niej co pocigajcego i odpychajcego zarazem - powaga hetmaska oeniona z tatarsk chytroci, dobrotliwo i dziko. Posiedziawszy nieco na kulbace, wsta i nad wszelkie spodziewanie, zamiast dziko-wa, poszed oglda trupy. - Prostak! - mrukn namiestnik. Nieznajomy tymczasem przypatrywa siuwanie kadej twarzy kiwajc gow jak czowiek, ktry odgad wszystko, po czymwraca z wolna do namiestnika, klepic sipo bokach i szukajc mimowolnie pasa, za ktry widocznie chcia zatkn rk. Nie podobaa si modemu namiestnikowita powaga w czeku odernitym przed chwil od powroza, wic rzek z przeksem: - Rzekby kto, e wasze znajomych szukasz midzy owymi otrzykami albo e pacierz za ich dusz odmawiasz. Nieznajomy odpar z powag: - I nie mylisz si wa, i mylisz: nie mylisz si, bom szuka znajomych, a mylisz si, bo to nie otrzykowie, jeno sudzy pewnego szlachcica, mego ssiada. - Tedy widocznie nie z jednej studni pijacie z onym ssiadem. Dziwny jaki umiech przelecia po cienkich wargach nieznajomego. - I w tym si wa mylisz - mrukn przez zby. Po chwili doda goniej: - Ale wybacz waszmo pan, em mu naprzd powinnej nie zoy dziki za auxilium i skuteczny ratunek, ktry mnie odtak nagej mierci wybawi. Waci mstwo stano za moj nieostrono, bom si od ludzi swoich odczy, ale te wdzicznomoja dorwnywa waszmocinej ochocie. To rzekszy wycign ku namiestnikowi rk. Ale butny modzieczyk nie ruszy si z miejsca i nie spieszy z podaniem swojej; natomiast rzek: - Chciabym naprzd wiedzie, jeeli ze szlachcicem mam spraw, bo chocia o tymnie wtpi, jednake bezimiennych podzi- kw przyjmowa mi si nie godzi. - Widz w waszmoci prawdziwie kawalersk fantazj - i susznie mwisz. Powinienem by zacz od nazwiska mj dyskurs i moj podzik. Jestem Zenobi Abdank, herbu Abdank z krzyykiem, szlachcic z wojewdztwa kijowskiego, osiady i pukownik kozackiej chorgwi ksicia Dominika Zasawskiego. - A ja Jan Skrzetuski, namiestnik chorgwi pancernej J. O. ksicia Jeremiego Winiowieckiego. - Pod sawnym wojownikiem wa suysz. Przyjme teraz moj wdziczno i rk. Namiestnik nie waha si duej. Towa- rzysze pancerni z gry wprawdzie patrzyli na onierzw spod innych chorgwi, ale pan Skrzetuski by na stepie, na Dzikich Polach, gdzie takie rzeczy mniej szy pod uwag. Zreszt mia do czynienia z pukownikiem, o czym zaraz naocznie si przekona, bo gdy jego onierze przynieli panu Abdankowi pas i szabl, i krtki buzdygan, z ktrych go rozpasano dla cucenia, podali mu zarazem i krtk buawo osadzie z koci, o gowie ze linowatego rogu, jakich zaywali zwykle pukownicy kozaccy. Przy tym ubir imci Zenobiego Abdanka by dostatni, a mowa ksztatna znamionowaa umys bystry i otarcie si wwiecie. Wic pan Skrzetuski zaprosi go do kompanii. Zapach pieczonych mis j wanie rozchodzi si od stosu, echcc nozdrza i podniebienie. Pacho wydoby je zaru i poda na latercynowej misie. Poczli je, a gdy przyniesiono spory worek modawskiego wina uszyty z kolej skry, wnet zawizaa si ywa rozmowa. - Oby nam si szczliwie do domu wrci-o! - rzek pan Skrzetuski. - To waszmo wracasz? skde, prosz?- spyta Abdank. - Z daleka, bo z Krymu. - A ce waszmo tam robi? z wykup-nem jedzie? - Nie, moci pukowniku; jedziem do samego chana. Abdank nastawi ciekawie ucha. - Ano to, prosz, w pikn wa wszed- e komityw! I z czyme do chana jedzie? - Z listem J. O. ksicia Jeremiego. - To wa posowa! O c jegomo ksi do chana pisa? Namiestnik popatrzy bystro na towarzysza. - Moci pukowniku - rzek - zagldae w oczy otrzykom, ktrzy ci na arkan ujli - to twoja sprawa; ale co ksi do chana pisa, to ani twoja, ani moja, jeno ich obydwch. - Dziwiem si przed chwil - odpar chytrze Abdank - e jegomo ksi tak modego czowieka posem sobie do chana obra, ale po wacinej odpowiedzi ju si nie dziwi, bo widz, e mody laty, ale stary eksperiencj i rozumem. Namiestnik pokn gadko pochlebne P6cj c c * c 8,swko, pokrci tylko modego wsa i pyta: - A powiedze mi waszmo, co porabiasznad Omelniczkiem i jake si tu wzi sam jeden? - Nie jestem sam jeden, jenom ludzi zostawi po drodze, a jad do Kudaku, do pana Grodzickiego, ktren tam jest przeo- onym nad prezydium i do ktrego jegomohetman wielki wysa mnie z listami. - A czemu wa nie bajdakiem, wod? - Taki by ordynans, od ktrego odstpi mi si nie godzi. - To dziw, e jegomo hetman taki wyda ordynans, gdy wanie na stepie w tak cikie popade terminy, ktrych wodjadc pewno byby unikn. - Mosanie, stepy teraz spokojne; znam jasi z nimi nie od dzi, a to, co mnie spotkao, to jest zo ludzka i invidia. - I kt to na jegomoci tak nastaje? - Dugo by gada. Ssiad to zy, moci namiestniku, ktry substancj mi zniszczy, z woci mnie ruguje, syna mi zbi - i ot - widziae wa, tu jeszcze na szyj moj nastawa. - A to wa nie nosisz szabli przy boku? W potnej twarzy Abdanka zabysa nienawi, oczy zawieciy mu pospnie i odrzek z wolna a dobitnie: - Nosz, i tak mi dopom Bg, jako innych rekursw przeciw wrogom moim szuka ju nie bd. Porucznik chcia co mwi, gdy nagle nastepie rozleg si ttent koni, a raczej popieszne chlupotanie koskich ng po rozmikej trawie. Wnet te i czeladnik namiestnika, trzymajcy stra, nadbieg z wieci, e jakowi ludzie si zbliaj. - To pewnie moi - rzek Abdank - ktrzy zaraz za Tamin zostali. Jam te, nie spodziewajc si zdrady, tu na nich czeka obieca. Jako po chwili gromada jedcw otoczya pokrgiem wzgrze. Przy blaskuognia ukazay si gowy koskie z otwar- tymi chrapami, prychajce ze zmczenia, a nad nimi pochylone twarze jedcw, ktrzy przysaniajc rkoma od blasku oczypatrzyli bystro w wiato. - Hej, ludzie! kto wy? - spyta Abdank. - Raby boe! - odpowiedziay gosy z ciemnoci. - Tak, to moi moojce - powtrzy Abdank zwracajc si do namiestnika. - Bywajcie! bywajcie! Niektrzy zeszli z koni i zbliyli si do ognia. - A my pieszyli, pieszyli, bat'ku. Szczo z toboju? - Zasadzka bya. Chwedko, zdrajca, wiedzia o miejscu i tu ju czeka z innymi.Musia pody dobrze przede mn. Na arkan mnie ujli! - Spasi Bih! spasi Bih! A to co za Laszek koo ciebie? Tak mwic spogldali gronie na pana Skrzetuskiego i jego towarzyszw. - To druhy dobre - rzek Abdank. - Sawa Bogu, caym i yw. Zaraz bdziemy rusza dalej. - Sawa Bogu! my gotowi. Nowo przybyli poczli rozgrzewa donie nad ogniem, bo noc bya zimna, cho pogodna. Byo ich do czterdziestu ludzi rosych i dobrze zbrojnych. Nie wygldali wcale na Kozakw regestrowych, co nie pomau zdziwio pana Skrzetuskiego, zwaszcza e bya ich gar tak spora. Wszystko to wydao si namiestnikowi mocno podejrzanym. Gdyby hetman wielki wysa imci Abdanka do Kudaku, daby mu przecie stra z regestrowych, a po wtre,z jakieje by racji kaza mu i stepem od Czehryna, nie wod? Konieczno przepra- wiania si przez wszystkie rzeki idce Dzikimi Polami do Dniepru moga tylko pochd opni. Wygldao to raczej tak, jakby im pan Abdank chcia wanie Kudak omin. Ale zarwno i sama osoba pana Abdanka zastanawiaa wielce modego namiestnika. Zauway wraz, e Kozacy, ktrzy ze swymi pukownikami obchodzili si do poufale, jego otaczali czci niezwyczajn, jakby prawego hetmana. Musia to by jaki rycerz duej rki, co tym dziwniejsze byo panu Skrzetuskiemu, e znajc Ukraini z tej, i z tamtej strony Dniepru, o takim przesawnym Abdanku nic nie sysza. Byoprzy tym w twarzy tego ma co szcze- glnego - jaka moc utajona, ktra tak bia z oblicza, jak ar od pomienia, jaka wola nieugita, znamionujca, e czek tenprzed nikim i niczym si nie cofnie. Tak wanie wol w obliczu mia ksi Jeremi Winiowiecki, ale co w ksiciu byo przyrodzonym natury darem, waciwym wielkiemu urodzeniu i wadzy, to mogo zastanowi w mu nieznanego nazwiska, zabkanym w guchym stepie. Pan Skrzetuski dugo deliberowa. Chodzi-o mu po gowie, e to moe jaki potny banita, ktry, wyrokiem cigan, chroni si w Dzikie Pola - to znw, e to wataka watahy zbjeckiej; ale to ostatnie nie byoprawdopodobne. I ubir, i mowa tego czowieka pokazyway co innego. Zgoa wic nie wiedzia namiestnik, czego si trzyma, mia si tylko na bacznoci, a tym czasem Abdank kaza konia sobie podawa. - Moci namiestniku - rzek - komu w drog, temu czas. Pozwle podzikowa sobie raz jeszcze za ratunek. Oby Bg pozwoli mi odpaci ci rwn usug! - Nie wiedziaem, kogo ratuj, przetom ina wdziczno nie zasuy. - Modestia to twoja tak mwi, ktra jest mstwu rwna. Przyjmije ode mnie ten piercie. Namiestnik zmarszczy si i krok w ty odstpi mierzc oczyma Abdanka, ten za mwi dalej z ojcowsk niemal powag w gosie i postawie: - Spojrzyj jeno. Nie bogactwo tego piercienia, ale inne cnoty ci zalecam. Za modych jeszcze lat w bisurmaskiej niewoli bdc dostaem go od ptnika, ktry z Ziemi witej powraca. W tym oczku zamknity jest proch z grobu Chrystusa. Takiego daru odmawia si nie godzi, choby i z osdzonych rk pochodzi.Jeste wa modym czowiekiem i onie-rzem, a gdy nawet i staro bliska grobu nie wie, co j przed ostateczn godzin spotka moe, c dopiero adolescencja, ktra majc przed sob wiek dugi, na wiksza liczb przygd trafi musi! Piercie ten ustrzee ci od przygody i obroni, gdy dzie sdu nadejdzie, a to ci powiadam, e dzie ten idzie ju przez Dzikie Pola. Nastaa chwila ciszy; sycha byo tylko syczenie pomienia i parskanie koni. Z dalekich oczeretw dochodzio aosnewycie wilkw. Nagle Abdank powtrzy raz jeszcze, jakby do siebie: - Dzie sdu idzie ju przez Dzikie Pola, agdy nadejdzie - zadywytsia wsij swit boyj... Namiestnik przyj piercie machinalnie,tak by zdumiony sowami tego dziwnego ma. A ten zapatrzy si w dal stepow, ciemn. Potem zwrci si z wolna i siad na ko.Moojcy jego czekali ju u stp wzgrza. - W drog! w drog!.. Bywaj zdrw, druhu onierzu! - rzek do namiestnika. - Czasy teraz takie, e brat bratu nie ufa, przeto inie wiesz, kogo ocali, bom ci nazwiska swego nie powiedzia. - Wic wa nie Abdank? - To klejnot mj... - A nazwisko? - Bohdan Zenobi Chmielnicki. To rzekszy zjecha ze wzgrza, a za nim ruszyli moojcy. Wkrtce okryy ich tuman i noc. Dopiero gdy odjechali ju z pstajania, wiatr przynis od nich sowa kozackiej pieni: Oj wyzwoy, Boe, nas wsich, bidnych newilnykiw, Z tiakoj newoli, Z wiry bisurmanskoj - Na jasni zori, Na tychi wody, U kraj weseyj, U mir chreszczennyj - Wysuchaj, Boe, u probach naszych. U neszczasnych moytwach, Nas bidnych newilnykiw. Gosy cichy z wolna, potem stopiy si z powiewem szumicym po oczeretach. Rozdzia drugi Nazajutrz z rana przybywszy do Czehrynapan Skrzetuski stan w miecie w domu ksicia Jeremiego, gdzie te mia ks czasuzabawi, aby ludziom i koniom da wytchnienie po dugiej z Krymu podry, ktr z przyczyny wezbrania i nadzwyczaj bystrych prdw na Dnieprze trzeba byo ldem odbywa, gdy aden bajdak nie mg owej zimy pyn pod wod. Sam te Skrzetuski zay nieco wczasu, a potem szed do pana Zawilichowskiego, byego komisarza Rzplitej, onierza dobrego, ktren, nie suc u ksicia, by jednak jego zaufanym i przyjacielem. Namiestnik pragn si go wypyta, czy nie ma jakich z ubniw dyspozycji. Ksi wszelako nic szczeglnego nie poleci; kaza Skrzetuskiemu, w razie gdyby odpowied chanowa bya pomylna, wolno i, tak abyludzie i konie mieli si dobrze. Z chanem za mia ksi tak spraw, e chodzio mu o ukaranie kilku murzw tatarskich, ktrzy wasnowolnie pucili mu w jego zadnieprzaskie pastwo zagony, a ktrych sam zreszt srodze zbi. Chan rzeczywicieda odpowied pomyln: obieca przysa osobnego posa na kwiecie, ukara nieposusznych, a chcc sobie zyska yczliwo tak wsawionego jak ksi wojownika, posa mu przez Skrzetuskiego konia wielkiej krwi i szyk soboli. Pan Skrzetuski wywizawszy si z niemaym zaszczytem z poselstwa, ktre ju samo byo dowodem wielkiego ksicego faworu, bardzo by rad, e mu w Czehrynie zabawi pozwolono i nie naglono z powrotem. Natomiast stary Zawilichowskiwielce by zafrasowany tym, co dziao si od niejakiego czasu w Czehrynie. Poszli tedy razem do Dopua, Woocha, ktry w miecie zajazd i winiarni trzyma, i tam, cho bya godzina jeszcze wczesna, zastaliszlachty huk, gdy to by dzie targowy, aoprcz tego w tyme dniu wypada w Czehrynie postj byda pdzonego ku obozowi wojsk koronnych, przy czym ludzi nazbierao si w miecie mnstwo. Szlachta za gromadzia si zwykle w rynku, w tak zwanym Dzwonieckim Kcie, u Dopua. Byli tam wic i dzierawcy Koniecpolskich, i urzdnicy czehryscy, i waciciele ziem pobliskich siedzcy na przywilejach, szlachta osiada i od nikogo niezalena, dalej urzdnicy ekonomii, troch starszyzny kozackiej i pomniejszy drobiazg szlachecki, bd to na kondycjach yjcy, bd na swoich futorach. Ci i tamci pozajmowali awy stojce wedle dugich dbowych stow i rozprawiali gono, a wszyscy o ucieczce Chmielnickiego, ktra bya najwikszym w miecie ewenementem. Skrzetuski wic z Zawilichowskim siedli sobie w kcie osobno i namiestnik pocz wypytywa, co by to za feniks by ten Chmielnicki, o ktrym wszyscy mwili. - To wa nie wiesz? - odpowiedzia stary onierz. - To jest pisarz wojska zaporoskiego, dziedzic Subotowa i - doda ciszej - mj kum. Znamy si dawno. Bywalimy w rnych potrzebach, w ktrych niemao dokazywa, szczeglniej pod Cecor. onierza takiej eksperiencji w wojskowych rzeczach nie masz moe w caej Rzeczypospolitej. Tego si gono niemwi, ale to hetmaska gowa: czek wielkiej rki i wielkiego rozumu; jego cae kozactwo sucha wicej ni koszowych i atamanw, czek nie pozbawiony dobrych stron, ale hardy, niespokojny i gdy nienawi wemie w nim gr - moe by straszny. - Co mu si stao, e z Czehryna umkn? - Koty ze starostk Czapliskim darli, ale to furda! Zwyczajnie szlachcic szlachcicowi z nieprzyjani sada zalewa. Nie jeden on i nie jednemu jemu. Mwi przy tym, e on starostce baamuci: starostka mu kochanic odebra i z ni si oeni, a on mu j za to pniej baamuci,a to jest podobna rzecz, bo zwyczajnie... kobieta lekka. Ale to s tylko pozory, pod ktrymi gbsze jakie praktyki si ukrywaj. Widzisz wa, rzecz jest taka: wCzerkasach mieszka stary Barabasz, pukownik kozacki, nasz przyjaciel. Mia onprzywileje i jakowe pisma krlewskie, o ktrych mwiono, e Kozakw do oporu przeciw szlachcie zachcay. Ale e to ludzki, dobry czek, trzyma je u siebie i nie publikowa. Ow Chmielnicki Barabasza na uczt zaprosiwszy tu do Czehryna, do swego domu, spoi, potem posa ludzi do jego futoru, ktrzy pisma i przywileje u ony podebrali - i z nimi umkn. Strach, byz nich jaka rebelia, jako bya Ostranicowa, nie korzystaa, bo repeto: e to czek straszny, a umkn nie wiadomo gdzie. Na to pan Skrzetuski: - A to lis! w pole mnie wywid. To ja jego tej nocy na stepie spotkaem i od arkana uwolniem! Zawilichowski a si za gow porwa. - Na Boga, co wa powiadasz? Nie moe to by! - Moe by, kiedy byo. Powiada mi si pukownikiem u ksicia Dominika Zasawskiego i e do Kudaku, do pana Grodzickiego, od hetmana wielkiego jest posany, alem ju temu nie wierzy, gdy nie wod jecha, jeno si stepem przekrada. - To czek chytry jak Ulisses. I gdziee go wa spotka? - Nad Omelniczkiem, po prawej stronie Dnieprowej. Widno do Siczy jecha. - Kudak chcia min. Teraz intelligo. Ludzi sia byo przy nim? - Byo ze czterdziestu. Ale za pno przyjechali. Gdyby nie moi, byliby go sudzystarostki zdawili. - Czekaje waszmo. To jest wana rzecz. Sudzy starostki, mwisz? - Tak sam powiada. - Skde starostka mg wiedzie, gdzie jego szuka, kiedy tu w miecie wszyscy gowy trac nie wiedzc, gdzie si podzia? - Tego i ja wiedzie nie mog. Moe te Chmielnicki zega i zwykych otrzykw na sug starostki kreowa, by swoje krzywdy tym mocniej afirmowa. - Nie moe to by. Ale to jest dziwna rzecz. Czy waszmo wie, e s listy hetmaskie przykazujce Chmielnickiego apa i in fundo zadziery? Namiestnik nie zdy odpowiedzie, bo w tej chwili wszed do izby jaki szlachcicz ogromnym haasem. Drzwiami trzasn raz i drugi, a spojrzawszy hardo po izbie zawoa: - Czoem waszmociom! By to czek czterdziestoletni, niski, z twarz zapalczyw, ktrej to zapalczywoci przydaway jeszcze bardziejoczy jakby liwy na wierzchu gowy siedzce, bystre, ruchliwe - czek widocznie bardzo ywy, wichrowaty i do gniewu skory. - Czoem waszmociom! - powtrzy goniej i ostrzej, gdy mu zrazu nie odpowiadano. - Czoem, czoem - ozwao si kilka gosw. By to pan Czapliski, podstaroci czehryski, suga zaufany modego pana chorego Koniecpolskiego. W Czehrynie nie lubiono go, bo by zawadiaka wielki, pieniacz, przeladowca, ale mia niemniej wielkie plecy, przeto teniw z nim politykowa. Zawilichowskiego jednego szanowa, jaki wszyscy, dla jego powagi, cnoty i mstwa. Ujrzawszy go, wnet te zbliy si ku niemu i skoniwszy si do dumnie Skrzetuskiemu zasiad przy nich ze swoj lampk miodu. - Moci starostko - spyta Zawilichowski - czy wiesz, co si dzieje z Chmielnickim? - Wisi, moci chory, jakem Czapliski, wisi, a jeli dotd nie wisi, to bdzie wisia. Teraz, gdy s listy hetmaskie, niech jedno go dostan w swoje rce. To mwic, uderzy pici w st, a pyn rozla si ze szklenic. - Nie wylewaj wapan wina! - rzek pan Skrzetuski. Zawilichowski przerwa: - A czy go wa dostaniesz! Przecie ucieki nikt nie wie, gdzie jest? - Nikt nie wie? Ja wiem, jakem Czapliski! Waszmo, panie chory, znaszChwedka. Ow Chwedko jemu suy, ale i mnie. Bdzie on Judaszem Chmielowi. Sia mwi. Wda si Chwedko w komityw z moojcami Chmielnickiego. Czek sprytny. Wie o kadym kroku. Podj si mi go dostawi ywym czy zmarym i wyjecha wstep rwno przed Chmielnickim, wiedzc, gdzie ma go czeka!... A, didkw syn przeklty! To mwic znowu w st uderzy. - Nie wylewaj wapan wina! - powtrzy z przyciskiem pan Skrzetuski, ktry dziwn jak awersj uczu do tego podstarociego od pierwszego spojrzenia. Szlachcic zaczerwieni si, bysn swymi wypukymi oczyma, sdzc, e mu daj okazj, i spojrza zapalczywie na Skrzetuskiego, ale ujrzawszy na nim barw Winiowieckich zmitygowa si, gdy jakkolwiek chory Koniecpolski wadzi si wwczas z ksiciem, wszelako Czehryn zbyt by blisko ubniw i niebezpiecznie byo barwy ksicej nie uszanowa. Ksite i ludzi dobiera takich, e kady dwa razy pomyla, nim z ktrym zadar. - Wic to Chwedko podj si waci Chmielnickiego dostawi? - pyta znw Zawilichowski. - Chwedko: I dostawi, jakem Czapliski. - A ja waci mwi, e nie dostawi: Chmielnicki zasadzki uszed i na Sicz pody, o czym trzeba pana krakowskiego dzi jeszcze zawiadomi. Z Chmielnickim niema artw. Krtko mwic, lepszy on ma rozum, tsz rk i wiksze szczcie od waci, ktry zbyt si zapalasz. Chmielnicki odjecha bezpiecznie, powtarzam waci, a jeli mnie nie wierzysz, to ci to ten kawaler powtrzy, ktry go wczoraj na stepie widzia i zdrowym go poegna. - Nie moe by! nie moe by! - wrzeszcza targajc si za czupryn Czapliski. - I co wiksza - doda Zawilichowski - to ten kawaler tu obecny sam go salwowai wacinych sug wygubi, w czym mimo listw hetmaskich nie jest winien, bo z PUc c : c + c8+Krymu z poselstwa wraca i o listach nie wiedzia, a widzc czeka przez otrzykw, jak sdzi, w stepie oprymowanego, przyszed mu z pomoc. O ktrym to wyratowaniu si Chmielnickiego wczeniej waci zawiadamiam, bo gotw ci z Zaporocami w twojej ekonomii odwiedzi, a zna nie byby mu rad bardzo.Nadto si z nim warcholi. Tfu, do licha! Zawilichowski nie lubi take Czapliskiego. Czapliski zerwa si z miejsca i a mu mow ze zoci odjo; twarz tylko spsowiaa mu zupenie, a oczy coraz bardziej na wierzch wyaziy. Tak stojc przed Skrzetuskim puszcza tylko urywane wyrazy: - Jak to! wa mimo listw hetmaskich!... Ja waci... ja waci... A pan Skrzetuski nie wsta nawet z awy, jeno wsparszy si na okciu patrzyna podskakujcego Czapliskiego jak rarg na uwizanego wrbla. - Czego si wa mnie czepiasz jak rzep psiego ogona? - spyta. - Ja waci do grodu ze sob... Wa mimolistw... Ja waci Kozakami!... Krzycza tak, e w izbie uciszyo si troch. Obecni poczli zwraca gowy w stron Czapliskiego. Szuka on okazji zawsze, bo taka bya jego natura, robi burdy kademu, kogo napotka, ale to zastanowio wszystkich, e teraz zacz przy Zawilichowskim, ktrego jednego si obawia, i e zacz z onierzem noszcym barw Winiowieckich. - Zamilknij no wasze - rzek stary chory. - Ten kawaler jest ze mn. - Ja wa... wa... waci do grodu... w dyby! -wrzeszcza dalej Czapliski nie uwaajc ju na nic i na nikogo. Teraz pan Skrzetuski podnis si take ca wysokoci swego wzrostu, ale nie wyjmowa szabli z pochew, tylko jak j mia spuszczon nisko na rapciach, chwyciw rodku i podsun w gr tak, e rkoje wraz z krzyykiem posza pod samnos Czapliskiemu. - Powchaj no to wa - rzek zimno. - Bij, kto w Boga!... Suba! - krzykn Czapliski chwytajc za rkoje. Ale nie zdy szabli wydoby. Mody namiestnik obrci go w palcach, chwyci jedn rk za kark, drug za hajdawery poniej krzya,podnis w gr rzucajcego si jak cyga i idc ku drzwiom midzy awami woa: - Panowie bracia, miejsce dla rogala, bo pobodzie! To rzekszy doszed do drzwi, uderzy wnie Czapliskim, roztworzy i wyrzuci podstarociego na ulic. Po czym spokojnie usiad na dawnym miejscu obok Zawilichowskiego. W izbie przez chwil zapanowaa cisza. Sia, jakiej dowd zoy pan Skrzetuski, zaimponowaa zebranej szlachcie. Po chwilijednak caa izba zatrzsa si od miechu. - Vivant winiowiecczycy! - woali jedni. - Omdla, omdla i krwi oblan! - krzyczeli inni, ktrzy zagldali przeze drzwi, ciekawi, co te pocznie Czapliski. - Sudzy go podnosz! Maa tylko liczba stronnikw podstarociego milczaa i nie majc odwagiuj si za nim, spogldaa ponuro na namiestnika. - Prawd rzekszy, w pitk goni ten ogar - rzek Zawilichowski. - Kundys to, nie ogar - rzek zbliajc si gruby szlachcic, ktry mia bielmo na jednym oku, a na czole dziur wielkoci talara, przez ktr wiecia naga ko. - Kundys to, nie ogar! pozwl wa - mwi dalej zwracajc si do Skrzetuskiego - abym mu suby moje ofiarowa. Jan Zagoba herbu Wczele, co kady snadno pozna moe choby po onej dziurze, ktr w czele kula rozbjnicka mi zrobia; gdym si do Ziemi witej za grzechy modoci ofiarowa. - Daje wa pokj - rzek Zawilichowski - powiadae kiedy indziej, e ci j kuflem w Radomiu wybito. - Kula rozbjnicka, jakom yw! W Radomiubyo co innego. - Ofiarowae si wa do Ziemi witej... moe, ale w niej nie by, to pewna. - Nie byem, bom ju w Galacie palm mczesk otrzyma. Jeli , jestem arcypies, nie szlachcic. - A taki breszesz i breszesz! - Szelm jestem bez uszu. W wasze rce,panie namiestniku! Tymczasem przychodzili i inni zabierajc z panem Skrzetuskim znajomo i afekt muswj owiadczajc, nie lubili bowiem oglnie Czapliskiego i radzi byli, e go taka spotkaa konfuzja. Rzecz dziwna i trudna dzi do zrozumienia, e tak caa szlachta w okolicach Czehryna, jak i pomniejsi waciciele sobd, dzierawcy ekonomii, ba! nawet ze suby Koniecpolskich, wszyscy wiedzc, jako zwyczajnie w ssiedztwie, o zatargach Czapliskiego z Chmielnickim, byli po stronie tego ostatniego. Chmielnicki bowiemmia saw znamienitego onierza, ktren niemae zasugi w rnych wojnach pooy. Wiedziano take, e sam krl si znim znosi i wysoce jego zdanie ceni, na cae za zajcie patrzano tylko jak na zwyk burd szlachcica ze szlachcicem, jakich to burd na tysice si liczyo, zwaszcza w ziemiach ruskich. Stawano wic po stronie tego, kto sobie wicej przychylnoci zjedna umia, nie przewidujc, by z tego takie straszliwe skutki wynikn miay. Pniej dopiero zapony serca nienawici ku Chmielnickiemu, ale zarwno serca szlachtyi duchowiestwa obydwch obrzdkw. Przychodzili tedy do pana Skrzetuskiego zkwartami mwic: "Pij, panie bracie! Wypij ize mn! - Niech yj winiowiecczycy! Tak mody, a ju porucznik u ksicia. Vivat ksi Jeremi, hetman nad hetmany! Z ksiciem Jeremim pjdziemy na kraj wiata!- Na Turkw i Tatarw! - Do Stambuu! Niech yje miociwie nam panujcy Wadysaw IV!" Najgoniej za krzycza pan Zagoba, ktry sam jeden gotw by cay regiment przepi i przegada. - Moci panowie! - wrzeszcza, a szyby w oknach dzwoniy - pozwaem ja ju jegomoci sutana do grodu za gwat, ktrego si na mnie w Galacie dopuci. - Nie powiadaje wapan lada czego, eby ci si gba nie wystrzpia! - Jak to, moci panowie? Quatuor articulijudicii castrensis: stuprum, incendium; latrocinium et vis armata alienis aedibus illata - a czy nie bya to wanie vis armata? - Krzykliwy z waci guszec. - I choby do trybunau pjd! - Przestae wasze... - I kondemnat uzyskam, i bezecnym go ogosz, a potem wojna, ale ju z infamisem. - Zdrowie waszmociw! Niektrzy wszelako mieli si, a z nimi i pan Skrzetuski, bo mu si z czupryny troch kurzyo, szlachcic za tokowa dalej naprawd jak guszec, ktry si wasnym gosem upaja. Na szczcie dyskurs jego przerwany zosta przez innegoszlachcica, ktry zbliywszy si pocign go za rkaw i rzek piewnym litewskim akcentem: - Poznajomije wapan, moci Zagobo, i mnie z panem namiestnikiem Skrzetuskim... poznajomije! - A i owszem, i owszem. Moci namiestniku, oto jest pan Powsinoga. - Podbipita - poprawi szlachcic. - Wszystko jedno! herbu Zerwipludry... - Zerwikaptur - poprawi szlachcic. - Wszystko jedno! Z Psichkiszek. - Myszykiszek - poprawi szlachcic. - Wszystko jedno. Nescio, co bym wola,czy mysie, czy psie kiszki. Ale to pewna, ebym w adnych mieszka nie chcia, bo to i osiedzie si tam nieatwo, i wychodzi niepolitycznie. Moci panie! - mwi dalej do Skrzetuskiego ukazujc Litwina - oto tydzie ju pij wino za pienidze tego szlachcica, ktren ma mieczza pasem rwnie ciki jak trzos, a trzos rwnie ciki jak dowcip. Ale jelim pi kiedy wino za pienidze wikszego cudaka, to pozwol si nazwa takim kpem, jak ten, co mi wino kupuje. - A to go objecha! - woaa miejc si szlachta. Ale Litwin nie gniewa si, kiwa tylko rk, umiecha si agodnie i powtarza: - At, daby wapan pokj... sucha hadko! Pan Skrzetuski przypatrywa si ciekawietej nowej figurze, ktra istotnie zasugiwaa na nazw cudaka. Przede wszystkim by to m wzrostu tak wysokiego, e gow prawie poway dosiga, a chudo nadzwyczajna wydawaa go wyszym jeszcze. Szerokie jego ramiona i ylasty kark zwiastoway niepospolit si, ale bya na nim tylko skra i koci. Brzuch mia tak wpady pod piersi, e mona by go wzi za godomora, lubo ubrany by dostatnio, w szar opit kurt ze wiebodziskiego sukna, z wskimi rkawami, i wysokie szwedzkie buty, ktre na Litwie zaczynay wchodzi w uycie. Szeroki i dobrze wypchany osiowy pas nie majc na czym si trzyma opada mu a na biodra, a do pasa przywizany by krzyacki miecz tak dugi, e temu olbrzymiemu mowi prawie do pachy dochodzi. Ale kto by si miecza przelk, wnet by si uspokoi spojrzawszy na twarz jego waciciela. Bya to twarz chuda, rwnie jak i caa osoba, ozdobiona dwiema zwinitymi ku doowi brwiami i par tak samo zwisych konopnego koloru wsw, ale tak poczciwa, tak szczera, jak u dziecka. Owa obwiso wsw i brwi nadawaa jej wyraz stroskany, smutny i mieszny zarazem. Wyglda na czeka, ktrego ludzie popychaj, ale panu Skrzetuskiemu podoba si z pierwszego wejrzenia za ow szczero twarzy i doskonay moderunek onierski. - Panie namiestniku - rzek - to waszmo od ksicia pana Winiowieckiego? - Tak jest. Litwin rce zoy jako do modlitwy i oczy podnis w gr. - Ach, co to za wielki wojennik! co to za rycerz! co to za wdz! - Daj Boe Rzeczypospolitej takich jak najwicej. - I pewno, i pewno! A czyby nie mona doniego pod znak? - Bdzie waci rad. Tu pan Zagoba wtrci si do rozmowy: - Bdzie mia ksi dwa rony do kuchni:jeden z wapana, drugi z jego miecza, albo najmie waci za mistrza, albo kae na wasanu zbjw wiesza lub sukno na barwbdzie waspanem mierzy! Tfu, jak si wapan nie wstydzisz, bdc czowiekiem ikatolikiem, by tak dugim, jak serpens lubjak pogaska wcznia! - Sucha hadko - rzek cierpliwie Litwin. - Jake te godno waszeci? - spyta pan Skrzetuski - bo gdy mwi, pan Zagoba tak waci podrywa, e z przeproszeniem nic nie mogem zrozumie. - Podbipita. - Powsinoga. - Zerwikaptur z Myszykiszek. - Masz babo pociech! Pij jego wino, alekpem jestem, jeli to nie pogaskie imiona. - Dawno wa z Litwy? - pyta namiestnik. - At, ju dwie niedziele w Czehrynie. Dowiedziawszy si od pana Zawilichowskiego, e wa tdy cign bdziesz, czekam, by pod jego opiek ksiciu moje proby przedstawi. - Powiedze mi waszmo, prosz, bom ciekaw, czemu te taki katowski miecz podpach nosisz? - Nie katowski to, moci namiestniku, ale krzyacki, a nosz, bo zdobyczny i dawno w rodzie. Ju pod Chojnicami suy w litewskim rku - tak i nosz. - Ale to sroga machina i cika by musi okrutnie - chyba do obu rk? - Mona do obu, mona do jednej. - Pokae wasze! Litwin wydoby i poda, ale panu Skrzetuskiemu rka zwisa od razu. Ni si zoy, ni cicia wymierzy swobodnie. Na dwie rce poradzi, ale jeszcze byo za ciko. Wic pan Skrzetuski zawstydzi si troch i zwrciwszy si do obecnych: - No, moci panowie - rzek - kto krzy uczyni? - My ju prbowali - odrzeko kilkanaciegosw. - Jeden pan komisarz Zawilichowski podniesie, ale krzya i on nie uczyni. - No, a wapan? - pyta pan Skrzetuski zwracajc si do Litwina. Szlachcic podnis miecz jak trzcin i machn nim kilkanacie razy z najwiksz atwoci, a powietrze warczao w izbie, a wiatr powia po twarzach. - A nieche waci Bg sekunduje! - zawoa Skrzetuski. - Pewn masz sub uksicia pana! - Bg widzi, e jej pragn, bo mi miecz wniej nie zardzewieje. - Ale dowcip do reszty - rzek pan Zagoba - gdy nie umiesz wa tak samo nim obraca. Zawilichowski wsta i obaj z namiestnikiem zabierali si do odejcia, gdynaraz wszed do izby biay jak gob czowiek i spostrzegszy Zawilichowskiego rzek: - Moci chory komisarzu, ja tu do panaumylnie! By to Barabasz, pukownik czerkaski. - To chode waszmo do mnie na kwater - rzek Zawilichowski. - Tu ju si tak ze bw kurzy, e i wiata nie wida. Wyszli razem, a Skrzetuski z nimi. Zaraz za progiem Barabasz spyta: - Czy nie ma wieci o Chmielnickim? - S. Uciek na Sicz. Oto ten oficer spotka go wczoraj na stepie. - To nie wod pojecha? Pchnem goca do Kudaku, by go apano, ale jeli tak, to na prno. To rzekszy Barabasz zatkn rkami oczy i pocz powtarza: - Ej! spasi Chryste! spasi Chryste! - Czego wa trwoysz? - A czy waszmo wiesz, co on mi zdradwydar? Czy wiesz, co to znaczy takie dokumenta w Siczy opublikowa? Spasi Chryste! Jeli krl wojny z bisurmanem nie uczyni, to iskra na prochy... - Rebeli waszmo przepowiadasz? - Nie przepowiadam, bo j widz, a Chmielnicki lepszy od Nalewajki i od obody. - A kto za nim pjdzie? - Kto? Zaporoe, regestrowi, mieszczanie, czer, futornicy - i tacy ot! Tu pan Barabasz wskaza na rynek i na uwijajcych si po nim ludzi. Cay rynek by zapchany wielkimi siwymi woami pdzonymi ku Korsuniowi dla wojska, a przywoach szed mnogi lud pastuszy, tak zwani czabanowie, ktrzy cae ycie w stepach i pustyniach spdzali - ludzie zupenie dzicy, nie wyznajcy adnej religii- religionis nullius, jak mwi wojewoda Kisiel. Spostrzegae midzy nimi postacie podobniejsze do zbjw ni do pasterzy, okrutne, straszne, pokryte achmanami rozmaitych ubiorw. Wiksza ich cz byaprzybrana w touby baranie albo w niewyprawne skry wen na wierzch, rozchestane na przodzie i ukazujce, cho bya to zima, nag pier spalon od wiatrw stepowych. Kaden zbrojny, ale w najrozmaitsz bro: jedni mieli uki i sajdaki na plecach, niektrzy samopay albo tak zwane z kozacka "piszczele", inni szable tatarskie inni kosy lub wreszcie tylko kije z przywizan na kocu szczk kosk. Midzy nimi krcili si mao co mniej dzicy, cho lepiej zbrojni Niowcy wiozcy do obozu na sprzeda ryb suszon, zwierzyn i tuszcz barani; dalej czumacy z sol, stepowi i leni pasiecznicyoraz woskoboje z miodem, osadnicy leni zesmo i dziegciem; dalej chopi z podwodami, Kozacy regestrowi, Tatarzy z Biaogrodu i Bg wie nie kto - wczgi - siromachy z koca wiata. W caym mieciepeno byo pijanych, w Czehrynie bowiem wypada nocleg, wic i hulatyka przed noc. Na rynku rozkadano ognie, gdzieniegdzie palia si beczka ze smo. Zewszd dochodzi gwar i wrzaski, przeraliwy gos piszczaek tatarskich i bbenkw miesza si z ryczeniem byda i zagodniejszymi gosami lir, przy ktrych wtrze lepcy piewali ulubion wwczas pie: Sokoe jasnyj, Brate mij ridnyj, Ty wysoko etajesz, Ty daeko widajesz. A obok tego rozlegay si dzikie okrzyki: "hu! ha! - hu! ha!" Kozakw taczcych na rynku trepaka, pomazanych dziegciem i pijanych zupenie. Wszystko to razem byo dzikie i rozszalae, do byo Zawilichowskiemu jednego spojrzenia, by si przekona, e Barabasz mia suszno,e lada podmuch mg rozpta te niesforne ywioy skonne do grabiey, a przywyke do boju, ktrych peno byo na caej Ukrainie. A poza tymi tumami staa jeszcze Sicz, stao Zaporoe od niedawna okieznane i w karby po Masowym Stawie ujte, ale gryzce niecierpliwie munsztuk, pomne dawnych przywilejw, nienawidzce komisarzy, a stanowice uorganizowan si. Sia ta miaa przecie za sob sympati niezmiernych mas chopstwa mniej cierpliwego ni w innych Rzplitej stronach, bo majcego pod bokiem Czertomelik, a na nim bezpastwo, rozbj iwol. Wic pan chory, cho sam Rusin i gorliwy wschodniego obrzdku stronnik, zaduma si smutno. Jako czek stary, pamita dobrze czasyNalewajki, obody, Kremskiego, zna ukraiskie rozbjnictwo lepiej moe jak ktokolwiek na Rusi, a znajc jednoczenie Chmielnickiego wiedzia, e on wart dwudziestu obodw i Nalewajkw. Zrozumia tedy cae niebezpieczestwo jego na Sicz ucieczki, zwaszcza z listami krlewskimi, o ktrych pan Barabasz powiada, e byy pene obietnic dla Kozakw i zachcajce ich do oporu. - Moci pukowniku czerkaski - rzek do Barabasza - powinien by waszmo na Siczjecha, wpywy Chmielnickiego rwnowayi pacyfikowa, pacyfikowa! - Moci chory - odpar Barabasz - powiem tylko tyle waszmoci, e na sam wie o ucieczce Chmielnickiego z papieramipoowa moich czerkaskich ludzi dzisiejszej nocy take na Sicz za nim zbiega. Moje czasy ju miny - mnie mogia, nie Pc^Vc c+)c9'buawa! Rzeczywicie Barabasz by onierz dobry, ale czowiek stary i bez wpywu. Tymczasem doszli do kwatery Zawilichowskiego; stary chory odzyska ju troch pogody umysu waciwej jego gobiej duszy i gdy zasiedli nad pgarncwk miodu, rzek raniej: - Wszystko to furda, jeli, jak mwi, wojna z bisurmanem praeparatur, a podobnoe tak i jest, bo cho Rzeczpospolita wojny nie chce i niemao ju sejmy krlowikrwi napsuy, wszelako krl moe na swoim postawi. Cay ten ogie mona bdzie na Turka obrci, a w kadym razie mamy przed sob czas. Ja sam pojad do pana krakowskiego i zdam mu spraw, i bd prosi, by si jako najbliej ku nam z wojskiem przymkn. Czy co wskram, nie wiem, bo chocia to pan mny i wojownik dowiadczony, ale okrutnie w swoim zdaniuiswoim wojsku dufny. Wa, moci pukowniku czerkaski, trzymaj w ryzie Kozakw - a wasze, moci namiestniku, poprzybyciu do ubniw ostrze ksicia, by naSicz baczno obrci. Choby mieli co pocz - repeto; mamy czas. Na Siczy teraz ludzi niewiele: za ryb i za zwierzem si porozchodzili i po caej Ukrainie we wsiach siedz. Nim si cign, duo wody w Dnieprze upynie. Przy tym imi ksicia straszne i gdy si zwiedz, e na Czertomelik oczy ma obrcone, moe bd cicho siedzieli. - Ja z Czehryna choby we dwch dniach ruszy gotowy - rzek namiestnik. - To i dobrze. Dwa i trzy dni nic nie znacz. Waszmo, panie czerkaski, pchnij te gocw z oznajmieniem sprawy do panachorego koronnego i do ksicia Dominika. Ale waszmo ju pisz, jak widz? Rzeczywicie, Barabasz zoy rce na brzuchu i zdrzemn si gboko; po chwili nawet chrapa zacz. Stary pukownik, gdy nie jad i nie pi, co oboje nad wszystko lubi, to spa. - Patrz, wasze - rzek cicho do namiestnika Zawilichowski - i przez takiego to starca warszawscy statyci chcieliby Kozakw w ryzie utrzyma. Bg z nimi! Ufali te i samemu Chmielnickiemu, z ktrym kanclerz w jakowe ukady wchodzi, a ktren podobno srodze ufno zawiedzie. Namiestnik westchn na znak wspczucia staremu choremu. Barabasz za chrapn silniej, a potem mrukn przez sen: - Spasi Chryste! spasi Chryste! - Kiedy wa mylisz z Chehryna ruszy?- spyta chory. - Wypada mi ze dwa dni Czapliskiemu poczeka, ktren pewnie bdzie chcia konfuzji, jaka go spotkaa, dochodzi. - Nie uczyni tego. Prdzej by na waci sug swoich nasa, gdyby barwy ksicej nie nosi - ale z ksiciem zadrzestraszna rzecz nawet dla sugi Koniecpolskich. - Oznajmi mu, e czekam, a w dwa lub w trzy dni rusz. Zasadzki te nie obawiam si majc przy boku szabl i gar ludzi. To rzekszy namiestnik poegna staregochorego i wyszed. Nad miastem wiecia tak jasna una od stosw naoonych na rynku, e rzekby: cay Czehryn si pali, a gwar i krzyki wzmogy si jeszcze z nastaniem nocy. ydzi nie wychylali si wcale ze swych domostw. W jednym kcie tumy czabanw wyy pospne pieni stepowe. Dzicy Zaporocy taczyli koo ognisk rzucajc w gr czapki, palc z piszczeli i pijc kwartami gorzak. Tu i wdzie zrywaa sibijatyka, ktr umierzali ludzie starostki. Namiestnik musia torowa sobie drog rkojeci szabli i suchajc tych wrzaskw i szumu kozaczego, chwilami myla sobie, e to ju rebelia tak przemawia. Zdawao mu si take, e widzigrone spojrzenia i syszy ciche, zwracane ku sobie kltwy. W uszach brzczay mu jeszcze sowa Barabasza: "Spasi Chryste, spasi Chryste!", i serce bio mu ywiej. A tymczasem w miecie czabanowie zawodzili coraz goniej chorowody, a Zaporocy palili z samopaw i kpali si wgorzace. Strzelanina i dzikie "u-ha!, u-ha!" dochodziy do uszu namiestnika nawet wwczas, gdy ju pooy si spa w swojej kwaterze. Rozdzia trzeci W kilka dni pniej poczet naszego namiestnika posuwa si rano w stron ubniw. Po przeprawie przez Dniepr szli szerok drog stepow, ktra czya Czehryn z ubniami idc na uki, Semi-Mogiy i Chorol. Drugi taki gociniec wid ze stolicy ksicej do Kijowa. Za dawniejszych czasw, przed rozpraw hetmana kiewskiego pod Soonic, drg tych nie byo wcale. Do Kijowa jechao si z ubniw stepem i puszcz; do Czehryna bya droga wodna - z powrotem za jedono na Chorol. W ogle za owe naddnieprzaskie pastwo - stara ziemia poowiecka - byo pustyni mao co wicejod Dzikich Pl zamieszkan, przez Tatarw czsto zwiedzan, dla watah zaporoskich otwart. Nad brzegami Suy szumiay ogromne, prawie stop ludzk nie dotykane lasy - miejscami, po zapadych brzegach Suy, Rudej, leporodu, Korowaja, Orawca, Pszoy i innych wikszych i mniejszych rzeki przytokw, tworzyy si mokrada zaronite czci gstwin krzw i borw,czci odkryte; pod postaci k. W tych borach i bagniskach znajdowa atwy przytuek zwierz wszelkiego rodzaju, w najgbszych mrokach lenych ya moc niezmierna turw brodatych, niedwiedzi i dzikich wi, a obok nich liczna szara gawied wilkw, rysiw, kun, stada sarn i kranych suhakw; w bagniskach i w achach rzecznych bobry zakaday swoje eremia, o ktrych to bobrach chodziy wieci na Zaporou, e s midzy nimi stuletnie starce, biae jak nieg ze staroci. Na wysokich, suchych stepach bujay stada koni dzikich o kudatych gowach i krwawych oczach. Rzeki roiy si ryb i ptactwem wodnym. Dziwna to bya ziemia, na wp upiona, ale noszca lady dawniejszego ycia ludzkiego. Wszdzie peno popieliszcz po jakich przedwiecznych grodach; same ubnie i Chorol byy z takich popieliszcz podniesione; wszdzie peno mogi nowszych i starszych, porosych ju borem.I tu, jak na Dzikich Polach, nocami wstaway duchy i upiory, a starzy Zaporocy opowiadali sobie przy ogniskach dziwy o tym, co si czasami dziao w owych gbinach lenych, z ktrych dochodziy wycia nie wiadomo jakich zwierzt, krzyki pludzkie, pzwierzce, gwary straszne, jakoby bitew lub oww. Pod wodami odzyway si dzwony potopionych miast. Ziemia bya mao gocinna i mao dostpna, miejscami zbyt rozmika, miejscami cierpica na brak wd, spalona, sucha a do mieszkania niebezpieczna, osadnikw bowiem, gdy si jako tako osiedli i zagospodarowali, cieray napady tatarskie. Odwiedzali j tylko czsto Zaporocy dla gonw bobrowych, dla zwierza i ryby, w czasie bowiem pokoju wiksza cz Niowcw rozazia si z Siczy na owy, czyli, jak mwiono, na "przemys" po wszystkich rzekach, jarach, lasach i komyszach, bobrujc w miejscach, o ktrych istnieniu nawet mao kto wiedzia. Jednake i ycie osiade prbowao uwiza si do tych ziem jak rolina, ktraprbuje, gdzie moe, chwyci si gruntu korzonkami i raz w raz wyrywana, gdzie moe, odrasta. Powstaway na pustkach grody, osady, kolonie, sobody i futory. Ziemia bya miejscami ywna, a ncia swoboda. Ale wtedy dopiero zakwito ycie, gdy ziemie te przeszy w rce kniaziw Winiowieckich. Knia Micha po oenieniu si z Mohilank pocz starowniej urzdzaswoje zadnieprzaskie pastwo; ciga ludzi, osadza pustki, zapewnia swobody do lat trzydziestu, budowa monastery i wprowadza prawo swoje ksice. Nawet taki osadnik, ktry przymkn do tych ziemnie wiadomo kiedy i sdzi, e siedzi na wasnym gruncie, chtnie schodzi do roli kniaziowego czynszownika, gdy za w czynsz szed pod potn ksic opiek, ktra go ochraniaa, bronia od Tatarw i od gorszych nieraz od Tatarw Niowcw. Ale prawdziwe ycie zakwito dopiero pod elazn rk modego ksicia Jeremiego. ZaCzehrynem zaraz zaczynao si jego pastwo, a koczyo het! a pod Konotopem i Romnami. Nie stanowio ono caej kniaziowej fortuny, bo od wojewdztwa sandomierskiego poczwszy ziemie jego leay w wojewdztwach: woyskim, ruskim, kijwskim, ale naddnieprzaskie pastwo byo okiem w gowie zwycizcy spod Putywla. Tatar dugo czyha nad Orem, nad Worskl i wietrzy jak wilk, nim omieli si na pnoc konia popdzi; Niowcy nie prbowali zatargu. Miejscowe niespokojne watahy poszy w sub. Dziki i rozbjniczylud, yjcy dawniej z gwatw i napadw, teraz ujty w karby, zajmowa "polanki" na rubieach i lec na granicach pastwa jak brytan na acuchu grozi zbem najedcy. To zakwito i zaroio si wszystko. Pobudowano drogi na ladach dawnych gocicw; rzeki ujto groblami, ktre sypa niewolnik Tatar lub Niowiec schwytany z broni w rku na rozboju. Tam gdzie niegdy wiatr grywa dziko nocami naoczeretach i wyy wilki i topielcy, teraz hurkotay myny. Przeszo czterysta k, nie liczc rzsicie rozsianych wiatrakw, meo zboe na samym Zadnieprzu. Czterdzieci tysicy czynszownikw wnosio czynsz do kas ksicych, lasy zaroiy si pasiekami, na rubieach powstaway wsie coraz nowe, futory, sobody. Na stepach, obok tabunw dzikich, pasy si cae stada swojskiego byda i koni. Nieprzejrzany, jednostajny widok borw i stepw ubarwi si dymami chat, zoconymi wieami cerkwi i kociow - pustynia zamienia si w kraj do ludny. Jecha tedy pan namiestnik Skrzetuski wesoo i nie pieszc si, jakoby swoj ziemi, majc po drodze wszelkie wczasy zapewnione. By to dopiero pocztek stycznia 48 roku, ale dziwna, wyjtkowa zima nie dawaa si wcale we znaki. W powietrzu tchna wiosna; ziemia rozmika i przewiecaa wod roztopw; na polach zieleniaa ru, a soce dogrzewao tak mocno, e w podry o poudniu kouchy prayy grzbiet jak latem. Orszak namiestnika zwikszy si znacznie, w Czehrynie bowiem przyczyo si do niego poselstwo wooskie, ktre hospodar do ubniw wysa w osobie pana Rozwana Ursu. Przy poselstwie byo kilkunastu karaaszw eskorty i wozy z czeladzi. Prcz tego z namiestnikiem jecha nasz znajomy pan Longinus Podbipita herbu Zerwikaptur ze swoim dugim mieczem pod pach i z kilkoma czeladzi subowej. Soce, cudna pogoda i wo zbliajcej si wiosny napaway wesooci serca, a namiestnik tym by weselszy, e wraca z dugiej podry pod dach ksicy, ktry by zarazem jego dachem, wraca sprawiwszy si dobrze, wic i przyjcia dobrego pewny. Ale wesoo jego miaa i inne powody. Oprcz aski ksicia, ktrego namiestnik z caej duszy kocha, czekay go w ubniach jeszcze i pewne czarne oczy, tak sodkie jak mid. Oczy te naleay do Anusi Borzobohatej-Krasieskiej, panienki respektowej ksiny Gryzeldy, najpikniejszej dziewczyny z caego fraucymeru, baamutki wielkiej, za ktr przepadali wszyscy w ubniach, a ona za nikim. U ksiny Gryzeldy mores by wielki isurowo obyczajw niepomierna, co jednaknie przeszkadzao modym spoglda na sijarzcymi oczyma i wzdycha. Pan Skrzetuski posya tedy swoje westchnienia ku czarnym oczom na rwni z innymi, a gdy bywao, zostawa sam w swojej kwaterze, wwczas chwyta lutni w rk i piewywa: Ty jest specja nad specjay... lub te: Jak tatarska orda Bierzesz w jasyr corda! Ale e to by czek wesoy i przy tym onierz wielce w swym zawodzie zamiowany, wic nie bra zbyt do serca tego, e Anusia umiechaa si tak samo doniego, jak i do pana Bychowca z chorgwi wooskiej, jak do pana Wurcla z artylerii, jak do pana Woodyjowskiego z dragonw, anawet do pana Baranowskiego z husarii, chocia ten ostatni by ju dobrze szpakowaty i szepleni majc podniebienie potrzaskane kul z samopau. Nasz namiestnik bi si ju nawet raz z panem Woodyjowskim w szable o Anusi, ale gdy przyszo za dugo siedzie w ubniach bez jakowej wyprawy na Tatarw, to sobie nawet i przy Anusi przykrzy, a gdy przyszo cign - to cign z ochot, bezalu, bez wspominkw. Za to te i wita z radoci. Teraz wic oto wracajc z Krymu po pomylnym rzeczyzaatwieniu podpiewywa wesoo i czwani koniem, jadc obok pana Longinusa,ktry siedzc na ogromnej inflanckiej kobyle strapiony by i smutny jak zawsze. Wozy poselstwa, karaasze i eskorta zostay znacznie za nimi. - Jegomo pose ley na wozie jak kawa drzewa i pi cigle - rzek namiestnik. - Cudw mi naprawi o swojej Wooszczynie, a i usta. Jam te sucha z ciekawoci. Nie ma co! kraj bogaty, klima przednie, zota, wina, bakaliw i byda dostatek. Pomylaem sobie tedy, e nasz ksi rodzi si z Mohilanki i e ma takie dobre prawo do hospodarskiego tronu, jak kto inny, ktrychpraw przecie ksi Micha dochodzi. Nie nowina to naszym panitom Wooszczyzna. Bijali ju tam i Turkw, i Tatarw, i Woochw, i Siedmiogrodzian... - Ale lud tam mikszy ni u nas, o czym mi i pan Zagoba w Czehrynie opowiada - rzek pan Longinus - a gdybym jemu nie wierzy, to tedy w ksikach od naboestwa potwierdzenie tej prawdy si znajduje. - Jak to w ksikach? - Ja sam mam tak i mog j waszmoci pokaza, bo j zawsze wo ze sob. To rzekszy odpi troki przy terlicy i wydobywszy niewielk ksieczk, starannie w ciel oprawion, naprzd ucaowa j pobonie, potem przewrciwszy kilkanacie kartek rzek: - Czytaj wa. Pan Skrzetuski rozpocz: - "Pod Twoj obron uciekamy si, witaBoa Rodzicielko..." Gdzie za tu jest o Woochach? co wa mwisz! - to antyfona! - Czytaj wa dalej. - "...Abymy si stali godnymi obietnic Pana Chrystusowych. Amen." - No, a teraz pytanie... Skrzetuski czyta. - "Pytanie: Dlaczego jazda wooska zowiesi lekk? Odpowied: Bo lekko ucieka. Amen." - Hm! prawda! Wszelako w tej ksice dziwne jest materii pomieszanie. - Bo to jest ksika onierska; gdzie obok modlitw rozmaite instructiones militares s przyczone, z ktrych nauczysz si wa o wszystkich nacjach, ktra z nich zacniejsza, ktra poda; co doWoochw za, to si pokazuje, i tchrzliwe z nich pachoki, a przy tym zdrajcy wielcy. - e zdrajcy, to pewno, bo pokazuje si to i z przygd ksicia Michaa. Co prawda, to i ja syszaem, i onierz to z przyrodzenia nieszczeglny. Ma przecie ksi jegomo chorgiew woosk bardzo przedni, w ktrej pan Bychowiec porucznikuje, ale stricte to w owej wooskiej chorgwi nie wiem, czy i dwudziestu Woochw si znajduje. - Jak te waszmo mylisz, panie namiestniku, sia ksi ma ludzi pod broni? - Bdzie z om tysicy nie liczc Kozakw, co po paankach stoj. Ale powiada mi Zawilichowski, e teraz nowezacigi s czynione. - To moe Bg da jakow wypraw pod ksiciem panem? - Tak mwi, e wielka wojna z Turczynem si gotuje i e sam krl z ca potg Rzplitej ma ruszy. Wiem te, e upominki Tatarom s wstrzymane, ktrzy przecie od strachu nie mi zagonw ruszy. O tym syszaem i w Krymie, gdzie bodaj dlatego przyjmowano mnie tak honeste, bo jest wie, e gdy krl z hetmany pocignie, ksi ma na Krym uderzy i cakiem Tatarw zetrze. Jako to jest pewna, e takowej imprezy innemu nie powierz. Pan Longinus podnis do gry rce i oczy. - Daje, Boe miosierny, daj takow wit wojn na chwa chrzecijastwu i naszemu narodowi, a mnie grzesznemu pozwl w niej wota moje speni, abym in luctu mg by pocieszony albo te mier chwalebn znale! - To wa lub wedle wojny uczyni? - Tak zacnemu kawalerowi wszystkie arkana duszy mojej otworz, cho sia mwi, ale gdy wapan ucha chtnego skaniasz, przeto incipiam: Wiesz waszmo, e herb mj zwie si Zerwikaptur, co z takowej przyczyny pochodzi, e gdy jeszcze pod Grunwaldem przodek mj Stowejko Podbipita ujrza trzech rycerzy w mniszych kapturach w szeregu jadcych, zajechawszy ich, ci wszystkich trzech od razu, o ktrym to sawnym czynie stare kroniki pisz z wielk dla przodka mego chwa... - Nie lejsz mia on przodek od waci rk, ale i susznie Zerwikapturem go nazwali. - Ktremu te krl herb nada, a w nim trzy kozie gowy w srebrnym polu na pamitk owych rycerzy, gdy takie same gowy byy na ich tarczach wyobraone. Ten herb wraz z tym tu oto mieczem przodek mj Stowejko Podbipita przekazaPPcYcncg,Rc: S?*potomkom swoim z zaleceniem, by starali si splendor rodu i miecza podtrzyma. - Nie ma co mwi, z grzecznego rodu waszmo pochodzisz! Tu pan Longinus zacz wzdycha rzewnie, a gdy na koniec ulyo mu troch,tak mwi dalej: - Bdc tedy z rodu ostatni, lubowaemw Trokach Najwitszej Pannie y w czystoci i nie prdzej stan na lubnym kobiercu, pki za sawnym przykadem przodka mego Stowejki Podbipity trzech gw tyme samym mieczem od jednego zamachu nie zetn. O Boe miosierny, widzisz, em wszystko uczyni, co byo w mocy mojej! Czystoci dochowaem do dnia dzisiejszego, sercu czuemu milcze kazaem, wojny szukaem i walczyem, aleszczcia nie miaem... Porucznik umiechn si pod wsem. - I nie cie wapan trzech gw? - Ot! nie zdarzyo si! Szczcia nie ma! Po dwie na raz nieraz bywao, ale trzech nigdy. Nie udao si zajecha, a trudno prosi wrogw, by si ustawili rwno do cicia. Bg jeden widzi moje smutki: sia w kociach jest, fortuna jest... ale adolescentia uchodzi, czterdziestu piciu lat dobiegam, serce do afektw si wyrywa, rd ginie, a trzech gw jak nie ma, tak nie ma!... Taki i Zerwikaptur ze mnie. Pomiewisko dla ludzi, jak susznie mwi pan Zagoba, co wszystko cierpliwie znosz i Panu Jezusowi ofiaruj. Litwin pocz znowu tak wzdycha, e a i jego inflancka kobya, wida ze wspczucia dla swego pana, ja stka i chrapa aonie. - To tylko mog waszmoci powiedzie - rzek namiestnik - i jeli pod ksiciem Jeremim nie znajdziesz okazji, to chyba nigdy. - Daj Boe! - odpar pan Longinus. - Dlatego i jad prosi o ask ksicia pana. Dalsz rozmow przerwa im nadzwyczajny opot skrzyde. Jako si rzeko, zimy tej ptastwo nie szo za morza, rzeki nie zamarzay, przeto szczeglniej wodnego ptastwa wszdzie byo peno nad botami. Wanie w tej chwili porucznik z panem Longinem zbliyli si do brzegu Kahamliku, gdy nagle zaszumiao im nad gowami cae stado urawi, ktre przecigay tak nisko, e mona by niemal kijem do nich dorzuci. Stado leciao z wrzaskiem okrutnym i zamiast zapa w oczerety, podnioso si niespodziewanie w gr. - Mkn jakby gonione - rzek pan Skrzetuski. - A o! widzisz wa - rzek pan Longinus ukazujc na biaego ptaka, ktry tnc powietrze ukonym lotem stara si podlecie pod stado. - Rarg, rarg! przeszkadza im zapa! - woa namiestnik. - Pose ma rarogi - musia puci. W tej chwili pan Rozwan Ursu nadjecha pdem na czarnym anatolskim dzianecie, a za nim kilku karaaszw subowych. - Panie poruczniku, prosz na zabaw - rzek. - Czy to rarg waszej czeci? - Tak jest, i zacny bardzo, zobaczysz wa... Popdzili naprzd we trzech, a za nimi Wooch sokolniczy z obrcz, ktry utkwiwszy oczy w ptaki krzycza z caych si, zachcajc raroga do walki. Dzielny ptak zmusi ju tymczasem stado do podniesienia si w gr, potem sam wzbi si jak byskawica jeszcze wyej i zawis nad nim. urawie zbiy si wjeden ogromny wir szumicy jak burza skrzydami. Grone wrzaski napeniay powietrze. Ptaki powycigay szyje, powytykay ku grze dzioby jak wcznie i czekay ataku. Rarg tymczasem kry nad nimi. To znia si, to podnosi, jak gdyby waha si run na d, gdzie na pier jego czekao sto ostrych dziobw. Jego biae pira, owiecone socem, byszczay jak samo soce na pogodnym bkicie nieba. Nagle, zamiast rzuci si na stado, pomkn jak strzaa w dal i wkrtce znikn za kpami drzew i oczeretw. Pierwszy Skrzetuski ruszy za nim z kopyta. Pose, sokolnik i pan Longinus poszli za jego przykadem. Wtem na skrcie drogi namiestnik wstrzyma konia, gdy nowy a dziwny widok uderzy jego oczy. W porodku gocica leaa na boku kolaska ze zaman osi. Odprzone konie trzymao dwch kozaczkw. Wonicy nie byo wcale, widocznie odjecha w celu szukania pomocy. Przy kolasce stay dwie niewiasty,jedna ubrana w lisi toub i tak czapk z okrgym dnem, twarzy surowej, mskiej; druga bya to moda panna wzrostu wyniosego, rysw paskich i bardzo foremnych. Na ramieniu tej modej pani siedzia spokojnie rarg i rozstrzpiwszy pira na piersiach muska je dziobem. Namiestnik osadzi konia, a kopyta wryy si w piasek gocica, i rk podnis do czapki zmieszany i nie wiedzcy, co ma mwi: czy wita, czy o raroga si dopomina? Zmieszany by jeszcze i dlatego, e spod kuniego kapturkaspojrzay na takie oczy, jakich jak ycie swoje nie widzia, czarne, aksamitne, a zawe, a mienice si, a ogniste, przy ktrych oczy Anusi Borzobohatej zgasyby jak wieczki przy pochodniach. Nad tymi oczami jedwabne ciemne brwi rysoway si dwoma delikatnymi ukami, zarumienione policzki kwitny jak kwiat najpikniejszy, przez malinowe wargi, troch otwarte, widniay zbki jak pery, spod kapturka spyway bujne czarne warkocze. "Czy Junowe wasnej osobie, czy inne jakowe bstwo?" - pomyla namiestnik widzc ten wzrost strzelisty, pier wypuk i tego biaego sokoa na ramieniu. Sta tedy nasz porucznik bez czapki i zapatrzy si jak w cudowny obraz, i tylko oczy mu si wieciy, a za serce chwytao go co jak rk. I ju mia rozpocz mow od sw: "Jeli jest mierteln istot, a nie bstwem..." - gdy w tej chwili nadjecha pose i pan Longinus, a z nimi sokolnik z obrcz. Co widzc bogini nadstawia rarogowi rk, na ktrej ten zaraz, zszedszy z ramienia, usadowi si przestpujc z nogi na nog. Namiestnik uprzedzajc sokolniczego chcia zdj ptaka, gdy nagle sta si dziwny omen. Otorarg, pozostawiwszy jedn nog na rku panny, drug chwyci si namiestnikowej doni i zamiast przesi si, pocz kwiliradonie i przyciga te rce ku sobie tak silnie, e si musiay zetkn. Po namiestniku mrowie przeszo, rarg za dopiero wtedy da si przenie na obrcz, gdy sokolnik naoy mu kaptur na gow. A wtem starsza pani pocza wyrzeka: - Rycerze! - mwia - ktokolwiek jestecie, nie odmawiajcie pomocy biaogowom, ktre zostawszy na drodze bez pomocy, same nie wiedz, co pocz. Do domu nam ju nie dalej jak trzy mile, ale w kolasce osie popkay i chyba nam nocowa w polu przyjdzie; wonic posaam do synw, by nam cho wz przysali, ale nim wonica dojedzie i wrci,ciemno bdzie, a na tym uroczysku strach zosta, bo tu w pobliu mogiy. Stara szlachcianka mwia prdko i gosem tak grubym, e namiestnik a si zadziwi, wszelako odrzek grzecznie. - Nie dopuszczaje jejmo tej myli, bymy pani i nadobn jej crk mieli bez pomocy zostawi. Jedziemy do ubniw, gdy onierzami w subie J. 0. ksicia Jeremiego jestemy, i podobno nam droga wjedn stron wypada, a choby te nie, to zboczymy chtnie, byle si nasza asystencja nie uprzykrzya. Co za do wozw, to ich nie mam, bo z towarzyszamipo oniersku komunikiem id, ale pan pose ma i tusz, e jako uprzejmy kawaler, chtnie nimi pani i jejmociance suy bdzie. Pose uchyli sobolowego kopaka, gdy znajc mow polsk, zrozumia, o co idzie,izaraz z piknym komplimentem, jako grzeczny bojar, wystpi, po czym rozkaza sokolniczemu skoczy po wozy, ktre byy znacznie z tyu zostay. Przez ten czas namiestnik patrzy na pann, ktra poerczego wzroku jego znie nie mogc opucia oczy na ziemi, a dama o kozackim obliczu tak mwia dalej: - Niech Bg zapaci im panom za pomoc.A e do ubniw droga jeszcze daleka, nie pogardzicie moim i moich synw dachem, pod ktrym radzi wam bdziemy. My z Rozogw-Siromachw, ja wdowa po kniaziuKurcewiczu Buye, a to nie jest moja crka, jeno crka po starszym Kurcewiczu, bracie mego ma, ktren sierot sw nam na opiek odda. Synowie moi teraz w domu, a ja wracam z Czerkas, gdziem si do otarza witej-Przeczystej ofiarowaa.A oto w powrocie spotka nas ten wypadek i gdyby nie polityka waszmociw,chybaby na drodze nocowa przyszo. Kniaziowa mwiaby jeszcze duej, ale wtem z dala pokazay si wozy nadjedajce kusem wrd gromady karaaszw poselskich i onierzy pana Skrzetuskiego. - To jejmo pani wdowa po kniaziu Wasylu Kurcewiczu? - spyta namiestnik. - Nie! - zaprzeczya ywo i jakby gniewliwie kniahini. - Jam wdowa po Konstantynie, a to jest crka Wasyla, Helena - rzeka wskazujc pann. - O kniaziu Wasylu wiele w ubniach rozpowiadaj. By to onierz wielki i nieboszczyka ksicia Michaa zaufany. - W ubniach nie byam - rzeka z pewn wyniosoci Kurcewiczowa - i o jego onierstwie nie wiem, a o pniejszych postpkach nie ma co wspomina, gdy i tak wszyscy o nich wiedz. Syszc to kniaziwna Helena zwiesia gow na piersi wanie jak kwiat podcitykos, a namiestnik odpar ywo: - Tego wapani nie mw. Knia Wasyl, przez straszliwy error sprawiedliwoci ludzkiej skazany na utrat garda i mienia, musia si ucieczk salwowa, ale pniej wykrya si jego niewinno, ktr te promulgowano i do sawy go jako cnotliwego ma przywrcono; a sawa tym wiksz by powinna, im wiksz bya krzywda. Kniahini spojrzaa bystro na namiestnika,a w jej nieprzyjemnym, ostrym obliczu gniew odbi si wyranie. Ale pan Skrzetuski, cho czowiek mody, tyle mia w sobie jakowej powagi rycerskiej i tak jasne wejrzenie, e mu zaoponowa niemiaa, natomiast zwrcia si do kniaziwny Heleny: - Wapannie tego sucha nie przystoi. Id oto dopilnuj, aby toboy z kolaski byyprzeoone na wozy, na ktrych z pozwoleniem ichmociw siedzie bdziem. - Pozwolisz jejmo panna pomc sobie - rzek namiestnik. Poszli oboje ku kolasce, ale skoro tylko stanli naprzeciw siebie po obu stronach jej drzwiczek, jedwabne frdzle oczu kniaziwny podniosy si i wzrok jej pad na twarz porucznika jakoby jasny, ciepy promie soneczny. - Jake mam waszmoci panu dzikowa...- rzeka gosem, ktren namiestnikowi wyda si tak sodk muzyk, jak dwiczenie lutni i fletw - jake mam dzikowa, e si za saw ojca mego uj i za t krzywd, ktra go od najbliszych krewnych spotyka. - Mocia panno! - odpowiedzia namiestnik, a czu, e serce tak mu taje, jako nieg na wiosn. - Tak mi Pan Bg dopom, jakobym dla takiej podziki w ogie skoczy gotowy albo zgoa krew przela, ale gdy ochota tak wielka, przeto zasuga mniejsza, dla ktrej maoci nie godzi mi si dzikczynnego odu z ust im panny przyjmowa. - Jeeli waszmo pan nim pogardzasz, to jako uboga sierota nie mam jak inaczej wdzicznoci mojej okaza. - Nie pogardzam ja nim - mwi ze wzrastajc si namiestnik - ale na tak wielki fawor zarobi dug i wiern sub pragn i o to tylko prosz, aby mnie im panna przyj na ow sub raczya. Kniaziwna syszc te sowa zaponia si, zmieszaa, potem przyblada nagle i rce do twarzy podnoszc odrzeka aosnym gosem: - Nieszczcie by chyba wapanu taka suba przynie moga. A namiestnik przechyli si przez drzwiczki kolaski i tak mwi z cicha a tkliwie: - Przyniesie, co Bg da, a choby te i bl, przeciem ja do ng wapanny upa i prosi o ni gotowy. - Nie moe to by, rycerzu, aby wapandopiero mnie ujrzawszy, tak wielk mia doonej suby ochot. - Ledwiem ci ujrza, juem o sobie zgoa zapomnia i widz, e wolnemu dotdonierzowi chyba w niewolnika zmieni si przyjdzie, ale taka wida wola boa. Afekt jest jako strzaa, ktra niespodzianie pierprzeszywa, i oto czuj jej grot, cho wczoraj sam bym nie wierzy, gdyby mi ktopowiada. - Jeliby waszmo wczoraj nie wierzy, jake ja uwierzy dzisiaj mog? - Czas o tym najlepiej wapann przekona, a szczeroci choby zaraz nie tylko w sowach, ale i w obliczu dopatrzysi moesz. I znowu jedwabne zasony oczu kniaziwny podniosy si, a wzrok jej napotka mskie i szlachetne oblicze modego onierza i spojrzenie tak pene zachwytu, e ciemny rumieniec pokry jej twarz. Ale nie spuszczaa ju wzroku ku ziemi i przez chwil on pi sodycz jej cudnych oczu. I tak patrzyli na siebie, jak dwie istoty, ktre spotkawszy si choby na gocicu na stepie, czuj, e si wybray od razu, i ktrych dusze poczynajzaraz lecie wzajemnie ku sobie jak dwa gobie. A t chwil zachwytu przerwa im ostrygos kniahini Konstantowej woajcej na kniaziwn. Wozy nadeszy. Karaasze poczli przenosi na nie pakunki z kolaski i za chwil wszystko byo gotowe. Pan Rozwan Ursu, grzeczny bojar, ustpiobydwom niewiastom wasnej kolaski, namiestnik siad na ko. Ruszono w drog. Dzie te mia si ju ku spoczynkowi. Rozlane wody Kahamliku wieciy zotem od zachodzcego soca i purpury zorzy. Wysoko na niebie uoyy si stada lekkich chmurek, ktre czerwieniejc stopniowo, zsuway si z wolna ku kracom widnokrgu, jakby zmczone lataniem po niebie, szy spa gdzie do nieznanej kolebki. Pan Skrzetuski jecha po stronie kniaziwny, ale nie zabawia jej rozmow, bo tak z ni mwi, jak przed chwil, przy obcych nie mg, a bahe sowa nie chciaymu si przez usta przecisn. W sercu jeno czu bogo, a w gowie szumiao mu cojak wino. Caa karawana poruszaa si rano naprzd, a cisz przerywao tylko parskanie koni lub brzk strzemienia o strzemi. Potem karaasze poczli na tylnych wozach smutn pie woosk, wkrtce jednak ustali, a natomiast rozlegsi nosowy gos pana Longina piewajcegopobonie: "Jam sprawia na niebie, aby wschodzia wiato nieustajca, i jako mga - pokryam wszystk ziemi." Tymczasem ciemniao. Gwiazdki zamigotay na niebie, a z wilgotnych k wstay biae tumany jako morza bez koca. Wjechali w las, ale zaledwie ujechali kilka staj, gdy da si sysze ttent koniipiciu jedcw ukazao si przed karawan. Byli to modzi kniaziowie, ktrzyzawiadomieni przez wonic o wypadku, jakispotka matk, pieszyli na jej spotkanie prowadzc z sob wz zaprzony w czterykonie. - Czy to wy, synkowie? - woaa stara kniahini. Jedcy przybliyli si do wozw. - My, matko! - Bywajcie! Dziki tym oto ichmociom niepotrzebuj ju pomocy. To moi synkowie, ktrych polecam asce moci panw: Symeon, Jur, Andrzej i Mikoaj - a to kto pity? - rzeka przypatrujc si pilnie - hej! jeli stare oczy widz po ciemku, to Bohun - co? Kniaziwna cofna si nagle w gb kolaski. - Czoem wam, kniahini, i wam, kniaziwno Heleno! - rzek pity jedziec. - Bohun! - mwia stara. - Od puku przybye, sokole? A z teorbanem? Witaje, witaj! Hej, synkowie! Prosiam juichmociw panw na nocleg do Rozogw, a teraz wy im si pokocie! Go w dom, Bg w dom! Bdcieichmociowie na nasz dom askawi. Buyhowie uchylili czapek. - Prosimy pokornie waszmociw w niskieprogi. - Ju mi te obiecali i jego wysoko panpose, i im pan namiestnik. Zacnych kawalerw bdziemy przyjmowali, tylko e przywykym do specjaw na dworach, nie wiem, czyli bdzie smakowaa nasza uboga pasza. - Na onierskim my chlebie, nie na dworskim chowani - rzek pan Skrzetuski. A pan Rozwan Ursu doda: - Prbowaem ja ju gocinnego chleba wszlacheckich domach i wiem, e i dworski mu nie wyrwna. Wozy ruszyy naprzd, a stara kniahini mwia dalej: - Dawno to; dawno ju miny lepsze dlanas czasy. Na Woyniu i na Litwie s jeszcze Kurcewicze, ktrzy poczty trzymaj i wcale po pasku yj, ale ci biedniejszych krewnych zna nie chc, za co niech ich Bg skarze. U nas prawie kozacza bieda, ktr nam waszmociowie musicie wybaczy i szczerym sercem przyj to, co szczerze ofiarujemy. Ja i piciu synw siedzimy na jednej wiosce i kilkunastu sobodach, a z nami i ta jeszczejejmocianka na opiece. Namiestnika zdziwiy te sowa, gdy sysza w ubniach, e Rozogi byy niema fortun szlacheck, a po wtre, e naleay ongi do kniazia Wasyla, ojca Heleny. Nie zdao mu si jednak rzecz stosown pyta, jakim sposobem przeszy w rce Konstantyna i jego wdowy. - To jejmo pani piciu masz synw? - P c>cZ dc S-lc!<zagadn pan Rozwan Ursu. - Miaam piciu jak lww - rzecze kniahini - ale najstarszemu, Wasylowi, poganie w Biaogrodzie oczy wykapali pochodniami, od czego mu te i rozum si nadwery. Gdy modzi pjd na wypraw, ja sama w domu zostaj, z nim tylko i z jejmociank, z ktr wiksza bieda ni pociecha. Pogardliwy ton, z jakim stara kniahini mwia o swej synowicy, tak by widoczny, e nie uszed uwagi porucznika. Pier mu zawrzaa gniewem i o mao nie zakl szpetnie, ale sowa zamary mu na ustach, gdy spojrzawszy na kniaziwn ujrza przy wietle ksiyca oczy jej zalane zami... - Co wapannie jest? czego paczesz? - spyta z cicha. Kniaziwna milczaa. - Ja nie mog znie ez wapanny - mwi pan Skrzetuski i pochyli si ku niej,a widzc, e stara kniahini rozprawia z panem Rozwanem Ursu i nie patrzy w t stron, nalega dalej: - Na Boga, przemw cho sowo, bo Bg widzi, e i krew, i zdrowie bym odda, byleciebie pocieszy. Nagle uczu, e jeden z jedcw napiera go tak silnie, e a konie poczynajsi trze bokami. Rozmowa z kniaziwn bya przerwana, wic pan Skrzetuski zdziwiony, ale i rozgniewany, zwrci si ku miakowi. Przy wietle ksiyca ujrza dwoje oczu,ktre patrzyy na niego zuchwale, wyzywajco i szyderczo zarazem. Straszne te oczy wieciy jak lepie wilka w ciemnym borze. "Co, u kaduka? - pomyla namiestnik - bies czy co?" - i z kolei zajrzawszy z bliska w te paajce renice, spyta: - A czego to wa tak koniem najedaszi oczyma we mnie wiercisz? Jedziec nie odpowiedzia nic, ale patrzy wci rwnie uporczywie i zuchwale. - Jeli ciemno, to mog ognia skrzesa, a jeli gociniec za ciasny, to hajda w step! - rzek ju podniesionym gosem namiestnik. - A ty odlitaj, Laszku, od kolaski, koy step baczysz - odpar jedziec. Namiestnik, jako by czowiek do czynu skory, zamiast odpowiedzie, uderzy tak silnie nog w brzuch konia napastnika, e rumak jkn i w jednym szczupaku znalazsi na samym brzegu gocica. Jedziec osadzi go na miejscu i przez chwil zdawao si, e pragnie rzuci si na namiestnika, ale wtem zabrzmia ostry,rozkazujcy gos starej kniahini: - Bohun, szczo z toboju? Sowa te miay natychmiastowy skutek. Jedziec zwrci konia mycem i przejecha na drug stron kolaski do kniahini, ktra mwia dalej: - Szczo z toboju? Ej, ty nie w Perejasawiu ani w Krymie, ale w Rozogach - bacz na to. A teraz skocz mi naprzd i prowad wozy, bo jar zaraz, a w jarze ciemno. Hodi, siromacha! Pan Skrzetuski rwnie by zdziwiony, jak rozgniewany. Ten Bohun widocznie szuka okazji i byby j znalaz, ale dlaczego szuka? skd ta niespodziewana napa? Przez gow namiestnika przeleciaa myl, e tu kniaziwna wchodzia do gry, i utwierdzi si w tej myli, gdy spojrzawszy na twarz jej ujrza mimo mrokw nocnych, e twarz ta bya blada jak ptno i e widocznie malowao si na niej przeraenie. Tymczasem Bohun ruszy z kopyta naprzd wedle rozkazu kniahini, ktra spogldajc za nim rzeka wp do siebie, wp do namiestnika: - To szalona gowa i bies kazaczy. - Wida, niespena rozumu - odpowiedziapogardliwie pan Skrzetuski. - Czy to Kozak w subie synw imci pani? Stara kniahini rzucia si w ty kolaski. - Co wapan mwisz! To jest Bohun, podpukownik, przesawny junak, synom moim druh, a mnie jak szsty syn przybrany. Nie moe te to by, aby waszmo o nazwisku jego nie sysza, bo wszyscy o nim wiedz. I rzeczywicie, panu Skrzetuskiemu dobrze byo znane to nazwisko. Spord imion rnych pukownikw i atamanw kozackich wypyno ono na wierzch i byo na wszystkich ustach po obu stronach Dniepru. lepcy piewali o Bohunie pieni po jarmarkach i karczmach, na wieczornicach opowiadano dziwy o modym watace. Kto on by, skd si wzi, nikt nie wiedzia. To pewna, e kolebk byy mu stepy, Dniepr, porohy i Czertomelik ze swoim labiryntem cienin, zatok, kobani, wysp, ska, jarw i oczeretw. Od wyrostka zy si i zespoli z tym dzikim wiatem. Czasu pokoju chodzi z innymi "za ryb i zwierzem", tuk si po zakrtach Dnieprowych, brodzi po bagniskach i oczeretach wraz z gromad pnagich towarzyszw - to znw cae miesice spdza w gbinach lenych. Szko byy mu wycieczki na Dzikie Pola po trzody i tabuny tatarskie, zasadzki, bitwy, wyprawy przeciw brzegowym uusom, do Biaogrodu, na Wooszczyzn lub czajkami na Czarne Morze. Innych dni nie zna, jak na koniu, innych nocy, jak przy ognisku na stepie. Wczenie sta si ulubiecem caego Niu, wczenie sam zacz wodzi innych; i wkrtce odwag wszystkich przewyszy. Gotw by w sto koni i choby do Bakczysaraju i samemu chanowi zawieci w oczy poog; pali uusy i miasteczka, wycina w pie mieszkacw, schwytanych murzw rozdziera komi, spada jak burza, przechodzi jak mier. Na morzu rzuca si jak wcieky na galerytureckie. Zapuszcza si w rodek Budziaku,wazi, jak mwiono, w paszcz lwa. Niektre jego wyprawy byy wprost szalone. Mniej odwani, mniej ryzykowni konali na palach w Stambule lub gnili przy wiosach na tureckich galerach - on zawszewychodzi zdrowo z i upem obfitym. Mwiono, e zebra skarby ogromne i e trzyma je ukryte po Dnieprowych komyszach, ale te nieraz go widziano, jak depta zaboconymi nogami po zotogowiach i lamach, koniom sa kobierce pod kopyta albo jak, ubrany w adamaszki, kpa si w dziegciu, umylnie kozacz pogard dla onych wspaniaych tkanin i ubiorw okazujc. Miejsca dugo nigdzie nie zagrza. Czynami jego powodowaa fantazja. Czasem przybywszy do Czehryna, Czerkas lub Perejasawia hula na mier z innymi Zaporocami, czasem y jak mnich, do ludzi nie gada, w stepy ucieka. To znw otacza si lepcami, ktrych grania i pieni po caych dniach sucha, a samych zotem obrzuca.Midzy szlacht umia by dwornym kawalerem, midzy Kozaki najdzikszym Kozakiem, midzy rycerzami rycerzem, midzy upiecami upiec. Niektrzy mieligo za szalonego, bo te i bya to dusza nieokieznana i rozszalaa. Dlaczego na wiecie y i czego chcia, dokd dy, komu suy - sam nie wiedzia. Suy stepom, wichrom, wojnie, mioci i wasnej fantazji. Ta wanie fantazja wyrniaa go od innych watakw grubianw i od caej rzeszy rozbjniczej, ktra tylko grabie miaa na celu i ktrej za jedno byo grabi Tatarw czy swoich. Bohun bra up, ale wola wojn od zdobyczy, kocha si w niebezpieczestwach dla wasnego ich uroku; zotem za pieni paci, za saw goni, o reszt nie dba. Ze wszystkich watakw on jeden najlepiej uosabia Kozaka-rycerza, dlatego te pie wybraa go sobie na kochanka, a imi jego rozsawio si na caej Ukrainie. W ostatnich czasach zosta podpukownikiem perejasawskim, ale pukownikowsk wadz sprawowa, bo stary oboda sabo ju trzyma buaw krzepnc doni. Pan Skrzetuski dobrze tedy wiedzia, ktoby Bohun, a jeli pyta starej kniahini, czy to Kozak w subie jej synw, to czyni to przez umyln pogard, bo przeczu w nim wroga, a mimo caej sawywataki wzburzya si krew w namiestniku,e Kozak poczyna sobie z nim tak zuchwale. Domyla si te, e skoro si zaczo, to si na byle czym nie skoczy. Ale city to by jak osa czowiek pan Skrzetuski, dufny a nadto w siebie i rwnie nie cofajcy si przed niczym, a na niebezpieczestwa chciwy prawie. Gotw by choby i zaraz wypuci konia za Bohunem, ale jecha przy boku kniaziwny. Zreszt wozy miny ju jar i z dala ukazay si wiata w Rozogach. Rozdzia czwarty Kurcewicze Buyhowie by to stary ksicy rd, ktry si Kurczem piecztowa, od Koriata wywodzi, a podobno istotnie szed od Ruryka. Z dwch gwnych linii jedna siedziaa na Litwie, druga na Woyniu, a na Zadnieprze przenissi dopiero knia Wasyl, jeden z licznych potomkw linii woyskiej, ktry, ubogim bdc, nie chcia wrd monych krewnych zostawa i wszed na sub ksicia Michaa Winiowieckiego, ojca przesawnego "Jaremy". Okrywszy si saw w tej subie i znaczne posugi rycerskie ksiciu oddawszy, otrzyma od tego w dziedzictwo Krasne Rozogi, ktre potem dla wielkiej mnogoci wilkw Wilczymi Rozogami przezwano, i stale w nich osiad. W roku 1629 przeszedszy na obrzdek aciski oeni si z Rahoziank, pann z zacnego domu szlacheckiego, ktren si z Wooszczyzny wywodzi. Z maestwa tego w rok pniej przysza na wiat crka Helena; matka umara przy jej urodzeniu, ksi Wasyl za, nie mylcju o powtrnym oenku, odda si cakiemgospodarstwu i wychowaniu jedynaczki. Byto czowiek wielkiego charakteru i niepospolitej cnoty. Dorobiwszy si do szybko redniej fortuny pomyla zaraz o starszym swym bracie Konstantynie, ktrenna Woyniu w biedzie zosta i odepchnity od monej rodziny, zmuszony by chodzi po dzierawach. Tego wraz z on i picioma synami do Rozogw sprowadzi i kadym kawakiem chleba si z nimi dzieli.W ten sposb obaj Kurcewicze yli w spokoju a do koca 1634 roku, w ktrym Wasyl z krlem Wadysawem pod Smolesk ruszy. Tam to zaszed w nieszczsny wypadek, ktry zgub jego spowodowa. W obozie krlewskim przejtolist pisany do Szehina, podpisany nazwiskiem kniazia i przypiecztowany Kurczem. Tak jawny dowd zdrady ze stronyrycerza, ktry a dotd nieskazitelnej sawy uywa, zdumia i przerazi wszystkich. Na prno Wasyl wiadczy siBogiem, e ni rka, ni podpis na licie nie s jego herb Kurcz na pieczci usuwa wszelkie wtpliwoci, w zgubienie za sygnetu, czym si knia tumaczy, nikt wierzy nie chcia - ostatecznie nieszczliwy knia, pro crimine perduelionis skazany na utrat czci i garda, musia si ucieczk salwowa. Przybywszy noc do Rozogw zakl brataKonstantyna na wszystkie witoci, by jak ojciec opiekowa si jego crk - i odjecha na zawsze. Mwiono, e raz jeszcze z Baru pisa list do ksicia Jeremiego z prob, by nie odejmowa kawaka chleba Helenie i spokojnie j w Rozogach na opiece Konstantyna zostawi;potem gos o nim zagin. Byy wieci, e zmar zaraz, to e przysta do cesarskich izgin na wojnie w Niemczech - ale kt mg co wiedzie na pewno? Musia zgin,skoro si wicej o crk nie pyta. Wkrtceprzestano o nim mwi, a przypomniano go sobie dopiero, gdy wysza na jaw jego niewinno. Niejaki Kupcewicz, Witebszczanin, umierajc zezna, jako on pisa pod Smoleskiem list do Szehina i znalezionym w obozie sygnetem go przypiecztowa. Wobec takiego wiadectwa ao i konsternacja ogarnawszystkie serca. Wyrok zosta zmieniony, imi ksicia Wasyla do sawy przywrcone, ale dla niego samego nagroda za mk przysza za pno. Co do Rozogw, to Jeremi nie myla ich zagarnia, bo Winiowieccy, znajc lepiej Wasyla, nigdy ojego winie nie byli zupenie przekonani. Mgby on by nawet zosta i drwi z wyroku pod ich potn opiek i jeeli uszed, to dlatego, e niesawy znie nie umia. Helena chowaa si wic spokojnie w Rozogach pod czu opiek stryja - i dopiero po jego mierci zaczy si dla niejcikie czasy. ona Konstantyna, z rodziny wtpliwego pochodzenia, bya to kobieta surowa, popdliwa a energiczna, ktr m jeden utrzyma w ryzie umia. Po jego mierci zagarna w elazne rce rzdy w Rozogach. Suba draa przed ni - dworzyszczowi bali si jej jak ognia, ssiadom daa si wkrtce we znaki. W trzecim roku swych rzdw po dwakro zbrojno najedaa Siwiskich w Browarkach, sama przebrana po msku, konno przywodzc czeladzi i najtym Kozakom. Gdy raz puki ksicia Jeremiego pogromiy watah Tatarw swawolc kooSiedmiu Mogi, kniahini na czele swoich ludzi zniosa ze szcztem kup niedobitkw, ktra si a pod Rozogi zapdzia. W Rozogach te usadowia si na dobre i pocza je uwaa za swoj i swoich synw wasno. Synw tych kochaa jak wilczyca mode, ale sama bdc prostaczk, nie pomylaa o przystojnym dla nich wychowaniu. Mnich greckiego obrzdku, sprowadzony z Kijowa, wyuczy ich czyta i pisa - na czym te skoczya si edukacja. A przecie niedalekobyy ubnie, a w nich dwr ksicy, na ktrym by modzi kniaziowie mogli nabra poloru, wywiczy si w kancelarii w sprawach publicznych lub - zacignwszy si pod chorgwie - w szkole rycerskiej. Kniahini miaa wszelako swoje powody, dla ktrych nie oddawaa ich do ubniw. A nuby ksi Jeremi przypomnia sobie,czyje s Rozogi, i wejrza w opiek nad Helen albo sam dla pamici Wasyla t opiek chcia sprawowa? Przyszoby chybawwczas wynosi si z Rozogw - wolaa wic kniahini, by w ubniach zapomniano, ejacy Kurcewicze yj na wiecie. Ale te zato modzi kniaziowie hodowali si wp dziko i wicej po kozacku ni po szlachecku. Pacholtami jeszcze bdc brali udzia w poswarkach starej kniahini, w zajazdach na Siwiskich, w wyprawach na kupy tatarskie. Czujc wrodzony wstrt do ksiek i pisma, po caych dniach strzelali z ukw lub wprawiali rce we wadanie kicieniami, szabl, w rzucanie arkanw. Nie zajmowali si nawet i gospodarstwem, bo go nie puszczaa z rk matka. I al byo patrze na tych potomkw znakomitego rodu, w ktrych yach pyna krew ksica, ale ktrych obyczaje byy surowe i grube, a umysy i zatwardziae serca przypominay step nieuprawny. Tymczasem powyrastali jak dby; wiedzc wszelako to do siebie, i s prostakami, wstydzili si y ze szlacht, a natomiast milszym im byo towarzystwo dzikich watakw kozackich. Wczenie te weszli w komityw z Niem, gdzie ich za towarzyszw uwaano. Czasem po p roku i wicej siedzieli na Siczy; chodzili na "przemys" z Kozakami, brali udzia w wyprawach na Turkw i Tatarw, ktre w kocu stay si gwnym i ulubionym ich zajciem. Matka nie sprzeciwiaa si temu,bo czsto przywozili zdobycz obfit. Wszelako na jednej z takich wypraw najstarszy Wasyl dosta si w rce pogaskie. Bracia przy pomocy Bohuna i jegoZaporocw odbili go wprawdzie, ale z wykapanymi oczami. Od tej pory ten w domu siedzie musia; a jako dawniej by najdzikszy, tak potem zagodnia bardzo i w rozmylaniach a naboestwie si zatopi. Modzi prowadzili dalej wojenne rzemioso, ktre w kocu przydomek kniaziw-Kozakw im zjednao. Do te byo spojrze na Rozogi-Siromachy, by odgadn, jacy w nich ludzie mieszkali. Gdypose i pan Skrzetuski zajechali przez bram ze swymi wozami, ujrzeli nie dwr, ale raczej obszern szop z ogromnych bierwion dbowych zbit, z wskimi, podobnymi do strzelnic oknami. Mieszkania dla czeladzi i kozakw, stajnie, spichlerze i lamusy przytykay do tego dworu bezporednio tworzc budow nieforemn, zwielu to wyszych, to niszych czci zoon, na zewntrz tak ubog i prostack, e gdyby nie wiata w oknach, trudno by j za mieszkanie ludzi poczyta. Na majdanie przed domem wida byo dwa urawie studzienne, bliej bramy sup z koem na szczycie, na ktrym siadywa niedwied chowany. Brama potna, z takiche bierwion dbowych, dawaa przejcie na majdan, ktry cay by otoczony rowem i palisad. Widocznie byo to miejsce obronne, przeciw napadom i zajazdom zabezpieczone.We wszystkim te przypominao kresow paank kozack, a lubo wikszo siedzib szlacheckich na kresach takiego, a nie innego bya pokroju, ta przecie bardziej jeszcze od innych wygldaa na jakie drapiene gniazdo. Czelad, ktra naprzeciwgoci wysza z pochodniami, podobniejsza bya do zbjw ni do ludzi subowych. Wielkie psy na majdanie targay za acuchy, jakby chciay si urwa i rzuci na przybyych, ze stajen dobywao si renie koni, modzi Buyhowie wraz z matk poczli woa na sub, rozkazywa jej i przeklina. Wrd takiego harmidru gocie weszli do rodka domu, aletu dopiero pan Rozwan Ursu, ktry widzc poprzednio dziko i mizeri siedliska, prawie aowa, i si da zaprosi na nocleg, zdumia prawdziwie na widok tego, "Pc#c$  c%+c&g: "co ujrzay jego oczy. Wntrze domu zgoa nie odpowiadao jego lichym zewntrznym pozorom. Najprzd weszli do obszernej sieni, ktrej ciany cakiem prawie pokrytebyy zbroj, orem i skrami dzikich zwierzt. W dwch ogromnych grubach paliy si kody drzewa, a przy jasnym ich blasku wida byo bogate rzdy koskie, byszczce pancerze, karaceny tureckie, naktrych tu i owdzie wieciy drogie kamienie, druciane koszulki ze zoconymi guzami na spiciach, ppancerze, nabrzuszniki, ryngrafy, stalowe harnasze wielkiej ceny, hemy polskie i tureckie orazmisiurki z wierzchami od srebra. Na przeciwlegej cianie wisiay tarcze, ktrych ju nie uywano w wieku wczesnym; obok nich kopie polskie i dziryty wschodnie; siecznego ora te dosy, od szabli a do gindaw i jataganw, ktrych gownie migotay rnymi kolorami jak gwiazdki w blasku ognia. Po ktach zwieszay si wizki skr lisich, wilczych, niedwiedzich, kunich i gronostajowych - owoc mylistwa kniaziw.Niej, wzdu cian, drzemay na obrczach jastrzbie, sokoy i wielkie berkuty sprowadzane z dalekich stepw wschodnich, a uywane do pocigu wilkw. Z sieni owej gocie przeszli do wielkiej gocinnej komnaty. I tu na kominie z okapem pali si rzsisty ogie. W komnacietej wikszy by jeszcze przepych ni w sieni. Goe belki w cianach pookrywane byy makatami, na pododze rozcieay si przepyszne wschodnie kobierce. W porodku sta dugi st na krzyowych nogach, sklecony z prostych desek, na nim za roztruchany cae zocone lub rznite ze szka weneckiego. Pod cianami mniejszestoy, komody i pki, na nich sepety, puzdra nabijane brzem, mosine wieczniki i zegary zrabowane czasu swego przez Turkw Wenecjanom, a przez KozakwTurkom. Caa komnata zaoona bya mnstwem przedmiotw zbytkownych, czstokro niewiadomego dla gospodarzy uycia. Wszdzie przepych miesza si z najwiksz stepow prostot. Cenne komody tureckie, nabijane brzem, hebanem, perow macic, stay obok nie heblowanych pek, proste drewniane krzesa obok mikkich sof krytych kobiercami. Poduszki, lece mod wschodni na sofach, miay pokrowce z altembasu lub bawatw, ale rzadko byy wypchane kwapiem, czciej sianem lub grochowinami. Kosztowne tkaniny i zbytkowne przedmioty byo to tak zwane "dobro" tureckie, tatarskie, czci kupione za byle co od Kozakw, czci zdobyte na licznych wojnach jeszcze przez starego kniazia Wasyla, czci w czasie wypraw z Niowcami przez modych Buyhw, ktrzy woleli puszcza si czajkami na Czarne Morze ni eni si lub gospodarstwa pilnowa. Wszystko to nie dziwio zgoa pana Skrzetuskiego znajcegodobrze domy kresowe, ale bojar wooski zdumiewa si widzc wrd tego przepychu Kurcewiczw ubranych w jaowicze buty i w kouchy niewiele lepszeod tych, jakie nosia suba; dziwi si rwnie i pan Longin Podbipita, przywyky na Litwie do innych porzdkw. Tymczasem modzi kniaziowie podejmowali goci szczerze i z wielk ochot, lubo - mao otarci w wiecie - czynili to manier tak niezgrabn, i namiestnik zaledwie mg umiech powcign. Starszy Symeon mwi: - Radzimy waszmociom i wdziczni za ask. Dom nasz - dom wasz, tak te i bdcie jak u siebie. Kaniamy panom dobrodziejstwu w niskich progach. I lubo nie zna byo w tonie jego adnej pokory ani rozumienia, jakoby przyjmowa wyszych od siebie, przecie kania im siobyczajem kozackim w pas, a za nim kaniali si i modsi bracia sdzc, e tegogocinno wymaga, i mwic: - Czoem waszmociom, czoem!... Tymczasem kniahini, szarpnwszy Bohuna za rkaw, wyprowadzia go do innej komnaty. - Sysz, Bohun - rzeka popiesznie - nie mam czasu dugo gada. Widziaam, e ty tego modego szlachcica na zb wzi i zaczepki z nim szukasz? - Maty! - odpowiedzia Kozak caujc star w rk. - wiat szeroki, jemu inna droga, mnie inna. Ani ja go zna, ni o nim sysza, ale niech mi si nie pochyla do kniaziwny, bo jakem yw, szabl w oczy zawiec. - Hej, oszala, oszala! A gdzie gowa, Kozacze? Co si z tob dzieje? Czy ty chcesz zgubi nas i siebie? To jest onierzWiniowieckiego i namiestnik, czowiek znaczny, bo od ksicia do chana posowa. Niech mu wos z gowy spadnie pod naszym dachem, wiesz, co bdzie? Oto wojewoda obrci oczy na Rozogi, jego pomci, nas wygna na cztery wiatry, a Helen do ubniw zabierze - i co wwczas?Czy i z nim zadrzesz? Czy na ubnie napadniesz? Sprbuj, jeli chcesz pala posmakowa, Kozacze zatracony!... Chyla si szlachcic do dziewczyny, nie chyla, ale jak przyjecha, pojedzie, i bdzie spokj. Hamuje ty si, a nie chcesz, to ruszaj, skde przyby, bo nam tu nieszczcia naprowadzisz! Kozak gryz ws, sapa, ale zrozumia, e kniahini ma suszno. - Oni jutro odjad, matko - rzek - a ja si pohamuj, niech jeno czarnobrewa nie wychodzi do nich. - A tobie co? eby myleli, e j wi. Ot wyjdzie, bo ja tego chc! Ty mi tu w domu nie przewod, bo nie gospodarz. - Nie gniewajcie si, kniahini. Skoro inaczej nie mona, to bd im jako tureckiebakalie sodki. Zbem nie zgrzytn, do gowni nie sign, choby mnie gniew i poar, choby dusza jcze miaa. Niechebdzie wasza wola! - A to tak gadaj, sokole, teorban we, zagraj, zapiewaj, to ci i na duszy Iej sizrobi. A teraz chod do goci. Wrcili do gocinnej komnaty, w ktrej kniaziowie, nie wiedzc, jak goci bawi, wci ich zapraszali, by byli sobie radzi, i kaniali im si w pas. Tu zaraz pan Skrzetuski spojrza ostro a dumnie w oczy Bohunowi, ale nie znalaz w nich ni zaczepki, ni wyzwania. Twarz modego wataki janiaa uprzejm wesooci tak dobrze symulowan, e mogaby omyli najwprawniejsze oko. Namiestnik przyglda mu si bacznie, gdy poprzednio w ciemnoci nie mg dojrze jego rysw. Teraz ujrza moojca smukego jak topola,z obliczem smagym, zdobnym w bujny, czarny ws zwieszajcy si ku doowi. Wesoo na tej twarzy przebijaa przez ukraisk zadum jako soce przez mg. Czoo mia wataka wysokie, na ktre spadaa czarna czupryna w postaci grzywkiuoonej w pojedyncze kosmyki obcite w rwne zbki nad siln brwi. Nos orli, rozdte nozdrza i biae zby, poyskujce przy kadym umiechu, nadaway tej twarzy wyraz troch drapieny, ale w ogle by to typ piknoci ukraiskiej, bujnej, barwnej i zawadiackiej. Nad podziw wietny ubir wyrnia take stepowego moojca od przybranych w kouchy kniaziw. Bohun mia na sobie upan z cienkiej lamy srebrnej i czerwony kontusz, ktr to barw nosili wszyscy Kozacy perejasawscy. Biodra otacza mu pas krepowy, od ktrego bogata szabla zwieszaa si na jedwabnych rapciach; ale iszabla, i ubir gasy przy bogactwie tureckiego gindau, zatknitego za pas, ktrego gownia tak bya nasadzona kamieniami, e a skry sypay si od niej. Tak przybranego kady by snadnie poczyta raczej za jakie panitko wysokiego rodu niza Kozaka, zwaszcza e i jego swoboda, jego wielkopaskie maniery nie zdradzay niskiego pochodzenia. Zbliywszy si do pana Longina wysucha historii o przodku Stowejce i o ciciu trzech Krzyakw, a potem zwrci si do namiestnika i jak gdyby nic pomidzy nimi nie zaszo, spyta z ca swobod: - Wasza mo, sysz, z Krymu powracasz? - Z Krymu - odpar sucho namiestnik. - Byem tam i ja, chociaem si do Bakczysaraju nie zapdza, przecie mniemam, e i tam bd, jeli si one pomylne wieci sprawdz. - O jakich wieciach wa mwisz? - S gosy, e jeli krl miociwy wojnz Turczynem zacznie, to ksi wojewoda Krym ogniem i mieczem nawiedzi, od ktrych wieci wielka jest rado na caej Ukrainie i na Niu, bo jeli pod takim wodzem nie pohulamy w Bakczysaraju, tedypod adnym. - Pohulamy, jako Bg w niebie! - ozwali si Kurcewicze. Porucznika uj respekt, z jakim watakaodzywa si o ksiciu, przeto umiechn si i rzek agodniejszym ju tonem: - Waci, widz, nie do wypraw z Niowcami, ktre ci przecie saw okryy. - Maa wojna, maa sawa; wielka wojna, wielka sawa. Konaszewicz Sahajdaczny nie na czajkach, ale pod Chocimiem jej naby. W tej chwili drzwi si otworzyy i do komnaty wszed z wolna Wasyl, najstarszyz Kurcewiczw, prowadzony za rk przez Helen. By to czowiek dojrzaych lat, wyblady i wychudy, z twarz ascetycznismtn, przypominajc bizantyjskie obrazywitych. Dugie wosy, posiwiae przedwczenie od nieszcz i blu, spaday mu a na ramiona, a zamiast oczu mia dwie czerwone jamy; w rku trzyma krzy mosiny, ktrym pocz egna komnat i wszystkich obecnych. - W imi Boga i Ojca, w imi Spasa i witej-Przeczystej! - mwi. - Jeli apostoami jestecie i dobre nowiny niesiecie, witajcie w progach chrzecijaskich. Amen. - Wybaczcie waszmociowie - mrukna kniahini - on ma rozum pomieszany. Wasyl za egna wci krzyem i mwidalej: - Jako stoi w Biesiadach apostolskich: "Ktrzy przelej krew za wiar, zbawieni bd; ktrzy polegn dla dbr ziemskich, dla zysku lub zdobyczy - maj by potpieni... " Mdlmy si! Gorze wam, bracia! gorze mnie, bomy dla zdobyczy wojn czynili! Boe, bd miociw nam grzesznym! Boe, bd miociw... A wy, mowie, ktrzy przybylicie z daleka, jakie nowiny niesiecie? Jestecie apostoami? Umilk i zdawa si czeka na odpowied,wic namiestnik odpowiedzia po chwili: - Daleko nam od tak wysokiej szary. onierzami tylko jestemy, gotowymi polec za wiar. - Tedy bdziecie zbawieni - rzek lepy - ale dla nas nie nadesza jeszcze godzina wyzwolenia... Gorze wam, bracia! Gorze mnie! Ostatnie sowa wymwi prawie jczc i taka niezmierna rozpacz malowaa si na jego twarzy, e gocie nie wiedzieli co maj pocz. Tymczasem Helena posadzia go na krzele, sama za, wybiegszy do sieni, wrcia po chwili z lutni w rku. Ciche dwiki ozway si w komnacie, a do wtru im kniaziwna pocza piewa pie pobon: I w noc, i we dnie woam do Ci, Panie! Pofolguj mce i zom aoliwym, Bd mnie, grzesznemu, ojcem miociwym,Usysz woanie! Niewidomy przechyli w ty gow i sucha sw pieni, ktre zdaway si dziaa jak balsam kojcy, bo z twarzy znikay mu stopniowo bl i przeraenie; na koniec gowa spada mu na piersi i tak pozosta jakby w pnie, podrtwieniu. - Byle nie przerywa piewania, ju on si cakiem uspokoi - rzeka z cicha kniahini. - Widzicie, waszmociowie, wariacja jego polega na tym, e cigle czeka apostow i byle kto do domu przyjecha, zaraz wychodzi pyta, czy nie apostoowie... Tymczasem Helena piewaa dalej: Wskae mi drog, o Panie nad pany, Bom jako ptnik na pusty bezdrou Lub jak wrd fali na niezmiernym morzu Korab zbkany. Sodki gos jej brzmia coraz silniej i z t lutni w rku, z oczyma wzniesionymi dogry, bya tak cudna, e namiestnik oczu nie mg od niej oderwa. Zapatrzy si w ni, uton w niej - o wiecie zapomnia. Z zachwytu rozbudziy go dopiero sowa starej kniahini: - Dosy tego! Ju on si teraz nieprdko rozbudzi. A tymczasem prosz ichmociw na wieczerz. - Prosimy na chleb i sl! - ozwali si za matk modzi Buyhowie. Pan Rozwan, jako kawaler wielkich manier, poda rami kniahini, co widzc panSkrzetuski sun zaraz do kniaziwny Heleny. Serce zmiko w nim jak wosk, gdy czu jej rk na swojej, z oczu a skry poszy - i rzek: - Snad ju chyba i anieli w niebie cudniejnie piewaj od wapanny. - Grzeszysz, rycerzu, przyrwnywajc moje piewanie do anielskiego - odpowiedziaa Helena. - Nie wiem, czy grzesz, ale to pewno, e chtnie dabym sobie oczy wykapa, byle twego piewania do mierci sucha. Ale c mwi! lepym bdc nie mgbym ciebie widzie, co rwnie byoby mk nieznon. - Nie mw tego waszmo, gdy wyjechawszy std jutro, jutro zapomnisz. - O, nie stanie si to, gdy takem si w wapannie rozkocha, i po wiek ywota mego innego afektu zna nie chc, a tego nigdy nie zapomn. Na to szkaratny rumieniec obla twarz kniaziwny, pier pocza falowa mocniej.Chciaa odpowiedzie, ale tylko wargi jej dray - wic pan Skrzetuski mwi dalej: - Wapanna raczej zapomnisz o mnie przyowym kranym watace, ktry twemu piewaniu na baabajce przygrywa bdzie. - Nigdy, nigdy! - szepna dziewczyna. - Ale wapan si jego strze, bo to strasznyczowiek. - Co mi tam jeden Kozak znaczy, a choby te i caa Sicz z nim trzymaa, jamsi dla ciebie na wszystko way gotowy. Ty mi jest wanie jako klejnot bez ceny,ty mj wiat, jeno niech wiem, e mi jest wzajemn. Ciche "tak" zadwiczao jak rajska muzyka w uszach pana Skrzetuskiego i zaraz wydao mu si, e w nim przynajmniej dziesi serc bije; w oczach mu pojaniao wszystko, jakoby promienie soneczne na wiat pady, uczu w sobie jakie moce nieznane, jakie skrzyda u ramion. Przy wieczerzy migna mu kilkakro twarz Bohuna, ktra bya zmieniona bardzo i blada, ale namiestnik majc wzajemno Heleny nie dba o tego wspzawodnika. "Jecha go sk! - myla sobie - nieche mi w drog nie wazi, bo gozetr." Zreszt myli jego szy w inn stron. Czu oto, e Helena siedzi przy nim tak blisko, i prawie ramieniem dotyka jej ramienia, widzia rumiece nie schodzce z jej twarzy, od ktrych bi ar, widzia pier falujc i oczy, to skromnie spuszczone i rzsami nakryte, to byszczce jak dwie gwiazdy. Bo te Helena, cho zahukana przez Kurcewiczow,cho yjca w sieroctwie, smutku i obawie,bya przecie Ukraink o krwi ognistej. Gdy tylko pady na ni ciepe promienie mioci, zaraz zakwita jak ra i do nowego, nie znanego rozbudzia si ycia. Wjej twarzy zabyso szczcie, odwaga, a te porywy, walczc ze wstydem dziewiczym, umaloway jej policzki w liczne kolory rane. Wic pan Skrzetuski mao ze skry nie wyskoczy. Pi na umr, ale mid nie dziaa na niego, bo ju by pijany mioci. Nie widzia nikogo wicej przy stole, tylko swoj dziewczyn. Nie widzia, e Bohun blad coraz bardziej i coraz to maca gowni swego kindau; niesysza, jak pan Longin opowiada po raz trzeci o przodku Stowejce, a Kurcewicze o swoich wyprawach po "dobro tureckie". Pili wszyscy prcz Bohuna, a najlepszy przykad dawaa stara kniahini wznoszc kusztyki to za zdrowie goci, to za zdrowiemiociwego ksicia pana, to wreszcie hospodara Lupua. Bya te mowa o lepymWasylu, o jego dawniejszych przewagach rycerskich, o nieszczsnej wyprawie i teraniejszej wariacji, ktr najstarszy, Symeon, tak tumaczy: - Zwacie, waszmociowie, i gdy najmniejsze dbo w oku patrzy przeszkadza, jake tedy znaczne kaway smoy dostawszy si do rozumu nie miay go o pomieszanie przyprawi? - Bardzo to jest delikatne instrumentum - zauway na to pan Longin. Wtem stara kniahini spostrzega zmienion twarz Bohuna. - Co tobie, sokole? - Dusza boli, maty - rzek pospnie - ale kozacze sowo nie dym, wic zdzier. - Terpy, synku, mohorycz bude. Wieczerza bya skoczona - ale miodu dolewano cigle do kusztykw. Przyszli tekozaczkowie wezwani do tacowania na tym wiksz ochot. Zadwiczay baabajki i bbenek, przy ktrych odgosach zaspane pacholta musiay plsa. Pniej i modzi Buyhowie poszli wprysiudy. Stara kniahini, wziwszy si pod boki, pocza drepta w miejscu, a podrygiwa, a podpiewywa, co widzc panSkrzetuski sun z Helen do taca. Gdy j obj rkoma, zdawao mu si, i kawa nieba przyciska do piersi. W zawrotach taca dugie jej warkocze omotay mu szyj, jakby dziewczyna chciaa go przywiza do siebie na zawsze. Nie wytrzyma tedy szlachcic, ale gdy rozumia, e nikt nie patrzy, pochyli si i z caej mocy pocaowa jej sodkie usta. Pno w noc znalazszy si sam na sam z panem Longinem w izbie, w ktrej posano im do spania, porucznik zamiast ispa, siad na tapczanie i rzek: - Z innym to ju czowiekiem jutro 'P c(T c)cc*e* c+8,:wapan do ubniw pojedziesz! Podbipita, ktry wanie ukoczy pacierze, otworzy szeroko oczy i spyta: - Tak bo c? czy waszmo tu zostaniesz? - Nie ja zostan, ale serce zostanie, a jedno dulcis recordatio ze mn pojedzie. Widzisz mnie wapan w wielkiej alteracji, gdy od dz tkliwych ledwie e tchu oribus mog zapa. - To wapan zakocha si w kniaziwnie? - Nie inaczej, jako yw tu przed wapanem siedz. Sen ucieka mnie od powiek i jeno do wzdychania mam ochot, od ktrego chyba cay w par si rozpyn - co wapanu powiadam dlatego, e majc serce czue i afektw godne, snadnie mkmoj zrozumiesz. Pan Longin sam wzdycha pocz na znak, e mczarnie mioci rozumie, po chwili za spyta aonie: - A moe wapan tako czysto lubowa? - Pytanie wacine jest nie do rzeczy, bo gdyby wszyscy podobne luby czynili, tedyby genus humanum zagin musiao. Wejcie sugi przerwao dalsz rozmow.By to stary Tatar o bystrych czarnych oczach i pomarszczonej jak suszone jabko twarzy. Wszedszy rzuci znaczce spojrzenie na Skrzetuskiego i spyta: - A czy nie trzeba czego waszmociom? Moe miodu po kusztyczku do poduszki? - Nie trzeba. Tatar zbliy si do Skrzetuskiego i mrukn: - Mam dla waszmoci pana swko od panny. - Bde mi Pandarem! - zawoa radonienamiestnik. - Moesz te mwi przy tym kawalerze, bom si przed nim spuci z sekretu. Tatar wydoby zza rkawa kawaek wstki: - Panna przysya waszmoci panu t szarf i to kazaa powiedzie, e miuje goz caej duszy. Porucznik porwa szarf i pocz j z uniesieniem caowa i do piersi przyciska, a dopiero ochonwszy nieco spyta: - Co ci zlecia powiedzie? - e miuje waszmo pana z caej duszy. - Nacie talera za musztuluk. Rzeka tedy, e mi miuje? - Tak jest! - Nacie jeszcze talera. Nieche j Bg bogosawi, bo i ona mi najmilsza. Powiedze jej... albo czekaj; sam ja do niejpisa bd; przynie mi jeno inkaustu, pir ipapieru. - Czego? - spyta Tatar. - Inkaustu, pir i papieru. - Tego u nas w domu nie ma. Za kniazia Wasyla byo - i potem, jak si modzi kniaziowie pisa od czerca uczyli - ale to ju dawno. Pan Skrzetuski klasn palcami. - Moci Podbipito, nie masz wasze inkaustu i pir? Litwin rozoy rce i wznis oczy do gry. - Tfy, do licha! - rzecze porucznik - otomjest w kopocie! Tymczasem Tatar usiad w kuczki przed ogniem. - Po co pisa - rzek grzebic w wglach.- Panna spa posza. A co masz wasza mio jej napisa, to jutro powiedzie mona. - Kiedy tak, to co innego. Wierny, jak widz, suga kniaziwny. Nacie trzeciegotalera. Dawno suysz? - Ho, ho! czterdzieci lat temu, jako mnie knia Wasyl w jasyr wzi - i od tej pory suyem mu wiernie, a gdy onej nocy odjeda na przepade imi, to dziecko Konstantynu zostawi, a do mnie rzek: " Czechy! i ty nie odstpisz dziewczyny, i bdziesz jej strzeg jak oka w gowie." acha i Aa! - Tak te i czynisz? - Tak te i czyni, i patrz. - Mw, co widzisz: Jak tu kniaziwnie? - le tu myl o niej, bo j chc da Bohunowi, ktry jest pies potpiony. - O! nie bdzie z tego nic! znajdzie si komu za ni uj! - Tak! - rzek stary potrzsajc palce si gownie. - Oni j chc da Bohunowi, by j wzi i ponis jako wilk jagni, a ich wRozogach zostawi - bo Rozogi jej, nie ich, po kniaziu Wasylu. On te Bohun to uczyni gotw, bo po komyszach wicej mazota i srebra nieli piasku w Rozogach, ale ona ma go w nienawici od pory, jak przy niej czowieka czekanem rozszczepi. Krew pada midzy nich i nienawi wyrosa. Bg jest jeden! Namiestnik tej nocy usn nie mg. Chodzi po izbie, patrzy w ksiyc i w myli rne way postanowienia. Zrozumia teraz gr Buyhw. Gdyby kniaziwn szlachcic jaki okoliczny poj, to by si upomnia o Rozogi i miaby suszno, bo si jej naleay; a moe zadaby jeszcze rachunkw z opieki. Dla tej to przyczyny i tak ju skozaczeni Buyhowie postanowili da dziewczyn Kozakowi. O czym mylc pan Skrzetuski picie ciska i miecza szuka wedle siebie. Postanowi wic rozbi te machinacje i czu si na siach to uczyni. Przecie opieka nad Helen naleaa i do ksicia Jeremiego, raz, e Rozogi byy puszczone od Winiowieckich staremu Wasylowi, po wtre, e sam Wasyl z Baru pisa list do ksicia proszc o opiek. Tylkonawa spraw publicznych, wojny i wielkie przedsiwzicia mogy sprawi, e wojewoda dotd w opiek nie wejrza. Ale do bdzie sowem mu przypomnie, a sprawiedliwo uczyni. Szaro ju robio si na wiecie, gdy pan Skrzetuski rzuci si na posanie. Spa twardo i nazajutrz zbudzi si z gotowym postanowieniem. Ubrali si tedy z panem Longinem piesznie, ile e i wozy stay juw gotowoci, a onierze pana Skrzetuskiego siedzieli na koniach, gotowi do odjazdu. W gocinnej izbie pose pokrzepia si polewk w towarzystwie Kurcewiczw i starej kniahini; Bohuna tylkonie byo; nie wiadomo: spa jeszcze czy odjecha. Posiliwszy si Skrzetuski rzek: - Mocia pani! Tempus fugit, za chwil nako nam siada trzeba, nim wic podzikujemy wdzicznym sercem za gocin, mam ja tu wan spraw, o ktrejbym chcia z jejmo pani i z ichmo jej synami kilka sw na osobnoci pomwi. Na twarzy kniahini odmalowao si zdziwienie; spojrzaa na synw, na posa i na pana Longina, jakby pragnc z ich twarzy odgadn, o co idzie, i z pewnym niepokojem w gosie rzeka: - Su waszmoci. Pose chcia wstawa, ale mu nie dozwolia, natomiast przeszli do owej sienipokrytej zbroj i orem. Modzi kniaziowieustawili si szeregiem za matk, ktra stanwszy naprzeciw Skrzetuskiego, spytaa: - O jakieje sprawie wapan chcesz mwi? Namiestnik utkwi w niej wzrok bystry, surowy prawie, i rzek: - Wybacz, jejmo, i wy, modzi kniaziowie, e przeciw zwyczajowi postpujc, zamiast przez zacnych posw mwi, sam w sprawie mej rzecznikiem bd. Ale nie moe by inaczej, a gdy z musem nikt walczy nie zdoa, przeto bez duszego kunktatorstwa przedstawiam jejmo pani i ichmociom, jako opiekunom,moj pokorn prob, bycie mi ksiniczk Helen za on odda raczyli. Gdyby w tej chwili, w czasie zimy piorun run na majdan w Rozogach, mniejsze by sprawi wraenie na kniahini i jej synach ni owe sowa namiestnika. Przez chwil spogldali ze zdumieniem na mwicego, ktry sta przed nimi wyprostowany, spokojny i dziwnie dumny, jakby nie prosi, ale rozkazywa zamierza, i nie umieli znale sowa odpowiedzi - a natomiast kniahini pyta zacza: - Jak to? wa? o Helen? - Ja, mocia pani - i to jest niewzruszony mj zamiar. Nastaa chwila milczenia. - Czekam odpowiedzi imo pani. - Wybacz wapan - odrzeka ochonwszykniahini, a gos jej sta si suchy i ostry -zaszczyt to dla nas niemay proba takiegokawalera, ale nie moe z niej nic by, gdyHelen obiecaam ju komu innemu. - Zwa wszelako wapani, jako troskliwaopiekunka, czy to nie byo przeciw woli kniaziwny i czym nie lepszy nili ten, komu j wapani obiecaa. - Moci panie! Kto lepszy, mnie sdzi. Moesz by i najlepszy, wszystko nam jedno, bo ci nie znamy. Na to namiestnik wyprostowa si jeszcze dumniej, a spojrzenia jego stay si jako noe ostre, cho zimne. - Ale ja was znam, zdrajcy! - hukn. - Chcecie krewniaczk chopu odda, byle was tylko w zagarnitej nieprawnie woci zostawi... - Sam zdrajco! - krzykna kniahini. - Tak to za gocin pacisz? tak to wdzicznow sercu ywisz? O mijo! Co za jeden? Skde si wzi? Modzi Kurcewicze poczli w palce trzaska i po cianach za broni si oglda, namiestnik za woa: - Poganie! zagarnlicie wo sieroc, ale nic z tego. Za dzie ksi ju o tym wiedzie bdzie. Usyszawszy to kniahini rzucia si w ty izby i chwyciwszy rohatyn sza z ni do namiestnika. Kniaziowie te porwawszy, co ktry mg, ten szabl, ten kicie, tenn, otoczyli go pkolem, dyszc jak stado wilkw wciekych. - Do ksicia pjdziesz? - woaa kniahini - a wiesz-li, czy yw std wyjdziesz? czy to nie ostatnia twoja godzina? Skrzetuski skrzyowa rce na piersiach iokiem nie mrugn. - Jako ksicy pose z Krymu wracam - rzek - i niech tu jedn kropl krwi uroni, a w trzy dni i popiou z tego miejsca nie zostanie, wy za pognijecie w lochach ubniaskich. Jest-li na wiecie moc, co by was uchroni zdoaa? Nie grocie, bo was si nie boj! - Zginiemy, ale ty pierwej zginiesz. - Tedy uderzaj - oto pier moja. Kniaziowie z matk na czele trzymali wci ostrza skierowane ku piersi namiestnika, ale rzekby, jakie niewidzialne acuchy skrpoway im rce. Sapic i zgrzytajc zbami, szarpali si w bezsilnej wciekoci - wszelako nie uderza aden. Ubezwadnio ich straszliweimi Winiowieckiego. Namiestnik by panem pooenia. Bezsilny gniew kniahini wyla si tylko potokiem obelg: - Przechero! szaraku! hoyszu! kniaziowej krwi ci si zachciao - ale nic z tego! Kademu oddamy, byle nie tobie, czego nami sam ksi nakaza nie jest w stanie. Na to pan Skrzetuski: - Nie pora mi si z mego szlachectwa wywodzi, ale tak myl, e wasze ksistwo mogoby snadnie za nim mieczyk itarcz nosi. Zreszt, skoro chop by wamdobry, to jam lepszy. Co do fortuny mojej, i ta wej moe z wasz w paragon, a e mwicie, i mnie Heleny nie dacie, to suchajcie, co powiem: i ja ostawi was przy Rozogach, rachunkw z opieki nie dajc. - Nie darowywuj tego, co nie twoje. - Nie darowuj, jeno obietnic na przyszo daj i rycerskim sowem j porczam. Tedy wybierajcie: albo rachunki ksiciu z opieki zoy i z Rozogw ustpi, albo-li mnie dziewk odda, a wo zatrzyma... Rohatyna wysuwaa si z wolna z rk kniahini. Po chwili upada z brzkiem na podog. - Wybierajcie - powtrzy pan Skrzetuski:- aut pacem, aut bellum! - Szczcie to - rzeka ju agodniej Kurcewiczowa - e Bohun z sokoy pojechanie chcc na waszmoci patrzy, bo on ju wczora podejrzewa. Inaczej nie byoby tu bez krwi rozlania. - Mocia pani, i ja szabl nie po to nosz, by mi pas obcigaa. - Uwa jednak waszmo, czy to politycznie ze strony takiego kawalera, wszedszy po dobremu w dom, tak na ludzinastawa i dziewk impetem bra, tak wanie, jakby z niewoli tureckiej? - Godzi si, gdy po niewoli miaa by chopu zaprzedana. - Tego wa o Bohunie nie mw, bo on cho rodzicw niewiadom, przecie wojownik jest zawoany i rycerz sawny, anam od dziecka znajomy, w domu jakoby krewny. Ktremu za jedno, czyby mu t dziewk odj, czyby go noem pchn. - Mocia pani, a mnie czas w drog, wybaczcie wic, e raz jeszcze powtrz: wybierajcie! Kniahini zwrcia si do synw: - A co, synkowie, mwicie na tak pokornprob tego kawalera? Buyhowie spogldali po sobie, trcali si okciami i milczeli. Na koniec Symeon mrukn: - Kaesz bi, maty, to bdziem; kaesz da dziewk, to damy. - Bi le i da le. Potem zwracajc si do Skrzetuskiego: - Przycisne nas wa tak do ciany, e cho opn. Bohun jest czowiek szalony, gotw si way na wszystko. Ktonas przed jego zemst osoni? Sam zginie od ksicia, ale nas pierwej zgubi. Co nam pocz? - Wasza gowa. Kniahini milczaa przez chwil. - Suchaje, moci kawalerze. Musi to wszystko w tajemnicy zosta. Bohuna wyprawim do Perejasawia, sami z Helen do ubniw zjedziem, a wa uprosisz ksicia, by nam prezydium do Rozogw przysa. Bohun ma w pobliu ptorasta semenw, z ktrych cz tu jest. Nie moesz Heleny zaraz bra, bo j odbije. Inaczej to nie moe by. Jede wic, nikomu sekretu nie powiadajc, i czekaj nas. - Bycie mnie zdradzili? - Bymy tylko mogli! - ale nie moem, sam to widzisz. Daj sowo, e sekret do czasu utrzymasz! - Daj - a wy dajecie dziewk? - Bo nie moemy nie da, cho nam Bohuna al... - Tfy! tfy! moci panowie - rzek nagle namiestnik zwracajc si do kniaziw - czterech was jak dbw i jednego Kozaka si bojc, zdrad go bra chcecie. Chociem wam winien dzikowa, jednake powiem: nie przystoi to zacnej szlachcie! - Wa si w to nie mieszaj - zakrzykna kniahini. - Nie twoja to rzecz. Co nam pocz? Ilu wa masz onierzw na jego ptorasta semenw? Osonisze nas? osonisze sam Helen, ktr on gwatem porwa gotw? To nie wacina rzecz. Jede sobie do ubniw, a co my poczniemy, to nam wiedzie, bylemy Helen ci przywieli. - Czycie, co chcecie: jedno wam tylko jeszcze powiem, gdyby si tu krzywda kniaziwnie dziaa - tedy biada wam! - Nie poczynaje sobie tak z nami, by nas do desperacji nie przywid. - Bocie jej gwat uczyni chcieli, a i teraz, przedajc j za Rozogi, do gowy wam nie przyszo spyta: zali bdzie jej pomyli moja persona? - Za czym spytamy jej wobec ciebie - rzeka kniahini tumic gniew, ktry na nowo poczyna wrze w jej piersi, czua bowiem doskonale pogard w sowach namiestnika. Symeon poszed po Helen i po chwili ukaza si z ni w sieni. Wrd tych gnieww i grb, ktre zdaway si hucze jeszcze w powietrzu jak odgosy przemijajcej nawanicy, wrd tych zmarszczonych brwi, srogich spojrze i surowych twarzy, jej liczne oblicze zabyso jakoby soce po burzy. - Mocia panno! - rzeka ponuro kniahini ukazujc na Skrzetuskiego jeli masz wol po temu, to jest twj przyszy m. Helena zblada jak ciana i krzyknwszy zakrya oczy rkoma, a potem nagle wycigna je ku Skrzetuskiemu. - Prawda-li to? - szeptaa w upojeniu. W godzin pniej orszak posa i namiestnikowy posuwa si z wolna lenymgocicem w stron ubniw. Skrzetuski z panem Longinem Podbipit jechali na czele; za nimi wozy poselskie wycigny si dugim pasem. Namiestnik cay by pogrony w zadumie i tsknocie, gdy wtemz owej zadumy zbudziy go urwane sowa pieni: Tuu, tuu, serce boyt... W gbi lasu na wskiej wyjedonej przez chopw droynie ukaza si Bohun. Ko jego cakiem by pokryty pian i botem. Widocznie Kozak, wedle swego obyczaju, puci si by na stepy i lasy, by si wiatrem spi, zgubi w dali i zapamita, i to, co dusz bolao - przebole. Teraz wraca wanie do Rozogw. Patrzc na t przepyszn, icie rycersk posta, ktra migna tylko i znika, pan Skrzetuski mimo woli pomyla sobie, a nawet mrukn pod nosem: - Wszelako to szczcie, e on czowieka przy niej rozszczepi. Nagle jaki al cisn mu serce. al mubyo jakoby i Bohuna, ale wicej jeszcze tego, e zwizawszy si sowem kniahini, nie mg, ot teraz, popdzi za nim konia i rzec: - Kochamy jedn, wic jednemu z nas nie y na wiecie. Dobd, Kozacze, serpentyny! Rozdzia pity Przybywszy do ubniw nie zasta pan Skrzetuski w domu ksicia, ktry by do pana Suffczyskiego, dawniejszego swego dworzanina, do Sieczy na chrzciny pojecha, a z nim ksina, dwie panny Zbaraskie i wiele osb ze dworu. Dano tedy zna do Sieczy i o powrocie z Krymu namiestnika, i o przybyciu posa; tymczasem znajomi i towarzysze witali radonie po dugiej podry Skrzetuskiego, a zwaszcza pan Woodyjowski, ktry po ostatnim pojedynku by najbliszym naszemu namiestnikowi przyjacielem. Odznacza si ten kawaler tym, i ustawicznie by zakochany. Przekonawszy si o nieszczeroci Anusi Borzobohatej, zwrci by czue serce ku Anieli Leskiej, pannie rwnie z fraucymeru, a gdy i ta przed miesicem wanie zalubia pana Staniszewskiego, wwczas Woodyjowski dla pociechy j wzdycha do starszej ksiniczki Zbaraskiej, Anny, synowicy ksicia Winiowieckiego. Wszelako sam rozumia, i podnisszy tak wysoko oczy nie mg choby najmniejsz pokrzepia si nadziej, tym bardziej e i po ksiniczk zgosili si ju dziewosbowie, pan Bodzyski i pan Lassota, w imieniu pana Przyjemskiego, w? - -P6c.-c/Hc0-+c1&=.2T?+wojewodzica czyckiego. Opowiada wic nieszczsny Woodyjowski te nowe strapienia naszemu namiestnikowi, wcielajc go we wszystkie sprawy i tajemnice dworskie, ktrych ten puchem sucha majc umys i serce czym innym zajte. Gdyby nie owe duszne niepokoje, ktre z mioci, choby wzajemn, zawsze w parze chodzi zwyky, byby si czu pan Skrzetuski szczliwym wrciwszy po dugiej nieobecnoci do ubniw, gdzie otoczyy go twarze yczliwe i w gwar ycia onierskiego, z ktrym od dawna by zyy. Albowiem ubnie, jakkolwiek jako zamczysta rezydencja paska, mogy pod wzgldem wspaniaoci rwna si ze wszystkimi siedzibami "krlewit", tym si wszelako od nich rniy, i ycie w nich byo surowe, prawdziwie obozowe. Kto nie zna tamtejszych zwyczajw i ordynku, ten przyjechawszy choby w porze najspokojniejszej mg sdzi, e si tam jaka wyprawa wojenna gotuje. onierz przewaa tam nad dworzaninem, elazo nad zotem, dwik trb obozowych nad gwarem uczt i zabaw. Wszdy panowa wzorowy ad i nie znana gdzie indziej dyscyplina; wszdy roio si od rycerstwa spod rnych chorgwi: pancernych, dragoskich, kozackich, tatarskich i wooskich, pod ktrymi suyo nie tylko cae Zadnieprze, ale i ochocza szlachta ze wszystkich okolic Rzplitej. Kto si chcia w prawdziwej rycerskiej szkole wywiczy,ten cign do ubniw; nie brako wic tam obok Rusinw ani Mazurw, ani Litwy, ani Maopolan, ba! nawet i Prusakw. Piesze regimenta i artyleria, czyli tak zwany "lud ognisty", zoone byy przewanie z wyborowych Niemcw najtych za od wysoki; w dragonach suyli gwnie miejscowi, Litwa w tatarskich chorgwiach. Maopolanie garnlisi najchtniej pod znaki pancerne. Ksi nie pozwala te gnunie rycerstwu; dlatego w obozie panowa ruch ustawiczny.Jedne puki wychodziy na zmian do stanici polanek, inne wchodziy do stolicy; po caych dniach odbyway si musztry i wiczenia. Czasem te, chocia i spokojnie byo od Tatar, ksi przedsibra dalekie wyprawy w guche stepy i pustynie, by onierzy do pochodw przyuczy, dotrze tam, gdzie nikt nie dotar, i roznie saw swego imienia. Tak zeszej jesieni zapuci si lewym brzegiem Dniepru do Kudaku, gdzie go pan Grodzicki, trzymajcy prezydium, jak monarch udzielnego przyjmowa; potem pocign obok porohwa do Chortycy i na uroczyszczu Kuczkaswkaza mogi wielk z kamieni usypa na pamitk i na znak, e tamt stron aden jeszcze pan nie bywa tak daleko. Pan Bogusaw Maszkiewicz, onierz dobry, cho mody, a zarazem czowiek uczony, ktry t wypraw rwnie jak i inne pochody ksice opisa, cuda o niej opowiada Skrzetuskiemu, co pan Woodyjowski zaraz potwierdza, gdy i on bra udzia w wyprawie. Widzieli tedy porohy i dziwili im si, a zwaszcza strasznemu Nienasytcowi, ktry rokroczniejak ongi Scylla i Charybda po kilkadziesit ludzi poera. Potem pucili si na wschd,na spalone stepy, gdzie od niedogarkw jazda postpowa nie moga, i a musieli koniom nogi skrami obwija. Spotkali tam mnstwo gadzin, padalcw i olbrzymie we poozy, na dziesi okci dugie, a grube jak rami ma. Po drodze na samotnych dbach ryli pro aeterna rei memoria herby ksice, na koniec zaszli wtak guche stepy, gdzie ju i ladw czowieka nie byo mona dopatrzy. - Mylaem - mwi uczony pan Maszkiewicz - e nam w kocu na wzr Ulissesa i do Hadu zstpi przyjdzie. Na to pan Woodyjowski: - Przysigali te ludzie spod chorgwi pana stranika Zamojskiego, ktra sza na przodku, jako ju widzieli owe fines, na ktrych orbis terrarum si koczy. Namiestnik opowiada wzajemnie towarzyszom o Krymie, gdzie prawie p roku spdzi czekajc na respons chana jegomoci, o tamtejszych miastach pozostaych z dawnych czasw, o Tatarachi o potdze ich wojennej, a na koniec o postrachu, w jakim yli usyszawszy o walnej na Krym wyprawie, w ktrej wszystkie siy Rzeczypospolitej miay wzi udzia. Tak gwarzc, co wieczr oczekiwali powrotu ksicia; tymczasem namiestnik przedstawia co bliszym towarzyszom pana Longina Podbipit, ktry jako czek sodki, od razu pozyska serca, a okazawszy przy prbach z mieczem nadludzk sw si, powszechny sobie zjednywa szacunek. Opowiedzia on ju temu i owemu o przodku Stowejce i o citych trzech gowach, zamilcza tylko o swoim lubie nie chcc si na arty naraa. Szczeglniej podobali si sobie z Woodyjowskim, a to dla zoboplnej serc czuoci; po kilku te dniach chodzili razemwzdycha na way, jeden do gwiazdki za wysoko wieccej, by j mg dosta, alias do ksiniczki Anny - drugi do nieznanej, od ktrej go trzy lubowane gowy oddzielay. Cign nawet Woodyjowski pana Longina do dragonw, ale Litwin postanowisobie koniecznie zapisa si pod znak pancerny, by pod Skrzetuskim suy, o ktrym z rozkosz dowiedzia si w ubniach, e wszyscy maj go za rycerza pierwszej wody i jednego z najlepszych oficerw ksicych. A wanie w chorgwi,w ktrej pan Skrzetuski porucznikowa, otwiera si wakans po panu Zakrzewskim, przezwiskiem Miserere mei, ktry od dwchtygodni obonie chorowa i by bez nadzieiycia, bo mu si wszystkie rany od wilgoci pootwieray. Do trosk miosnych namiestnika doczy si jeszcze i smutek z grocej straty starego towarzysza i dowiadczonego przyjaciela; nie odstpowa te po kilka godzin dziennie anipidzi od jego wezgowia, pocieszajc go, jak umia, i krzepic go nadziej, e jeszcze niejedn wypraw razem odbd. Ale starzec nie potrzebowa pociechy. Kona sobie wesoo na twardym ou rycerskim obcignitym kosk skr i z umiechem prawie dziecinnym spoglda na krucyfiks zawieszony nad oem, Skrzetuskiemu za odpowiada: - Miserere mei, moci poruczniku, ju ja sobie id po swoj laf niebiesk. Ciao na mnie takie od ran dziurawe, e o to si tylko boj, czy wity Piotr, ktry jest marszakiem boym i ochdstwa w niebie doglda musi, puci mnie do raju w tak podziurawionej sukni. Ale mu powiem: "wity Pietruku! zaklinam ci na ucho Malchusowe, nie czye mi wstrtu, bo topoganie tak mi popsowali szatki cielesne... Miserere mei! a bdzie jaka wyprawa w. Michaa na potencj piekieln, to si staryZakrzewski przyda jeszcze." Wic porucznik, cho jako onierz tyle razy mier oglda i sam j zadawa, nie mg ez wstrzyma suchajc tego starca, ktrego zgon do pogodnego zachodusoca by podobny. A jednego ranka zabrzmiay dzwony we wszystkich kocioach i cerkwiach ubniaskich zwiastujce mier pana Zakrzewskiego. Tego dnia ksi z Sieczy przyjecha, a z nim panowie Bodzyski i Lassota oraz cay dwr i duo szlachty w kilkudziesiciu kolaskach, bo zjazd u pana Suffczyskiego by niezmierny. Ksi wyprawi wspaniay pogrzeb chcc uczci zasugi zmarego i okaza, jak si w ludziach rycerskich kocha. Asystoway wicw pochodzie aobnym wszystkie regimentystojce w ubniach, na waach bito z hakownic i rusznic. Kawaleria sza od zamku a do kocioa farnego w miecie bojowym ordynkiem, ale ze zwinitymi banderiami; za ni piesze regimenta z kolbami do gry. Sam ksi przybrany w aob jecha za trumn w pozocistej karecie zaprzonej w om biaych jak mleko koni majcych grzywy i ogony pofarbowane na psowo i kicie strusich pir czarnej barwy na gowach. Przed kolask postpowa oddzia janczarw stanowicych przyboczn stra ksic, tu za kolask paziowie przybrani z hiszpaska, na dzielnych koniach, dalej wysocy urzdnicy dworscy, dworzanie rkodajni, pokojowcy, na koniec hajducy i pajucy. Kondukt zatrzyma si naprzd u drzwi kocioa, gdzie ksidz Jasklski powita trumn mow poczynajc si od sw: "Gdzie tak spieszysz, moci Zakrzewski?" Potem przemawiao jeszcze kilku z towarzystwa, a midzy nimi i pan Skrzetuski, jako zwierzchnik i przyjaciel zmarego. Nastpnie wniesiono ciao do kocioa i tu dopiero zabra gos najwymowniejszy z wymownych: ksidz jezuita Muchowiecki, ktren mwi tak grnie i ozdobnie, e sam ksi zapaka. By to bowiem pan nadzwyczaj tkliwego serca i dla onierzw ojciec prawdziwy. Dyscypliny przestrzega elaznej, ale pod wzgldem hojnoci, askawego traktowanialudzi i opieki, jak otacza nie tylko ich samych, ale ich dzieci i ony, nikt si z nimnie mg porwna. Dla buntw straszny i niemiosierny, by jednak prawdziwym dobrodziejem nie tylko szlachty, ale i caego swego ludu. Gdy w czterdziestym szstym roku szaracza zniszczya plony, to czynszownikom za cay rok czynsz odpuci, poddanym kaza wydawa zboe ze spichlerzw, a po poarze w Chorolu wszystkich mieszczan przez dwa miesice swoim kosztem ywi. Dzierawcy i podstarociowie w ekonomiach dreli, by douszu ksicia wie o jakowych naduyciach lub krzywdach ludowi czynionych nie dosza. Sierotom taka bya opieka zapewniona, e przezywano je na Zadnieprzu "ksicymi detynami". Czuwaanad tym sama ksina Gryzelda przy pomocy ojca Muchowieckiego. ad tedy panowa we wszystkich ziemiach ksicych, dostatek, sprawiedliwo, spokj, ale i strach, bo w razie najmniejszego oporu nie zna ksi miary w gniewie i karaniu, tak w jego naturze czya si wspaniaomylno ze srogoci. Ale w owych czasach i w owych krainach tylko ta srogo pozwalaa si krzewi i pleni ludzkiemu yciu i pracy, jejtylko dziki powstaway miasta i wsie, rolnik wzi gr nad hajdamak, kupiec spokojnie towar swj prowadzi, dzwony spokojnie wzyway wiernych na modlitw, wrg nie mia granicy przestpi, kupy otrw giny na palach lub zmieniay si w rzdnych onierzy, a kraj pustynny rozkwita. Dzikiej krainie i dzikim mieszkacom takiej potrzeba byo rki, na Zadnieprze bowiem szy najniespokojniejsze z Ukrainy ywioy, cignli osadnicy nceni rol i yznoci ziemi, zbiegli chopi ze wszystkich ziem Rzeczypospolitej, przestpcy uciekajcy z wizie, sowem, jakoby rzek Livius: "pastorum convenarumque plebs transfuga ex suis populis". Utrzyma ich w ryzie, zmieni w spokojnych osadnikw i wtoczy w karby osiadego ycia mg tylko taki lew, na ktrego ryk drao wszystko. Pan Longinus Podbipita, pierwszy raz w yciu ksicia na pogrzebie ujrzawszy, wasnym oczom uwierzy nie mg. Syszcbowiem tyle o sawie jego wyobraa sobie, e musi to by jaki olbrzym o gow rodzaj ludzki przewyszajcy, a tymczasem ksi by wzrostu prawie maego i do szczupy. Mody by jeszcze, liczy dopiero trzydziesty szsty rok ycia, ale na twarzy jego widne ju byy trudy wojenne. O ile bowiem w ubniach y jak krl prawdziwy, o tyle w czasie licznych wypraw i pochodw dzieli niewczasy prostego towarzysza, jada czarny chleb i sypia na ziemi na wojoku, a e wiksza cz ycia schodzia mu na pracach obozowych, wic odbiy si one na jego twarzy. Wszelako oblicze to na pierwszy rzut oka zdradzao nadzwyczajnego czowieka. Malowaa si wnim elazna, nieugita wola i majestat, przed ktrym kady mimo woli musia uchyli gowy. Wida byo, e ten czowiekzna swoj potg i wielko - i gdyby mu jutro woy koron na gow, nie czuby si ani zdziwionym, ani przygniecionym jej ciarem. Oczy mia due, spokojne, prawiesodkie, jednake gromy zdaway si by wnich upione, i czue, e biada temu, kto by je rozbudzi. Nikt te znie nie mg spokojnego blasku tego spojrzenia i widywano posw, wytrawnych dworakw, ktrzy stanwszy przed Jeremim mieszali si i nie umieli zacz dyskursu. By to zreszt na swoim Zadnieprzu krl prawdziwy. Z kancelarii jego wychodziy przywileje i nadania: "My po boej myosti knia i hospodyn" etc. Niewielu te i panwza rwnych sobie poczytywa. Kniaziowie z krwi dawnych wadcw bywali u niego marszakami. Takim by w swoim czasie i ojciec Heleny, Wasyl Buyha Kurcewicz, ktry to rd przecie, jak si wyej wspomniao, wyprowadza si od Koriata, aw samej rzeczy od Rurykowiczw pochodzi. Byo w ksiciu Jeremim co, co mimo wrodzonej mu askawoci trzymao ludzi woddaleniu. Kochajc onierzw, on sam poufali si z nimi; z nim nikt nie mia sipoufali. A jednake rycerstwo, gdyby mu kaza konno w przepacie Dnieprowe skoczy, uczynioby to bez wahania. Po matce Wooszce odziedziczy on cer bia t biaoci rozpalonego elaza, od ktrej ar bije, i czarny jak skrzydo krukawos, ktry na caej gowie podgolony, z przodu tylko spada bujniej i obcity nad brwiami, zasania mu poow czoa. Nosisi po polsku, o ubir niezbyt dba i tylko na wielkie uroczystoci nakada szaty kosztowne, ale wwczas wieci cay od zota i kamieni. Pan Longin w kilka dni pniej by obecny na takiej uroczystoci, gdy ksi dawa posuchanie panu Rozwanowi Ursu. Audiencje posw odbyway si zawsze w sali tak zwanej niebieskiej, gdy na jej suficie firmament niebieski wraz z gwiazdami pdzlem gdaszczanina Helma by wyobraony. Zasiada tedy ksi pod baldachimem z aksamitu i gronostajw, na wyniosym krzele do tronu podobnym, ktrego podnek by blach pozocist obity, za ksiciem za sta ksidz Muchowiecki, sekretarz, marszaek knia Woronicz, pan Bogusaw Maszkiewicz, dalej paziowie i dwunastu trabantw z halabardami, przybranych po hiszpasku; gbie sali przepenione byy rycerstwem w wietnychstrojach i ubiorach. Pan Rozwan prosi w imieniu hospodara, by ksi swym wpywem i groz imienia wyrobi u chana zakaz Tatarom budziackim wpadania do Wooszczyzny, w ktrej corocznie straszliwe szkody i spustoszenia czynili, na co ksi odpowiedzia pikn acin, eBudziaccy nie bardzo samemu chanowi byli posuszni, e jednake gdy na kwiecie spodziewa si czausa murzy, posa chanowego, u siebie, bdzie przez niego upomina si u chana o krzywdy wooskie. Pan Skrzetuski poprzednio ju zda relacj ze swego poselstwa i podry oraz ze wszystkiego, co sysza o Chmielnickim i jego na Sicz ucieczce. Ksi postanowi posun kilka pukw ku Kudakowi, ale nie przywizywa wielkiej do tej sprawy wagi. Tak wic, gdy nic nie zdawao si zagraa spokojowi i potdze zadnieprzaskiego pastwa, rozpoczy si w ubniach uroczystoci i zabawy, tak z powodu bytnoci posa Rozwana, jak i dlatego, e panowie Bodzyski i Lassota owiadczyli siwreszcie uroczycie w imieniu wojewodzica Przyjemskiego o rk starszej ksiniczki Anny, na ktr prob otrzymali i od ksicia, i od ksiny Gryzeldy odpowied pomyln. Jeden tylko may Woodyjowski cierpia nad tym niemao, a gdy Skrzetuski prbowa wla mu otuch w serce, odpowiedzia: - Dobrze tobie, bo gdy jeno zechcesz, Anusia Borzobohata ci nie minie. Ju tu onao tobie bardzo wdzicznie przez cay czas wspominaa; rozumiaem z pocztku, i w tej myli, by zazdro w Bychowcu excitare, ale widz, e chciaa go na hak przywie i chyba dla ciebie jednego czulszy w sercu ywi sentyment. - Co tam Anusia! Wre sobie do niej - non prohibeo. Ale o ksiniczce Annie przesta myle, gdy to jest to samo, jakby chcia feniksa czapk na gniedzie przykry. - Wiem ci to, e ona jest feniksem, i dlatego z alu po niej pewnie umrze mi przyjdzie. - yw bdziesz i wraz si zakochasz, byle jeno nie w ksiniczce Barbarze, bo ci j drugi wojewodzic sprzed nosa sprztnie. - Zali serce jest pachokiem, ktremu rozkaza mona? zali oczom zabronisz patrzy na tak cudn istot, jak ksiniczka Barbara, ktrej widok dzikie nawet bestie poruszy byby zdolny? - Masz diable kubrak! - wykrzykn pan Skrzetuski. - Widz, e si bez mojej pomocy pocieszysz, ale to powtarzam: wr do Anusi, bo z mojej strony adnych impedimentw mie nie bdziesz. Anusia jednak ani mylaa rzeczywicie oWoodyjowskim. Natomiast drania j, zaciekawiaa i gniewaa obojtno pana Skrzetuskiego, ktry wrciwszy po tak dugiej nieobecnoci, prawie na ni nie spojrza. Wieczorami tedy, gdy ksi z co przedniejszymi oficerami i dworzany przychodzi do bawialnej komnaty ksiny, 3P4 c4 c5b6+{c79(by zabawi si rozmow, Anusia wygldajczza plecw swej pani (bo ksina bya wysoka, a Anusia niska) widrowaa swymi czarnymi oczkami w twarzy namiestnika, chcc mie rozwizanie tej zagadki. Ale oczy Skrzetuskiego, rwnie jak myl, bdziy gdzie indziej, a gdy wzrok jego pada na dziewczyn, to taki zamylony i szklany, jak gdyby nie na t patrzy, do ktrej piewa niegdy: Jak tatarska orda, Bierzesz w jasyr corda!... "Co mu si stao?" - pytaa sama siebie rozpieszczona faworytka caego dworu i tupic drobn nk, czynia postanowienierzecz t zbada. Nie kochaa si ona wprawdzie w Skrzetuskim, ale przyzwyczaiwszy si do hodw nie moga znie, by na ni nie zwaano i gotowa bya ze zoci sama si rozkocha w zuchwalcu. Razu tedy jednego biegnc z motkami dlaksiny spotkaa pana Skrzetuskiego wychodzcego z przylegej sypialnej komnaty ksicej. Naleciaa na niego jak burza, prawie go potrcia piersi i cofnwszy si nagle, rzeka: - Ach! jakem si przestraszya! Dzie dobry wapanu! - Dzie dobry pannie Annie! Czyli takowe monstrum ze mnie, bym a mia pann Annprzestrasza? Dziewczyna staa ze spuszczonymi oczkami, krcc w palcach niezajtej rki koce warkoczw, przestpujc z nki na nk i niby zmieszana odpowiedziaa z umiechem: - E nie! to to nie... wcale nie... jak matkkocham! Nagle spojrzaa na porucznika i znw zaraz spucia oczy. - Czy si wapan gniewasz na mnie? - Ja? Albo panna Anna dba o mj gniew? - Co prawda, to nie. Miaabym te o co dba! Moe wapan mylisz, e zaraz bd pakaa? Pan Bychowiec grzeczniejszy... - Jeli tak, to nie pozostaje mnie nic innego, jak ustpiwszy pola panu Bychowcowi, zej z oczu panny Anny. - A czy ja trzymam? To, rzekszy Anusia zastpia mu drog. - To wapan z Krymu powraca? - spytaa. - Z Krymu. - A co wapan z Krymu przywiz? - Przywiozem pana Podbipit. Wszake go panna Anna ju widziaa? Bardzo to miyi stateczny kawaler. - Pewnie, e milszy od wapana. A po co on tu przyjecha? - By panna Anna miaa na kim swojej mocy poprbowa. Ale radz ostro si bra, bo wiem jeden sekret o tym kawalerze, dla ktrego jest on niezwyciony... i nawet panna Anna z nim nic nie wskra. - Dlaczeg to on jest niezwyciony? - Bo si nie moe eni. - A co mnie to obchodzi! Czemu to on niemoe si eni? Skrzetuski pochyli si do ucha dziewczyny, ale rzek bardzo gono i dobitnie: - Bo czysto lubowa. - Niemdry wapan! - zawoaa prdko Anusia i w teje chwili furkna jak ptak sposzony. Tego wieczora jednak popatrzya pierwszy raz uwaniej na pana Longina. Goci dnia tego byo niemao, bo ksi wyprawia poegnaln uczt dla pana Bodzyskiego. Nasz Litwin, przybrany starannie w biay atasowy upan i ciemnoniebieski aksamitny kontusz, wyglda bardzo okazale, tym bardziej e przy boku zamiast katowskiego Zerwikaptura zwieszaa mu si lekka, krzywa szabla w pozocistej pochwie. Oczki Anusi strzelay na pana Longina po trochu umylnie, na zo panu Skrzetuskiemu. Byby tego jednake namiestnik nie zauway, gdyby nie Woodyjowski, ktry trciwszy go okciem rzek: - Nieche mnie jasyr spotka, jeli Anusianie wdziczy si do tej chmielowej tyczki litewskiej. - Powiedze to jemu samemu. - Pewnie, e powiem. Dobrana bdzie z nich para. - Bdzie j mg nosi zamiast spinki u upana, taka wanie jest midzy nimi proporcja. - Albo zamiast kitki na czapce. Woodyjowski podszed do Litwina. - Mospanie! - rzek - niedawno jake tu przyby, ale frant, widz, z waci nie lada. - A to czemu, brateku dobrodzieju? a toczemu? - Bo nam tu najgadsz dziewk z fraucymeru ju zbaamuci. - Dobrodzieju! - rzek Podbipita skadajc rce - co wapan mwisz najlepszego? - Spojrzyj waszmo na pann Ann Borzobohat, w ktrej si tu wszyscy kochamy, jak to ona na waci dzi oczkiem strzye. Pilnuj si jeno, eby z waci dudkanie wystrzyga, jako z nas powystrzygaa. To rzekszy Woodyjowski zakrci si na picie i odszed pozostawiajc pana Longinaw zdumieniu. Nie mia on nawet zrazu spojrze w stron Anusi i po niejakim dopiero czasie rzuci znienacka okiem - ale a zadra. Spoza ramienia ksiny Gryzeldydwoje jarzcych lepkw patrzyo na niegoistotnie z ciekawoci i uporem. "Apage, satanas!" - pomyla Litwin i oblawszy si jak aczek rumiecem, uciek w drugi kt sali. Jednake pokusa bya cika. Ten szatanek wygldajcy zza plecw ksiny tyle mia pont, te oczki tak wieciy jasno, e pana Longina a cigno co, by w nie cho jeszcze raz tylko spojrze. Ale wtem wspomnia na swj lub, w oczach stan mu Zerwikaptur, przodek Stowejko Podbipita, trzy cite gowy, i strach go zdj. Przeegna si i tego wieczora nie spojrza wicej. Natomiast rankiem nazajutrz przyszed na kwater Skrzetuskiego. - Panie namiestniku - rzek - a prdko pocigniemy? Co te tam waszmo sysza o wojnie? - Przypilio waci. Bde cierpliwy, pki si pod znak nie zacigniesz. Pan Podbipita bowiem nie by jeszcze zapisany na miejsce zmarego Zakrzewskiego. Musia czeka z tym, a wier wyjdzie, co miao nastpi dopiero pierwszego kwietnia. Ale byo mu rzeczywicie pilno, dlatego pyta namiestnika w dalszym cigu: - A nice J. O. ksi w tej materii nie mwi? - Nic. Krl pono do mierci nie przestanieo wojnie myle, ale Rzeczpospolita jej niechce. - A mwili w Czehrynie, e rebelia kozacka zagraa? - Zna, e waci mocno lub dolega. Co do rebelii, wiedze, i jej przed wiosn nie bdzie, bo cho to zima lekka, ale zima zim. Mamy dopiero 15 februarii, lada dzie mrozy jeszcze mog nasta, a Kozak w pole nie rusza, pki si nie moe okopa, booni za waem bij si okrutnie, w polu za nie umiej dotrzyma. - Tak i trzeba czeka nawet na Kozakw? - Zwa wapan i to, e choby w czasierebelii swoje trzy gowy znalaz. to nie wiadomo, czy od lubu wolnym bdziesz, bo co innego Krzyacy lub Turcy, a co innego swoi - jakoby rzec, dzieci eiusdem matris. - O wielki Boe! A to mi wapan ska w gow zada! Ot, desperacja! Nieche mnie ksidz Muchowiecki te wtpliwoci rozstrzygnie, bo inaczej nie bd mia i chwili spokoju. - Pewnie, e rozstrzygnie, gdy jest czek uczony i pobony, ale pewnie nie powie nic innego. Bellum civile to wojna braci. - A gdyby rebelizantom obca potga na pomoc przysza? - Tedy miaby pole. Ale teraz jedno mog waci zaleci: czekaj i bd cierpliwy. Jednake pan Skrzetuski sam nie umia pj za t rad. Ogarniaa go tskno coraz wiksza, nudziy go uroczystoci dworskie i te twarze, na ktre dawniej byo mu tak mile spoglda. Panowie Bodzyski, Lassota i pan Rozwan Ursu wyjechali wreszcie, a po ich wyjedzie nasta spokj gboki. ycie zaczo pyn jednostajnie. Ksi zajty by lustracjami dbr ogromnych i co rano zamyka si z komisarzami nadjedajcymiz caej Rusi i Sandomierskiego - wic naweti wiczenia wojskowe rzadko tylko mogy si odbywa. Gwarne uczty oficerskie, na ktrych rozprawiano o przyszych wojnach,nuyy niewymownie Skrzetuskiego, wic z guldynk na ramieniu ucieka nad Soonic, gdzie ongi kiewski tak strasznie Nalewajk, obod i Krpskiego pogromi. lady owej bitwy ju si byy zatary i w pamici ludzkiej, i na pobojowisku. Czasem tylko jeszcze ziemia wyrzucaa z ona zbielae koci, a za wod stercza nasyp kozacki, spoza ktrego bronili si tak rozpaczliwie Zaporocy obody i Nalewajkowa wolnica. Ale ju i na nasypie puci si gsto gaj zaroli. Tam to Skrzetuski chroni si przed gwarem dworskim i zamiast strzela do ptakw, rozpamitywa; tam to przed oczyma jego duszy stawaa przywoywana pamici i sercem posta kochanej dziewczyny; tam wrd mgy, szumu oczeretw i melancholiiowych miejsc doznawa ulgi we wasnej tsknocie. Ale pniej jy pada obfite, zapowiadajce wiosn deszcze. Soonica zamienia si w topielisko, gowy spod dachu trudno byo wychyli, wic namiestnik i tej pociechy, jak znajdowa w bkaniu si samotnym, zosta pozbawiony. A tymczasem wzrasta jego niepokj - i susznie. Mia on z pocztku nadziej, e Kurcewiczowa z Helen, jeli tylko kniahini potrafi wyprawi Bohuna, zjad zaraz do ubniw, a teraz i ta nadzieja zgasa. Sota zepsua drogi, step na kilka mil, po obu brzegach Suy, sta si ogromnym begniskiem, na przebycie ktrego trzeba byo czeka, pki wiosenne gorce soce nie wyssie zbytku wd i wilgoci. Przez cay ten czas Helena miaa pozostawa pod opiek, ktrej Skrzetuski nie ufa, w prawdziwym wilczym gniedzie,wrd ludzi nieokrzesanych, dzikich, a Skrzetuskiemu niechtnych. Wprawdzie dla wasnego dobra powinni mu byli sowa dotrzyma i prawie nie mieli innej drogi - ale kt mg odgadn, co wymyl, na co si odwa, zwaszcza gdy ciy nad nimi straszliwy wataka, ktrego widoczniei kochali, i bali si jednoczenie. atwo by mu przyszo zmusi ich do oddania mu dziewczyny, bo nierzadkie byy i podobne wypadki. Tak samo swego czasu towarzysz nieszczsnego Nalewajki, oboda, zmusi pani Poplisk, by mu oddaa za on sw wychowank, cho dziewczyna bya szlachciank dobrego rodu i chocia z caejduszy nienawidzia wataki. A jeli byo prawd, co mwiono o niezmiernych bogactwach Bohuna, to przecie mg im i dziewczyn, i utrat Rozogw zapaci. A potem co? "Potem - myla p. Skrzetuski - donios mi szyderczo, e jest , a sami umkn gdzie w puszcze litewskie lub mazowieckie, gdzie ich nawet ksica potna rka nie dosignie." Pan Skrzetuski trzs si jak w febrze na t myl, targasi jak wilk na acuchu, aowa swego rycerskiego sowa danego kniahini - i nie wiedzia, co ma pocz. A by to czowiek,ktry nierad pozwala si cign za brod wypadkom. W jego naturze leaa wielka przedsibiorczo i energia. Nie czeka on na to,co mu los zdarzy; wola los bra za kark i zmusza, by zdarza fortunnie - dlatego trudniej mu byo ni komu innemu siedzie z zaoonymi rkoma w ubniach. Postanowi wic dziaa. Mia on pacholikaRzdziana, szlachcica chodaczkowego z Podlasia, lat szesnastu, ale franta kutego na cztery nogi, ktrym niejeden stary wyganie mg i o lepsze, i tego postanowi wysa do Heleny oraz na przeszpiegi. Skoczy si te by luty; deszcze przestay la, marzec zapowiada si do pogodnie i drogi musiay si nieco poprawi.Wybiera si wic Rzdzian w drog. Pan Skrzetuski zaopatrzy go w list, papier, pira i flaszk inkaustu, ktrej kaza mu jak oka w gowie pilnowa, bo pamita, e tych rzeczy nie masz w Rozogach. Miatake chopak polecenie, by nie powiada, od kogo jest, by udawa, e do Czehryna jedzie, i pilnie na wszystko zwraca oko, azwaszcza wywiedzia si dobrze o Bohunie, gdzie jest i co porabia. Rzdzian nie da sobie dwa razy instrukcji powtarza, czapk na bakier nasun, nahajem wisn i pojecha. Dla pana Skrzetuskiego rozpoczy si cikie dni oczekiwania. Dla zabicia czasu cina si w palcaty z panem Woodyjowskim, wielkim mistrzem w tej sztuce, lub dzirytem do piercienia rzuca. Zdarzy si te w ubniach wypadek, ktrego namiestnik o mao zdrowiem nie przypaci. Pewnego dnia niedwied, zerwawszy si z acucha na podwrcu zamkowym, poszczerbi dwch masztalerzy, poposzy konie pana komisarza Chlebowskiego i na koniec rzuci si na namiestnika, ktren szed wanie zcekhauzu do ksicia, bez szabli przy boku, majc w rku tylko lekki nadziak z mosin gwk. Namiestnik byby zgin niezawodnie, gdyby nie pan Longin, ktry ujrzawszy z cekhauzu, co si dzieje, porwa za swj Zerwikaptur i przybieg na ratunek. Pan Longin okaza si w zupenoci godnym potomkiem przodka Stowejki, gdy w oczach caego dworu odwali jednym zamachem eb niedwiedziowi wraz z ap, ktren to dowd nadzwyczajnej siy podziwia z oknasam ksi i wprowadzi nastpnie pana Longina do pokojw ksiny, gdzie Anusia Borzobohata tak wabia go oczkiem, e nazajutrz musia i do spowiedzi i nastpnie przez trzy dni nie pokazywa si w zamku, pki arliw modlitw wszelkich pokus nie odpdzi. Tymczasem upyno dni dziesi, a Rzdziana nie byo wida z powrotem. Naszpan Jan schud z oczekiwania i tak wymizernia, e a Anusia pocza si wypytywa przez posy, co mu jest - a Carboni, doktor ksicy, zapisa mu jak driakiew na melancholi. Ale innej on driakwi potrzebowa, gdy dniem i noc o swojej kniaziwnie rozmyla - i czu corazmocniej, e to nie adne poche uczucie zagniedzio si w jego sercu, ale mio wielka, ktra musi by zaspokojona, bo inaczej pier ludzk jak sabe naczynie rozsadzi gotowa. atwo wic sobie wyobrazi rado pana Jana, gdy pewnego dnia o wicie wszed dojego kwatery Rzdzian, zabocony, zmczony, wymizerowany, ale wes i z dobr wieci wypisan na czole. Namiestnik jak si zerwa wprost z oa, tak przybiegszy do niego chwyci go za ramiona i krzykn: - Listy masz? - Mam, panie. Oto s. Namiestnik porwa i zacz czyta. Dugiczas wtpi, czy mu nawet w razie najpomylniejszym Rzdzian list przywiezie, gdy nie by pewny, czy Helenapisa umie. Kresowe niewiasty nie byway uczone, a Helena chowaa si do tego midzy prostakami. Jednake widocznie ojciec nauczy j jeszcze tej sztuki, gdy skrelia dugi list na cztery strony papieru. Biedaczka nie umiaa wprawdzie wyraa si ozdobnie, retorycznie, ale wprost od serca pisaa co nastpuje: "Ju ja wapana nigdy nie zapomn, wapan mnie prdzej, bo sysz, e s i posi midzy wami. Ale gdy pacholika umylnie tyle mil drogi przysa, to wida,em ci mia jak i ty mnie, za co sercem wdzicznym dzikuj. Nie myl te wapan,aby to nie byo przeciw skromnoci mojej tak ci o tym kochaniu pisa, ale snad lepiej ju prawd powiedzie ni zega albo j ukrywa, gdy zgoa co innego jest w sercu. Wypytywaam te im Rzdziana, co w ubinach porabiasz i jakie s wielkiegodworu obyczaje, a gdy mnie o urodzie i gadkoci tamtejszych panien powiada, prawie e zami od wielkiego smutku si zalaam..." Tu namiestnik przerwa czytanie i spytaRzdziana: - Co ty, tam kpie, powiada? - Wszystko dobrze, panie! - odpowiedzia Rzdzian. Namiestnik czyta dalej: "...Bo jake mnie prostaczce porwnywa si z nimi. Ale powiedzia mi pachoek, i wapan naadn i patrzy nie chcesz..." - To dobrze powiedzia! - rzek namiestnik. Rzdzian nie wiedzia wprawdzie, o co idzie, bo namiestnik czyta list po cichu, ale zrobi mdr min i chrzkn znaczco.Skrzetuski za czyta dalej: "...I zaraz pocieszyam si proszc Boga,by ci nadal w takowej dla mnie yczliwoci utrzyma i obojgu nam bogosawi - amen. Juem si tak te za wapanem stsknia, jako wanie za matk, bo mnie sierocie smutno na wiecie,ale nie przy wapanu... Bg patrzy na moje serce, e jest czyste, a co innego jest prostactwo, ktre mnie wybaczy musisz..." W dalszym cigu donosia liczna kniaziwna, e do ubniw ze stryjenk wyjad, jak tylko drogi bd lepsze, i e sama kniahini chce wyjazd przypieszy, gdy z Czehryna dochodz wieci o jakich niespokojnociach kozackich, czeka wic tylko na powrt modych kniaziw, ktrzy do Bogusawia na jarmark koski pojechali. "Prawdziwy z wapana czarownik - pisaadalej Helena - e sobie i stryjn zjedna umia." Tu namiestnik umiechn si, przypomnia sobie bowiem, jakimi to sposoby musia t stryjn zjednywa. List koczy si zapewnieniami staej a poczciwej mioci, jak wanie przysza ona mowi winna. W ogle za przegldao z niego istotnie serce czyste, dlatego te namiestnik odczytywa ten list serdeczny po kilkanacie razy od pocztku do koca, powtarzajc sobie w duszy: "Moja wdziczna dziewko! nieche mnie Bg opuci, jeli ci kiedy zaniecham." Potem za pocz wypytywa o 8Pc9:c; c<,@c=;;<wszystko Rzdziana. Sprytny pachoek zda mu dokadnie spraw z caej podry. Przyjto go uczciwie. Stara kniahini wybadywaa go o namiestnika, a dowiedziawszy si, e by rycerzem znakomitym i ksicia poufnym, a przy tym czowiekiem zamonym, rada bya. - Pytaa mnie te - rzek Rzdzian - czy jegomo, jak co obiecnie, zawsze sowo zdziery, a ja jej na to: "Moja mocia pani!gdyby ten wooszynek, na ktrym przyjechaem, by mnie obiecany, wiedziabym, e ju mnie nie minie..." - Frant z ciebie - rzecze namiestnik - alekiedy tak za mnie zarczy, to go ju trzymaj. Nie symulowae tedy nic? powiedziae, e ja ci przysaem? - Powiedziaem, bom obaczy, e mona, i zaraz jeszcze wdziczniej mnie przyjli, aszczeglniej panna, ktra jest tak cudna, jak drugiej na wiecie nie znale. A dowiedziawszy si, e od jegomoci jad, ju te nie wiedziaa, gdzie mnie posadzi, i gdyby nie post, opywabym we wszystkojako w niebie. Czytajc list jegomocin, zami go oblewaa od radoci. Namiestnik zamilk rwnie od radoci i po chwili dopiero spyta znowu: - A o onym Bohunie nice si nie dowiedzia? - Nie zdawao mi si panny albo pani o to pyta, alem wszed w konfidencj ze starym Tatarem Czechym, ktren cho poganin, jest wiernym panienki sug. Ten mnie powiada, e z pocztku mruczeli oni wszyscy na jegomoci bardzo, ale potem si ustatkowali, a to gdy stao si im wiadomo, i co prawi o skarbach tego Bohuna, to bajka. - Jakime sposobem o tym si przekonali? - A to, widzi jegomo, byo tak: Mieli oni dyferencj z Siwiskimi, ktr potem obowizali si spaci. Jak przyszed termin, tak do Bohuna: "Poycz!" a on na to: "Dobra tureckiego - powiada - troch mam, ale skarbw adnych, bo com mia, tom - powiada - i rozrzuci." Jak te to usyszeli, zaraz im by taszy, i do jegomoci afekt zwrcili. - Nie ma co mwi, dobrze si o wszystkim wywiedzia. - Mj jegomo, gdybym ja si jednego wywiedzia, a drugiego nie, tedyby jegomo mg do mnie rzec: "Konia mi darowae, a terlicy nie da." Co by jegomoci byo po koniu bez terlicy? - No, no, to wee i terlic. - Dzikuj pokornie jegomoci. Oni te Bohuna do Perejasawia zaraz wyprawili, wic jakem si o tym dowiedzia, tak sobiemyl: czemu bym i ja nie mia do Perejasawia dotrze. Bdzie ze mnie pan kontent, to mnie barwa prdzej dojdzie... - Dojdzie ci na now wier. To bye i w Perejasawiu? - Byem. Alem Bohuna tam nie znalaz. Stary pukownik oboda chory. Mwi, e rycho po nim Bohun pukownikiem zostanie... Ale tam si dzieje co dziwnego.Semenw ledwie gar przy chorgwi zostaa - reszta, mwi, za Bohunem pocigna czy te na Sicz zbiega i to jest, mj jegomo, wana rzecz, bo tam si podobno jaka rebelia knuje. Chciaem si koniecznie czego dowiedzie o Bohunie,ale tylko tyle mi powiedziano, e si na ruski brzeg przeprawi. Ano! myl sobie: kiedy tak, to nasza panienka od niego bezpieczna - i wrciem. - Dobrze si sprawi. A przygody jakiej w podry nie miae? - Nie, mj jegomo, jeno mi si je okrutnie chce. Rzdzian wyszed, a namiestnik zostawszy sam zacz na nowo odczytywa list Heleny i do ust przyciska te literki nie tak ksztatne jak rka, ktraje krelia. Ufno wstpia mu w serce i myla sobie: "Niedugo drogi podeschn, byle Bg da pogod. Kurcewicze te dowiedziawszy si, e Bohun hoysz, pewnie mnie ju nie zdradz. Puszcz im Rozogi, jeszcze swego doo, byle onej kochanej gwiazdki dosta..." I przybrawszy si, z janiejc twarz, z pen od szczcia piersi, szed do kaplicy, by Bogu naprzd za dobr nowin pokornie podzikowa. Rozdzia szsty Na caej Ukrainie i Zadnieprzu poczy zrywa si jakie szumy, jakoby zwiastuny burzy bliskiej; jakie dziwne wieci przelatyway od sioa do sioa, od futoru do futoru, na ksztat owych rolin, ktre jesieni wiatr po stepach enie, a ktre ludperekotypolem zowie. W miastach szeptanosobie o jakiej wielkiej wojnie, lubo nikt nie wiedzia, kto i przeciwko komu ma wojowa. Co zapowiadao si wszelako. Twarze ludzkie stay si niespokojne. Rolnik niechtnie z pugiem na pole wychodzi, chocia wiosna przysza wczesna, cicha, ciepa, a nad stepami dzwoniy od dawna skowronki. Wieczorami ludzie po sioach gromadzili si w kupy i stojc na drodze gwarzyli pgosem o rzeczach strasznych. lepcw krcych z lirami i pieni wypytywano o nowiny. Niektrym zdao si, e nocami widz jakie odblaski na niebie i e ksiyc czerwieszy ni zwykle podnosi si zza borw. Wrono klski lub mier krlewsk- a wszystko to byo tym dziwniejsze, e do ziem onych, przywykych z dawna do niepokojw, walk, najazdw, strach nieatwy mia przystp; musiay wic jakie wyjtkowo zowrogie wichry gra w powietrzu, skoro niepokj sta si powszechnym. Tym ciej, tym duszniej byo, e nikt nie umia niebezpieczestwa wskaza. Wszelako midzy oznakami zej wrby dwie szczeglnie zdaway si wskazywa, e istotnie co zagraa. Oto naprzd niesychane mnstwo dziadw lirnikw pojawio si po wszystkich wsiach i miastach, a byy midzy nimi jakie postacie obce, nikomu nie znane, o ktrych szeptano sobie, e to s dziady faszywe. Ci, wczc si wszdzie, zapowiadali tajemniczo, i dzie sdu i gniewu boego si zblia. Po wtre, e Niowcy poczli pi na umr. Druga oznaka bya jeszcze niebezpieczniejsza. Sicz, w zbyt szczupychgranicach objta, nie moga wszystkich swych ludzi wyywi, wyprawy nie zawsze si zdarzay, przeto stepy nie daway chleba Kozakom, mnstwo wic Niowcw rozpraszao si rokrocznie, w spokojnych czasach, po okolicach zamieszkaych. Penoich byo na Ukrainie, ba! nawet na caej Rusi. Jedni zacigali si do pocztw starociskich, inni szynkowali wdk po drogach, inni trudnili si po wsiach i miastach handlem i rzemiosami. W kadej prawie wsi staa opodal od innych chata, wktrej mieszka Zaporoec. Niektrzy mieli w takich chatach ony i gospodarstwa. A Zaporoec taki, jako czek zwykle kuty i bity, by poniekd dobrodziejstwem wsi, w ktrej mieszka. Nie byo nad nich lepszych kowali, koodziejw, garbarzy, woskobojw, rybitww i myliwych. Kozak wszystko umia, wszystko zrobi: dom postawi i siodo uszy. Powszechnie jednak nie byli to osadnicy spokojni, bo yliyciem tymczasowym. Kto chcia wyrok zbrojno wyegzekwowa, na ssiada najazd zrobi lub si od spodziewanego obroni, potrzebowa tylko krzykn, a wnet moojcy zlatywali si jak krucy na er gotowi. Uywaa ich te szlachta, uywaoduchowiestwo wschodnie, wiecznie spory ze sob wiodce, gdy jednak i takich wypraw brako, to moojcy siedzieli cicho po wsiach pracujc do upadego i w pocie czoa zdobywajc chleb powszedni. I trwao tak czasem rok, dwa, a nagle przychodzia wie o jakowej walnej wyprawie czy to jakiego atamana na Tatarw, czy na Lachiw, czy wreszcie panit polskich na Wooszczyzn i wnet ci koodzieje, kowale, garbarze, woskoboje porzucali spokojne zajcie i przede wszystkim poczynali pi na mier we wszystkich szynkach ukraiskich. Przepiwszy wszystko, pili dalej na borg, ne na to, szczo je, ae na to, szczo bude. Przysze upy miay zapaci hulatyk. Zjawisko owo powtarzao si tak stale, e pniej dowiadczeni ludzie ukraiscy zwykli mawia: "Oho! trzs si szynki od Niowcw - w Ukrainie co si gotuje." I starostowie wzmacniali zaraz zaogi wzamkach, pilnie dajc na wszystko baczenie, panowie cigali poczty, szlachtawysyaa ony i dzieci do miast. Ow wiosny tej Kozacy poczli pi jak nigdy, trwoni na lepo wszelakie zapracowane dobro, i to nie w jednym powiecie, nie w jednym wojewdztwie, ale na caej Rusi, jak duga i szeroka. Co si wic gotowao naprawd, chociasami Niowcy nie wiedzieli zgoa, co takiego. Zaczto mwi o Chmielnickim, o jego na Sicz ucieczce i o grodowych z Czerkas, Bogusawia, Korsunia i innych miast, zbiegych za nim - ale powiadano te i co innego. Od lat caych kryy ju wieci o wielkiej wojnie z pogany, ktrej krl chcia, by dobrym moojcom upu przysporzy, ale Lachy nie chcieli - a terazte wszystkie wieci pomieszay si z sob i zrodziy w gowach ludzkich niepokj i oczekiwanie czego nadzwyczajnego. Niepokj w przedar si i za mury ubniaskie. Na te wszystkie oznaki niepodobna byo oczu zamyka, a zwaszcza nie mia tego zwyczaju ksi Jeremi. W jego pastwie niepokj nie przeszed wprawdzie we wrzenie - strach trzyma w ryzie wszystkich - ale po niejakim czasie z Ukrainy zaczy dolatywa suchy, e tu i owdzie chopi zaczynaj dawa opr szlachcie, e morduj ydw, e chc si gwatem zacign do regestru na wojn z pogany i e liczba zbiegw na Sicz coraz si powiksza. Porozsya wic ksi posacw: do pana krakowskiego, do pana Kalinowskiego, do obody w Perejasawiu, a sam ciga stada ze stepw i wojsko z paanek. Tymczasem przyszy wieci uspokajajce. Pan hetman wielki donosi wszystko, co wiedzia o Chmielnickim, nie uwaa jednak, aby jaka zawierucha moga z tej sprawy wynikn; pan hetman polny pisa, e "hultajstwo zwykle jako roje burzy si na wiosn". Jeden stary chory Zawilichowski przesa list zaklinajcy ksicia, eby niczego nie lekceway, bo wielka burza idzie od Dzikich Pl. O Chmielnickim donosi, e z Siczy do Krymu pogna, by chana o pomoc prosi. "A jako mnie z Siczy przyjaciele donosz - pisa - i tam koszowy ze wszystkich ugw i rzeczek piesze i konne wojsko ciga nie mwic nikomu, dlaczego to czyni, mniemam przeto, i ta burza na nas si zwali, co jeeli z pomoc tatarsk si stanie, daj Boe, by zguby wszystkim ziemiom ruskim nie przynioso." Ksi ufa Zawilichowskiemu wicej nisamym hetmanom, bo wiedzia, i nikt na caej Rusi nie zna tak Kozakw i ich fortelw, postanowi wic jak najwicej wojsk cign, a jednoczenie do gruntu prawdy dotrze. Pewnego wic rana kaza przywoa do siebie pana Bychowca, porucznika chorgwi wooskiej, i rzek mu: - Pojedziesz wa ode mnie w poselstwiena Sicz do pana atamana koszowego i oddasz mu ten list z moj hospodysk pieczci. Ale eby wiedzia, czego si trzyma, to ci powiem tak: list jest pozr,a za waga caa poselstwa w waszmocinym rozumie spoczywa, aby na wszystko patrzy, co si tam dzieje, ile wojska zwoali i czy jeszcze zwouj. To szczeglniej polecam, by sobie jakich ludzi skaptowa i o Chmielnickim mi si wszystkiego dobrze wywiedzia, gdzie jest i jeeli prawda, e do Krymu pojecha Tatarw o pomoc prosi. Rozumiesz wa? - Jakoby mi kto na doni wypisa. - Pojedziesz na Czehryn, po drodze nie wytchniesz duej jak noc jedn. Przybywszy udasz si do chorego Zawilichowskiego, by ci w listy do swoich przyjaci w Siczy opatrzy, ktre sekretnie im oddasz. Owi wszystko ci opowiedz. Z Czehryna ruszysz bajdakiem doKudaku, pokonisz si ode mnie panu Grodzickiemu i to pismo mu wrczysz. On ci przez porohy kae przeprawi i przewonikw potrzebnych dostarczy. W Siczy te nie baw, patrz, suchaj i wracaj,jeli yw bdziesz, bo to ekspedycja nieatwa. - Wasza ksica mo jest szafarzem krwi mojej. Ludzi sia mam wzi? - Wemiesz czterdziestu pocztowych. Ruszysz dzi pod wieczr, a przed wieczorem przyjdziesz jeszcze po instrukcje. Wan to misj waszmoci powierzam. Pan Bychowiec wyszed uradowany; w przedpokoju spotka Skrzetuskiego z kilku oficerami z artylerii. - A co tam? - spytali go. - Dzi ruszam w drog. - Gdzie? gdzie? - Do Czehryna, a stamtd dalej. - To chode ze mn - rzek Skrzetuski. I zaprowadziwszy go do kwatery, nu molestowa, by mu t funkcj odstpi: - Jake przyjaciel - rzecze - daj, czegochcesz: konia tureckiego, dzianeta - dam, niczego nie bd aowa, bym jeno mg jecha, bo si we mnie dusza w tamt stron rwie! Chcesz pienidzy, pozwol, byle ustpi. Sawy to nie przyniesie, bo tu pierwej wojna, jeli ma by, to si rozpocznie - a zgin moesz. Wiem take, e ci Anusia mia jako i innym - pojedziesz,to ci j zbaamuc. Ten ostatni argument lepiej od innych trafi do myli pana Bychowca, ale jednak opiera si. Co by ksi powiedzia, gdyby ustpi? czyby mu nie mia za ze? To to jest fawor ksicy taka funkcja. Usyszawszy to Skrzetuski polecia do ksicia i natychmiast kaza si przez pazia meldowa. Po chwili pa powrci z oznajmieniem, iksi wej pozwala. Namiestnikowi bio serce jak motem z obawy, e usyszy krtkie "nie!", po ktrym nie zostawao nic innego, jak wszystkiego poniecha. - A co powiesz? - rzek ksi ujrzawszynamiestnika. Skrzetuski schyli mu si do ng. - Moci ksi, przyszedem baga najpokorniej, by mnie ekspedycja na Sicz bya powierzon. Bychowiec moe by ustpi, bo mi jest przyjacielem, a mnie tak wanie na niej, jako na samym yciu zaley - boi si tylko Bychowiec, czy wasza ksica mo krzyw za to nie bdziesz. - Na Boga! - rzek ksi - to ja bym nikogo innego jak ciebie nie wysya, ale rozumiaem, e niechtnie ruszysz, niedawno tak dug drog odbywszy. - Moci ksi, chobym te i co dzie by wysyany, zawsze libenter te w tamt stron jedzi bd. Ksi popatrzy na niego przecigle swymi czarnymi oczyma i po chwili spyta: - Co ty tam masz? Namiestnik sta zmieszany jak winowajca, nie mogc znie badawczego spojrzenia. - Ju widz, e musz prawd mwi - rzek - gdy przed rozumem waszej ksicej moci adne arcana osta si nie mog, jedno nie wiem, znajd-li ask w uszach waszej ksicej moci. I tu zacz opowiada, jak pozna crk kniazia Wasyla, jak si w niej rozkocha i jakby pragn teraz j odwiedzi, a za powrotem z Siczy do ubniw j sprowadzi, by przed zawieruch kozack i natarczywoci Bohuna j uchroni. Zamilcza tylko o machinacjach starej kniahini, gdy w tym by sowem zwizany.Natomiast tak pocz baga ksicia, iby mu funkcj Bychowca powierzy, i ksi rzek: - Ja bym ci i tak jecha pozwoli i ludzi da, ale gdy tak wszystko mdrze uoy,by wasny afekt z on funkcj pogodzi, tedy musz ju to dla ciebie uczyni. To rzekszy w rce klasn i kaza paziowi przywoa pana Bychowca. Namiestnik ucaowa z radoci rk ksicia, ten za za gow go cisn i spokojnym by rozkaza. Lubi on niezmiernie Skrzetuskiego, jako dzielnego onierza i oficera, na ktrego we wszystkim mona si byo spuci. Prcz tego by midzy nimi taki zwizek, jaki wytwarza si midzy podwadnym uwielbiajcym z caej duszy zwierzchnika azwierzchnikiem, ktry to czuje dobrze. Okoo ksicia krcio si niemao dworakwsucych i schlebiajcych dla wasnej korzyci, ale orli umys Jeremiego wiedziadobrze, co o kim trzyma. Wiedzia, e Skrzetuski by czowiek jak za - ceni go wic i by mu wdziczny za uczucie. Z radoci dowiedzia si take, e jego ulubieniec pokocha crk Wasyla Kurcewicza, starego sugi Winiowieckich, ktrego pami bya tym drosz ksiciu, im bya aoniejsz. - Nie z niewdzicznoci to przeciw kniaziowi - rzek - nie dowiadywaem si o dziewczyn, ale gdy opiekunowie nie zagldali do ubniw i adnych skarg na nich nie odbieraem, sdziem, i s poczciwi. Skoro mi jednak teraz j przypomnia, bd o niej jak o rodzonej pamita. Skrzetuski syszc to nie mg si nadziwi dobroci tego pana, ktren zdawa si sobie samemu robi wyrzuty, e wobec nawau spraw rozlicznych nie zaj si losami dziecka dawnego onierza i dworzanina. Tymczasem nadszed pan Bychowiec. - Mosanie - rzek mu ksi - sowo si rzeko; jeli zechcesz, pojedziesz, ale prosz, uczy to dla mnie i ustp funkcji Skrzetuskiemu. Ma on swoje szczeglne, suszne racje, by jej poda, a ja o innej pomyl dla waci rekompensie. - Moci ksi - odpar Bychowiec - aska to wysoka waszej ksicej moci, >P'?gc@LcA_"_ RB-cC<e mogc rozkaza, na moj wol to zdajesz, ktrej aski nie bybym godzien nie przyjmujc jej najwdziczniejszym sercem. - Podzikuje przyjacielowi - rzek ksizwracajc si do Skrzetuskiego - i id gotowa si do drogi. Skrzetuski istotnie dzikowa gorco Bychowcowi, a w kilka godzin potem by gotw. W ubniach od dawna trudno ju mu byo wysiedzie, a ta ekspedycja dogadzaa wszelkim jego yczeniom. Naprzd mia zobaczy Helen, a potem - prawda, e trzeba byo si od niej na duszy czas oddali, ale wanie taki czas by potrzebny, by drogi po niezmiernych deszczach stay si dla k moliwe do przebycia. Prdzej kniahini z Helen nie mogy zjecha do ubniw, musiaby wic Skrzetuski albo w ubniach czeka, albo w Rozogach przesiadywa, cobyoby przeciw ukadowi z kniahini i - co wicej - obudzioby podejrzenia Bohuna. Helena prawdziwie bezpieczn przeciw jego zamachom moga by dopiero w ubniach, gdy wic musiaa koniecznie jeszcze do dugo w Rozogach pozostawa, najlepiej wypadao Skrzetuskiemu odjecha, a za to z powrotem ju pod zason siy wojskowej ksicej j zabra. Tak obrachowawszy kwapi si namiestnik z wyjazdem i uatwiwszy wszystko, wziwszy listy i instrukcje od ksicia, a pienidze na ekspedycj od skarbnika, dobrze jeszcze przed noc puci si w drog majc z sob Rzdziana i czterdziestu semenw z kozackiej ksicej chorgwi. Rozdzia sidmy Byo to ju w drugiej poowie marca. Trawy puciy si bujno; perekotypola zakwity, step zawrza yciem. Rankiem namiestnik, jadc na czele swych ludzi, jecha jakby morzem, ktrego fal ruchliw bya koysana wiatrem trawa. A wszdy peno wesooci i gosw wiosennych, krzykw, wiergotu, pogwizdywa, klska, trzepotania skrzyde, radosnego brzczenia owadw: step brzmicy jak lira, na ktrej gra rka boa. Nad gowami jedcw jastrzbie tkwice nieruchomie w bkicie na ksztat pozawieszanych krzyykw, trjkty dzikich gsi, sznury urawiane; na ziemi gony zdziczaych tabunw: ot, leci stado koni stepowych, wida je, jak por trawy piersi, id jak burza i staj jak wryte otaczajc jedcw pkolem; grzywy ich rozwiane, chrapy rozdte, oczy zdziwione! Rzekby: chc roztratowa nieproszonych goci. Ale chwila jeszcze - i pierzchaj nagle, i nikn rwnie szybko, jak przybiegy; jeno trawy szumi, jeno kwiatymigoc! Ttent ucich, znowu sycha tylko granie ptactwa. Niby wesoo, a jakismutek rd tej radoci, niby gwarno, a pusto - o! a szeroko, a przestronno! Koniemnie zgoni, myl nie zgoni... chyba te smutki, t pustosz, te stepy pokocha i tskn dusz kry nad nimi, na ich mogiach spoczywa, gosu ich sucha i odpowiada. Ranek by. Wielkie krople byszczay na bylicach i burzanach, rzewe powiewy wiatru suszyy ziemi, na ktrej po deszczach stay szerokie kaue, jakoby jeziorka rozlane, w socu wiecce. Poczet namiestnikowy posuwa si z wolna, bo trudno byo popieszy, gdy konie zapaday czasem po kolana w mikkiej ziemi. Ale namiestnik mao im dawa wytchnienia po wzgrkach mogilnych, bo pieszy zarazem wita i egna. Jako drugiego dnia o poudniu, przejechawszy szmat lasu, dojrza ju wiatraki w Rozogach rozrzucone po wzgrzach i pobliskich mogiach. Serce mu bio jak motem. Nikt go si tam nie spodziewa, nikt nie wie, e przyjedzie; co te ona powie, gdy go ujrzy? O, oto ju i chaty "pidsusidkw" poukrywane w modych sadach winiowych; dalej wie rozrzucona dworzyszczowych, a jeszcze dalej widnieje i uraw studzienny na dworskim majdanie. Namiestnik wspi konia i kopn si cwaem, a za nim pocztowi; lecieli tak przez wie z brzkiemi gwarem. Tu i owdzie chop wypad z chaty, popatrzy, przeegna si: czorty, nie czorty? Tatary, nie Tatary? Boto tak pryska spod kopyt, e i nie poznasz, kto leci. A oni tymczasem dolecieli do majdanu i stanli przed bram zawart. - Hej tam! kto yw, otwieraj! Gwar, stukanie i ujadania psw wywoayludzi ze dworu. Przypadli tedy do bramy wystraszeni, mylc, e chyba najazd. - Kto jedzie? - Otwieraj! - Kniaziw nie ma w domu. - Otwieraje, pogaski synu! My od ksicia z ubniw. Czelad poznaa wreszcie Skrzetuskiego. - A, to wasza mio! Zaraz, zaraz! Otworzono bram, a wtem i sama kniahiniwysza przed sie i przykrywszy oczy rk,patrzya na przybyych. Skrzetuski zeskoczy z konia i zbliywszy si do niej rzek: - Jejmo nie poznajesz mnie? - Ach! to waszmo, panie namiestniku. Rozumiaam, e napad tatarski. Kaniam i prosz do komnat. - Dziwisz si zapewne wapani - rzek Skrzetuski, gdy weszli ju do rodka - widzc mnie w Rozogach, a przeciem sowa nie zama, gdy to sam ksi do Czehryna i dalej mnie posya. Kaza mi przytym w Rozogach si zatrzyma i o wasze zdrowie zapyta. - Wdzicznam jego ksicej moci jako askawemu panu i dobrodziejowi. Prdko nas myli z Rozogw rugowa? - Nie myli on o tym wcale, gdy nie wie, e trzeba was rugowa, a ja com powiedzia, to bdzie. Zostaniecie w Rozogach; mam ja swego chleba dosy. Usyszawszy to kniahini zaraz rozpogodzia si i rzeka: - Siadaje waszmo i bd sobie rad, jakom ja ci rada. - A kniaziwna zdrowa? gdzie jest? - Wiem ci ja, e nie do mnie przyjecha,mj kawalerze. Zdrowa ona, zdrowa; jeszcze dziewka od tych amorw potuciaa. Ale wraz ci jej zawoam, a i sama si troch ogarn, bo mi wstyd tak goci przyjmowa. Jako kniahini miaa na sobie sukni ze spowiaego cycu, kouch na wierzchu i jaowicze buty na nogach. W tej chwili jednak Helena, cho i nie woana, wbiega do komnaty, bo si od Tatara Czechy dowiedziaa, kto przyjecha. Wbiegszy zdyszana i krana jak winia, tchu prawie zapa nie moga i tylko oczy miay si jej szczciem i weselem. Skrzetuski skoczy jej rce caowa, a gdy kniahini dyskretnie wysza,caowa i usta, bo by czowiek porywczy.Ona te nie bronia si bardzo, czujc, e niemoc opanowywa j ze zbytku szczcia iradoci. - A ja si wapana nie spodziewaam - szeptaa mruc swe liczne oczy - ale jutak nie cauj, bo nie przystoi. - Jak nie mam caowa - odpowiedzia rycerz - gdy mi mid nie tak sodki, jako usta twoje? Mylaem te, e ju mi uschn przyjdzie bez ciebie, a mnie sam ksi tu wyprawi. - To ksi wie? - Powiedziaem mu wszystko. A on jeszcze rad by, na kniazia Wasyla wspomniawszy. Ej, chyba ty mi co zadaa,dziewczyno, e ju i wiata za tob nie widz! - aska to boa takie zalepienie twoje. - A pamitasz jeno ten omen, ktry rarguczyni, gdy nam rce ku sobie cign. Zna byo ju przeznaczenie. - Pamitam... - Jakem te od tsknoci chodzi w ubniach na Soonic, tom ci tak prawie, jako yw, widywa, a com wycign rce, to nika. Ale mi wicej nie umkniesz,gdy tak myl, e nic nam ju nie stanie na wstrcie. - Jeli co stanie, to nie wola moja. - Powiedze mi jeszcze raz, e mnie miujesz. Helena spucia oczy, ale odrzeka z powag i wyranie: - Jako nikogo w wiecie. - eby mnie kto zotem i dostojestwy obsypa, wolabym takie sowa twoje, bo czuj, e prawd mwisz, cho sam nie wiem, czym na takowe dobrodziejstwa od ciebie zarobi mogem. - Bo mia lito dla mnie, bo mnie przygarn i ujmowa si za mn, i takimi sowy do mnie mwi, jakich wprzdy nigdynie syszaam. Helena zamilka ze wzruszenia, a porucznik pocz na nowo caowa jej rce. - Pani mi bdziesz, nie on - rzek. I przez chwil milczeli, tylko on wzroku z niej nie spuszcza chcc sobie dugie niewidzenie nagrodzi. Wydaa mu si jeszcze pikniejsz ni dawniej. Jako w tej ciemnawej wietlicy, w grze promieni sonecznych rozamujcych si w tcz na szklanych gomkach okien, wygldaa jak owe obrazy witych dziewic w mrocznych kocielnych kaplicach. A jednoczenie bio od niej takie ciepo i ycie, tyle rozkosznych niewiecich pont i urokw malowao si w twarzy i caej postaci, e mona byo gow straci, rozkocha si na mier, a kocha na wieczno. - Od twojej gadkoci chyba mi olepn przyjdzie! - rzek namiestnik. Biae zbki kniaziwny wesoo bysny w umiechu. - Pewnie panna Anna Borzobohata ode mnie stokro gadsza! - Tak jej do ciebie, jako wanie cynowejmisie do miesica. - A mnie im Rzdzian co innego powiada. - Im Rzdzian wart w gb. Co mnie tampo onej pannie! Niech inne pszczoy z tego kwiatu mid bior, a jest ich tam niemao. Dalsz rozmow przerwao wejcie starego Czechy, ktren przyszed wita namiestnika. Uwaa go on ju za swego przyszego pana, wic kania mu si od proga, oddajc mu wschodnim obyczajem salamy. - No, stary Czechy, wezm i ciebie z panienk. Ju te jej su do mierci. - Niedugo jej czeka, wasza mio, alepki ycia, pty suby. Bg jeden! - Za jaki miesic, gdy z Siczy wrc, ruszymy do ubniw - rzek namiestnik zwracajc si do Heleny - a tam ksidz Muchowiecki ze stu czeka. Helena przestraszya si: - To ty na Sicz jedziesz? - Ksi posya z listami. Ale si nie bj. Osoba posa i u pogan wita. Ciebie za z kniahini wyprawibym cho zaraz do ubniw, jeno drogi straszne. Sam widziaem - i koniem nie bardzo przejedzie. - A dugo w Rozogach zostaniesz? - Dzi jeszcze na wieczr do Czehryna ruszam. Prdzej poegnam, prdzej powitam. Zreszt suba ksica: nie mj czas, nie moja wola. - Prosz na posiek, jeli amorw i gruchania dosy - rzeka wchodzc kniahini.- Ho! ho! policzki ma dziewczyna czerwone, snad nie prnowae, panie kawalerze! No, ale si wam nie dziwi. To rzekszy poklepaa askawie Helen po ramieniu i poszli na obiad. Kniahini bya w doskonaym humorze. Bohuna odaowaaju dawno, a teraz wszystko skadao si tak dziki hojnoci namiestnika, e Rozogi "cum boris, lasis, graniciebus et coloniis" moga ju uwaa za swoje i swoich synw. A byy to przecie dobra niemae. Namiestnik wypytywa o kniaziw, czy prdko wrc. - Lada dzie si ju ich spodziewam. Gniewno im byo z pocztku na wapana, ale potem, zwaywszy twoje postpki, bardzo ci jako przyszego krewniaka polubili, bo prawi, e takiej fantazji kawalera trudno ju w dzisiejszych mikkich czasach znale. Po skoczonym obiedzie namiestnik z Helen wyszli do sadu winiowego, ktry tu do fosy za majdanem przytyka. Sad by, jako niegiem, wczesnym kwieciem obsypany, za sadem czerniaa dbrowa, w ktrej kukaa kukuka. - Na szczliw to nam wrb - rzek pan Skrzetuski - ale trzeba si popyta. I zwrciwszy si ku dbrowie pyta: - Zazulu niebo, a ile lat bdziem y wstadle z t oto pann? Kukuka pocza kuka i kuka. Naliczyli pidziesit i wicej. - Daje tak, Boe! - Zazule zawsze prawd mwi - zauwaya Helena. - A kiedy tak, to jeszcze bd pyta! - rzek rozochocony namiestnik. I pyta: - Zazulu niebo, a sia mie bdziem chopczyskw? Kukuka, jakby zamwiona, zaraz poczaodpowiada i wykukaa ni mniej, ni wicej, jak dwanacie. Pan Skrzetuski nie posiada si z radoci. - Ot, starost zostan, jak mnie Bg miy! Syszaa wapanna? h? - Zgoa nie syszaam - odpowiedziaa czerwona jak winia Helena nawet nie wiem, o co pyta. - To moe powtrzy? - I tego nie trzeba. Na takich rozmowach i zabawach zeszedim dzie jak sen. Wieczorem nadesza chwila czuego, dugiego poegnania - i namiestnik ruszy ku Czehrynowi. Rozdzia smy W Czehrynie zasta pan Skrzetuski starego Zawilichowskiego w wielkim wzruszeniu i gorczce; wyglda on niecierpliwie ksicego posaca, bo z Siczy coraz groniejsze dochodziy wieci. Nie ulegao ju wtpliwoci, e Chmielnickigotowa si zbrojn rk swoich krzywd i dawnych kozackich przywilejw dochodzi. Zawilichowski mia o nim wiadomoci, i wKrymie bawi u chana ebrzc pomocy tatarskiej, z ktr ju lada dzie by w Siczy spodziewany. Gotowaa si tedy walna z Niu do Rzeczypospolitej wyprawa,ktra przy pomocy tatarskiej moga by zgubn. Burza rysowaa si coraz bliej, wyraniej, straszniej. Ju nie guche, nieokrelone trwogi przebiegay Ukrain, ale po prostu pewno rzezi i wojny. Hetman wielki, ktry z pocztku niewiele sobie z caej sprawy robi, przysun si teraz z wojskiem do Czerkas; wysunite placwki wojsk koronnych dochodziy a doCzehryna, a to gwnie, by zbiegostwo powstrzyma. Kozacy bowiem grodowi i czer masami poczli na Sicz ucieka. Szlachta kupia si po miastach. Mwiono, e pospolite ruszenie ma by w poudniowych wojewdztwach ogoszone. Niektrzy te i nie czekajc na wici odsyali ony i dzieci do zamkw, a sami cignli pod Czerkasy. Nieszczsna Ukraina rozdzielia si na dwie poowy: jedna pieszya na Sicz, druga do obozu koronnego; jedna opowiadaa si przy istniejcym porzdku rzeczy, druga przy dzikiej swobodzie; jedna pragna zachowato, co byo owocem wiekowej pracy, druga pragna jej owo dobro odj. Obie wkrtcemiay bratnie rce we wasnych wntrznociach ubroczy. Straszliwy zatarg, zanim wyszuka sobie hase religijnych, ktre dla Niu obce byy zupenie, zrywa si jako wojna socjalna. Ale jakkolwiek czarne chmury skbiy si na widnokrgu ukraiskim, jakkolwiek padaa od nich noc zowroga, jakkolwiek we wntrzu ich kbio si i huczao, a grzmoty przewalay si z koca w koniec, ludzie nie zdawali sobie jeszcze sprawy, dojakiego stopnia burza si rozpta. Moe nie zdawa sobie z tego sprawy i sam Chmielnicki, ktry tymczasem sa listy dopana krakowskiego, do komisarza kozackiego i do chorego koronnego, peneskarg i biada, a zarazem zakl wiernoci dla Wadysawa IV i Rzplitej. Chcia-li zyska na czasie, czy te przypuszcza, ejaki ukad moe jeszcze koniec zatargowi pooy? - rni rnie sdzili - dwch tylko ludzi nie udzio si ani przez jedn godzin. Ludmi tymi byli Zawilichowski i stary Barabasz. Stary pukownik odebra rwnie list od Chmielnickiego. List by szyderczy, grony ipeen obelg. "Zaczniemy z caym wojskiem zaporoskim - pisa Chmielnicki - gorco prosi i apelowa, by stao si zado onym przywilejom, ktre wasza mio u siebie taie. A e je tai dla wasnych korzyci i poytkw, przeto cae wojsko zaporoskie czyni ci godnym pukownikowaowcom albo winiom, nie ludziom. Ja za prosz o przebaczenie waszej mioci, jeliw czym mu nie wygodziem w ubogim domu moim w Czehrynie, na praniku w. Mikoaja- i em odjecha na Zaporoe bez wiadomoci i pozwolenia." - Patrzcie waszmociowie - mwi do Zawilichowskiego i Skrzetuskiego Barabasz- jak to naigrawa si ze mnie, a przecie jam to go wojny uczy i prawie ojcem mu byem. - Zapowiada tedy, e z caym wojskiem zaporoskim upomina si o przywileje bdzie - rzek Zawilichowski. - Wojna to jest po prostu domowa, od wszystkich wojen straszniejsza. Na to Skrzetuski: - Widz, e mi si trzeba pieszy; dajciemi waszmociowie listy do tych, z ktrymi w komityw wej mi przyjdzie. - Do atamana koszowego masz wa? - Mam od samego ksicia. - Dam ci tedy do jednego kurzeniowego, aim Barabasz ma tam te krewniaka Barabasza; od nich dowiesz si wszystkiego. A kto wie, czy to ju nie za pno na takow ekspedycj. Chce ksi wiedzie, co tam naprawd sycha? - krtka odpowied: le sycha! A chce wiedzie, czego si trzyma? - krtka rada:zebra jak najwicej wojska i z hetmany si poczy. - To pchnijcie do ksicia goca z odpowiedzi i rad - rzek pan Skrzetuski. -Ja musz jecha, bom tam posan i decyzjiksicej zmienia nie mog. - A czy wiesz wa, e to okrutnie niebezpieczna wyprawa? - rzek Zawilichowski. - Tu ju lud tak wzburzony,e osiedzie si trudno. Gdyby nie blisko koronnego wojska, czer rzuciaby si na nas. A c dopiero tam! Leziesz jakoby smokowi w gardo. - Moci chory! Jonasz by ju w brzuchu wielorybim, nie w gardle, a za DPcEjcFAbcG+4HN2 Zpomoc bo wylaz zdrowo. - Jed tedy. Chwal twoj rezolucj. Do Kudaku moesz wa dojecha bezpiecznie, tam si rozpatrzysz, co ci dalej czyni przystoi. Grodzicki stary onierz, on najlepsze da ci instrukcje. A do ksicia ja sam pewnie rusz; jeli si mam bi na swoje stare lata, to wol pod nim ni pod kim innym. Tymczasem bajdak albo dombazi przewonikw dla waci przygotuj, ktrzy ci do Kudaku zawioz. Skrzetuski wyszed i uda si prosto do swojej kwatery na rynek, do domu ksicia, by ostatnie do odjazdu poczyni przygotowania. Mimo niebezpieczestw tej podry, o ktrych mu prawi Zawilichowski, namiestnik nie bez pewnegoukontentowania myla o niej. Mia zobaczy Dniepr w caej niemal dugoci, a do Niu, i porohy, a bya to dla wczesnego rycerstwa ziemia jakby zaczarowana, tajemnicza, do ktrej cignwszelki duch przygd chciwy. Niejeden caeycie na Ukrainie strawi, a nie mg si pochwali, by Sicz widzia - chyba eby chcia zapisa si do bractwa, a do tego mniej ju midzy szlacht byo ochotnikw.Czasy Samka Zborowskiego przeszy i nie miay wrci wicej. Rozbrat midzy Sicz a Rzeczpospolit, ktry powsta za czasw Nalewajki i Pawluka, nie tylko nie ustawa, ale zwiksza si coraz bardziej inapyw na Sicz herbowego ludu, nie tylko polskiego, ale i ruskiego, nie rnicego siod Niowcw ni mow, ni wiar, znacznie by mniejszy. Tacy Buyhowie Kurcewicze niewielu znajdowali naladowcw; w ogle na Ni do bractwa gnao teraz szlacht chyba nieszczcie, banicja, sowem, winy do odpokutowania niepodobne. Tote jaka tajemnica, nieprzenikniona jako mgy Dnieprowe, otoczya drapien niow rzeczpospolit. Opowiadano o niej cuda, ktre pan Skrzetuski wasnymi oczyma ciekaw by oglda. Nie spodziewa si te, co prawda, stamtd nie wrci. Co pose, to pose, zwaszcza od ksicia Jeremiego. Tak rozmylajc wyglda przez okno ze swej kwatery na rynek. Tymczasem upyna jedna godzina i druga, gdy nagle Skrzetuskiemu wydao si, e spostrzega dwie jakie znane postacie zmierzajce ku Dzwonieckiemu Ktowi, gdzie by sklep Woocha Dopua. Przypatrzy si pilnie: by to pan Zagoba z Bohunem. Szli trzymajc si pod rce i wkrtce znikli w ciemnych drzwiach, nad ktrymi sterczaa wiecha oznaczajca szynk i winiarni. Namiestnika zdziwia i bytno Bohuna wCzehrynie, i przyja jego z panem Zagob. - Rzdzian! sam tu! - zawoa na pachoka. Pachoek ukaza si we drzwiach przylegej izby. - Suchaj no, Rzdzian: pjdziesz do winiarni, ot, tam pod wiech; znajdziesz tam grubego szlachcica z dziur w czele i powiesz mu, e kto, co ma piln do niego spraw, chce go widzie. A jeliby pyta kto, nie mw. Rzdzian skoczy i po niejakim czasie namiestnik ujrza go wracajcego w towarzystwie pana Zagoby. - Witaj waszmo! - rzek pan Skrzetuski, gdy szlachcic ukaza si we drzwiach izby. - Czy mnie sobie przypominasz? - Czy sobie przypominam? Nieche mnie Tatarzy na j przetopi i wiece ze mnie do meczetw porobi, jelim zapomnia! Wa to kilka miesicy temu otworzye drzwi u Dopua Czapliskim, co mnie szczeglnie do smaku przypado, gdy takim samym sposobem uwolniem si raz zwizienia w Stambule. A co porabia pan Powsinoga herbu Zerwipludry razem ze swoj innocencj i mieczem? Czy zawsze mu wrble na gowie siadaj biorc go za usche drzewo? - Pan Podbipita zdrw i kaza si kania waszmoci. - Wielce to jest bogaty szlachcic, ale srodze gupi. Jeli zetnie takie trzy gowy,jak jego wasna, to mu to uczyni dopiero ptorej, bo zetnie trzech pgwkw. Tfu! jakie gorco, cho to dopiero marzec! Jzyk w gardle zasycha. - Mam ja trojniak bardzo przedni, moe wa kusztyczek pozwoli? - Kiep odmawia, gdy nie kiep prosi. Wanie mi cyrulik mid pi zaleci, eby mi melancholi od gowy odcigno. Cikie bo to czasy na szlacht si zbliaj: dies irae et calamitatis. Czapliskizdech ze strachu, do Dopua nie chodzi, botam starszyzna kozacka pije. Ja jeden stawiam mnie czoo niebezpieczestwom i dotrzymuj onym pukownikom kompanii, cho ich pukownictwo dziegciem mierdzi. Dobry mid!... istotnie bardzo przedni. Skd go wa masz? - Z ubniw. To duo starszyzny tu jest? x- Kogo tu nie ma! Fedor Jakubowicz jest, stary Filon Dziedziaa jest, Daniel Neczaj jest, a z nimi ich oczko w gowie Bohun, ktry sta mi si przyjacielem od czasu, jakem go przepi i obiecaem go adoptowa. Wszyscy oni mierdz teraz w Czehrynie i patrz, w ktr stron si obrci, bo nie mi jeszcze otwarcie przy Chmielnickim si opowiedzie. Ale jeli si nie opowiedz, to bdzie moja zasuga. - A to jakim sposobem? - Bo pijc z nimi, dla Rzeczypospolitej ich kaptuj i do wiernoci namawiam. Jeli krl nie da mnie za to starostwa, to wierzaj wapan, nie ma justycji w tej Rzeczypospolitej ani rekompensy dla zasugi lepiej pono kury sadza ni gow pro publico bono naraa. - Lepiej by wapan naraa bijc si z nimi, ale widzi mi si, e pienidze tylko prno wyrzucasz na traktamenty, bo t drog ich nie skaptujesz. - Ja pienidze wyrzucam? Za kogo mnie waszmo masz? To nie do, e pospolituj si z chamami, ebym jeszcze za nich mia paci? Za fawor to uwaam, e im pozwalam paci za siebie. - A we Bohun co tu porabia? - On? Nadstawia ucha, co od Siczy sycha, jak i inni. Po to tu przyby. To kochanek wszystkich Kozakw. Wdzicz sioni do niego na ksztat mapw, bo to jestpewna, e perejasawski puk za nim, nie za obod pjdzie. A kto wie take, za kim regestrowi Krzeczowskiego pocign? Brat Bohun Niowcom, jak trzeba i na Turka lub Tatara, ale teraz bardzo kalkuluje, bo mi po pijanemu wyzna, i si w szlachciance kocha i chce si z ni eni, przeto nie wypada mu w wigili lubu z chopy si brata. To on chce, bym go adoptowa i do herbu przypuci... Bardzo przedni ten waszmociw trojniak! - Wypije wa jeszcze. - Wypij, wypij. Nie pod wiechami to taki trojniak przedaj. - Nie pytae si te wasze, jak si nazywa owa szlachcianka, z ktr Bohun chce si eni? - Mospanie, a co mnie obchodzi jej nazwisko? Wiem tylko, e jak Bohunowi rogiprzyprawi, to si bdzie nazywa pani jeleniowa. Namiestnik uczu nagle wielk ochot trzepn w ucho pana Zagob, ten za nie spostrzegszy si na niczym mwi dalej: - Za modych lat by ze mnie gadysz nielada. ebym tylko waci opowiedzia, za copalm w Galacie otrzymaem! Widzisz t dziur na moim czele? Do, gdy ci powiem,e mi j rzezacy w seraju tamecznego baszy wybili. - A mwie, e kula rozbjnicka? - Mwiem? Tom dobrze mwi! Kady Turczyn rozbjnik - tak mnie Panie Boe dopom! Dalsz rozmow przerwao wejcie Zawilichowskiego. - No, moci namiestniku - rzek stary chory - bajdaki gotowe, przewonikw masz ludzi pewnych: ruszaje w imi boe, choby i zaraz. A oto listy. - To ka ludziom zaraz rusza na brzeg. - A gdzie wa si wybierasz? - spyta pan Zagoba. - Do Kudaku. - Gorco tam ci bdzie. Ale namiestnik nie sysza ju przepowiedni, bo wyszed z izby na podwrzec, gdzie przy koniach stali semenowie prawie ju gotowi do podry. - Na ko i na brzeg! - zakomenderowa pan Skrzetuski. - Konie wprowadzi na statki i czeka na mnie! Tymczasem w izbie stary chory rzek do Zagoby: - Syszaem, e podobno wa teraz pukownikom kozackim dworujesz i z nimi pijesz. - Pro publico bono, moci chory. - Obrotny masz wa dowcip i podobno odwstydu wikszy. Chcesz sobie Kozakw in poculis skonwinkowa, by przyjacimi ci byli w razie zwycistwa. - Chobym te, bdc mczennikiem tureckim, nie chcia zosta i kozackim, nie byoby nic dziwnego, bo dwa grzyby mog najlepszy barszcz popsowa. A co do wstydu, nikogo nie zapraszam, by go pi zemn - sam go wypij, i da Bg, e mi nie bdzie gorzej od tego miodu smakowa. Zasuga jako olej musi na wierzch wypyn. W tej chwili wrci Skrzetuski. - Ludzie ju ruszaj - rzek. Zawilichowski nala miark: - Za szczliw podr! - I zdrowy powrt! - doda pan Zagoba. - Bdzie si wam dobrze jechao, bo woda ogromna. - Siadajcie waszmociowie, wypijem reszt. Niewielki to antaek. Siedli i pili. - Ciekawy kraj wa zobaczysz - mwi Zawilichowski. - A kaniaj si panu Grodzickiemu w Kudaku! Ej, onierz to, onierz! Na kocu wiata siedzi, daleko odhetmaskich oczu, a porzdek u niego taki, e daj Boe w caej Rzeczypospolitej podobny. Znam ja dobrze Kudak i porohy. Za dawnych lat czciej si tam jedzio - i a duszy smutno; gdy si pomyli, e to przeszo, mino, a teraz... Tu chory wspar mleczn gow na rku i zaduma si gboko. Nastaa chwilaciszy, sycha byo tylko tupot koski w bramie, bo ostatek ludzi pana Skrzetuskiego wyjeda na brzeg ku bajdakom. - Mj Boe! - mwi ocknwszy si z zadumy Zawilichowski - a jednak dawniej, cho i wrd rozterkw, lepsze byway czasy. Ot, pamitam jak dzi, pod Chocimiem, dwadziecia siedem lat temu! Gdy husaria sza pod Lubomirskim do ataku na janczarw, to moojcy w swoim okopie rzucali czapki w gr i krzyczeli, a ziemia draa, do Sahajdacznego: "Puskaj, bat'ku, z Lachami umiraty!" A dzi co? Dzi Ni, ktry winien by przedmurzem chrzecijastwa, puszcza Tatarw w granice Rzeczypospolitej, by si na nich rzuci dopiero wtedy, gdy z upem bd wracali. Dzi gorzej: bo oto Chmielnicki czy si wprost z Tatary, z ktrymi chrzecijan bdzie do kompanii mordowa... - Wypijmy na ten smutek! - przerwa Zagoba. - Co to za trojniak! - Daje, Boe, jak najprdzej mogi, by na wojn domow nie patrzy - mwi dalejstary chory. - Wsplne winy maj si we krwi obmywa, ale nie bdzie to krew odkupienia, bo tu i brat bdzie mordowa. Kto na Niu? Rusini. A kto w wojsku ksiciaJaremy? Kto w pocztach paskich? Rusini. Amao ich w obozie koronnym? A ja sam ktotaki? Hej, nieszczsna Ukraino, krymscy poganie wo ci acuch na szyj i na galerach tureckich wiosowa bdziesz! - Nie biadajcie tak, moci chory! - rzecze pan Skrzetuski - bo ju chyba lozy z oczu nam pjd. Moe te jeszcze pogodne soce nam zawieci! Ale soce zachodzio wanie, a ostatnie jego promienie paday czerwonym blaskiem na biae wosy chorego. W miecie dzwoniono na "Anio Paski" i na pochwalni. Wyszli. Pan Skrzetuski poszed do kocioa, pan Zawilichowski do cerkwi, a pan Zagoba do Dopua w Dzwoniecki Kt. Ciemno ju byo, gdy si znowu zeszli nad brzegiem Taminowej przystani. Ludzie pana Skrzetuskiego siedzieli ju w bajdakach. Przewonicy wnosili jeszcze adunki. Zimny wiatr cign od pobliskiego ujcia do Dniepru i noc obiecywaa by niezbyt pogodna. Przy wietle ognia palcego si nad brzegiem woda rzeki poyskiwaa krwawo i zdawaa si z niezmiern chyoci ucieka gdzie w nieznan ciemno. - No, szczliwej drogi! - mwi chory ciskajc serdecznie do modzieca. - A pilnuj si wa! - Nie zaniecham niczego. Bg da, e niedugo si zobaczymy. - Chyba w ubniach albo w obozie ksicym. - To waszmo ju koniecznie do ksicia? Zawilichowski podnis ramiona w gr: - A co mnie? Kiedy wojna, to wojna! - Zostawaje waszmo w dobrym zdrowiu, moci chory. - Nieche ci Bg strzee! - Vive valeque! - woa Zagoba. - A jeliwoda a do Stambuu waci zaniesie, to kaniaj si sutanowi. Albo te: jecha go sk!... Bardzo to zacny by trojniak!... Brr! jak tu zimno! - Do widziska! - Do obaczyska! - Niech Bg prowadzi! Zaskrzypiay wiosa i plusny o wod, bajdaki popyny. Ogie palcy si na brzegu pocz oddala si szybko. Przez dugi czas Skrzetuski widzia jeszcze sdziw posta chorego owiecon pomieniem stosu i jaki smutek cisn mu nagle serce. Niesie go ta woda, niesie, ale oddala od serc yczliwych i od ukochanej, od krain znanych; niesie go nieubaganie jak przeznaczenie, ale w dzikie strony, w ciemno... Wypynli z ujcia Taminowego na Dniepr. Wiatr wista, wiosa wydaway plusk jednostajny a smutny. Przewonicy poczli piewa: Oj, to te pili, pilili, Ne tumany ustawali Skrzetuski obwin si w burk i pooyna posaniu, ktre umocili dla niego onierze. Pocz myle o Helenie, o tym, e ona dotd nie w ubniach, e Bohun zosta, a on odjeda. Obawa, ze przeczucia, troski obsiady go jak kruki. Pocz mocowa si z nimi, a si znuy, myli mu si mciy, zmieszay jako dziwnie z powistem wiatru, z pluskiem wiose, z pieniami rybakw - i usn. Rozdzia dziewity Nazajutrz zbudzi si wiey, zdrw i z weselsz myl. Pogoda bya cudna. Szeroko rozlane wody marszczyy si w drobne zmarszczki od lekkiego i ciepego powiewu. Brzegi byy w tumanie i zleway si z paszczyzn wd w jedn nieprzejrzan rwnin. Rzdzian, zbudziwszy si i przetarszy oczy, a si przestraszy. Spojrza zdziwionymi oczyma dookoa, a niewidzc nigdzie brzegu rzek: - O dla Boga! mj jegomo, to my ju chyba na morzu jestemy... - Rzeka to tak potna, nie morze - odpowiedzia Skrzetuski - a brzegi obaczysz, gdy mga opadnie. - Myl, e niedugo ju nam i na Turecczyzn wdrowa przyjdzie. - Powdrujemy, jeli nam ka; widzisz zreszt, e nie sami pyniemy. Jako w promieniu oka wida byo kilkanacie bajdakw, dombaz, czyli tumbasw, i wskich czarnych czen kozackich obszytych sitowiem, a zwanych pospolicie czajkami. Jedne z tych statkw pyny z wod unoszone bystrym prdem, inne piy si pracowicie w gr rzeki, wspomagane wiosami i aglem. Wiozy oneryb, wosk, sl i suszone winie do miast brzegowych lub te wracay z okolic zamieszkaych obadowane zapasami ywnoci dla Kudaku i towarem, ktry chtny znajdowa pokup na Kramnym Bazarze w Siczy. Brzegi Dnieprowe byy ju od ujcia Pszoy zupen pustyni, na ktrej gdzieniegdzie tylko bielay kozackie zimowniki, ale rzeka stanowia gociniec czcy Sicz z reszt wiata, wic te i ruch bywa na niej do znaczny, zwaszcza gdy przybr wody uatwia eglug i gdy nawet porohy prcz Nienasytca staway si dla statkw idcych w d rzeki moliwe do przebycia. Namiestnik przypatrywa si z ciekawoci temu yciu rzecznemu, a tymczasem bajdaki jego mkny szybko ku Kudakowi. Mga opada, brzegi zarysoway si wyranie. Nad gowami pyncych ulatyway miliony ptactwa wodnego, pelikanw, dzikich gsi, urawi, kaczek i czajek, kulonw i rybitew; w oczeretach przybrzenych sycha byo taki gwar, takie kotowanie si wody i szum skrzyde,e rzekby, i odbywaj si tam sejmy lubwojny ptasie. Brzegi za Krzemieczugiem stay si nisze i otwarte. - Patrz no jegomo! - wykrzykn nagle Rzdzian - dy to niby to soce piecze, a nieg ley na polach. Skrzetuski spojrza: istotnie, jak okiem signa, jaki biay pokad byszcza w promieniach soca po obu stronach rzeki. - Hej, starszy! a co to si tam bieli? - spyta retmana. - Wiszni, pane! - odpowiedzia starszy. Byy to istotnie lasy winiowe zoone zkarowatych drzew, ktrymi oba brzegi szeroko byy za ujciem Pszoy poronite.Owoc ich, sodki i wielki, dostarcza jesieni poywienia ptactwu, zwierztom i ludziom zbkanym w pustyni, a zarazem stanowi przedmiot handlu, ktry woono bajdakami a do Kijowa i dalej. Teraz lasy osypane byy kwieciem. Gdy zbliyli si do brzegu, by ludziom wiosujcym da wypoczynek, namiestnik z Rzdzianem wysiedli chcc si bliej owym gajom przypatrzy. Ogarn ich tak upajajcy zapach, i zaledwie mogli oddycha. Mnstwo patkw leao ju na ziemi. Miejscami drzewka stanowiy gszcz nieprzenikniony. Midzy winiami rosy take obficie dzikie karowate migday, okryte kwieciem rowym, wydajcym jeszcze silniejszy zapach. Miliony trzmielw, pszcz i barwnych motylw unosiy si nad owym pstrym morzem IPcJ/cKI cLV,cM:N?i kwiatw, ktrego koca nie mona byo dojrze. - Cuda to, panie, cuda! - mwi Rzdzian. - I czemu tu ludzie nie mieszkaj? Zwierza tu take widz dostatek. Jako midzy krzakami winiowymi smykay zajce szare, biae i niezliczone stada wielkich bkitnonogich przepirek, ktrych kilka Rzdzian z guldynki ustrzeli,ale ku wielkiemu umartwieniu dowiedzia si potem od "starszego", e miso ich jest trucizn. Na mikkiej ziemi wida te byo lady jeleni i suhakw, a z dala dochodziy odgosy podobne do rechtania dzikich wi. Podrnicy napatrzywszy si i odpoczwszy ruszyli dalej. Brzegi to wznosiy si, to staway si paskie odkrywajc widok na liczne dbrowy, lasy,uroczyska, mogiy i rozoyste stepy. Okolica wydawaa si tak przepyszn, e Skrzetuski mimo woli powtarza sobie pytanie Rzdziana: czemu tu ludzie nie mieszkaj? Ale na to trzeba byo, by jaki drugi Jeremi Winiowiecki obj te pustynie; urzdzi i broni od napadw Tatarw i Niowych. Miejscami rzeka tworzya achy, zakrty, zalewaa jary, bia spienion fal o skay brzene i wypeniaa wod ciemne jaskinie skalne. W takich to jaskiniach i zakrtach byway kryjwki i schowania kozacze. Ujcia rzek, pokryte lasem sitowia, oczeretw i szuwarw, a czerniy si od mnogoci ptactwa, sowem: wiat dziki, przepacisty, miejscami zapady a pusty i tajemniczy roztoczy si przed oczyma naszych wdrowcw. egluga staa si przykr, bo z powodu ciepego dnia pokazyway si roje zjadliwych komarw i rozmaitych nie znanych na suchym stepie insektw, a niektre z nich, na palec grube, ciurkiem krew po ukszeniu puszczay. Wieczorem przybyli do wyspy Romanwki,ktrej ognie z daleka byo wida, i zatrzymali si na nocleg. Rybacy, ktrzy przybiegli popatrzy na poczet namiestnika,mieli koszule, twarz i rce cakiem pomazane dziegciem dla obrony od uksze. Byli to ludzie grubych obyczajw i dzicy; nawiosn zjedali si tu tumnie dla poowui wdzenia ryb, ktre potem rozwozili do Czehryna, Czerkas, Perejasawia i Kijowa. Rzemioso ich byo trudne, ale zyskowne z powodu obfitoci ryb, ktre latem stawaysi nawet klsk tych okolic, zdychajc bowiem dla braku wody po achach i tak zwanych "cichych ktach", zaraay zgnilizn powietrze. Dowiedzia si od rybakw namiestnik, ewszyscy Niowcy, ktrzy rwnie zajmowali si tu poowem, od kilku dni opucili wysp i udali si na Ni, wezwani przez atamana koszowego. Co noc te widywano z wyspy ognie, ktre palili na stepie zbiegowie na Sicz podajcy. Rybacywiedzieli, e gotuje si wyprawa "na Lachiw", i wcale nie ukrywali si z tym przed namiestnikiem. Widzia tedy pan Skrzetuski, e jego ekspedycja moe istotnie jest spnion; moe, nim dojedziedo Siczy, puki moojcw rusz ju na pnoc, ale kazano mu jecha, wic, jako prawy onierz, nie rozumowa i postanowi dotrze choby w rodek zaporoskiego obozu. Nazajutrz rano wyruszyli w dalsz drog.Pominli cudny Tareski Rg, Such Gr i Koski Ostrg sawny ze swoich bagien i mnstwa gadzin, ktre go niezdatnym do mieszkania czyniy. Wszystko tu ju, i dziko okolicy, i zwikszony pd wd, zwiastowao blisko porohw. A wreszciewiea kudacka zarysowaa si na widnokrgu - pierwsza cz podry bya skoczona. Namiestnik jednak nie dosta si tego wieczora do zamku, bo pan Grodzicki zaprowadzi taki porzdek, e gdy przed zachodem soca wybito haso, nie wpuszczano nikogo z zamku i do zamku i gdyby nawet sam krl przyjecha, musiabynocowa w Sobdce stojcej pod waami fortecy. Tak te uczyni i namiestnik. Nocleg to by niezbyt wygodny, bo chaty w Sobdce,ktrych znajdowao si ze szedziesit, ulepione z gliny, tak byy szczupe, i do niektrych okrakiem trzeba byo wazi. Innych te nie opacio si budowa, bo je forteca za kadym napadem tatarskim w perzyn obracaa, a to dlatego, by nie daway napastnikom zasony i bezpiecznegodo waw przystpu. Mieszkali w onej Sobdce ludzie "zachozi", to jest przybdowie z Polski, Rusi, Krymu i Wooszy. Kaden tu by niemal innej wiary,ale tam o to nikt nie pyta. Gruntw nie wyrabiali dla niebezpieczestwa od ordy, ywili si ryb i zboem dostawianym z Ukrainy, pili palank z prosa, a trudnili si rzemiosami, dla ktrych w zamku ich ceniono. Namiestnik oka prawie zmruy nie mg dla nieznonego zapachu koskich skr, z ktrych rzemienie w Sobdce wyprawiano. Nazajutrz witaniem, jak tylko wydzwoniono i na trbach wygrano "rozbudzenie", da zna do zamku, i poseksicy przyby i prosi o przyjcie. Grodzicki, ktry wieo mia w pamici wizyt ksic, sam na jego spotkanie wyszed. By to czowiek pidziesicioletni, jednooki jak cyklop i pospny, bo siedzc w pustyni na kocu wiata i nie widujc ludzi zdzicza, a sprawujc nieograniczon wadz nabra powagi i surowoci. Twarz mu przy tym zeszpecia ospa, a ozdobiy nacicia szabeli blizny od strza tatarskich, podobne do biaych pitn na ciemnej skrze.By to jednak onierz szczery, czujny jak uraw, ktry ustawicznie oczy mia w stron Tatarw i Kozakw wytone. Pija tylko wod, nie sypia, jak siedm godzin nadob, czstokro zrywa si w nocy, by obaczy, czy strae dobrze waw pilnuj, i za najmniejsze niedbalstwo porywa na mier onierzy. Dla Kozakw wyrozumiay, cho grony, zyska sobie ichszacunek. Gdy zim godno bywao na Siczy, zboem ich wspomaga. By to Rusin pokroju tych, ktrzy swego czasu z Przecawem Lanckoroskim i Samkiem Zborowskim w stepy chodzili. - To tedy waszmo na Sicz jedziesz? - pyta Skrzetuskiego wprowadziwszy go poprzednio do zamku i uczstowawszy gocinnie. - Na Sicz. Jakie waszmo, moci komendancie, masz stamtd nowiny? - Wojna! Ataman koszowy ze wszystkich ugw, rzeczek i wysp ciga Kozakw. Zbiegi z Ukrainy id, ktrym przeszkadzam, jak mog. Wojska tam ju jest na trzydzieci tysicy albo i wicej. Gdy na Ukrain rusz, gdy si z nimi grodowi Kozacy i czer pocz, bdzie ich sto tysicy. - A Chmielnicki? - Lada dzie z Krymu z Tatarami spodziewany. Moe ju jest; prawd rzec, niepotrzebnie waszmo do Siczy chcesz jecha, bo wkrtce tu ich si doczekasz; e za Kudaku nie min ani go za sob nie zostawi, to pewna. - A obronisz si waszmo? Grodzicki popatrzy na namiestnika pospnie i odrzek dobitnym, spokojnym gosem: - A ja si nie obroni... - Jak to? - Bo prochw nie mam. Mao dwadziecia czen posaem, by mi cho troch przysano - i nie przysano. Nie wiem-li: przyjto gocw - czy sami nie maj - wiem, e dotd nie przysano. Mam na dwa tygodnie - na duej nie. Gdybym mia dosy, pierwej bym Kudak i siebie w powietrze wysadzi, nimby tu noga kozaczapostaa. Kazano mi tu lee - le, kazano czuwa - czuwam, kazano zby wyszczerza - wyszczerzam, a gdy zgin przyjdzie - raz maty rodya - i to potrafi. - A same waszmo nie moesz prochwrobi? - Od dwch ju miesicy Zaporocy saletry mi nie puszczaj, ktr od CzarnegoMorza przywozi trzeba. Wszystko jedno. Zgin! - Uczy si nam od was, starych onierzw. A gdyby sam waszmo po prochy ruszy? - Mosanie, ja Kudaku nie zostawi i zostawi nie mog; tu mi byo ycie, tu niech mier bdzie. Wa nie myl take, e na bankiety i wspaniae recepcje jedziesz, jakimi gdzie indziej posw witaj, albo e ci tam godno poselska osoni. To oni wasnych atamanw morduj i od czasu, jak tu siedz, nie pamitam, by ktry sczez swoj mierci. Zginiesz i ty. Skrzetuski milcza. - Widz, e duch w wapanu ganie. To lepiej nie jed. - Mj moci komendancie - rzek na to z gniewem namiestnik wymyle co lepszego,by mnie przestraszy, bo to, co mi powiadasz, juem sysza z dziesi razy, a kiedy mi radzisz nie jecha, to widz, sam by na moim miejscu nie jecha - zwaprzeto, czy ci nie tylko prochw, ale i fantazji do obrony Kudaku nie zabraknie. Grodzicki, zamiast si rozgniewa, spojrza janiej na namiestnika. - Zubastaja szczuka! - mrukn po rusisku. - Przebacz mi waszmo. Z odpowiedzi twojej miarkuj, e potrafisz dignitatem ksicia i stanu szlacheckiego utrzyma. Dam ci tedy par czajek, bo bajdakami porohw nie przejedziesz. - O to te przybyem prosi waszmoci. - Koo Nienasytca kaesz je ldem cign, bo cho woda dua, ale tam nigdy przejecha nie mona. Ledwie si jakie mae czenko przemknie. A gdy ju bdziesz na niskich wodach, tedy si pilnuj,by ci nie zaskoczono, i pamitaj, e elazo a ow od sw wymowniejsze. Tamtylko miaych ludzi ceni. Czajki bd na jutro gotowe, ka tylko drugie rudle poprzyprawia, bo jednego na porohach mao. To rzekszy Grodzicki wyprowadzi z izbynamiestnika, by mu zamek i jego porzdki pokaza. Wszdy panowa wzorowy ad i karno. Strae dniem i noc gsto czuwayna waach, ktre jecy tatarscy musieli bez przestanku wzmacnia i poprawia. - Co rok na okie wyej wau sypi - rzek pan Grodzicki - tote tak ju urs, e gdybym mia prochw dostatek i we stotysicy nic by mi nie zrobili; ale bez strzelby nie obroni, gdy przemoc przyjdzie. Forteca bya istotnie nie do zdobycia, boprcz armat broniy jej Dnieprowe przepacie i niedostpne skay pionowo zeskakujce w wod; nie potrzebowaa nawet wielkiej zaogi. Tote w zamku nie stao wicej nad szeset ludzi, ale za to co najprzebraszego onierza, uzbrojonegow muszkiety i samopay. Dniepr, pync w tym miejscu cinitym korytem, tak by wski, e rzucona z waw strzaa przelatywaa daleko na drugi brzeg. Dziaa zamkowe panoway nad oboma brzegami i nad ca okolic. Prcz tego o p mili od zamku staa wysoka wiea, z ktrej om mil wokoo wida byo, a w niej stu onierzy, do ktrych pan Grodzicki kadegodnia zaglda. Ci, spostrzegszy w okolicy lud jaki, dawali natychmiast zna do zamku, a wwczas bito w dzwony i caa zaoga wnet stawaa pod broni. - Prawie tygodnia nie ma - mwi pan Grodzicki - bez jakowego alarmu, bo Tatarzy jak wilki stadami czsto po kilka tysicy tu si wcz, ktrych z dzia strychujemy jak mona, a czstokro tabuny dzikich koni strae bior za Tatarw. - I nie przykrzy si waszmoci siedzie na takim bezludziu? - pyta pan Skrzetuski. - Choby mi te na pokojach krlewskich miejsce dano, to bym tu wola. Wicej ja std wiata widz nieli krl ze swego okna w Warszawie. Jako istotnie zwaw wida byo niezmiern przestrze stepw, ktre teraz wydaway si jednym morzem zielonoci; na pnoc ujcie Samary, a na poudnie cay bieg Dnieprowy, skay, przepacie, lasy, a do pian drugiego porohu, Surskiego. Pod wieczr zwiedzili jeszcze wie, gdy Skrzetuski pierwszy raz widzc t zaginion w stepach fortec wszystkiego by ciekawy. Tymczasem przygotowywano dla niego w Sobdce czajki, ktre opatrzone rudlami po obu kocach, stawaysi zwrotniejsze. Nazajutrz rankiem mia wyruszy. Ale przez noc nie kad si prawie wcale spa rozmylajc, co mu czyni przystoi wobec niechybnej zguby, ktr mu grozio posowanie do straszliwejSiczy. ycie umiechao mu si wprawdzie, bo by mody i kocha, i mia y obok ukochanej; wszelako od ycia wicej honor i saw kocha. Ale przyszo mu do gowy,e wojna bliska, e Helena czekajc na niego w Rozogach moe by ogarnita najokropniejszym poarem, wystawiona na zapdy nie tylko Bohuna, ale rozptanej i dzikiej czerni, wic dusz porywaa mu trwoga o ni i bl. Stepy musiay ju podeschn, mona by ju pewno do ubniw z Rozogw jecha, a tymczasem on sam kaza Helenie i kniahini na swj powrt czeka, bo nie spodziewa si, by burza moga wybuchn tak prdko, nie wiedzia, czym grozi jazda do Siczy. Chodzi wic teraz szybkimi kroki po zamkowej izbie, brod targa i rce ama. Co mia pocz? jak postpi? W myli widzia ju Rozogi w ogniu, otoczone wyjc czerni, wicej do szatanw ni do ludzi podobn. Wasne jego kroki odbijay si pospnym echem pod sklepieniem zamkowym, a jemu wydao si, e to ju ze moce po Helen id. Na waach trbiono gaszenie wiate, a jemu zdawaosi, e to odgos Bohunowego rogu, i zbami zgrzyta, i za gowni szabli ima. Ach! czemu to on napar si tej ekspedycjii Bychowca jej pozbawi! Zauway t alternacj pana Rzdzian picy w progu, wic wsta, oczy przetar,objani pochodnie palce si w elaznych obrczach i pocz krci si po komnacie chcc zwrci uwag pana. Ale namiestnik uton cakowicie w swoich bolesnych mylach i chodzi dalej, budzc krokami upione echa. - Jegomo! hej, jegomo!... - rzek Rzdzian. Skrzetuski popatrzy na niego szklanym wzrokiem. Nagle zbudzi si z zamylenia. - Rzdzian, boisz ty si mierci? - spyta. - Kogo? jak to mierci? co jegomo mwi? - Bo kto na Sicz jedzie, ten nie wraca. - A to czemu jegomo jedzie? - Moja wola, ty si w to nie wtrcaj, ale ciebie mi al, bo dzieciuch, a chociae frant, tam si frantostwem nie wykrcisz. Wracaj do Czehryna, a potem do ubniw. Rzdzian zacz si drapa w gow. - Mj jegomo, juci, mierci si boj, bo kto by si jej nie ba, to by si Boga nieba, gdy jego to wola ywi kogo albo umorzy; ale skoro jegomo dobrowolnie na mier leziesz, to ju jegomocin bdziegrzech, jako pana, nie mj, jako sugi, przeto ja jegomoci nie opuszcz, bom te nie chop aden, jeno szlachcic, cho ubogi, ale te nie bez ambicji. - Wiedziaem, e dobry pachoek, powiem ci jednak: nie chcesz po dobrej wolijecha, pojedziesz z rozkazu, bo ju inaczej nie moe by. - Choby mnie jegomo zabi, nie pojad.Co to jegomo sobie myli, em jest Judasz jaki czy co, ebym jegomoci mia na mier wydawa? Tu Rzdzian podnis rce do oczu i pocz bucze gono, widzia wic pan Skrzetuski, e t drog do niego nie trafi, a rozkazywa gronie nie chcia, bo mu byo chopca al. - Suchaj - rzek do niego - pomocy mi adnej nie dasz, ja przecie take dobrowolnie gowy pod miecz ka nie bd, a do Rozogw listy zawieziesz, na ktrych mnie wicej jak na samym ywocie zaley. Powiesz tam jejmoci i kniaziom, byzaraz, bez najmniejszej zwoki, panienk do ubniw odwieli, bo ich inaczej rebelia zaskoczy - sam te dopilnujesz, by si to stao. Wan ci funkcj powierzam, przyjaciela godn, nie sugi. - To niech jegomo kogo innego wyszle; z listem kady pojedzie. - A kogo ja tu mam zaufanego? czy zgupia! To ci powtarzam: uratuj mi po dwakro ycie, a jeszcze mi takowej przysugi nie oddasz, gdy w mce yj mylc, co moe si sta, i od boleci skra na mnie potnieje. - O dla Boga! widz, e musz jecha, alemi tak jegomoci al, e choby mi jegomo ten kropiasty pas darowa, zgoabym si nie pocieszy. - Bdziesz pas mia, jeno spraw si dobrze. - Nie chc ja i pasa, byle mi jegomo jecha z sob dozwoli. - Jutro wrcisz czajk, ktr pan Grodzicki do Czehryna wysya, dalej bez zwoki ni odpoczynku ruszysz prosto do Rozogw. Tam kniahini nic nie mw, czy mico grozi, ani panience, pro tylko, by zaraz, choby konno, do ubniw jechay, choby bez tobow adnych. Oto masz trzos na drog, listy zaraz ci napisz. Rzdzian pad do ng namiestnika. - Panie mj, zali nie mam ci ujrze wicej? - Jak Bg da, jak Bg da! - odpar podnoszc go namiestnik. - Ale w Rozogachweso twarz pokazuj. Teraz id spa. Reszta nocy zesza Skrzetuskiemu na pisaniu listw i arliwej modlitwie, po ktrej zaraz przylecia do niego anio uspokojenia. Tymczasem noc zblada i wit ubieli wskie okienka od wschodu. Dniao -a i rowe blaski wkrady si do komnaty.Na wiey i zamku poczto gra poranne "wstawaj". Wkrtce potem Grodzicki pojawi si w komnacie. - Moci namiestniku, czajki gotowe. - I jam te gotw - rzek spokojnie Skrzetuski. Rozdzia dziesity Lotne czajki mkny z wod jak jaskki,niosc modego rycerza i jego losy. Z OP"c Pr c Qsu c R)2 S0 c T> powodu wysokich wd porohy nie przedstawiay wielkiego niebezpieczestwa.Minli Surski, ochanny, szczliwa fala przerzucia ich przez Woronow Zapor, zgrzytny troch czna na Kniaym i Strzelczym, ale jeno si otary, nie rozbiy, a wreszcie w oddali ujrzeli piany iwiry strasznego Nienasytca. Tu ju trzeba byo wysiada i czna ldem cign. Praca duga i cika, zwykle zabierajca dzie cay. Na szczcie, widocznie po dawnych przeprawach, na caym brzegu leao mnstwo klocw, ktre podkadano pod czna dla atwiejszego toczenia ich po ziemi. W caej okolicy i na stepach nie byo wida ywego ducha na rzece ani jednej czajki, bo ju nie mogy pyn do Siczy inne, jak te jedynie, ktre pan Grodzicki przez Kudak przepuci, a pan Grodzicki umylnie odci Zaporoe od reszty wiata. Cisz przerywa wic tylko huk fali o skay Nienasytca. Przez czas, gdy ludzie toczyli czna, pan Skrzetuski przypatrywa si temu dziwowisku natury. Straszny widok uderzy jego oczy. Przez ca szeroko rzeki biego w poprzek siedm grobel skalistych sterczcych nad wod, czarnych, poszarpanych przez fale, ktre powyamyway w nich jakoby bramy iprzejcia. Rzeka caym ciarem wd tuka o owe groble i odbijaa si o nie, wic rozszalaa, wcieka, zbita na bia, spienion miazg, usiowaa je przeskoczyjak rumak rozhukany. Ale odparta raz jeszcze, nim moga lun przez otwory, rzekby: gryza zbem skay, skrcaa siw bezsilnym gniewie w potworne wiry, wybuchaa supami w gr, wrzaa jak ukrop i ziaa ze zmczenia jak dziki zwierz.A potem znw huk jakby stu dzia, wycie caych stad wilkw, chrapanie, wysilenia i przy kadej grobli ta sama walka, tene sam zamt. Nad otchani wrzask ptactwa, jakby przeraonego tym widokiem, midzy groblami pospne cienie ska drgajce na kobani na ksztat zych duchw. Ludzie cigncy czna, lubo przyzwyczajeni, egnali si pobonie, przestrzegajc namiestnika, by si zbyt niezblia do brzegu. Byy bowiem podania, e kto zbyt dugo patrzy na Nienasytec, tenw kocu ujrza co takiego, od czego rozum mu si miesza; twierdzono rwnie,e czasem z wirw wynurzay si czarne, dugie rce i chwytay nieostronych, ktrzy zanadto si zbliyli, a wtedy straszne miechy rozlegay si w przepaciach. Nocami nawet Zaporocy nie mieli czen przeciga. Do bractwa na Niu nikt nie mg by jako towarzysz przyjty, kto porohw samotnie cznem nie przeby, ale dla Nienasytca czyniono wyjtek, gdy skay jego nigdy nie byway zalewane. O jednym Bohunie lepcy piewali, jakoby i przez Nienasytec si przekrad, wszelako nie dawano temu wiary. Przeciganie czen zajo blisko dzie czasu i soce poczo zachodzi, gdy namiestnik wsiad znw do odzi. Za to nastpne porohy przebyli z atwoci, bo cakiem byy pokryte, i wreszcie wpynli na "ciche wody niowe". Po drodze widzia pan Skrzetuski na uroczyszczu Kuczkasw olbrzymi mogi z biaych kamieni, ktr ksi na pamitk swego pobytu kaza usypa, a o ktrej panBogusaw Maszkiewicz w ubniach mu opowiada. Do Siczy std nie byo ju daleko, ale e namiestnik nie chcia noc wjeda w czertomelicki labirynt, postanowi wic zanocowa na Chortycy. Chcia take spotka jak yw dusz zaporosk i da uprzednio zna o sobie, by wiedziano, i pose, a nie kto inny przyjeda. Chortyca jednak zdawaa si by pust, co niemao zdziwio namiestnika, wiedzia bowiem od Grodzickiego, e tam zawsze stawaa zaoga kozacka od inkursji tatarskiej. Puci si nawet sam z kilkoma ludmi do daleko od brzegu na zwiady, ale caejwyspy przej nie mg, miaa bowiem przeszo mil dugoci, a noc zapadaa juciemna i niezbyt pogodna, wrci wic do czajek, ktre tymczasem powycigano na piasek i porozpalano ognie na nocleg od komarw. Wiksza cz nocy zesza spokojnie. Semenowie i przewodnicy popili si przy ogniach - czuway tylko strae, a z nimi i namiestnik, ktrego od wyjazdu z Kudaku drczya straszna bezsenno. Czu take, e trawi go gorczka. Chwilami zdawao musi, e syszy zbliajce si kroki z gbi wyspy, to znw jakie dziwne odgosy podobne do odlegego beczenia kz. Ale myla, e ucho go zwodzi. Nagle, dobrze ju ku witaniu, stana przed nim jaka ciemna posta. By to czeladnik ze stray. - Panie, id! - rzek popiesznie. - Kto taki? - Pewnie Niowi: idzie ich ze czterdziestu. - Dobrze. To niewielu. Zbud ludzi! Ognia podpali! Semenowie wnet porwali si na nogi. Podsycony pomie buchn w gr i owieci czajki i gar onierzy namiestnika. Inni stranicy przybiegli rwnie do koa. Tymczasem nieregularne kroki gromady ludzi daway si ju rozrni wyranie; kroki te zatrzymay si w pewnym oddaleniu; natomiast jaki gos spyta z akcentem groby: - A kto na brzegu? - A wy kto? - odpar wachmistrz. - Odpowiadaj, wray synu, a nie, to z samopau zapytam! - Jego wysoko pan pose od J. O. ksicia Jeremiego Winiowieckiego do atamana koszowego - wygosi dononie wachmistrz. Gosy w gromadzie umilky; widocznie trwaa tam krtka narada. - A chod jeno sam tu! - zawoa wachmistrz - nie bj si. Posw nie bij, ale i posy nie bij! Kroki znw ozway si i po chwili kilkadziesit postaci wynurzyo si z cienia. Po niadej cerze, niskim wzrocie i kouchach wen do gry namiestnik od pierwszego wejrzenia pozna, e po wikszej czci byli to Tatarzy; Kozakw znajdowao si tylko kilkunastu. Przez gow pana Skrzetuskiego przeleciaa jak byskawica myl, e skoro Tatarzy s na Chortycy, wic Chmielnicki musia ju wrci z Krymu. Na czele gromady sta stary Zaporoec olbrzymiego wzrostu, o twarzy dzikiej i okrutnej. Ten zbliywszy si do ogniska spyta: - A ktry tu pose? Silny zapach gorzaki rozszed si dookoa - Zaporoec by widocznie pijany. - Ktry tu pose? - powtrzy. - Jam jest - rzek dumnie pan Skrzetuski. - Ty? - A cem ci brat, e mnie "ty" mwisz? - Znaj, grubianinie, polityk! - poderwa wachmistrz. - Mwi si: Janie wielmony pan pose! - Na pohybel e wam, czortowy syny! szczob was Sierpiahowa smert! jasno wielmony syny! A wy po co do atamana? - Nie twoja sprawa! wiedz jeno, e szyjatwoja w tym, bym si do atamana najprdzej dosta. W tej chwili drugi Zaporoec wysun siz gromady. - My tu z woli atamana - rzek - pilnujem, by si nikt od Lachiw nie zblia,a kto si zbliy, mamy wiza i dostawia,co te uczynim. - Kto dobrowolnie jedzie, tego nie bdziesz wiza. - Budu, bo takij nakaz. - A wiesz, chopie, co to osoba posa? a wiesz, kogo tu przedstawiam? Wtedy stary olbrzym przerwa: - Zawedem posa, ale za borodu - ot tak! To rzekszy sign rk do brody namiestnika. Ale w tej chwili jkn i jakby gromem raony, zwali si na ziemi. Namiestnik roztrzaska mu gow czekanem. - Koli, koli! - zawyy wcieke gosy w gromadzie. Semenowie ksicy sypnli si na ratunek swego wodza; hukny samopay, wrzaski: "Koli! koli!", zlay si ze szczkiem elaza. Wszcza si bitwa bezadna. Zdeptane w zamieszaniu ogniska zgasy i ciemno ogarna walczcych. Wkrtce jedni i drudzy zwarli si tak, e zabrako miejsca do cicia, a noe, pici i zby zastpiy szable. Nagle z gbi wyspy ozway si liczne nowe nawoywania i krzyki; napastnikom nadchodzia pomoc. Chwila jeszcze, a byaby przysza za pno, gdy karni semenowie brali ju gr nad cib. - Do czen! - krzykn grzmicym gosem namiestnik. Pocztowi wykonali rozkaz w mgnieniu oka. Na nieszczcie czajki, zbyt silnie wcignite na piasek, nie daway si teraz zepchn w wod. Tymczasem nieprzyjaciel skoczy z furi ku brzegowi. - Ognia! - skomenderowa pan Skrzetuski. Salwa z muszkietw wnet powstrzymaanapastnikw, ktrzy zmieszali si, skbili i cofnli w nieadzie zostawiajc kilkanacie cia rozcignitych na piasku; niektre z tych cia rzucay si konwulsyjnie, na ksztat ryb wyowionych z wody i porzuconych na brzegu. Jednoczenie przewonicy, wspomagani przez kilkunastu semenw, wsparszy wiosa o ziemi dobywali ostatnich si, by zepchn statki na wod - ale na prno. Nieprzyjaciel rozpocz atak z daleka. Pluskanie kul po wodzie zmieszao si ze wistem strza i jkami rannych. Tatarzy aachujc coraz przeraliwiej zachcali si wzajemnie; odpowiaday im krzyki Kozakw: "Koli! koli!", i spokojny gos pana Skrzetuskiego powtarzajcy coraz czciej komend: - Ognia! Pierwszy brzask owieci bladym wiatem walk. Od strony ldu wida byocib Kozakw i Tatarw, jednych z twarzami przy kolbach "piszczeli", drugich przegitych w ty i cigncych ciciwy ukw; od strony wody dwie czajki dymicei wiecce ustawicznymi salwami wystrzaw. W rodku leay ciaa spokojnie ju porozcigane po piasku. W jednym z czen sta pan Skrzetuski, wyszy nad innych, dumny, spokojny, z porucznikowskim buzdyganem w rku i z go gow, bo mu strzaa tatarska zerwaa czapk. Wachmistrz zbliy si ku niemu i szepn: - Panie, nie wytrzymamy - kupa za wielka! Ale namiestnikowi chodzio ju o to tylko, by poselstwo swoje krwi przypiecztowa, pohabienia godnoci nie dopuci i zgin nie bez sawy. Dlatego te, podczas gdy semenowie poczynili sobiez worw z ywnoci rodzaj zason, spoza ktrych razili nieprzyjaciela, on sta widnyina pociski wystawiony. - Dobrze! - rzek - wyginiem do ostatniego. - Wyginiem, bat'ku! - krzyknli semenowie. - Ognia! Czajki znw zadymiy. Z gbi wyspy poczy napywa nowe tumy zbrojne w spisy i kosy. Napastnicy rozdzielili si na dwie kupy. Jedna podtrzymywaa ogie, druga, zoona z dwustu przeszo moojcw i Tatarw, czekaa tylko chwili stosownej do rcznego ataku. Jednoczeniez szuwarw wyspy wysuny si cztery czna, zwane podjizdkami, ktre miay uderzy na namiestnika z tyu i z obu bokw. Zrobio si ju widno zupenie. Dymy tylko porozcigay si dugimi pasmami w spokojnym powietrzu i przesaniay pobojowisko. Namiestnik kaza zwrci si dwudziestusemenom ku atakujcym statkom, ktre gnane wiosami, pdziy z chyoci ptactwa po spokojnej wodzie rzecznej. Ogie kierowany ku Tatarom i Kozakom, idcym z gbi wyspy, osab przez to znacznie. Tego te zdawali si czeka. Wachmistrz znw zbliy si ku namiestnikowi. - Panie! Tatarzy bior handary w zby; zaraz rzuc si na nas. Jako trzystu blisko ordycw z szablami w rku, z noami w zbach gotowao si do ataku. Towarzyszyo im kilkudziesiciu Zaporocw zbrojnych w kosy. Atak mia si rozpocz ze wszystkich stron, bo napastnicze czna przypyny ju na strza. Boki ich zakwity dymami. Kule jak grad poczy si sypa na ludzi namiestnika. Obie czajki napeniy si jkami. Po upywie kilkunastu minut poowa semenw polega, reszta bronia si jeszcze rozpaczliwie. Twarze ich byy sczerniae od dymu, rce ustaway, wzrok mci si, krew zalewaa oczy, rury muszkietw poczynay parzy donie. Wiksza cz bya rannych. W tej chwili wrzask straszny i wycie rozdaro powietrze. To ordycy ruszyli do ataku. Dymy, spdzone ruchem masy cia, rozproszyy si nagle i odsoniy oczom dwie czajki namiestnika pokryte czarniawym tumem Tatarw, niby dwa trupy koskie rozdzierane przez stada wilkw. Tum ten par, kotowa si, wy,wspina, zdawa si walczy sam z sob i gin. Kilkunastu semenw dawao jeszcze odpr, a pod masztem sta pan Skrzetuski,z zakrwawion twarz, ze strza utkwion a po brzechw w lewym ramieniu, i broni si z wciekoci. Posta jego wydawaa si olbrzymi wrd otaczajcego go tumu, szabla migotaa jak byskawica. Uderzeniom odpowiaday jki i wycie. Wachmistrz z drugim semenem pilnowali mu obu bokw i tum cofa si chwilami z przeraeniem przed t trjk, ale pchany z tyu, pcha si sam i mar pod ciosami szabel. - ywych bra do atamana! do atamana! -wrzeszczay gosy w tumie. - Poddaj si! Ale pan Skrzetuski poddawa si ju tylko Bogu, bo oto poblad nagle, zachwiasi i run na dno statku. - Proszczaj, bat'ku! - rykn z rozpacz wachmistrz. Ale po chwili pad take. Ruchliwa masa napastnikw pokrya czajki zupenie. Rozdzia jedenasty W chacie kantarzeja wojskowego na przedmieciu Hassan-Basza w Siczy siedziao przy stole dwch Zaporocw pokrzepiajc si palank z prosa, ktr czerpali ustawicznie z drewnianego szaflikastojcego na rodku stou. Jeden, stary, ju prawie zgrzybiay, by to Fyyp Zachar,sam kantarzej, drugi Anton Tatarczuk, ataman czehryskiego kurzenia, czowiek okoo lat czterdziestu, wysoki, silny, z dzikim wyrazem twarzy i skonymi, tatarskimi oczyma. Obaj mwili z sob z cicha, jakby w obawie, eby ich kto nie podsucha. - Wic to dzi? - spyta kantarzej. - Ledwie nie zaraz - odpowiedzia Tatarczuk. - Czekaj tylko na koszowego i Tuhaj-beja, ktry z samym Chmielem pojecha na Bazawuk, bo tam stoi orda. "Towarzystwo" zebrao si ju na majdanie, a kurzeniowi jeszcze przed wieczorem zbior si na rad. Nim noc nastanie, bdzie wszystko wiadomo. - Hm! moe by le! - mrukn stary Fyyp Zachar. - Sysz, kantarzeju, a ty widzia, e byo pismo i do mnie? - Juci, widziaem, bom sam listy odnosi do koszowego, a jam czowiek pimienny. Znaleli przy Lachu trzy pisma; jedno do samego koszowego, drugie do ciebie, trzecie do modego Barabasza. Wszyscy ju w Siczy wiedz o tym. - A kto pisa? nie wiesz? - Do koszowego pisa ksi, bo na liciebya piecz, kto do was, nie wiadomo. - Sochroni Bih! - Jeli ci tam jawnie przyjacielem Lachw nie nazywaj, to nic nie bdzie. - Sochroni Bih! - powtrzy Tatarczuk. - Wida si poczuwasz. - Tfu! Do niczego si nie poczuwam. - Moe te koszowy wszystkie listy skrci, bo mu i o wasny eb chodzi. Byo tak dobrze do niego pismo jak do was. - A moe. - Ale jeli si poczuwasz, to... Tu stary kantarzej zniy gos jeszcze bardziej: - Uchod! - Ale jak? i gdzie? - pyta niespokojnie Tatarczuk. - Koszowy na wszystkich ostrowach stra postawi, eby si nikt doLachw nie wymkn i nie da zna, co si dzieje. Na Bazawuku pilnuj Tatarzy. Ryba si nie przecinie, ptak nie przeleci. - To si skryj w samej Siczy, gdzie moesz. - Znajd. Chyba ty mnie schowasz midzybeczkami w bazarze? Ty mj krewniak! - I brata rodzonego nie chowabym. Boiszsi mierci, to si upij; pijany ani poczujesz. - A moe w listach nic nie ma? - Moe... - Ot, bieda! ot, bieda! - rzek Tatarczuk. - Nie poczuwam si do niczego. Ja dobry moojec, Lachom wrg. Ale choby i nic w licie nie byo, czort wie, co Lach powie przed rad? Moe mnie zgubi. - To serdyty Lach; on nic nie powie! - Bye dzi u niego? - Byem. Pomazaem mu rany dziegciem; nalaem gorzaki z popioem w gardo. Bdzie zdrw. To serdyty Lach! Mwi, e Tatarw narzn na Chortycy, nim go wzili, jak wi. Ty o Lacha bd spokojny. Ponury odgos kotw, w ktre bito na koszowym majdanie, przerwa dalsz rozmow. Tatarczuk usyszawszy ten odgos drgn i zerwa si na rwne nogi. Nadzwyczajny niepokj malowa si w jegotwarzy i ruchach. - Bij wezwanie na rad - rzek owic ustami oddech. - Sochroni Bih! Ty, Fyyp, nie mw, o czym ja z tob tu gada. Sochroni Bih! To rzekszy Tatarczuk chwyci szaflik z palank, przechyli go obiema rkoma do ust i pi, pi, jakby chcia si na mier zapi. - Chodmy! - rzek kantarzej. Odgos kotw hucza coraz dononiej. Wyszli. Przedmiecie Hassan-Basza oddzielone byo od majdanu tylko waem opasujcym kosz waciwy i bram z wysok baszt, na ktrej wida byo paszcze zatoczonych dzia. W rodku przedmiecia sta dom kantarzeja i chaty atamanw kramnych, naok za do obszernego placu szopy, w ktrych mieciy si kramy. Byy to w ogle ndzneUPlc Vc Wgc Xm-|c Y; budowy klecone z bierwion dbowych, ktrych w obfitoci dostarczaa Chortyca, a poszyte gaziami i oczeretem. Same chaty, nie wyczajc kantarzejowej, podobniejsze byy do szaasw, bo tylko dachy ich wznosiy si nad ziemi. Dachy tebyy czarne i zakopcone, gdy jeli w chacie palono ogie, dym wydobywa si nietylko grnym otworem dachu, ale i przez cae poszycie, a wwczas mona byo mniema, e to nie chata, jeno kupa gaziioczeretw, w ktrej wytapiaj smo. W chatach panowaa wieczna ciemno, dlatego podtrzymywano w nich ustawicznieogie z uczywa i ze skarp dbowych. Szop kramnych byo kilkadziesit i dzieliy si na kurzeniowe, to jest stanowice wasno pojedynczych kurzeniw, i gocinne, w ktrych w chwilach spokoju handlowali niekiedy Tatarzy i Woosi, jedni skrami, tkaninami wschodnimi, broni i wszelkiego rodzaju zdobycz, inni przewanie winem. Ale gocinne kramy rzadko byy zajte, gdy kupno zmieniao si najczciej w tym dzikim gniedzie na rabunek, od ktrego kantarzej ani kramni atamanowie nie mogli tumw powstrzyma. Midzy szopami stao take trzydzieci om szynkw kurzeniowych, a przed nimi leeli zawsze wrd mieci, wirw, kd dbowych i kup koskiego nawozu pmartwi z przepicia si Zaporocy, jedni w kamiennym nie pogreni, drudzy z pian na ustach, w konwulsjach lub atakach delirium. Inni, ppijani, wyjc kozackie pieni, spluwajc, bijc si lub caujc, przeklinajc kozaczy los lub paczc na kozacz bied, deptali po gowach i piersiach lecych. Dopiero z chwil gdy wyruszya jaka wyprawa na Tatarw lub Ru, nakazywano trzewo i wwczas nalecych do wyprawy mierci karano za pijastwo. Ale w zwykych czasach, zwaszcza na Kramnym Bazarze, prawie wszyscy byli pijani: kantarzej i atamanowiekramni, sprzedajcy i kupujcy. Kwany zapach nieszumowanej wdki w poczeniu z zapachem smoy, ryb, dymu i koskich skr nasyca wiecznie powietrze na caym przedmieciu, ktre w ogle pstrocizn kramw przypominao jak miecin tureck lub tatarsk. Sprzedawano w nich wszystko, co si gdziekolwiek w Krymie, naWooszczynie lub wybrzeach anatolskich dao zrabowa. Wic jaskrawe tkaniny wschodnie, lamy, altembasy, zotogowia, sukno, cyc, drelich i ptno, potrzaskane dziaa spiowe i elazne, skry, futra, suszon ryb, winie i bakalie tureckie, naczynia kocielne, mosine pksiyce zupione z minaretw i pozacane krzye zdarte z cerkwi, proch i bro sieczn, kije do spis i sioda. A midzy t mieszanin przedmiotw i barw krcili si ludzie poprzybierani w szcztki najrozmaitszej odziey, latem pnadzy, zawsze pdzicy,okopceni od dymu, czarni, uwalani w bocie, peni ciekcych ran od uksze olbrzymich komarw, ktrych miriady unosiy si nad Czertomelikiem, i jako si rzeko wyej: wiecznie pijani. W tej chwili cae Hassan-Basza jeszcze peniejsze byo ludzi ni zwykle; zamykanokramy i szynki, wszyscy za pieszyli na majdan siczowy, na ktrym miaa si odbywa rada. Fyyp Zachar i Anton Tatarczuk szli z innymi, ale ten ostatni ociga si, szed leniwo i pozwala si wyprzedza tumom. Coraz ywszy niepokjmalowa si w jego twarzy. Tymczasem przeszli przez most na fosie, nastpnie przez bram i znaleli si na obszernym obronnym majdanie, otoczonym przez trzydzieci om wielkich drewnianych budynkw. Byy to kurzenie, a raczej domy kurzeniowe, rodzaj koszar wojskowych, w ktrych mieszkali Kozacy. Kurzenie owe, jednej wielkoci i miary, niczym nie rniysi od siebie, chyba nazwami, przybranymi od rozmaitych miast ukraiskich, od ktrych bray nazw take i puki. W jednym kcie majdanu wznosi si dom radny; zasiadali w nim atamani pod wodz koszowego, tumy za, czyli tak zwane "towarzystwo" obradowao pod goym niebem, wysyajc co chwila deputacje do starszyzny, a czasem wdzierajc si gwatem do radnego domu i terroryzujc obrady. Na majdanie ciba ju bya ogromna, poprzednio bowiem ataman koszowy pociga do Siczy wszystkie wojska rozproszone po wyspach, rzeczkach i ugach, "towarzystwo" zatem byo liczniejsze ni zwykle. Soce konio si ku zachodowi, wic wczenie zapalono kilkanacie beczek ze smo; tu i owdzie stay take beczki z wdk, ktre kady kurze dla siebie wytacza, a ktre niemao dodaway energii obradom. Porzdku midzy kurzeniami pilnowali esauowie zbrojni w tgie kije dbowe dla hamowania obradujcych i w pistolety dla obrony wasnego ycia, ktre czsto bywao w niebezpieczestwie. Fyyp Zachar i Tatarczuk weszli prosto do domu obrad, gdy jeden, jako kantarzej,drugi, jako ataman kurzeniowy, mieli prawozasiada midzy starszyzn. W izbie radnej by tylko jeden may st, przed ktrym siedzia pisarz wojskowy. Atamanowie i koszowy mieli swoje miejsca na skrach pod cianami. Ale w tej chwili miejsca nie byy jeszcze zajte. Koszowy chodzi wielkimi krokami po izbie, kurzeniowi za, zebrani w mae gromadki, rozmawiali z cicha, przerywajc sobie kiedy niekiedy goniejszymi kltwami. Tatarczuk zauway, e znajomi nawet i przyjaciele udaj, i go nie widz, zbliy si przeto zaraz do modego Barabasza, ktry mniej wicej w takim samym by pooeniu. Inni spogldali na nich spode bw, z czego mody Barabasz niewiele sobie robi nie rozumiejc dobrze, o co idzie. By to czowiek wielkiej piknoci i nadzwyczajnejsiy, ktrej jedynie zawdzicza swj stopie kurzeniowego atamana, bo zreszt syn w caej Siczy ze swej gupoty. Zjednaa mu ona przydomek Durnego atamana i przywilej budzenia miechw kadym sowem midzy starszyzn. - Poczekawszy troch, taj moe i pjdziem z kamieniem u szyi w wod! - szepn mu Tatarczuk. - A bo co? - spyta Barabasz. - A to nie wiesz o listach? - Trastia joho maty mordowaa! Czy to japisaem jakie listy? - Obacz, jak spogldaj na nas spode bw. - Koyb ja kotoroho w ob, to by nie patrzy, boby mu lepie wypyny. Tymczasem krzyki z zewntrz day zna,e co zaszo. Jako drzwi izby radnej otwary si szeroko i wszed Chmielnicki z Tuhaj-bejem. Ich to witano tak radonie. Kilka miesicy temu Tuhaj-bej, jako najwaleczniejszy z murzw i postrach Niowcw, by przedmiotem strasznej nienawici w Siczy - teraz "towarzystwo" rzucao czapki w gr na jego widok, uwaajc go jako dobrego przyjaciela Chmielnickiego i Zaporocw. Tuhaj-bej wszed naprzd, a za nim Chmielnicki z buaw w rku, jako hetman wojsk zaporoskich. Godno t piastowa od czasu, jak wrci z Krymu z wyjednanymi od chana posikami. Tumy porway go wwczas na rce i odbiwszy skarbnic wojskow przyniosy mu buaw,chorgiew i piecz, ktre zwykle przed hetmanem noszono. To te zmieni si niemao. Wida byo, e nosi w sobie straszliw si caego Zaporoa. Nie by to ju Chmielnicki pokrzywdzony, uciekajcy na Sicz przez Dzikie Pola, ale Chmielnicki hetman, krwawy demon, olbrzym, mciciel wasnej krzywdy na milionach. A jednak nie zerwa acuchw, woy tylko nowe, cisze. Wida to byo z jego stosunku z Tuhaj-bejem. Ten hetman Zaporoa w sercu Zaporoa bra drugie miejsce za Tatarem, znosi w pokorze jego dum i pogardliwe nad wszelki wyraz obejcie. By to stosunek lennika do zwierzchniego pana. Ale tak musiao by. Chmielnicki cay swj kredyt u Kozakw zawdzicza Tatarom i asce chanowej, ktrej przedstawicielem by dziki i wcieky Tuhaj-bej. Ale Chmielnicki umia godzi dum, rozsadzajc mu pier, z pokor tak dobrze, jak odwag z chytroci. By to lew i lis, orze i w. Pierwszy to raz od pocztku kozaczyzny Tatar poczyna sobie jak pan w rodku Siczy - ale takie czasy przyszy. "Towarzystwo" rzucao przecie czapki w gr na widok pohaca. Takie czasy nadeszy. Narada si rozpocza. Tuhaj-bej zasiad w rodku na grubszym pku skr i podwinwszy nogi pocz gry suszone ziarnka sonecznikw i wypluwa zute skorupki przed siebie na rodek izby. Po prawej jego stronie zasiad Chmielnicki z buaw, po lewej koszowy, a atamani i deputacja od "towarzystwa" dalej pod cianami. Uciszyy si rozmowy, z zewntrztylko przychodzi gwar i guchy szum tuszczy, obradujcej pod goym niebem, podobny do szumu fal. Chmielnicki pocz mwi: - Moci panowie! Z aski, przychylnoci i dyszkrecji najjaniejszego carza krymskiego, pana wielu ludw, pokrewnego ciaom niebieskim, z pozwolenia miociwego krla polskiego Wadysawa, naszego pana, i dobrej ochoty odwanych wojsk zaporoskich, ufni w nasz niewinnoi sprawiedliwo bo idziemy pomci strasznych i okrutnych krzywd naszych, ktre po chrzecijasku cierpielimy, pkimy mogli, od nieszczerych Lachw, komisarzy, starostw i ekonomw, caej szlachty i ydw. Nad ktrymi krzywdami juecie, moci panowie, i cae wojsko zaporoskie wiele ez wyleli i mnie dlatego buaw dali, abym si za niewinno nasz i caych wojsk snadniej mg upomina. Co ja, uwaajc za wielk ask, moci panwdobrodziei moich, najjaniejszego carza o pomoc prosi jechaem, ktr nam ofiarowa. Ale bdc w gotowoci i ochocieniemaom si zasmuci syszc, i mog by midzy nami zdrajcy, ktrzy z nieszczerymi Lachami w komityw wchodz i o naszej gotowoci im donosz - co jeliby tak byo, tedy ukarani by maj wedle woli i dyszkrecji moci panw. A my prosim, abycie listw wysuchali, ktre tu pose od niedruga naszego, ksicia Winiowieckiego, przywiz, nie posem, ale szpiegiem bdc i gotowo nasz i dobr ochot Tuhaj-beja, naszego przyjaciela, chcc podpatrzy i przed Lachami zdradzi. Co abycie take osdzili,jeli ma by ukarany, jak i ci, do ktrych listy przywiz, a o ktrych koszowy, jakowierny przyjaciel mj, Tuhaj-beja i caego wojska, zaraz nas uwiadomi. Chmielnicki umilk; gwar za oknami powiksza si coraz bardziej, wic pisarz wojskowy wsta i zacz czyta naprzd pismo ksice do koszowego atamana, zaczynajce si od sw: "My po boej myoci knia i hospo dyn na ubniach, Chorolu, Przyuce, Hadziaczu etc., wojewoda ruski etc., starosta etc." Pismo byo czysto urzdowe. Ksi zasyszawszy, i wojska z ugw s cigane, pyta atamana, czyby to bya prawda, i wzywa go zarazem, aby tego dlaspokojnoci krajw chrzecijaskich zaniecha. Chmielnickiego za, jeliby Sicz podburza, aby komisarzom wyda, ktrzy sami si o to upomn. Drugi list by pana Grodzickiego, rwnie do wielkiego atamana, trzeci i czwarty Zawilichowskiego i starego pukownika czerkaskiego do Tatarczuka i Barabasza. Wewszystkich nie znajdowao si nic, co by mogo podawa w podejrzenie osoby, do ktrych byy adresowane. Zawilichowski prosi jedynie Tatarczuka, aby zaopiekowasi oddawc listu i aby uatwi mu wszystko, czego by pose zada. Tatarczuk odetchn. - Co mwicie, moci panowie, o tych pismach? - spyta Chmielnicki. Kozacy milczeli. Wszelkie obrady, dopki wdka nie rozgrzaa gw, zaczynay si zawsze w ten sposb, i aden z atamanwnie chcia pierwszy gosu zabra. Jako ludzie proci a chytrzy, czynili to gwnie z obawy wyrwania si z gupstwem, ktre by mogo wnioskodawc na miech narazi lub zjedna mu na cae ycie szyderczy przydomek. Bo tak i bywao w Siczy, gdzie wrd najwikszego prostactwa zmys do przedrwiwania niesychanie by rozwinity, rwnie jako obawa przed szyderstwem. Kozacy tedy milczeli. Chmielnicki znowu gos zabra: - Ataman koszowy brat nasz i szczery przyjaciel. Ja atamanowi tak wierz, jak duszy wasnej, a kto by co innego powiada, ten by sam zdrad zamyla. Ataman stary druh i onierz. To rzekszy wsta i ucaowa koszowego. - Moci panowie! - rzek na to koszowy -ja wojska cigam, a hetman niech prowadzi; co do posa, kiedy go do mnie przysali, to on mj, a kiedy mj, to wam go daruj. - Wy moci panowie-deputacja, pokociesi atamanowi - rzek Chmielnicki - bo on sprawiedliwy czowiek, i idcie powiedzie "towarzystwu", e jeli kto jest zdrajca, to nie on zdrajca; on pierwszy strae postawi, on sam kaza apa zdrajcw, coby do Lachw szli. Wy, panowie-deputacja, powiedzcie, e nie on zdrajca, e on najlepszy z nas wszystkich. Panowie-deputacja pokonili si w pas naprzd Tuhaj-bejowi, ktry przez cay czas z najwiksz obojtnoci u swoje ziarnka sonecznikw, nastpnie Chmielnickiemu, koszowemu - i wyszli z izby. Po chwili wrzaski radosne za oknami dayzna, e deputacja spenia polecenie. - Niech yje nasz koszowy! niech yje koszowy! - woay chrapliwe gosy z tak si, e a ciany izby zdaway si dre wposadach. Jednoczenie hukny wystrzay z samopaw i piszczeli. Deputacja wrcia i znowu zasiada w kcie izby. - Moci panowie! - rzek Chmielnicki, gdy uciszyo si cokolwiek za oknami. - Ju wy mdrze osdzili, e koszowy ataman czowiek sprawiedliwy. Ale jeli ataman niezdrajca, to kto zdrajca? Kto ma przyjaci midzy Lachami? z kim oni w konszachty wchodz? do kogo listy pisuj? komu osobposa zlecaj? kto zdrajca? To mwic Chmielnicki podnosi gos coraz wyej i strzyg zowrogo oczyma w stron Tatarczuka i modego Barabasza, jakby chcia ich wskaza wyranie. W izbie powsta szmer, kilka gosw poczo woa: "Barabasz i Tatarczuk!" Niektrzy kurzeniowi powstali z miejsc, midzy deputacj day si sysze woania: "Na pohybel!" Tatarczuk zblad, a mody Barabasz pocz spoglda zdumionymi oczyma po obecnych. Leniwa myl jego silia si przezniejaki czas odgadn, za co go oskaraj, na koniec rzek: - Ne bude sobaka miasa isty! To rzekszy wybuchn miechem idioty, a za nim i inni. I nagle wiksza cz kurzeniowych pocza si mia dziko, sama nie wiedzc dlaczego. Zza okna dochodziy krzyki coraz goniejsze; wida tam wdka pocza rozgrzewa ju gowy. Szum fali ludzkiej potnia z kad chwil. Ale Anton Tatarczuk wsta i zwrciwszy si do Chmielnickiego pocz mwi: - Co ja wam zrobi, moci hetmanie zaporoski, e na mier moj nastajecie? Wczym ja wam winien? Pisa do mnie komisarZawilichowski list - taj co? To i knia pisa do koszowego! A czy ja odebra list? Nie! A jakby odebra, to co by zrobi? Ot, poszedby do pysara i kazaby sobie przeczyta, bo ni pisaty, ni czytaty ne umiju. I wy by zawsze wiedzieli, co w licie. A Lacha ja i na oczy nie widzia. Tak czy ja zdrajca? Hej, bracia Zaporocy, Tatarczuk chodzi z wami do Krymu, a jak chodzili na Woosz, to chodzi na Woosz; jak chodzili pod Smolesk, to chodzi pod Smolesk, bi si z wami, dobrymi moojcami, y z wami, dobrymi moojcami - i krew przelewa z wami, dobrymi moojcami i godem mar z wami, dobrymi moojcami, tak on nie Lach, nie zdrajca, ale Kozak, wasz brat, a jeli pan hetman na mier jego nastaje, to niech powie, czemu nastaje! Co ja mu zrobi, w czym nieszczero okaza? - a wy, bracia, pomiujcie i sdcie sprawiedliwie! - Tatarczuk dobry moojec! Tatarczuk sprawiedliwy czowiek! - ozwao si kilka gosw. - Ty, Tatarczuk, dobry moojec - rzek Chmielnicki - i ja na ciebie nie nastaj, bo ty mj druh i nie Lach, ale Kozak, nasz brat. Bo gdyby Lach by zdrajca, to ja bym si nie smuci i nie paka, ale jeli dobry moojec zdrajca, mj druh zdrajca, to mnieciko na sercu i al dobrego moojca. A skoro w Krymie i na Wooszy, i pod Smoleskiem bywa, to jeszcze wikszy twj grzech, e teraz nieszczerze chcia gotowo i ochot wojsk zaporoskich przedLachem zdradzi! Tobie pisali, by ty mu uatwi, czego by zada, a powiedzcie, moci panowie atamani, czego by Lach mg da? Czy nie mierci mojej i mojegoyczliwego przyjaciela Tuhaj-Beja? Czy nie zguby wojsk zaporoskich? Tak, ty, Tatarczuk, winien i ju niczego innego nie dokaesz. A do Barabasza pisa stryj jego, pukownik czerkaski, Czapliskiemu druh i Lachom druh, ktren przywileje u siebie chowa, by ich wojsko zaporoskie nie dostao, co gdy tak jest, a kln si Bogiem, e nie inaczej jest, wic wy oba winni i procie pomiowania atamanw, a jaZPc [O@c \ c ]X+|> ^3 X z wami prosi bd, chocia cika wasza wina i zdrada jawna. Tymczasem zza okna dochodzi ju nie szum i gwar, ale jakby oskot jaki burzy. Towarzystwo chciao wiedzie, co si dzieje w izbie radnej, i wysao now deputacj. Tatarczuk poczu, e jest zgubiony. Teraz przypomnia sobie, e tydzie temu przemawia wrd atamanw przeciw oddaniu buawy Chmielnickiemu i przymierzuz Tatarami. Zimne krople potu wystpiy mu na czoo: zrozumia, e ju nie ma ratunku. Co do modego Barabasza, jasnym byo, i gubic go Chmielnicki chcia zemci si nad starym pukownikiem czerkaskim, ktren synowca swego kocha gboko. Jednake Tatarczuk nie chcia umiera. Nie bladby on przed szabl, przedkul, nawet przed palem - ale mier taka,jaka go czekaa, przeraaa go do szpiku koci, wic korzystajc z chwili ciszy, ktra zapanowaa po sowach Chmielnickiego, krzykn przeraliwie: x- Na imi Chrysta! bracia atamany, druhy serdeczne, nie gubcie niewinnego, toja Lacha nie widzia, nie gada z nim! Pomiujcie, bracia! Nie wiem, czego by Lachode mnie chcia, spytajcie go sami! Ja klnsi Chrystem Spasem, wit-Przeczyst, witym Mikoajem Cudotwrc, witym Michaem Archanioem, e dusz niewinn zgubicie! - Przyprowadzi Lacha! - zawoa starszykantarzej. - Lacha tu! Lacha! - woali kurzeniowi. Wszczo si zamieszanie; jedni rzucili si do przylegej izby, w ktrej wizie by zamknity, by przywie go przed rad, innizbliali si gronie do Tatarczuka i Barabasza. Pierwszy Hadki, ataman mirgorodzkiego kurzenia, krzykn: "Na pohybel!" Deputacja powtrzya okrzyk. Czarnota za skoczy ku drzwiom i otworzywszy je woa do zgromadzonego tumu: - Moci panowie towarzystwo! Tatarczuk zdrajca i Barabasz zdrajca - na pohybel im! Tuszcza odpowiedziaa wyciem straszliwym. W izbie wszczo si zamieszanie. Wszyscy kurzeniowi powstali ze swych miejsc. Jedni woali: "Lacha! Lacha!", inni starali si rozruch uciszy, a wtem drzwi pod naciskiem tumu roztworzyy si na ocie i do rodka wpada tuszcza obradujca na dworze. Straszliwe postacie, upojone wciekoci,napeniy izb wrzeszczc, wywijajc rkoma, zgrzytajc zbami i zionc zapach gorzaki: "Smert Tatarczuku! i Barabaszu napohybel! Dawajcie zdrajcw! na majdan z nimi!" - krzyczay pijane gosy. - "Bij! ubij!" - i setki rk wycigny si w tej chwili po nieszczsne ofiary. Tatarczuk nie stawia oporu, jcza tylko przeraliwie, ale mody Barabasz pocz broni si ze straszn si. Zrozumia na koniec, e go chc zamordowa; strach, rozpacz i wcieko odbiy si na jego twarzy: pianaokrya mu wargi, z piersi wydoby si ryk zwierzcy. Po dwakro wyrywa si z rk oprawcw i po dwakro rce ich chwytay go za ramiona, za piersi, za brod i oseedec; on szamota si, ksa, rycza, upada na ziemi i znw podnosi si, okrwawiony, straszny. Podarto na nim ubranie, wyrwano mu oseedec z gowy, wybito oko, na koniec przygniecionemu do ciany zamano rk. Wwczas pad. Oprawcy porwali go za nogi i wraz z Tatarczukiem wywlekli na majdan. Tam dopiero, przy blasku smolistych beczek i stosw ognia, rozpocza si dorana egzekucja. Kilka tysicy ludzi rzucio si naskazanych i daro ich w sztuki wyjc i walczc z sob o przystp do ofiar. Deptano ich nogami, wyrywano kaway ciaa; ciba toczya si koo nich tym strasznym konwulsyjnym ruchem rozszalaych mas. Chwilami krwawe rce podnosiy w gr dwie bezksztatne, niepodobne ju do ludzkich postaci bryy, to znowu ciskano je na ziemi. Dalej stojcy wrzeszczeli wniebogosy: jedni, eby wrzuci ofiary w wod, drudzy, by je wtoczy w beczki palcej si smoy. Pijani rozpoczli bjk ze sob. Z szalestwa zapalono dwie kufy z wdk, ktre owieciy t piekieln scen drgajcym, bkitnym wiatem. Z nieba patrzy na ni take ksiyc cichy, jasny, pogodny. Tak "towarzystwo" karao swoich zdrajcw. A w izbie radnej, z chwil jak kozactwo wywleko za drzwi Tatarczuka i modego Barabasza, uciszyo si znowu i atamani zajli dawne miejsca pod cianami, bo z przylegego alkierza przyprowadzono winia. Cie pada na jego twarz, gdy i ogie nakominie przygas - i w pwietle wida byo tylko wynios posta trzymajc siprosto i dumnie, cho rce jej zwizane byy ykiem. Ale Hadki dorzuci wizk uczywa, po chwili bujny pomie strzeli w gr i obla jasnym wiatem oblicze winia, ktry zwrci si ku Chmielnickiemu. Ujrzawszy go Chmielnicki drgn. Wizie - by to pan Skrzetuski. Tuhaj-bej wyplu uskwiny sonecznikw i mrukn po rusisku: - Ja toho Lacha znaju - on buw u Krymu. - Na pohybel mu! - zawoa Hadki. - Na pohybel! - powtrzy Czarnota. Chmielnicki opanowa ju wraenie. Powid tylko oczyma po Hadkim i Czarnocie, ktrzy pod wpywem tego wzroku umilkli, nastpnie zwrciwszy si do koszowego rzek: - I ja jeho znaju. - Ty skd? - spyta koszowy Skrzetuskiego. - W poselstwiem jecha do ciebie, atamanie koszowy, gdy mnie zbjcy na Chortycy napadli i wbrew obyczajom, obserwowanym u najdzikszych narodw, ludzi mi wybili, a mnie, nie baczc na godno m poselsk i urodzenie, zranili, zniewayli i jako jeca tu przywiedli, o co pan mj, J. O. ksi Jeremi Winiowiecki, bdzie si umia u ciebie, atamanie koszowy, upomnie. - A czego ty nieszczero swoj okaza? czemu ty dobrego moojca obuchem rozszczepi? czemu ty ludzi nabi, we czworo tyle, ile was wszystkich byo? A ty z listem do mnie jecha, by na gotowo nasz spoglda i Lachom o niej donosi? Wiemy take, e ty i do zdrajcw wojska zaporoskiego mia listy, aby z nimi zgub wszystkiego wojska knowa, za czym nie jako pose, ale jako zdrajca bdziesz przyjty i sprawiedliwie ukarany. - Mylisz si, atamanie koszowy, i ty, moci hetmanie samozwaczy - rzek namiestnik zwracajc si do Chmielnickiego.- Jelim listy mia, to czyni tak kaden pose, ktry w obce strony jedzie, e od znajomych do znajomych listy bierze, by i sam mia przez to komityw. A jam tu jecha z pismem ksicym nie zgub wasz knowa, ale od takowych was postpkw powstrzyma, ktre nieznony paroksyzm na Rzeczpospolit, a na was i nacae wojsko zaporoskie ostatni zagad cign. Na kog to bowiem bezbon rkpodnosicie? Przeciw komu wy, co si obrocami chrzecijastwa nazywacie, z pogany przymierze czynicie? Przeciw krlowi, przeciw stanowi szlacheckiemu i caej Rzeczypospolitej. Wy przeto, nie ja, zdrajcami jestecie, i to wam powiadam, ijeli pokor i posuszestwem nie zgadzicie win waszych, tedy biada wam! Zali dawne to czasy Pawluka i Nalewajki?Zali wysza ju wam z pamici ich kara? Pomnijcie tedy, e patientia Rzeczypospolitej ju wyczerpana i miecz wisi nad gowami waszymi. - ajesz, wray synu, by si wykrci i mierci uj! - zawoa koszowy. - Ale ci nie pomoe ni groba, ni wasza acina lacka. Inni te atamanowie poczli zbami zgrzyta i trzaska w szable, a pan Skrzetuski podnis gow jeszcze wyej i tak mwi: - Nie myl, atamanie koszowy, bym si mierci obawia albo ywota broni, albo si z mej niewinnoci wywodzi. Szlachcicem bdc, od rwnych tylko sobie sdzon by mog i nie przed sdziami tu stoj, jeno przed zbjcami, nie przed szlacht, jeno przed chopstwem, nie przed rycerstwem, jeno przed barbarzystwem, i wiem dobrze, e si od mierci nie wybiegam, ktr wy te dopenicie miary swej nieprawoci. Przede mn jest mier i mka, ale za mn moc i zemsta caej Rzeczypospolitej, przed ktrdryjcie wszyscy. Jako wyniosa postawa, wznioso mowy i imi Rzeczypospolitej silne zrobiy wraenie. Atamanowie spogldali na siebie milczc. Przez chwil wydao im si, e przed nimi stoi nie jeniec, ale grony posepotnego narodu. Tuhaj-bej za mrukn: - Serdytyj Lach! - Serdytyj Lach! - powtrzy Chmielnicki. Gwatowne dobijanie si do drzwi przerwao dalsz ich rozmow. Na majdanieegzekucja szcztkw Tatarczuka i Barabasza bya wanie skoczona; "towarzystwo" wysyao now deputacj. Kilkunastu Kozakw, okrwawionych, zziajanych, okrytych potem, pijanych, weszo do izby. Stanli przy drzwiach i wycigajc rce jeszcze dymice od krwi poczli mwi: - Towarzystwo kania si panom starszynie - tu pokonili si wszyscy w pas - i prosi, eby im wyda tego Lacha, szczob z nym poihraty, jak z Barabaszom i Tatarczukom. - Wyda im Lacha! - krzykn Czarnota. - Nie wydawa - woa inny. - Niech czekaj! On pose! - Na pohybel mu! - ozway si rne gosy. Nastpnie ucichli wszyscy czekajc, co powiedz koszowy i Chmielnicki. - Towarzystwo prosi; a nie, to samo wemie - powtrzyli deputaci. Zdawao si, e pan Skrzetuski zgubiony jest bez ratunku, gdy wtem Chmielnicki pochyli si do ucha Tuhaj-beja. - To twj jeniec - szepn - jego Tatarzywzili, on twj. Dasz-li go sobie zabra? Tobogaty szlachcic, a i bez tego knia Jaremazotem za niego zapaci. - Dawajcie Lacha! - woali coraz groniej Kozacy. Tuhaj-bej przecign si na swoim siedzeniu i wsta. Twarz zmienia mu si wjednej chwili, oczy rozszerzyy si jak u bika, zby poczy byska. Nagle skoczy jak tygrys przed moojcw dopominajcych si o jeca. - Precz, capy, psy niewierne! niewolnicy! swynojady! - rykn chwytajc za brody dwch Zaporocw i targajc nimi z wciekoci. - Precz, pijanice, bydlta nieczyste! gady plugawe! wy mnie jasyr zabiera przyszli, a ot, ja wam tak!... capy!- To mwic, targa za brody coraz innych moojcw, na koniec zwaliwszy jednego pocz go depta nogami. - Na twarz, niewolnicy, bo was w jasyr zapdz, bo Sicz ca nogami tak zdepcz jak was! z dymami puszcz, cierwem waszym pokryj! Deputaci cofali si przeraeni - straszliwy przyjaciel pokaza, co umie. I dziwna rzecz: na Bazawuku stao tylko sze tysicy ordy! Prawda, e za nimi sta jeszcze chan z ca potg krymsk, ale w samej Siczy byo kilkanacie tysicy moojcw prcz tych, ktrych Chmielnicki wysa by ju na Tomakwk - a jednake ani jeden gos protestacji nie podnis si przeciw Tuhaj-bejowi. Zdawa by si mogo, e sposb, w jaki grony murza obroni jeca, by jedynie skuteczny, e trafi od razu doprzekonania Zaporocw, ktrym tatarska pomoc bya w tej chwili niezbdn. Deputacja wypada na majdan krzyczc do tumw, e nie bd z Lachem igray, bo to jeniec Tuhaj-beja, a Tuhaj-bej, kae rozserdywsia! "Brody nam powyrywa!" - woali. Na majdanie te poczto zaraz powtarza: "Tuhaj-bej rozserdywsia!" "Rozserdywsia! - woay aonie tumy - rozserdywsia! rozserdywsia!" - a w kilka chwil jaki przeraliwy gos j piewa koo ogniska: Hej, hej! Tuhaj-bej Rozserdywsia due! Hej, hej, Tuhaj-bej Ne serdysia, drue! Wnet tysice gosw powtrzyo: "Hej, hej! Tuhaj-bej" - i oto powstawaa jedna z tych pieni, ktre potem, rzekby, wicher roznosi po caej Ukrainie i trca nimi o struny lir i teorbanw. Ale nagle i pie zostaa przerwana, bo przez bram od strony Hassan-Basza wpado kilkunastu ludzi i przedzierajc si przez tum, krzyczc: "Z drogi! z drogi!", dyo co si w stron radnego domu. Atamani zabierali si ju do wyjcia, gdy nowi ci gocie wpadli do izby. - Pymo do hetmana! - woa stary Kozak. - Skd wy? - My czehrycy. Dzie i noc z pymom jidem. Oto jest. Chmielnicki wzi list z rk Kozaka i pocz czyta. Nagle twarz zmienia mu si, przerwa czytanie i rzek dononym gosem: - Moci panowie atamani! Hetman wielki wysya syna Stefana z wojskiem na nas. Wojna! W izbie powsta dziwny szmer; nie wiadomo, czy szmer radoci, czy przeraenia. Chmielnicki wystpi na rodekizby, wspar si pod boki, oczy jego miotay byskawice, a gos brzmia groniei rozkazujco: - Kurzeniowi do kurzeniw! Uderzy z dzia na wiey! Rozbi beczki z wdk! Jutro witaniem ruszamy! Od tej chwili koczyy si na Siczy obrady zbiorowe, rzdy atamanw, sejmy i przewaga "towarzystwa". Chmielnicki bra w rce nieograniczon wadz. Oto przed chwil z obawy, aby gos jego nie zosta nie wysuchany przez burzliwe "towarzystwo", musia jeca podstpem broni i podstpem gubi niechtnych; terazby panem ycia i mierci wszystkich. Tak zawsze bywao. Przed i po wyprawie, choby hetman ju by obrany, tum narzuca jeszcze atamanom i koszowemu swoj wol, ktrej niebezpiecznie byo si opiera. Ale gdy tylko wyprawa zostaa otrbion, "towarzystwo" stawao si wojskiem podlegym wojskowej dyscyplinie, kurzeniowi oficerami, a hetmanwodzem-dyktatorem. Dlatego te usyszawszy rozkazy Chmielnickiego atamanowie wypadli natychmiast do swoich kurzeniw. Narada bya skoczona. Po chwili huk dzia z bramy prowadzcej z Hassan-Basza do siczowego majdanu zatrzs cianami izby i rozleg si pospnym echem po caym Czertomeliku, zwiastujc wojn. Rozpoczyna on take epok w dziejach dwch narodw, ale o tym nie wiedzieli ni pijani siczowcy, ni sam hetman zaporoski. Rozdzia dwunasty Chmielnicki ze Skrzetuskim poszli na nocleg do koszowego, a z nimi i Tuhaj-bej, ktremu za pno byo wraca na Bazawuk. Dziki bej traktowa namiestnika jako jeca, ktry mia by za wysok cen wykupiony, zatem nie jak niewolnika i z respektem wikszym nawet moe ni Kozakw, bo go w swoim czasie jako ksicego posa na dworze chanowym widywa. Co widzc koszowy zaprosi go doswej chaty i rwnie zmieni z nim postpowanie. Stary ataman by to czowiek dusz i ciaem oddany Chmielnickiemu, ktry go zawojowa i owadn; ow zauway, e Chmielnickiemu chodzio widocznie podczas narad o ocalenie jeca. Ale zdziwi si jeszcze bardziej, gdy zaledwie zasiedli w chacie, Chmielnicki zwrci si do Tuhaj-beja. - Tuhaj-beju! - rzek - ile mylisz wzi wykupna za tego jeca? Tuhaj-bej popatrzy na Skrzetuskiego i rzek: - Ty mwi, e to znaczny czowiek, a ja wiem, e to pose strasznego kniazia, a straszny knia kocha swoich. Bismillach! jeden zapaci i drugi zapaci - razem... Tu Tuhaj-bej zamyli si: - Dwa tysice talerw. Chmielnicki na to: - Dam ci dwa tysice talerw. Tatar milcza przez chwil. Jego skone oczy zdaway si na wskro przenika Chmielnickiego. - Ty dasz trzy - rzek. - Dlaczego mam da trzy, gdy sam dwu da? - Bo jeli go chcesz mie, to tobie na tym zaley, a jeli ci zaley, to dasz trzy. - On mnie ycie ocali. - Aa! to warte tysic wicej. Tu Skrzetuski wtrci si do targu. - Tuhaj-beju - rzek z gniewem. - Z ksicego skarbca nie mog ci nic obiecywa, ale chobym mia fortun wasn poszarpa, to sam dam trzy. Mam te blisko tyle u ksicia na prowizji i wiosk dobr, co starczy. A temu hetmanowi nie chc wolnoci i zdrowia zawdzicza. - A skd ty wiesz, co ja z tob uczyni? - rzek Chmielnicki. A potem zwrciwszy si do Tuhaj-beja mwi: - Wojna si rozpocznie. Polesz do kniazia, ale nim pose wrci, duo wody w Dnieprze upynie, a ja ci jutro na Bazawukodwioz sam pienidze. - Daj cztery, to i nie bd z Lachem gada - odpar niecierpliwie Tuhaj-bej. - Dam cztery, na twoje sowo. - Moci hetmanie - rzek koszowy - chcesz, to ci zaraz wylicz. Mam tu pod cian moe i wicej. - Jutro powieziesz na Bazawuk - rzek Chmielnicki. Tuhaj-bej przecign si i ziewn. - Spa mi si chce - rzek. - Jutro te przede dniem na Bazawuk musz ruszy. Gdzie mam spa? Koszowy ukaza mu pk skr owczych pod cian. Tatar rzuci si na posanie. Po niejakim czasie pocz chrapa jak ko. Chmielnicki przeszed si kilkakrotnie po wskiej izbie i rzek: - Sen ucieka mnie od powiek. Nie usn. Daj si czego napi, moci koszowy. - Gorzaki czy wina? - Gorzaki. Nie usn. - Na niebie ju Kurki - rzek koszowy. - Pno! Id i ty spa, stary druhu. Napijsi i id. - Na saw i szczcie! - Na szczcie! _Pc ` Zc ada bd,c c~:! Koszowy obtar gb rkawem, nastpniepoda rk Chmielnickiemu i odszedszy w drugi koniec izby zakopa si niemal w owcze skry, krew bowiem mia ju przez wiek ostudzon. Wkrtce chrapanie jego zawtrowao chrapaniu Tuhaj-beja. Chmielnicki siedzia za stoem pogronyw milczeniu. Nagle rozbudzi si, spojrza na Skrzetuskiego i rzek: - Moci namiestniku, jeste wolny. - Wdziczenem ci, moci hetmanie zaporoski, lubo nie ukrywam, e wolabymkomu innemu za wolno dzikowa. - Tedy nie dzikuj. Ocalie mi ycie, jamci te dobrem odpaci, teraz kwita. A i to ci musz jeszcze powiedzie, i ci zaraz nie puszcz, chyba mi sowo rycerskie dasz, i wrciwszy nie powiesz ni sowa ani o naszej gotowoci, ani o siach, ani o niczym, co tu w Siczy widzia. - Widz jedno to, e mi niepotrzebnie fructum wolnoci da posmakowa, bo ci takiego sowa nie dam, gdy dajc je, tak bym wanie postpi jako ci, ktrzy do nieprzyjaciela przechodz. - Gardo moje i zdrowie caego wojska zaporoskiego w tym, aby si na nas hetmanwielki ze wszystkimi siami nie ruszy, czego by nie omieszka, gdyby go o potdze naszej powiadomi, nie dziw si wic, e jeli sowa nie chcesz da, to cinie puszcz, pki o siebie bezpiecznym nie bd. Wiem, na com si porwa; wiem, jakostraszna jest sia przeciw mnie: obaj hetmani, twj straszny knia, ktren sam za cae wojsko stanie, a Zasawscy, a Koniecpolscy, a wszystkie owe krlewita, ktre na szyi kozackiej nog trzymaj! Zaprawd, niemaom ja musia napracowa si i listw rozpisa, nim zdoaem ich czujno upi - to nie mog teraz dozwoli, by j rozbudzi. Gdy i czer, i Kozacy grodowi, i wszyscy ucinieni w wierze i wolnoci tak si po mojej opowiedz stronie, jako wojsko zaporoskie imiociwy chan krymski, tusz, e nieprzyjacioom sprostam, bo i moja sia znaczn bdzie, ale najwicej ufam Bogu, ktren widzia krzywdy, a patrzy na niewinno moj. Tu Chmielnicki wychyli szklank wdki i zacz chodzi niespokojnie koo stou, pan Skrzetuski za zmierzy go oczyma i rzek z moc: - Nie blunije, hetmanie zaporoski, na Boga i Jego najwysz opiek si powoujc, bo zaiste gniew tylko boy i prdsze karanie na siebie cigniesz. Tobie to godzi si Najwyszego na sw obron wzywa? Tobie, ktren dla swych krzywd i prywatnych zatargw tak straszliw burz podnosisz i pomie wojny domowej rozpalasz, i z pogany przeciw chrzecijanom si czysz? C si bowiem stanie? Zwyciysz-li czy bdziesz zwyciony, morze ludzkiej krwi i ez wylejesz, gorzej szaraczy kraj spustoszysz, krew wasn poganom w jasyr oddasz, Rzeczpospolit wstrzniesz,na majestat rk podniesiesz, otarze Paskie pohabisz, a wszystko dlatego, e Czapliski futor ci zabra, e ci po pijanemu wygraa! Na c si wic nie targniesz? Czego dla prywaty nie powicisz? Boga wzywasz? - a ja zaprawd, cho jestem w twojej mocy, chocia mnie ywota i wolnoci pozbawi moesz - powiadam ci: szatana ty, nie Bogana pomoc wzywaj, bo tylko jedno pieko sekundowa ci moe! Chmielnicki spsowia - za rkoje si porwa i patrzy tak na namiestnika jak lew, ktry wnet ma rykn i rzuci si na sw ofiar - ale si pohamowa. Szczciem nie by jeszcze pijany. Moe te nagle ogarn go jaki niepokj, moe jakie gosy zawoay mu w duszy: "Zawr z drogi" - bo nagle, jakby si chcia przed wasnymi mylami broni lub samego siebie przekonywa, tak mwi pocz: - Od innego nie cierpiabym takiej mowy,ale i ty bacz, aby twa miao mej cierpliwoci nie poara. Piekem mnie straszysz, o prywat i zdrad mnie pomawiasz, a skde wiesz, jeli wasne tylko krzywdy mci id? Gdzie to bym znalaz pomocnikw, gdzie owe tysice, ktre si ju za mn opowiedziay i opowiedz, gdybym jeno wasnych uciskw chcia dochodzi? Spjrz, co si dzieje na Ukrainie? Hej! ziemia bujna, ziemia matka, ziemia rodzona! A kto w niej jutra pewien? kto w niej szczliw? kto wiary nie pozbawion, z wolnoci nie obran, kto w niejnie pacze i nie wzdycha? Sami jeno Winiowieccy a Potoccy, Zasawscy, a Kalinowscy, a Koniecpolscy, i szlachty gar! Dla nich starostwa, dostojestwa, ziemia i ludzie, dla nich szczcie i zota wolno, a reszta narodu rce we zach donieba wyciga czekajc boego zmiowania,bo i krlewskie nie pomoe! Ile to szlachty nawet nieznonego ich ucisku wytrzyma nie mogc na Sicz ucieka, jako ja sam uciekem! Nie chc te wojny z krlem, nie chc z Rzeczpospolit! Ona ma, on ojciec! Krl miociwy pan, ale krlewita! Z nimi nam nie y; ich to zdzierstwa, ich to arendy, stawszczyzny, pojemszczyzny, suchomielszczyzny, oczkowe i rogowe; ich to tyrania i uciski przez ydw czynione o zemst do nieba woaj. Jakieje to wdzicznoci doznao wojsko zaporoskie za tak wielkie zasugi wlicznych wojnach oddane? Gdzie przywileje kozackie? Krl da, krlewita odjli. Nalewajko powiertowan! Pawluk w miedzianym wole spalon! Krew nie obeschapo ranach, ktre nam szabla kiewskiego i Koniecpolskiego zadaa! zy nie obeschy po pobitych, citych, na pal wsadzonych -a teraz - patrz! co wieci na niebie - tu Chmielnicki wskaza przez okienko na ponc komet - gniew boy! bicz boy!... Wic jeli ja mam nim by na ziemi - to dziej si wola boa! wezm ten ciar na barki. To rzekszy rce ku grze wycign i zdawa si pon cay jak wielka pochodnia zemsty i dre pocz, a potem pad na aw jakby ciarem swych przeznacze przygnieciony. Nastao milczenie przerywane tylko chrapaniem Tuhaj-beja i koszowego, a w jednym kcie chaty wierszcz wirka aonie. Namiestnik siedzia ze spuszczon gow. Rzekby: szuka odpowiedzi na sowa Chmielnickiego, tak cikie, jak bryy granitu; na koniec tak mwi pocz gosem cichym i smutnym: - Ach! choby to bya i prawda, kto ty, hetmanie, jest, aby si sdzi i katem kreowa? Jakie ci okruciestwo, jaka pycha unosi! Czemu ty Bogu sdu i kary nie zostawisz? Ja zych nie broni, krzywd nie pochwalam, uciskw prawem nie mianuj, ale wejrzyje i ty w siebie, hetmanie! Na ucisk od krlewit narzekasz,mwisz, e krla ni prawa sucha nie chc, dum ich ganisz, a czy sam jej pren jeste? Czy sam nie cigasz rki naRzeczpospolit, prawo i majestat? Tyrani panit i szlachty widzisz, ale tego nie widzisz, e gdyby nie ich piersi, nie ich pancerze, nie ich moc, nie ich zamki, nie ichdziaa i hufce, tedyby ta ziemia, mlekiem imiodem pynca, pod stokro ciszym jarzmem tureckim albo tatarskim jczaa! Kto bowiem by jej broni? Czyj to opiek imoc dzieci wasze w janczarach nie su, a niewiasty do spronych haremw nie s porywane? Kto osadza pustynie, zakada wsie i miasta, wznosi witynie boe? Tu gos pana Skrzetuskiego potnia coraz bardziej, a Chmielnicki utkwi ponuro oczy we flasz z wdk, zacinite piciena stole pooy i milcza, jakby si sam ze sob pasowa. - I kt s oni? - mwi dalej pan Skrzetuski - czy to tu z Niemiec przyszli albo od Turek? Nie krew-e to z krwi, nie ko z koci waszej? Nie wasza-e to szlachta, nie wasi ksita? Co gdy tak jest, tedy ci biada, hetmanie; bo ty modszych braci na starszych uzbrajasz i parrycydw z nich czynisz. O dla Boga! choby te i li byli, choby wszyscy, co przecie nie jest, deptali prawa, gwacili przywileje - nieche ich Bg sdzi w niebie,a sejmy na ziemi, ale nie ty, hetmanie! Moesz-li bowiem rzec, e midzy wami s tylko sprawiedliwi? zalicie nigdy nie przewinili, zali macie prawo rzuci kamieniem na cudz zmaz? A e mi pyta: gdzie s przywileje kozackie? - tedyci odpowiem: Nie krlewita je zdarli, ale Zaporocy, ale oboda, Sasko, Nalewajko i Pawluk, o ktrym zmylasz, e by w wolemiedzianym usmaon, bo wiesz dobrze, e tak nie byo! Zdary je bunty wasze, zdary niespokojnoci i napady, na ksztat tatarskich czynione. Kto Tatarw w graniceRzeczypospolitej puszcza, by dopiero na powracajcych i upem obcionych dla zysku napada? - wy! Kto - przebg! - lud chrzecijaski, wasny w jasyr oddawa? Kto najwiksze warchoy czyni? - wy! Przed kim ni szlachcic, ni kupiec, ni kmie nie jest bezpieczny? - przed wami! Kto wojny domowe rozpala, z dymem puszczawsie i miasta ukrainne, upi witynie boe, gwaci niewiasty - wy i wy! Czego tedy chcesz? Czy aby wam przywileje na wojn domow, rozbj i upiestwo zostay wydane? Zaiste wicej wam przebaczono, nili odjto! Chciano membra putrida leczy, nie wycina, i nie wiem - jest-li na wiecie potencja prcz Rzeczypospolitej, ktra by taki wrzd we wasnym onie tolerujc, tyle cierpliwoci i klemencji znalaza! A w odwet za to jaka wdziczno? Ot, tu pi twj sprzymierzeniec, ale Rzeczypospolitej wrgzacieky; twj przyjaciel, ale nieprzyjacielkrzya i chrzecijastwa, nie krlewitko ukrainne, ale murza krymski!... z nim to pjdziesz pali wasne gniazdo, z nim sdzi braci! Ale on te ci odtd panowa bdzie, jemu strzemi podawa musisz! Chmielnicki wychyli now szklank wdki. - Gdymy z Barabaszem czasu swego u krla miociwego byli - odpar ponuro - i gdymy na krzywdy i uciski nasze pakali, pan nasz rzek: "A to nie macie samopawiszabli przy boku?" - Gdyby przed Krlem krlw stan, ten by rzek: "Aza przebaczye nieprzyjacioom swoim, jakom ja swoim przebaczy?" - Z Rzeczpospolit wojny nie chc! - Jeno jej miecz do garda przykadasz! - Id Kozakw z waszych okoww uwolni. - By ich w tatarskie yka skrpowa! - Wiary chc broni. - Z pohacem w parze. - Precze ty, bo nie jest gosem sumienia mego! Precz! mwi ci! - Krew przelana ci zaciy, zy ludzkie oskar, mier ci czeka, sd czeka! - Puszczyk! - zawoa z wciekoci Chmielnicki i noem przed piersi namiestnikow bysn. - Zabij! - rzek pan Skrzetuski. I znowu nastaa chwila ciszy, znowu sycha byo tylko chrapanie picych i aosne skrzypienie wierszcza. Chmielnicki sta przez chwil z noem przy piersi Skrzetuskiego; nagle si wstrzsn, opamita, n upuci, a natomiast porwawszy gsiorek z wdk pi pocz. Wypi a do dna i siad ciko na awie. - Nie mog go pchn! - mrucza - nie mog! Pno ju... czy to ju wit?... Ale i zdrogi zawraca pno... Co ty mnie o sdzie i krwi mwisz? Poprzednio wypi ju wiele, teraz wdka uderzaa mu do gowy; stopniowo coraz bardziej traci przytomno. - Jaki tam sd? co? Chan obieca mi posiki. Tuhaj-bej tu pi! Jutro moojcy rusz... Z nami wity Micha-zwycizca!... A jeliby... jeliby... to... Ja ci wykupi u Tuhaj-beja - ty to pamitaj i powiedz... Ot! Boli co... boli! Z drogi zawraca... pno!... sd... Nalewajko... Pawluk... Nagle wyprostowa si, oczy z przeraeniem wytrzeszczy i zakrzykn: - Kto tu? - Kto tu? - powtrzy na wp rozbudzony koszowy. Ale Chmielnicki gow na piersi spuci, kiwn si raz, drugi, mrukn: "Jaki sd?..." - i usn. Pan Skrzetuski od ran niedawno otrzymanych i wzruszenia rozmowy pobladbardzo i zesab, wic pomyla, e to moe mier nadlatuje, i zacz si modli. Rozdzia trzynasty Nazajutrz rankiem piesze i konne wojska kozackie ruszyy z Siczy. Lubo krew nie splamia jeszcze stepw, wojna bya ju rozpoczta. Puki szy za pukami; rzekby: szaracza przygrzana socem wiosennym wyroia si z oczeretw Czertomeliku i leci na ukraiskie niwy. W lesie za Bazawukiem czekali ju gotowi dopochodu ordycy. Sze tysicy co przebraszych wojownikw, zbrojnych nierwnie lepiej od zwykych czambuowych rabusiw, stanowio pomoc,ktr chan przysa Zaporocom i Chmielnickiemu. Moojcy na ich widok wyrzucili czapki w gr. Zagrzmiay rusznice i samopay. Wrzaski kozackie pomieszane z haachowaniem tatarskim uderzyy o sklepienie niebios. Chmielnicki i Tuhaj-bej, obaj pod buczukami, skoczyli kusobie komi i powitali si ceremonialnie. Sprawiono szyk pochodowy ze zwyk Tatarom i Kozakom chyoci, po czym wojska ruszyy naprzd. Ordycy zajli oba skrzyda kozackie, rodek zawali Chmielnicki z jazd, za ktr postpowaa straszna piechota zaporoska, dalej "puszkary" z armatami, dalej tabor, wozy, na nich suba obozowa, zapasy ywnoci, wreszcie czabanowie z zapanymi stadami ibydem. Przebywszy bazawucki las puki wypyny na stepy. Dzie by pogodny. Stropu nieba nie plamia adna chmurka. Lekki wiatr podmuchiwa z pnocy ku morzu, soce grao na spisach i kwiatach pustyni. Roztoczyy si przed wojskiem Dzikie Pola jako morze bez koca, a na ten widok rado ogarna kozacze serca. Wielka malinowa chorgiew z Archanioem zniya si po kilkakro, witajc step rodzimy, a za jej przykadem pochyliy si wszystkie buczuki i pukowe znamiona. Jeden okrzyk wyrwa si ze wszystkich piersi. Puki rozwiny si swobodnie. "Dowbysze"i teorbanici wyjechali na czoowojska; hukny koty, zadwiczay litaury i teorbany, a do wtru im pie przez tysice gosw piewana wstrzsna powietrzem i stepem: Hej wy stepy, wy ridnyje, Krasnym cwitom pysanyje, Jako more szyrokije! Teorbanici pucili cugle i przechyleni w ty na kulbakach, z oczyma utkwionymi w niebo, uderzali o struny teorbanw; litaurzyci wycignwszy rce nad gowamibili w swoje miedziane krgi, dowbysze grzmieli w koty, a te wszystkie odgosy wraz z monotonnymi sowami pieni i przeraliwym, niesfornym wistem piszczaek tatarskich zlay si w jak nut ogromn, dzik a smtn jak sama pustynia. Upojenie ogarno wszystkie puki; gowy chwiay si w takt pieni i wreszcie zdawao si, e cay step rozpiewany koysze si razem z ludmi i komi, i chorgwiami. Sposzone stada ptactwa zerway si zestepu i leciay przed wojskiem jak drugie wojsko powietrzne. Chwilami pie i muzyka milky, a wwczas sycha byo opot chorgwi, ttent i parskanie koni i skrzypienie wozwtaborowych podobne do krzyku abdzi lub urawi. Na czele, pod wielk chorgwi malinowi pod buczukiem, jecha Chmielnicki przybrany w czerwie, na biaym koniu, z pozocist buaw w rku. Cay tabor porusza si z wolna i cignna pnoc pokrywajc jak grona fala - rzeczki, dbrowy i mogiy, napeniajc szumem i gwarem pustosz stepow. A od Czehryna, z pnocnego kraca pustyni, pyna przeciw tej fali inna fala wojsk koronnych pod wodz modego Potockiego. Tu Zaporocy i Tatarzy szli jakoby na wesele, z pieni radosn na ustach; tam powana husaria postpowaa w pospnym milczeniu, idc niechtnie na t walk bez sawy. Tu pod malinow chorgwi stary, dowiadczony wdz potrzsa gronie buaw, jakby pewien zwycistwa i zemsty; tam na czele jecha modzieniec z twarz zamylon, jakby wiadom swych smutnych a bliskich przeznacze. Dzielia ich jeszcze wielka przestrze stepu. Chmielnicki nie pieszy si. Liczy bowiem, e im bardziej pogry si mody Potocki w pustyni, im dalej odsunie si odobu hetmanw, tym atwiej bdzie mg by pokonany. A tymczasem coraz nowi zbiegowie z Czehryna, Powooczy i wszystkich brzegowych miast ukraiskich zwikszali codziennie siy zaporoskie przynoszc zarazem wieci z przeciwnego obozu. Dowiedzia si z nich Chmielnicki, estary hetman wysa syna z dwoma tylko tysicami jazdy ldem, a za sze tysicysemenw i tysic niemieckiej piechoty bajdakami Dnieprem. Obie te siy miay rozkaz sta z sob utrzyma czno, ale rozkaz zosta ju pierwszego dnia zamany, bo bajdaki, porwane bystrym prdem Dnieprowym, wyprzedziy znacznie husari idc brzegiem, ktrej pochd opniay niezmiernie przeprawy przez wszystkie rzeczki wpadajce do Dniepru. Chmielnicki wic pragnc, by ten rozdziapowikszy si jeszcze bardziej, nie pieszy si. Trzeciego dnia pochodu zaleg taborem koo Komyszej Wody i odpoczywa. Tymczasem podjazdy Tuhaj-beja sprowadziy jzyka. Byo to dwch dragonw, ktrzy zaraz za Czehrynem dPc e5 fc gq%cc h3 P zbiegli z taboru Potockiego. Pdzc dzie i noc zdoali znacznie wyprzedzi swj obz.Stawiono ich natychmiast przed Chmielnickim. Opowiadania ich potwierdziy to, co byo ju Chmielnickiemu wiadome o siach modego Stefana Potockiego; natomiast przynieli mu now wiadomo, e przywdcami semenw, pyncych wraz z piechot niemieck na bajdakach, byli staryBarabasz i Krzeczowski. Usyszawszy to ostatnie nazwisko Chmielnicki porwa si na rwne nogi. - Krzeczowski? pukownik regestrowych perejasawskich? - On sam, janie wielmony hetmanie! - odpowiedzieli dragoni. Chmielnicki zwrci si do otaczajcych go pukownikw. - W pochd! - zakomenderowa grzmicymgosem. W niespena godzin pniej tabor ruszynaprzd, chocia soce ju zachodzio i noc nie obiecywaa by pogodn. Jakie straszne, rude chmurzyska porozwalay sina zachodniej stronie nieba, podobne do smokw, do lewiatanw, i zbliay si ku sobie, jakby chcc stoczy walk. Tabor posuwa si w lewo, ku brzegowi Dniepru. Szli teraz cicho, bez pieni, bez bicia w koty, w litaury, i szybko, o ile pozwalay im trawy, tak bujne w tej okolicy, e pogrone w nich puki chwilamitraciy si z oczu, a rnobarwne chorgwie zdaway si same pyn po stepie. Jazda torowaa drog wozom i piechocie, ktre postpujc z trudnoci, wkrtce pozostay znacznie w tyle. Tymczasem noc pokrya stepy. Ogromny czerwony ksiyc wytoczy si z wolna na niebo, ale przesaniany co chwila chmuramirozpala si i gas jak lampa tumiona powiewami wiatru. Byo ju dobrze z pnocy, gdy oczom Kozakw i Tatarw ukazay si czarne, olbrzymie masy odrzynajce si wyranie naciemnym tle nieba. Byy to mury Kudaku. Podjazdy zakryte ciemnoci zbliyy si pod zamek tak ostronie i cicho, jak wilcy lub ptactwo nocne. A nu mona by ubiec niespodzianie senn fortec! Ale nagle byskawica na waach rozdaraciemnoci, huk straszliwy wstrzsn skaami Dniepru i kula ognista zatoczywszyjaskrawy uk na niebie upada w trawy stepowe. To pospny cyklop Grodzicki dawa zna, e czuwa. - Pies jednooki! - mrukn do Tuhaj-beja Chmielnicki - widzi w nocy. Kozacy pominli zamek - o ktrego wziciu w chwili, gdy przeciw nim samym cigny wojska koronne, nie mogli myle - i ruszyli dalej. Ale pan Grodzicki wali za nimi z dzia, a si mury zamkowe trzsy,nie tyle, by im szkody przyczyni, gdy przechodzili w znacznej odlegoci, ale abyostrzec wojska nadpywajce Dnieprem, ktre mogy znajdowa si ju niedaleko. Przede wszystkim jednak huk dzia kudackich odbi si w sercu i uszach pana Skrzetuskiego. Mody rycerz, prowadzony z rozkazu Chmiela z taborem kozackim, drugiego dnia zachorowa ciko. W walce na Chortycy nie otrzyma on wprawdzie adnej miertelnej rany, ale utraci tyle krwi, e niewiele w nim ycia zostao. Ranyjego, opatrzone po kozacku przez starego kantarzeja, otworzyy si, owadna nim gorczka i nocy owej lea wpprzytomny na kozackiej teledze, nie wiedzc o wiecieboym. Zbudziy go dopiero dziaa kudackie.Roztworzy oczy, podnis si na wozie i pocz rozglda si naokoo. Kozacki taborprzemyka si w ciemnociach jak korowd mar, a zamek hucza i wieci rowymi dymami; kule ogniste podskakiway po stepie charkoczc i warczc jak psy rozzoszczone, wic na ten widok taka ao, taka tsknota ogarny pana Skrzetuskiego, e gotw by i umrze zaraz, byle cho dusz ulecie do swoich. Wojna! wojna! a oto on w obozie wrogw bezbronny, chory, z woza nie mogcy si podnie. Rzeczpospolita w niebezpieczestwie, on za nie leci jej ratowa! A tam, w ubniach, wojska pewnoju ruszaj. Ksi z byskawicami w oczach lata przed szeregami, a w ktr stron buaw skinie, tam wnet trzysta kopii jakby trzysta gromw uderzy. Tu rozmaite znajome twarze zaczy namiestnikowi stawa przed oczy. May Woodyjowski leci na czele dragonw ze swoj cienk szabelk w rku, ale to fechmistrz nad fechmistrze: z kim j skrzyuje, ten jakby lea w mogile; tam znw pan Podbipita wznosi swj katowski Zerwikaptur! Zetnie trzy gowy czy nie zetnie? Ksidz Jasklski ogania chorgwie i modli si z rkami do gry, lecz to dawny onierz, wic nie mogc wytrzyma huknieczasem: "Bij, zabij!" A owo pancerni kad ju glewie w p koskiego ucha, puki ruszaj naprzd, rozpdzaj si, pdz, bitwa, zawierucha! Nagle widzenie si zmienia. Przed namiestnikiem staje Helena blada, z rozpuszczonym wosem i woa: "Ratuj, bo mnie Bohun goni!" Pan Skrzetuski zrywa si z wozu, a jaki gos, ale ju rzeczywisty,mwi do niego: - Lee, detyno, bo zwi. To esau taborowy, Zachar, ktremu Chmielnicki kaza pilnowa namiestnika jak oka w gowie, ukada go na powrt na wozie, okrywa kosk skr i pyta jeszcze: - Szczo z toboju? Wic pan Skrzetuski przytomnieje zupenie. Mary pierzchaj. Wozy cign samym brzegiem Dnieprowym. Chodny powiew dochodzi od rzeki i noc blednie. Ptactwo wodne rozpoczyna gwar poranny. - Suchaj, Zachar! to my ju minli Kudak? - pyta pan Skrzetuski. - Minli! - odpowiada Zaporoec. - A dokd cigniecie? - Ne znaju. Bytwa, kae, bude, ae ne znaju. Na te sowa serce uderzyo radonie w piersiach pana Skrzetuskiego. Sdzi on, e Chmielnicki bdzie oblega Kudak i e od tego wojn zacznie. Tymczasem popiech, zjakim Kozacy szli naprzd, pozwala wnosi, e wojska koronne byy ju blisko ie wanie Chmielnicki dlatego pomin fortec, by nie by zmuszonym do bitwy pod jej dziaami. "Dzi jeszcze moe wolnybd" - pomyla namiestnik i wznis oczydzikczynnie ku niebu. Rozdzia czternasty Huk dzia kudackich syszay rwnie wojska pynce bajdakami pod wodz starego Barabasza i Krzeczowskiego. Skaday si one z szeciu tysicy Kozakw regestrowych i jednego regimentu wybornej piechoty niemieckiej, ktrej pukownikowa Hans Flik. Pan Mikoaj Potocki dugo si waha, zanim Kozakw przeciw Chmielnickiemu wyprawi, ale e Krzeczowski mia na nich wpyw ogromny, a Krzeczowskiemu hetman ufa bez granic, wic tylko semenom kazaprzysig wiernoci zoy i - wyprawi ichw imi boe. Krzeczowski, onierz peen dowiadczenia i wielce w poprzednich wojnach wsawiony, by klientem domu Potockich, ktrym wszystko zawdzicza: ipukownikostwo, i szlachectwo, gdy mu je na sejmie wyrobili, i na koniec obszerne posiadoci pooone przy zbiegu Dniestru i Ladawy, ktre doywotnio od nich trzyma. Tyle tedy wzw czyo go z Rzeczpospolit i z Potockimi, e cie nieufnoci nie mg zrodzi si w duszy hetmaskiej. By to przy tym czowiek w sile dni, bo zaledwie pidziesit lat liczcy, i wielka przyszo otwieraa si przed nim na usugach krajowi. Niektrzy chcieli w nim widzie nastpc Stefana Chmieleckiego, ktry rozpoczwszy zawd jako prosty rycerz stepowy skoczy go jako wojewoda kijowski i senator Rzeczypospolitej. Od Krzeczowskiego zaleao pj t sam drog, na ktr pchao go mstwo, dzika energia i niepohamowana ambicja, godna zarwno bogactw, jak i dostojestw. Gwoli tej to ambicji silnie przed niedawnym czasem zabiega o starostwo lityskie, a gdy na koniec otrzyma je pan Korbut, Krzeczowskigboko zakopa w sercu zawd, ale prawiee odchorowa z zawici i zmartwienia. Teraz zdawa mu si los na nowo umiecha, gdy otrzymawszy od hetmana wielkiego tak wan funkcj wojskow, miao mg liczy, e imi jego obije si ouszy krlewskie. A byo to rzecz wan, bo nastpnie naleao tylko pokoni si panu, aby otrzyma przywilej z miymi duszy szlacheckiej sowami: "Bi nam czoom i prosy, szczob jeho podaryty, a my pomniawszy jeho usugi, dajem" etc. Tdrog zdobywao si na Rusi bogactwa i dostojestwa; t drog ogromne obszary pustych stepw, ktre przedtem naleay do Boga i Rzplitej, przechodziy w rce prywatne; t drog chudopachoek na pana wyrasta i mg krzepi si nadziej, e potomkowie jego midzy senatory zasid. Krzeczowskiego gryzo jeno to, e w owej powierzonej mu funkcji musia dzieliwadz z Barabaszem, ale by to podzia tylko nominalny. W rzeczywistoci stary pukownik czerkaski, zwaszcza w ostatnich czasach, tak si postarza i zgrzybia, e ju ciaem jedynie do tej ziemi nalea, a dusza jego i umys pogrone byy ustawicznie w odrtwieniu imartwocie, ktre zwykle mier prawdziwpoprzedzaj. Z pocztku wyprawy rozbudzisi i pocz si krzta do ranie, rzekby: na odgos surm wojennych stara onierska krew pocza w nim kry silniej, bo by to przecie czasu swego wsawiony rycerz i wdz stepowy; ale zaraz po wyruszeniu ukoysa go plusk wiose, upiy pieni semenw i agodny ruch bajdakw, wic zapomnia o wiecie boym. Krzeczowski wszystkim rzdzi i zawiadywa, Barabasz za budzi si tylko do jedzenia; najadszy si pyta ze zwyczaju o to i owo - zbywano go lada jak odpowiedzi, w kocu wzdycha i mawia: "Ot, rad by ja z inn wojn do mogiy si ka, ale wola boa!" Tymczasem czno z wojskiem koronnym, idcym pod wodz Stefana Potockiego, zostaa od razu przerwana. Krzeczowski narzeka, e husaria i dragoniaza wolno id, e nadto u przepraw marudz, e mody syn hetmaski nie ma wojskowego dowiadczenia, ale z tym wszystkim kaza wiosowa i pyn naprzd. Bajdaki pyny wic z biegiem Dnieprowym ku Kudakowi, oddalajc si coraz bardziej od wojsk koronnych. Nareszcie pewnej nocy zasyszano huk dzia. Barabasz spa i nie obudzi si; natomiast Flik, ktry pyn naprzd, wsiad w podjazdk i uda si do Krzeczowskiego. - Moci pukowniku - rzek - to kudackie armaty. Co mam czyni? - Zatrzymaj wa bajdaki. Zostaniemy przez noc w oczeretach. - Chmielnicki widocznie zamek oblega. Moim zdaniem, naleaoby popieszy z odsiecz. - Ja waci o zdanie nie pytam, jeno rozkaz daj. Przy mnie komenda. - Moci pukowniku!... - Sta i czeka! - rzek Krzeczowski. Ale widzc, e energiczny Niemiec szarpie swoj t brod i ustpowa bez racji nie myli, doda agodniej: - Kasztelan do jutra rana moe z jazd nadcign, a fortecy przez jedn noc nie wezm. - A jeli nie nadcignie? - Bdziem czeka choby dwa dni. Wa nie znasz Kudaku! Poami oni sobie zby o jego mury, a ja bez kasztelana na odsiecz nie bd cign, bo i prawa do tego nie mam. Jego to rzecz. Wszelko suszno zdawaa si by po stronie Krzeczowskiego, wic Flik nie nalega duej i oddali si do swoich Niemcw. Po chwili bajdaki poczy zbliasi ku prawemu brzegowi i zasuwa w oczerety, ktre wicej jak na staj pokryway szeroko w tym miejscu rozlan ach. Na koniec plusk wiose usta, statki skryy si cakowicie w szuwarach, a rzeka zdawaa si by pust zupenie: Krzeczowski zakaza palenia ogni, piewania pieni i rozmw, wic okolic zalega cisza przerywana tylko dalekim odgosem dzia kudackich. Wszelako na statkach nikt prcz jednegoBarabasza nie zmruy oka. Flik, czowiek rycerski i boju chciwy, chciaby ptakiem lecie pod Kudak. Semenowie pytali si siebie z cicha: co te si moe zdarzy z fortec? Wytrzyma czy nie wytrzyma? A tymczasem huk wzmaga si coraz bardziej.Wszyscy byli przekonani, e zamek odpiera szturm gwatowny. "Chmiel nie artuje, ale i Grodzicki nie artuje!" - szeptali Kozacy. A co to bdzie jutro? To samo pytanie zadawa sobie prawdopodobnie Krzeczowski, ktry siadszy na przedzie swego bajdaku zamyli si gboko. Chmielnickiego zna on dobrze i dawno, uwaa go zawsze a dotd za czowieka nadzwyczajnych zdolnoci, ktremu tylko pola brako, by wylecia jak orze w gr, a teraz Krzeczowski zwtpi o tym. Dziaa grzmiay cigle, a zatem chyba Chmielnicki naprawd Kudak oblega? "Jeli tak jest - myla Krzeczowski - to to jest czowiek zgubiony!" Jak to? Wic podnisszy Zaporoe, zapewniwszy sobie pomoc chanow, zebrawszy siy, jakimi aden z watakw dotychczas nie rozporzdza, zamiast i co najpieszniej na Ukrain, zamiast pobudzi czer, przecign grodowych, zgnie co prdzej hetmanw i opanowa cay kraj, nimby na obron jego nowe wojska nadeszy, on - Chmielnicki, on - stary onierz, szturmuje do niezdobytej fortecy, ktra przez rok moe go trzyma? I pozwoli na to, by najlepsze siy jego tak rozbiy si o mury Kudaku, jak fala Dnieprowa rozbija si o skay porohw? I bdzie czeka pod Kudakiem, a si hetmani wzmocni i oblegn go jak Nalewajk pod Soonic?... - To czowiek zgubiony! - powtrzy raz jeszcze pan Krzeczowski. - Wani Kozacy go wydadz. Nieudany szturm wywoa zniechcenie i popoch. Iskra buntu zaganie w samym zarodku, a Chmielnicki nie bdzie straszniejszy ni miecz, ktry si uama przy rkojeci. - To gupiec! "Ergo? - pomyla pan Krzeczowski - ergo, jutro wysadz na brzeg moich semenw i Niemcw, a nastpnej nocy na osabionego szturmami niespodziewanie uderz. Zaporocw w pie wyrn, a Chmielnickiego, zwizanego, pod nogi hetmaskie rzuc. Jego to wasna wina, bomogo si zdarzy inaczej." Tu rozkieznana ambicja pana Krzeczowskiego wzbia si na sokolich skrzydach w gr. Wiedzia on dobrze, e mody Potocki adn miar do jutrzejszej nocy przycign nie moe, wic kto urwie gow hydrze? Krzeczowski! Kto zgasi bunt,ktry straszliwym poarem mgby ogarnca Ukrain? Krzeczowski! Moe stary hetman bdzie krzyw troch, e si to stanie bez udziau synala, ale si wysapie prdko, a tymczasem wszystkie promienie sawy i aski krlewskiej owiec czoo zwycizcy. Nie! Trzeba si jednak bdzie podzieli saw ze starym Barabaszem i z Grodzickim! Pan Krzeczowski zaspi si mocno, ale wnet wypogodzi si. Wszake t star kod, Barabasza, lada dzie zakopi w ziemi, a Grodzicki, byle mg w Kudaku siedzie i Tatarw kiedy niekiedy z dzia przeposzy, niczego wicej nie pragnie; pozostaje jeden Krzeczowski. Byle hetmastwo ukrainne mg otrzyma! Gwiazdy migotay na niebie, a pukownikowi zdawao si, e to klejnoty w buawie; wiatr szumia w oczeretach, a jemu zdao si, e to szumi buczuk hetmaski. Dziaa Kudaku grzmiay cigle. "Chmielnicki da gardo pod miecz - myla dalej pukownik - ale to jego wasna wina! Mogo by inaczej! Gdyby poszed od razu na Ukrain!... Mogo by inaczej! Tam wre i huczy wszystko, tam le prochy czekajce tylko na iskr. Rzeczpospolita jest potna, ale na Ukrainie si nie ma, a krl niemody, schorowany! Jedna wygrana przez Zaporocw bitwa sprowadziaby nieobliczone skutki..." Krzeczowski ukry twarz w doniach i siedzia nieruchomy, a tymczasem gwiazdy staczay si niej i niej i zachodziy z wolna na step. Przepirki ukryte w trawachpoczy si nawoywa. Niezadugo miao zawita. Na koniec rozmylania pukownika skrzepy w niewzruszony zamiar. Jutro uderzy na Chmielnickiego i zetrze go w proch. Po jego trupie dojdzie do bogactw i dostojestw, stanie si narzdziem kary w rku Rzeczypospolitej, jej obroc, w przyszoci jej dygnitarzem i senatorem. Pozwycistwie nad Zaporoem i Tatarami nie odmwi mu niczego. A jednak - nie dano mu starostwa lityskiego. Na to wspomnienie Krzeczowski cisn picie. Nie dano mu starostwa mimo potnego wpywu jego protektorw Potockich, mimo jego zasug wojennych, dlatego tylko, e by homo novus, a jego przeciwnik od kniaziw rd wywodzi. W tejRzeczypospolitej nie do byo zosta szlachcicem, naleao jeszcze czeka, by to szlachectwo pokryo si pleni jak wino, by zardzewiao jak elazo. Chmielnicki jeden mg zaprowadzi nowyporzdek rzeczy, ktremu bogdaj e i sam krl by sprzyja - ale, nieszcznik, wola oto rozbija gow o skay kudackie. Pukownik uspokaja si z wolna. Odmwili mu raz starostwa - c z tego? Tym bardziej bd si starali go wynagrodzi, zwaszcza po zwycistwie i zgaszeniu buntu, po uwolnieniu od wojny domowej Ukrainy, ba! caej Rzeczypospolitej! Wwczas niczego mu nie iP] c j t c k!c l) c m7 nT82odmwi, wwczas nie bdzie potrzebowa nawet i Potockich... Senna gowa schylia mu si na piersi - i usn marzc o starostwach, o kasztelaniach, o nadaniach krlewskich i sejmowych... Gdy si zbudzi, by brzask. Na bajdakach spao jeszcze wszystko. W dali poyskiway w bladym, rozpierzchym wietle wody Dnieprowe. Naokoo panowaaabsolutna cisza. Ta wanie cisza zbudzia go. Dziaa kudackie przestay hucze. "Co to? - pomyla Krzeczowski. - Pierwszy szturm odparty? czy moe Kudak wzity?" Ale to niepodobna! Nie! po prostu zbici Kozacy le gdzie z dala od zamku i rany li, a jednooki Grodzicki poglda na nich przez strzelnic, rychtujc na nowo dziaa. Jutro szturm powtrz i znowu zby poami. Tymczasem rozedniao. Krzeczowski zbudzi ludzi na swym bajdaku i posa czno po Flika. Flik przyby niebawem. - Moci pukowniku! - rzek mu Krzeczowski - jeli do wieczora kasztelan nie nadcignie, a z noc szturm si powtrzy, ruszymy fortecy w pomoc. - Moi ludzie gotowi - odpar Flik. - Rozdaje im prochy i kule. - Rozdane. - W nocy wysidziemy na brzeg i ruszymyjak najciszej stepem. Zejdziemy ich niespodzianie. - Gut, sehr gut! ale czyby si nie przysun troch bajdakami? Do fortecy milze cztery. Troch daleko dla piechoty. - Piechota sidzie na konie semenw. - Sehr gut! - Ludzie niech le cicho w sitowiach, nabrzeg nie wychodz i haasw nie sprawuj.Ogniw nie pali, bo dymy by nas zdradziy.Nie powinni o nas wiedzie. - Mga taka, e i dymw nie ujrz. Rzeczywicie rzeka, acha poronita oczeretem, w ktrej stay bajdaki, i stepybyy pokryte, jak okiem sign, biaym, nieprzeniknionym tumanem. Ale e by to dopiero wit, wic mgy mogy jeszcze opa i odsoni stepowe przestrzenie. Flik odjecha. Ludzie na bajdakach budzilisi z wolna; wnet ogoszono rozkazy Krzeczowskiego, by si zachowa cicho - wic zabierali si do rannego posiku bez onierskiego gwaru. Kto by przechodzi brzegiem lub pyn rodkiem rzeki, aniby si domyli, e w przylegej asze ukrywasi kilka tysicy ludzi. Koniom dawano je z rki, by nie ray. Bajdaki zakryte mg leay przyczajone w lesie szuwarw. Gdzieniegdzie tylko przemykaa si maa pidjizdka o dwch wiosach, rozwoca suchary i rozkazy, zreszt wszdzie panowao grobowe milczenie. Nagle w trawach, trzcinach, szuwarach izarolach przybrzenych, naokoo caej achy, rozlegy si dziwne, a bardzo licznegosy woajce: - Pugu! Pugu! Cisza... - Pugu! Pugu! I znowu nastao milczenie, jak gdyby owe gosy woajce na brzegach oczekiway na odpowied. Ale odpowiedzi nie byo. Woania zabrzmiay po raz trzeci, ale szybsze i niecierpliwsze: - Pugu! Pugu! Pugu! Wwczas od strony statkw rozleg si wrd mgy gos Krzeczkowskiego: - A kto taki? - Kozak z ugu! Semenom ukrytym na bajdakach serca zabiy niespokojnie. Tajemnicze owo woanie byo im znane dobrze. W ten sposb Zaporocy porozumiewali si z sob na zimownikach, w ten take sposb w czasie wojen zapraszali na rozmow braci Kozakw regestrowych i grodowych, midzyktrymi bywao wielu nalecych sekretniedo bractwa. Gos Krzeczowskiego rozleg si znowu: - Czego chcecie? - Bohdan Chmielnicki, hetman zaporoski, oznajmia, e dziaa na ach s obrcone. - Powiedzcie hetmanowi zaporoskiemu, enasze obrcone s na brzegi. - Pugu! Pugu! - Czego jeszcze chcecie? - Bohdan Chmielnicki, hetman zaporoski, prosi na rozmow swojego przyjaciela, panaKrzeczowskiego pukownika. - Niech jeno da zakadnikw. - Dziesiciu kurzeniowych. - Zgoda! W tej chwili brzegi achy zakwity jakbykwieciem Zaporocami, ktrzy popowstawali spord traw, midzy ktrymi leeli ukryci. Z dala od stepw nadcigaa ich konnica i armaty, ukazay si dziesitki i setki chorgwi, znamion, buczukw. Szli ze piewaniem i biciem w koty. Wszystko to razem podobniejsze byo do radosnego powitania ni do zetknicia si wrogich potg. Semenowie z bajdakw odpowiedzieli okrzykami. Tymczasem przybyy czna wiozce atamanw kurzeniowych. Krzeczowski wsiad w jedno z nich i odjecha na brzeg. Tam podano mu konia i przeprowadzono natychmiast do Chmielnickiego. Chmielnicki ujrzawszy go uchyli czapki, a nastpnie powita go serdecznie. - Moci pukowniku! - rzek - stary przyjacielu mj i kumie! Gdy pan hetman koronny kaza ci mnie apa i do obozu odstawi, ty tego uczyni nie chcia, jenomi ostrzege, bym si ucieczk salwowa, dla ktrego uczynku winienem ciwdziczno i mio bratersk. To mwic rk uprzejmie wyciga, ale czarniawa twarz Krzeczowskiego pozostaajak ld zimna. - Teraz za, gdy si wyratowa, moci hetmanie - rzek - rebeli podniose. - O swoje to, twoje i caej Ukrainy krzywdy id si upomnie z przywilejami krlewskimi w rku i w tej nadziei, e pan nasz miociwy za ze mi tego nie poczyta.Krzeczowski pocz patrzy bystro w oczy Chmielnickiemu i rzek z przyciskiem: - Kudak oblege? - Ja? Chybabym by z rozumu obran! Kudak minem i anim wystrzeli, cho mnie stary lepiec armatami stepom oznajmia. Mnie na Ukrain byo pilno, nie do Kudaku, a do ciebie byo mi pilno, do starego druha, dobrodzieja. - Czego ty ode mnie chcesz? - Jed ze mn troch w step, to si rozmwim. Ruszyli komi i pojechali. Bawili z godzin. Po powrocie twarz Krzeczowskiego bya blada i straszna. Wnet te zacz egna si z Chmielnickim, ktry rzek mu na drog: - Dwch nas bdzie na Ukrainie, a nad nami jeno krl i nikt wicej. Krzeczowski wrci do bajdakw. Stary Barabasz, Flik i starszyzna oczekiwali go niecierpliwie. - Co tam? co tam? - pytano go ze wszystkich stron. - Wysiada na brzeg! - odpowiedzia rozkazujcym gosem Krzeczowski. Barabasz podnis senne powieki; jaki dziwny pomie bysn mu w oczach. - Jak to? - rzek. - Wysiada na brzeg! Poddajem si! Fala krwi buchna na blad i pok twarz Barabasza. Wsta z kota, na ktrymsiedzia, wyprostowa si i nagle ten zgity, zgrzybiay starzec zmieni si w olbrzyma penego ycia i siy. - Zdrada! - rykn. - Zdrada! - powtrzy Flik chwytajc za rkoje rapiera. Ale nim go wydoby, pan Krzeczowski wisn szabl i jednym zamachem rozcign go na pomocie. Nastpnie skoczy z bajdaku w podjazdk tu stojc, w ktrej siedziao czterech Zaporocw z wiosami w rku, i krzykn: - Midzy bajdaki! Czno pomkno jak strzaa, pan Krzeczowski za stojc w rodku, z czapkna okrwawionej szabli, z oczyma jak pomienie, krzycza potnym gosem: - Dzieci! nie bdziem swoich mordowa! Niech yje Bohdan Chmielnicki, hetman zaporoski! - Niech yje! - powtrzyy setne i tysiczne gosy. - Na pohybel Lachom! - Na pohybel! Wrzaskom z bajdakw odpowiaday okrzyki Zaporocw na brzegach. Ale wielu ludzi ze statkw stojcych dalej nie wiedziao jeszcze, o co chodzi; dopiero gdywszdzie rozbiega si wie, e pan Krzeczowski przechodzi do Zaporocw, prawdziwy sza radoci ogarn semenw. Sze tysicy czapek wyleciao w gr, sze tysicy rusznic hukno wystrzaami.Bajdaki zatrzsy si pod stopami moojcw. Powsta tumult i zamieszanie. Wszelako rado owa musiaa by krwi oblana, bo stary Barabasz wola zgin ni zdradzi chorgiew, pod ktr wiek ycia przesuy. Kilkudziesiciu ludzi czerkaskich opowiedziao si przy nim i wszcza si bitwa krtka, straszna - jak wszystkie walki, w ktrych gar ludzi podajca nie aski, ale mierci, broni si tumom. Ani Krzeczowski, ani nikt z Kozakw nie spodziewa si takiego oporu. W starym pukowniku rozbudzi si dawny lew. Na wezwanie, by bro zoy, odpowiada strzaami - i widziano go na przodzie z buaw w rku, z rozwianymi biaymi wosami, wydajcego rozkazy grzmicym gosem i z modziecz energi. Statek jego otoczono ze wszystkich stron. Ludzie z tych bajdakw, ktre nie mogy si docisn, wskakiwali w wod i pync lub brodzc midzy oczeretami, chwytajc nastpnie za krawd statku, wdzierali si na z wciekoci. Opr by krtki. Wierni Barabaszowi semenowie, skuci, zrbani lubporozrywani rkami, zalegli trupem pomost - stary z szabla w rku broni si jeszcze. Krzeczowski przedar si ku niemu. - Poddaj si! - krzykn. - Zdrajco! na pohybel! - odpar Barabasz iwznis szabl do cicia. Krzeczowski cofn si szybko w tum. - Bij! - zawoa do Kozakw. Ale zdawao si, e nikt nie chce pierwszy podnie rki na starca. Na nieszczcie jednak pukownik polizn siwe krwi i upad. Lecy nie wzbudza ju tego szacunku czy te przestrachu i wnet kilkanacie ostrz pogryo si w jego ciao. Starzec zdoa tylko wykrzykn: "Jezus Maria!" Zaczto sieka lecego i rozsiekano w kawaki. Ucit gow przerzucano z bajdaku do bajdaku, bawic si ni jak pik dopty, dopki po niezrcznym rzuceniu nie wpada w wod. Pozostawali jeszcze Niemcy, z ktrymi trudniejsza bya sprawa, bo regiment skada si z tysica starego i wywiczonego w rnych wojnach onierza. Dzielny Flik poleg wprawdzie z rki Krzeczowskiego, ale na czele regimentu pozosta Johan Werner, podpukownik, weteran jeszcze z trzydziestoletniej wojny. Krzeczowski pewny by prawie zwycistwa, gdy bajdaki niemieckie otoczone byy ze wszystkich stron kozackimi, chcia jednak zachowa dla Chmielnickiego tak znaczny zastp niezrwnanej i doskonale uzbrojonej piechoty, dlatego wola z nimi rozpocz ukady. Zdawao si przez jaki czas, e Werner zgadza si na nie, gdy rozmawia spokojnie z Krzeczowskini i sucha uwanie wszelkich obietnic, jakich mu przeniewierczy pukownik nie szczdzi. od, z ktrym Rzeczpospolita bya zalegaa, mia by natychmiast za ubiegy czas i za rok jeszcze z gry wypacony. Po roku knechtowie mogli si uda, gdzie by chcieli, choby nawet do obozu koronnego. Werner niby namyla si, ale tymczasemwyda cicho rozkazy, by bajdaki przysun do siebie tak, aby utworzyy jedno zwarte koo. Na okrgu tego koa stan mur piechurw, ludzi rosych i silnych, przybranych w te kolety i takieje barwy kapelusze, w zupenym szyku bojowym, z lew nog wysunit naprzd do strzau i z muszkietami przy prawym boku. Werner z obnaon szpad w rku sta wpierwszym szeregu i namyla si dugo. Na koniec podnis gow. - Herr Hauptmann! - rzek - zgadzamy si! - Nie stracicie na nowej subie! - zawoa z radoci Krzeczowski. - Ale pod warunkiem... - Zgadzam si z gry. - Jeli tak, to i dobrze. Nasza suba u Rzeczypospolitej koczy si w czerwcu. Od czerwca pjdziemy do was. Przeklestwo wyrwao si z ust Krzeczowskiego, powstrzyma jednak wybuch. - Czy kpisz, moci lejtnancie? - spyta. - Nie! - odpar z flegm Werner. - Nasza cze onierska kae nam ukadu dotrzyma. Suba koczy si w czerwcu. Suymy za pienidze, ale nie jestemy zdrajcami. Inaczej nikt by nas nie najmowa, a i wy sami nie ufalibycie nam,bo kto by wam rczy, e w pierwszej bitwie nie przejdziem znowu do hetmanw? - Czego tedy chcecie? - Bycie nam dali odej. - Nie bdzie z tego nic, szalony czowiecze! Ka was w pie wyci. - A ilu swoich stracisz? - Noga z was nie ujdzie. - Poowa z was nie zostanie. Obaj mwili prawd; dlatego Krzeczowski, chocia flegma Niemca wzburzya w nim wszystk krew, a wcieko poczynaa go dawi, nie chciajeszcze rozpoczyna bitwy. - Nim soce zejdzie z achy - zawoa -namylcie si, po czym ka cynglw rusza. I odjecha popiesznie w swojej podjazdce, by si z Chmielnickim naradzi. Nastaa chwila oczekiwania. Bajdaki kozackie otoczyy cianiejszym piercieniem Niemcw, ktrzy zachowywali chodn postaw, jak tylko stary i bardzowywiczony onierz zdoa zachowa wobec niebezpieczestwa. Na groby i obelgi wybuchajce co chwila z kozackich bajdakw odpowiadali pogardliwym milczeniem. By to prawdziwie imponujcy widok tego spokoju wrd coraz silniejszych wybuchw wciekoci ze strony moojcw, ktrzy potrzsajc gronie spisami i "piszczelami", zgrzytajc zbem i klnc oczekiwali niecierpliwie hasa do boju. Tymczasem soce skrcajc od poudniaku zachodniej stronie nieba zdejmowao z wolna swoje zote blaski z achy, ktra stopniowo pograa si w cieniu. Na koniec pogrya si zupenie. Wwczas zagraa trbka, a zaraz potem gos Krzeczowskiego ozwa si z daleka: - Soce zeszo! Czy ju namylilicie si? - Ju - odpar Werner i zwrciwszy si kuonierzom machn obnaon szpad. - Feuer! - skomenderowa spokojnym, flegmatycznym gosem. Hukno! Plusk cia wpadajcych do wody, okrzyki wciekoci i gorczkowa strzelanina odpowiaday na gos niemieckich muszkietw. Armaty zatoczone na brzeg ozway si basem i poczy zia kule na niemieckie bajdaki. Dymy przesoniy ach zupenie - i tylko wrd krzykw, huku, powistu strza tatarskich,grzechotania "piszczeli" i samopaw regularne salwy muszkietw zwiastoway, e Niemcy broni si cigle. O zachodzie soca bitwa wrzaa jeszcze, ale zdawaa si sabn. Chmielnicki w towarzystwie Krzeczowskiego, Tuhaj-beja i kilkunastu atamanw przyjecha na sam brzeg rekognoskowa walk. Rozdte jego nozdrzawcigay dym z prochu, a uszy napaway si z luboci wrzaskiem toncych i mordowanych Niemcw. Wszyscy trzej wodzowie patrzyli na rze jakby na widowisko, ktre zarazem stanowio pomyln dla nich wrb. Walka ustawaa. Wystrzay umilky, a natomiast coraz goniejsze okrzyki kozackiego tryumfu biy o niebo. - Tuhaj-beju! - rzek Chmielnicki - to dzie pierwszego zwycistwa. - Jasyru nie ma! - odburkn murza - nie chc takich zwycistw! - Wemiesz go na Ukrainie. Cay Stambu i Galat napenisz swymi jecami! - Wezm cho ciebie, jak nie bdzie kogo! To rzekszy dziki Tuhaj rozemia si zowrogo, po chwili za doda: - Jednake chtnie bybym wzi tych "frankw". Tymczasem bitwa ustaa zupenie. Tuhaj-bej zawrci konia ku obozowi, a za nim i inni. - No! teraz na te Wody! - zawoa Chmielnicki. Rozdzia pitnasty Namiestnik syszc bitw wyczekiwa zedreniem jej koca sdzc pocztkowo, e Chmielnicki potyka si ze wszystkimi siamihetmanw. Ale pod wieczr stary Zachar wyprowadzi go z bdu. Wie o zdradzie semenw pod wodz Krzeczowskiego i wyciciu Niemcw wzburzya do gbi duszy modego rycerza, bya bowiem zapowiedzi przyszych zdrad, a namiestnikwiedzia doskonale, e niemaa cz wojsk hetmaskich skada si przewanie zKozakw. Udrczenia namiestnika wzrastay, a tryumf w zaporoskim obozie dorzuca jeszcze do nich goryczy. Wszystko zapowiadao si jak najgorzej. O ksiciu niebyo wieci, a hetmani popenili widocznie straszliwy bd, gdy zamiast ruszy wszystk potg ku Kudakowi albo zreszt czeka nieprzyjaciela w warownych obozachna Ukrainie, rozdzielili siy, osabili si dobrowolnie, dali szerokie pole wiaroomstwu i zdradzie. W obozie zaporoskim mwiono wprawdzie ju poprzednio o panu Krzeczowskim i osobnym wysaniu wojsk pod wodz Stefana Potockiego, ale namiestnik nie dawa wiarytym wieciom. Sdzi, e to s silne podjazdy, ktre w por bd cofnite. Tymczasem stao si inaczej. Chmielnicki wzmocni si przez zdrad Krzeczowskiego kilkoma tysicami ludzi, a nad modym Potockim zawiso straszliwe niebezpieczestwo. Pozbawionego pomocy i zabkanego w pustyniach atwo teraz mg Chmielnicki otoczy i zgnie zupenie. W blach od ran, w niepokoju, w czasie nocy bezzsennych pociesza si Skrzetuski tylko myl o ksiciu. Gwiazda Chmielnickiego musi przecie zbledn, gdy ksi podniesie si w swoich ubniach. A kt moe wiedzie, czy on ju nie poczy si z hetmany? Jakkolwiek znaczne byy siy Chmielnickiego, jakkolwiek pocztki pochodu pomylne, jakkolwiek szed z nim Tuhaj-bej, a w razieoP:cpcqcr, csR:#niepowodzenia obieca ruszy w pomoc sam"carz" krymski, Skrzetuskiemu ani w gowie nie powstaa myl, by ta zawierucha moga trwa dugo, by jeden Kozak mg wstrzsn ca Rzeczpospolit i zama gron jej si. "Uprogw ukrainnych ta fala si rozbije" - myla namiestnik. Jake to bowiem koczyy si wszystkie bunty kozacze? Wybuchay jak pomie i gasy po pierwszym zetkniciu si z hetmanami. Tak byo a dotd. Gdy z jednej strony stawaodo boju gniazdo drapienikw niowych, z drugiej potga, ktrej brzegi obleway dwamorza - rozwizanie atwym byo do przewidzenia. Burza nie moe by trwa, wic przejdzie - i nastanie pogoda. - Ta myl krzepia pana Skrzetuskiego i mona rzec, utrzymywaa go na nogach, bo zreszt ciyo na nim brzemi tak cikie,jakiego nigdy dotd w yciu nie dwiga. Burza, cho przejdzie, moe spustoszy pola, zburzy domy i naczyni szkd niepowetowanych. Oto z przyczyny tej burzy on sam mao ycia nie straci, si si zbawi i popad w gorzk niewol wanie wwczas, gdy mu na wolnoci tyleprawie, ile na samym yciu zaleao. Jaketedy od zawieruchy mogy ucierpie istoty sabsze, nie umiejce si broni? Co tam dziao si w Rozogach z Helen? Ale Helena musiaa by ju w ubniach. Namiestnik widywa j we snach otoczon przez twarze yczliwe, przyhoubion przezsamego ksicia i ksin Gryzeld, podziwian przez rycerzy - a jeno tskn zaswoim usarzem, ktren gdzie przepad na Siczy. Ale przyjdzie wreszcie chwila, e usarz wrci. Oto sam Chmielnicki przyrzek mu wolno - a zreszt fala kozacka pynie i pynie do progw Rzeczypospolitej;gdy si rozbije, bdzie koniec zmartwieniom, zgryzotom i niepokojom. Fala pyna rzeczywicie. Chmielnicki nie zwczc ruszy obz i cign na spotkanie syna hetmaskiego. Sia jego ju bya rzeczywicie gron, bo wraz z semenami Krzeczowskiego i czambuem Tuhaj-beja wid blisko 25000 wywiczonych i boju chciwych wojownikw.O siach Potockiego nie byo pewnych wiadomoci. Zbiegowie mwili, e prowadzi dwa tysice cikiej jazdy i kilkanacie armatek. Bitwa w tej proporcji si moga by wtpliw, bo jeden atak straszliwej husarii wystarcza czsto do zgniecenia dziesikro liczniejszych zastpw. Tak pan Chodkiewicz, hetman litewski, w trzy tysice husarzy star czasu swego pod Kircholmem na proch omnacie tysicy wybranej piechoty i jazdy szwedzkiej; tak pod Kuszynem jedna chorgiew pancerna wszalonej furii rozniosa kilka tysicy angielskich i szkockich najemnikw. Chmielnicki pamita o tym, wic szed, wedle sw ruskiego kronikarza, z wolna i ostronie: "mnogimi umu swojego oczyma, jako owiec chytry, na wszystkie strony pogldajc i strae na mil i dalej od obozumajc"'. Tak zbliy si ku tej Wodzie. Zapano znowu dwch jzykw. Ci potwierdzili szczupo si koronnych i donieli, i kasztelan przeprawi si ju przez t Wod. Zasyszawszy to Chmielnicki stan jak wryty na miejscu i okopa si waami. Serce bio mu radonie. Jeeli Potocki odway si na szturm, tedy musi by pobity. Kozacy nie umiej dosta w polu pancernym, ale zza wau bij si doskonalei w tak wielkiej przewadze si szturmy niechybnie odepr. Chmielnicki liczy na modo i niedowiadczenie Potockiego. Ale przy modym kasztelanie by dowiadczonyonierz, starocic ywiecki pan Stefan Czarniecki, pukownik usarski. Ten spostrzeg niebezpieczestwo i skoni kasztelana, by cofn si na powrt za t Wod. Chmielnickiemu nie pozostao nic innego, jak ruszy za nimi. Drugiego dnia przeprawiwszy si przez topieliska towodzkie oba wojska stany sobie okow oko. Ale aden z wodzw nie chcia uderzy pierwszy. Nieprzyjazne obozy poczy popiesznie otacza si szacami. Bya to sobota, dzie 5 maja. Cay dzie deszcz laobficie. Chmury zawaliy tak niebo, i od poudnia panowa mrok jakoby w dniu zimowym. Pod wieczr ulewa zwikszya si jeszcze. Chmielnicki rce zaciera z radoci. - Niech jeno step rozmiknie - mwi do Krzeczowskiego - a nie bd si waha wstpnym bojem i z usari si potyka, gdy oni w swych cikich zbrojach w bocie poton. A deszcz pada i pada, jakby samo niebochciao Zaporou przyj w pomoc. Wojska okopyway si leniwie i pospnie wrd strug wody. Ogni nie mona byo rozpali. Kilka tysicy ordycw wyszo z obozu pilnowa, aby tabor polski korzystajc z mgy, fali i nocy nie prbowa si wymkn. Po czym zapada cisza gboka. Sycha byo tylko szelest ulewy i szum wiatru. Zapewne te nikt nie spa w obu obozach. Nad ranem trby zagray w polskim obozie dugo i aonie, jakby na trwog, potem bbny tu i owdzie zaczy warcze. Dzie wstawa smutny; ciemny, wilgotny, nawanica ustaa, ale pada jeszcze drobny deszczyk, jakoby przesiewany przez sito. Chmielnicki kaza uderzy z dziaa. Za nim wnet ozwao si drugie, trzecie, dziesite i gdy z obozu do obozu zacza si zwyka z armat "korespondencja", pan Skrzetuski rzek do swego kozackiego anioa stra: - Zachar, wyprowad mnie na szaniec, abym za mg widzie, co si dzieje. Zachar sam by ciekawy, wic nie stawia oporu. Poszli na wysoki naronik, skd wida byo jak na doni zakls nieco dolin stepow, topieliska towodzkie i oba wojska. Ale zaledwie pan Skrzetuski spojrza, wraz si uchwyciza gow i wykrzykn: - Na Boga ywego! to to jest podjazd, nic wicej! Rzeczywicie, way obozu kozackiego rozcigay si blisko na wier mili gdy tymczasem polski wyglda w porwnaniu znim jakby szaczyk tylko. Nierwno si bya tak wielka, e zwycistwo Kozakw nie mogo by wtpliwym. Bl cisn serce namiestnika. Nie nadesza wic jeszcze godzina upadku dla pychy i buntu, a ta, co nadejdzie, ma by nowym jego tryumfem! Tak si przynajmniejzdawao. Harce pod ogniem dzia byy ju rozpoczte. Z naronika wida byo pojedynczych jedcw albo gromadki ich cierajce si z sob. To Tatarzy harcowali z semenami Potockich przybranymi w granatowe i te barwy. Jedcy dopadali do siebie i odskakiwali szybko, zajedali si wzajemnie z bokw, godzili w siebie z pistoletw i ukw lub wczniami, staralisi chwyta wzajemnie na arkany. Utarczki owe wydaway si z daleka raczej zabaw itylko konie biegajce tu i owdzie bez jedcw po boniu wskazyway, e tam przecie chodzi o mier i ycie. Tatarw wysypywao si coraz wicej. Wkrtce bonie zaczernio si od zbitych ich mas; wwczas te i z obozu polskiego poczy wysuwa si coraz nowe chorgwiei ustawia si w szyku bojowym przed okopem. Byo tak blisko, e pan Skrzetuski bystrym swym wzrokiem odrni mg wyranie znaki, buczuki, a nawet rotmistrzw i namiestnikw, ktrzy stawali komi troch bokiem przy chorgwiach. Serce poczo w nim skaka, na blad twarz biy rumiece i jak gdyby mg znale wdzicznych suchaczw w Zacharze i Kozakach stojcych przy dziaach na naroniku, woa z uniesieniem,w miar jak chorgwie wysuway si zza okopu: - To dragonia pana Baabana! widziaem ich w Czerkasach! - To wooska chorgiew; krzy maj w znaku! - O! ono piechota zstpuje z waw! Po czym jeszcze z wikszym uniesienim, otworzywszy rce: - Usaria! usaria pana Czarnieckiego! Istotnie ukazaa si i husaria, a nad ni chmura skrzyde i sterczcy w gr las wczni zdobnych w zotawe kitajki i w dugie zielono-czarne proporce. Wyjechali szstkami z okopu i ustawili si pod waem, a na widok ich spokoju, powagii sprawnoci a zy radosne ukazay si w oczach pana Skrzetuskiego i zamiy mu wzrok na chwil. Cho siy byy tak nierwne, cho naprzeciwko tych kilku chorgwi czerniaa caa lawa Zaporocw i Tatarw, ktrzy jak zwykle, zajli skrzyda, cho szyki ich tak rozcigny si po stepie, e koca ich trudno byo dojrze, pan Skrzetuski wierzy ju w zwycistwo. Twarz mu si miaa, siy wrciy, oczy wytone na bonia strzelay ogniem, jeno na miejscu usta nie mg. - Hej, detyno! - mrukn stary Zachar - chciaaby dusza do raju! Tymczasem kilka lunych oddziaw tatarskich z krzykiem i haakowaniem rzucio si naprzd. Z obozu odpowiedziano strzaami. Ale by to tylko postrach. Tatarzy nie dobiegszy nawet do polskich chorgwi pierzchnli na obie strony ku swoim i znikli w tumie. Wtem ozwa si wielki bben siczowy, a na jego gos wnet olbrzymi pksiyc kozacko-tatarski ruszy z kopyta naprzd. Chmielnicki prbowa widocznie, czy jednymzamachem nie zdoa zgnie owych chorgwi i zaj obozu. W razie popochu byoby to moliwym. Wszelako nic podobnego nie okazywao si midzy polskimi chorgwiami. Stay one spokojnie, rozwinite w do dug lini, ktrej ty zasania okop, boki za dziaa taborowe, take mona byo na ni uderzy tylko z frontu. Przez chwil zdawao si, e przyjm bitw na miejscu, ale gdy pksiyc przebieg ju poow bonia, ozway si w okopie trbki do ataku - i nagle pot kopii sterczcych a dotd ku grze zniy si od razu do gw koskich. - Usaria uderza! - krzykn pan Skrzetuski. Jako pochylili si w siodach i ruszyli naprzd, a zaraz za nimi dragoskie chorgwie i caa linia bojowa. Uderzenie husarzy byo straszne. W pierwszym impecie trafili na trzy kurzenie, dwa steblowskie i mirhorodzki - i starli je w mgnieniu oka. Wycie doszo a do uszu pana Skrzetuskiego. Konie i ludzie, zwaleni z ng olbrzymim ciarem elaznych jedcw, padli jak an pod tchnieniem burzy. Opr trwa tak krtko, e Skrzetuskiemu zdao si, i jaki olbrzymi smok pokn jednym haustem te trzy puki. A by to przecie najzacitszy onierz siczowy. Przeraone szumem skrzyde konie zaczy roznosi popoch w szeregach zaporoskich. Puki: irklejewski, kaniboocki, miski, szkuryski i titorowski zmieszay si zupenie, a naciskane przez masy pierzchajcych jy i same ustpowa bezadnie: A tymczasem dragonia dognaa husarzy i rozpocza wrazz nimi krwawe niwo. Kurze wasiuryski pierzchn po zacitym, ale krtkim oporzeigna w dzikim popochu a do samych okopw kozackich. rodek si Chmielnickiegochwia si coraz bardziej i bity, spdzany w bezadne gromady, city mieczami, partyelazn nawa, nie mg uchwyci chwili, by przystan i sprawi si na nowo. - Czorty, ne Lachy! - krzykn stary Zachar. Skrzetuski by jakby w obkaniu. Chorymbdc, nie umia panowa nad sob, wic mia si i paka jednoczenie, a chwilamikrzycza sowa komendy, jakby sam chorgiew prowadzi. Zachar trzyma go za poy i innych w pomoc musia woa. Bitwa przybliya si tak do taboru kozackiego, e niemal twarze mona ju byo rozezna. Z okopw bito z dzia, ale kule kozackie, kadc zarwno swoich, jak nieprzyjaci, powikszay jeszcze zamieszanie. Husaria natkna si na kurze paszkowski, ktry stanowi gwardi hetmask i w rodku ktrego by sam Chmielnicki. Nagle krzyk straszny rozleg si po wszystkich szeregach zaporoskich: wielka chorgiew malinowa zachwiaa si i pada. Ale w tej chwili Krzeczowski na czele piciu tysicy swoich semenw ruszy do boju. Siedzc na buanym ogromnym koniu lecia w pierwszym szeregu, bez czapki, z szabl nad gow, zgarniajc przed sob rozproszonych Niowcw, ktrzy spostrzegszy nadchodzc pomoc, cho i bez ordynku wracali do ataku. Bitwa zawrzaa w rodku linii na nowo. Na obu skrzydach szczcie rwnie nie dopisao Chmielnickiemu. Tatarzy, po dwakro odparci przez wooskie chorgwie isemenw Potockich, stracili cakiem ochot do boju. Pod Tuhaj-bejem ubito dwa konie. Zwycistwo przechylio si stanowczo na stron modego Potockiego. Bitwa jednak nie trwaa ju dugo. Ulewa, ktra od niejakiego czasu wzrastaacoraz bardziej, wkrtce zwikszya si do tego stopnia, e przez fale ddowe wiata nie byo wida. Ju nie strugi, ale potoki deszczu spaday na ziemi z otwartych upustw niebieskich. Step zmieni si w jezioro. Zrobio si tak ciemno, e o kilka krokw czowiek czowieka nie odrnia. Szum deszczu guszy komend. Zamoczone muszkiety i samopay umilky. Samo niebo pooyo koniec rzezi. Chmielnicki, przemoczony do nitki, wcieky wpad do swego taboru. Nie przemwi do nikogo ani sowa. Rozbito mu namiocik ze skr wielbdzich, pod ktry schroniwszy si siedzia samotny przeuwajc gorzkie myli. Ogarniaa go rozpacz. Teraz dopiero poj, jakiego to j si dziea. Oto by pobity, odparty, niemal zamany w bitwie ztak maymi siami, e susznie mg je za podjazd uwaa. Wiedzia on, jak wielk bya sia odporna wojsk Rzeczypospolitej, ibra to w rachub, gdy si na wojn odway, a przecie przeliczy si. Tak przynajmniej zdawao mu si w tej chwili, wic chwyta si za podgolony eb i pragn rozbi go o pierwsze spotkane dziao. C dopiero, gdy przyjdzie mie spraw z hetmanami i z ca Rzeczpospolit? Rozmylania przerwao wejcie Tuhaj-beja. Oczy Tatara paay wciekoci, twarz bya blada, a zby byskay zza warg nieobrosych wsem. - Gdzie upy? gdzie jecy? gdzie gowy wodzw? gdzie zwycistwo? - pyta ochrypym gosem. Chmielnicki zerwa si z miejsca. - Tam! - odpar gromko, ukazujc w stron koronnego taboru. - Ide tam! - rykn Tuhaj-bej - a nie pjdziesz, to ci na sznurze do Krymu powiod. - Pjd! - rzek Chmielnicki - pjd dzi jeszcze! upy wezm i jecw wezm, ale ty zdasz spraw chanowi, bo upu chcesz, a boju unikasz! - Psie! - zawy Tuhaj - ty gubisz wojsko chanowe! I chwil stali naprzeciw siebie, parskajc nozdrzami jak dwa odyce. Ochon pierwszy Chmielnicki. - Tuhaj-beju, uspokj si! - rzek. - Fala przerwaa bitw, gdy Krzeczowski zama ju dragoni. Ja ich znam! Jutro ju z mniejsz furi bi si bd. Step rozmikniedo reszty. Husaria ulegnie. Jutro wszyscy bd nasi. - Rzeke! - burkn Tuhaj-bej. - I dotrzymam. Tuhaj-beju, mj przyjacielu, chan mi ci na pomoc przysa,nie na bied. - Przyrzekae zwycistwa, nie klski. - Wzito troch jecw z dragonii, ktrych ci oddam. - Oddaj. Ka ich na pal powbija. - Nie czy tego. Pu ich wolno. To ludzie ukrainni spod chorgwi Baabana, polem ich, by dragonw na nasz stron przecignli. Bdzie tak jak z Krzeczowskim. Tuhaj-bej udobrucha si; spojrza bystrona Chmielnickiego i mrukn: - Wu... - Chytro tyle co mstwo warta. Jeli dragonw do zdrady namwim, noga z taboru nie ujdzie - rozumiesz! - Potockiego ja wezm. - Dam ci go - i Czarnieckiego take. - Daj teraz gorzaki, bo zimno. - Zgoda. W tej chwili wszed Krzeczowski. Pukownik by ponury jak noc. Przysze podane starostwa, kasztelanie, zamki i skarby zasuny si jakby mg po dzisiejszej bitwie. Jutro mog znikn cakowicie, a moe z owej mgy wynurzy si zamiast nich stryczek lub szubienica. Gdyby nie to, e pukownik wyciwszy Niemcw hetmaskich spali za sob mosty- byby z pewnoci teraz rozmyla, jak zkolei zdradzi Chmielnickiego, a przej z semenami do obozu Potockiego. Ale byo to ju niemoebne. Siedli tedy we trzech nad gsiorem gorzaki i poczli pi w milczeniu. Szum ulewy ustawa z wolna. Zmierzchao. Pan Skrzetuski, wyczerpany z radoci, osaby, blady, lea nieruchomie na teledze. Zachar, ktry go pokocha, kaza swoim Kozakom rozpi i nad nim wojokowy daszek. Namiestnik sucha pospnego szumu ulewy, ale w duszy byo mu widno, jasno, bogo. Oto jego husarze pokazali, co umiej, oto jego Rzeczpospolita daa opr godny swego majestatu, oto pierwszy impet kozackiej burzy rozbi si ju na ostrzach wczni wojsk koronnych. A przecie s jeszcze hetmani, jest ksi Jeremi i tylu panw, tyle szlachty, tyle potgi, nad tym wszystkim za krl - primus inter pares. Duma podnosia piersi pana Skrzetuskiego, jak gdyby caa ta potga bya w nim teraz. W poczuciu jej, po raz pierwszy od czasuutraty wolnoci na Siczy, poczu pewn lito nad Kozakami: "Winni s, ale i tPcucv}cw-&cx<zalepieni, gdy z motyk na soce si porwali" - pomyla. Winni s, ale nieszczliwi, gdy dali si porwa jednemu czowiekowi, ktry ich na oczywist zgub prowadzi. Potem myl jego wdrowaa dalej. Nastanie spokj, a wwczas kady o swymprywatnym szczciu bdzie mia prawo pomyle. Tu pamici i dusz zawisn nadRozogami. Tam w bliskoci lwiej jamy, musi by cicho jak makiem zasia. Tam buntnigdy gowy nie podniesie, a choby podnis - Helena ju w ubniach niezawodnie. Nagle huk dzia przerwa zote nici jegorozmyla. To Chmielnicki upiwszy si wyprowadzi znowu puki do ataku. Ale skoczyo si na grze z dzia, Krzeczowski pohamowa hetmana. Nazajutrz bya niedziela. Cay dzie zeszed spokojnie i bez wystrzau. Obozy leay naprzeciw siebie jakby obozy dwch wojsk sprzymierzonych. Skrzetuski przypisywa t cisz zniechceniu Kozakw. Niestety! nie wiedzia, e tymczasem Chmielnicki "mnogimi oczyma swego umu patrzc przed siebie" pracowa nad przecigniciem na sw stron dragonw Baabana. W poniedziaek bitwa zawrzaa od witu.Skrzetuski patrzy na ni jak i pierwej, z umiechnit, weso twarz. I znowu puki koronne wystpiy przed okop; tym jednak razem nie puszczajc si do ataku daway wstrt nieprzyjacielowi z miejsca. Step rozmokn nie tylko na powierzchni, jak pierwszego dnia bitwy, ale do gbi. Cika jazda nie moga si prawie porusza,co od razu dao przewag lotnym chorgwiom zaporoskim i tatarskim. Umiech z wolna gin z ust Skrzetuskiego.Pod polskim okopem nawanica atakujcychpokrya prawie zupenie wskie pasmo chorgwi koronnych. Zdawao si, e lada moment acuch w rozerwany zostanie i rozpocznie si atak wprost do okopw. Pan Skrzetuski nie widzia ani poowy tego animuszu, tej ochoty bojowej, z jak chorgwie walczyy dnia pierwszego. Broniy si i dzi z zacitoci, ale nie uderzyy pierwsze, nie rozbijay w puch kurzeniw, nie zmiatay pola przed sob jak huragan. Grunt stepowy, rozmiky nie na powierzchni tylko, ale do gbi, uniemoliwia furi i rzeczywicie przygwodzi cik jazd pod okopem. Rozpd stanowi jej si i rozstrzyga o zwycistwie, a tymczasem teraz musiaa sta w miejscu. Chmielnicki za wprowadza coraz nowe puki do boju. Sam by wszdzie. Kady kurze osobicie widdo ataku i wycofywa si dopiero tu przedszablami nieprzyjaci. Zapa jego udziela si stopniowo Zaporocom, wic cho padaligstym trupem, biegli na wycigi pod okop z krzykiem i wyciem. Uderzali si o mur elaznych piersi, o ostrza wczni i rozbici,zdziesitkowani, wracali znowu do ataku. Pod tym naporem chorgwie poczy si koleba, ugina, miejscami cofa, tak wanie jak zapanik, chwycony w elazne ramiona przeciwnika, to sabnie, to si znw wysila i wzmaga. Przed poudniem wszystkie niemal siy zaporoskie byy w ogniu i w bitwie. Walka wrzaa tak zacicie, e midzy dwoma liniami walczcych utworzy si jak gdyby nowy wa: trupw koskich i ludzkich. Co chwila do okopw kozackich wracay zbitwy gromady wojownikw rannych, pokrwawionych, pokrytych botem, zziajanych, upadajcych ze zmczenia. Ale wracali ze piewaniem na ustach. Z twarzy ich bi ar bitwy i pewno zwycistwa. Mdlejc woali jeszcze: "Na pohybel!" Zaoga zostawiona w obozie rwaa si do boju. Pan Skrzetuski spospnia. Chorgwie polskie poczy si zmyka z pola do okopw. Nie mogy ju wytrzyma, a w odwrocie ich zna byo gorczkowy popiech. Na ten widok dwadziecia kilka tysicy ust wrzasno radonie. Impet ataku zdwoi si. Zaporocy siedli na kark semenom Potockich, ktrzy zasaniali odwrt. Ale armaty i grad kul muszkietowych odrzuciy ich w ty. Bitwa na chwil ustaa. W obozie polskim rozleg si odgos trbki parlamentarskiej. Chmielnicki jednak nie chcia ju parlamentowa. Dwanacie kurzeniw zsiado z koni, by wsplnie z piechot i Tatarami rozpocz szturm do waw. Krzeczowski w trzy tysice piechoty mia im przyj w pomoc w chwili stanowczej. Wszystkie koty, bbny, litaury i trby ozway si naraz, guszc okrzyki i salwy muszkietw. Pan Skrzetuski ze dreniem patrzy na gbokie szeregi niezrwnanej piechoty zaporoskiej biegncej ku waom i otaczajcej je coraz cianiejszym piercieniem. Dugie smugi biaego dymu wybuchay ku niej z okopw, jakby jaka olbrzymia pier chciaa oddmuchn t szaracz cisnc si nieubaganie ze wszystkich stron. Kule armatnie ryy w niej bruzdy, strzay samopaw stay si coraz szybsze. Huk nie ustawa ani na chwil mrowie topniao w oczach, skrcaosi miejscami konwulsyjnie jak olbrzymi w zraniony, ale szo naprzd. Ju, ju dobiegaj! ju s pod okopem! - armaty ju im szkodzi nie mog! Pan Skrzetuski przymkn powieki. I teraz pytania szybkie jak byskawice przelatyway mu przez gow: gdy otworzyoczy, czy dojrzy jeszcze polskie proporce na waach? Dojrzy - nie dojrzy? Tam gwar coraz wikszy, tam wrzask jaki niezwyky. Musiao si co sta! Krzyki dochodz ze rodka obozu. Co to jest? Co si stao? - Boe wszechmocny! Okrzyk ten wyrwa si z ust pana Skrzetuskiego, gdy otworzywszy oczy ujrza na waach zamiast wielkiej zotej chorgwi koronnej malinow z Archanioem. Obz by zdobyty. Wieczorem dopiero dowiedzia si od Zachara namiestnik o caym przebiegu szturmu. Nie prno Tuhaj-bej nazywa Chmielnickiego wem, bo oto w chwili najzacitszej obrony podmwiona przez niego Baabanowa dragonia przesza do Kozakw i rzuciwszy si z tyu na swoje chorgwie dopomoga do wytpienia ich ze szcztem. Wieczorem widzia namiestnik jecw i by przy mierci modego Potockiego, ktrymajc gardo przebite strza y tylko kilka godzin po bitwie i umar na rku pana Stefana Czarnieckiego: "Powiedzcie ojcu... - szepta w ostatniej chwili mody kasztelan - powiedzcie ojcu - em... jako rycerz...", i nie mg nic wicej doda. Dusza jego opucia ciao i uleciaa ku niebu. Skrzetuski dugo potem pamita t blad twarz i te bkitne oczy wzniesione w chwili mierci. Pan Czarniecki lub czyninad stygncym ciaem, e da-li mu Bg wolno odzyska, a potokami krwi mier przyjaciela i hab klski obmyje. I ani zanie cieka po surowym jego obliczu, bo to by rycerz elazny, wielce ju czynami odwagi wsawiony i czowiek adnym nieszczciem nie ugity. Jako luby speni. Teraz zamiast desperacji si poddawa, pierwszy krzepi Skrzetuskiego, ktren cierpia strasznie nad klsk i habRzeczypospolitej. "Rzeczpospolita niejedn klsk poniosa - mwi pan Czarniecki - ale ma ona w sobie si niespoyt. Nie zamaa jej dotd adna potga, nie zami i bunty chopw, ktrych sam Bg pokarze, gdy wystpujc przeciw zwierzchnoci, Jego to woli si oponuj. A co do klski, prawda, i jest aosn - ale kt t klsk ponis? hetmani? wojska koronne? - nie! Po odczeniu si i zdradzie Krzeczowskiego oddzia w, ktren prowadzi Potocki, tylko za podjazd mg by uwaany. Bunt niechybnie rozejdzie si po caej Ukrainie, gdy chopstwo tam harde i do boju wprawione, ale bunt tam to przecie nie pierwszyzna. Zgasz go hetmani z ksiciem Jeremim, ktrych siy nieporuszone dotd stoj - im za potniejwybuchnie, tym raz zgaszony, na duej, a moe na zawsze ucichnie. Maej wiary i maego serca czowiekiem byby ten, kto by mg przypuszcza, i jaki wataka kozacki na wspk z jednym murz tatarskim naprawd mog potnemu narodowi zagrozi. le by byo z Rzeczpospolit, gdyby prosta zawierucha chopska miaa stanowi o jej losie, o jej egzystencji. Zaiste z pogard cignlimy na on wypraw - koczy pan Czarniecki - a cho podjazd nasz starto, mniemam, e hetmani nie mieczem, nie broni, ale batogami mog ten bunt przytumi." I gdy tak mwi, zdawao si, e to mwi nie jeniec, nie onierz po przegranej bitwie, ale dumny hetman pewny jutrzejszego zwycistwa. Ta wielko duszy i wiara w Rzeczpospolit spyny jako balsam na rany namiestnika. Patrzy on z bliska na potg Chmielnickiego, wic go te i olepia troch, tym bardziej e a dotd szy za ni powodzenia. Ale pan Czarniecki musia mie suszno. Siy hetmanw stoj jeszcze nieporuszone, a zanimi caa potga Rzeczypospolitej, zatem prawa, wadzy i woli boskiej. Odchodzi tedy namiestnik bardzo na duszy pokrzepiony i weselszy, a odchodzc spytajeszcze pana Czarnieckiego, czyby nie chcia zaraz ukadw z Chmielnickim o wolno rozpocz. - Tuhaj-bejowym jestem jecem - rzek pan Stefan - jemu te okup zapac, a z tym watak nie chc mie do czynienia i katu go oddaj. Zachar, ktry panu Skrzetuskiemu uatwi widzenie si z winiami, odprowadzajc go do telegi, rwnie go po drodze pociesza: - Nie z modym Potockim trudno - mwi- z hetmany bdzie trudno. Dzieo dopiero poczte, a jaki bdzie koniec - Bg wie! Hej, nabrali Kozacy i Tatarzy polskiego dobra, ale wzi a zachowa - inna rzecz. Aty si, detyno, nie martw, nie sumuj, bo i tak wolno odzyskasz - ty ruszysz do swoich, a stary bdzie ju tuy po tobie. Na staro najgorzej samemu na wiecie. Zhetmany bdzie trudno, oj! trudno! Rzeczywicie, zwycistwo, jakkolwiek wietne, nie rozstrzygao bynajmniej sprawy na korzy Chmielnickiego. Mogo mu ono nawet wypa na niekorzy, bo atwo byo przewidzie, e teraz hetman wielki, mszczc mier syna, ze szczeglnzawzitoci nastawa bdzie na Zaporocw i niczego nie omieszka, eby ichzgnie od razu. Hetman wielki oto ywi pewn niech do ksicia Jeremiego, ktra cho pokrywana grzecznoci, niemniej objawiaa si do czsto w rozmaitych okolicznociach. Chmielnicki wiedzc o tym doskonale, przypuszcza, e teraz niech ta ustanie, i e teraz pan krakowski pierwszy wycignie rk do zgody, ktra zapewni mu pomoc wsawionego wojownika i jego potnych zastpw. A z tak poczonymi siami, pod takim wodzem, jakksi, Chmielnicki jeszcze mierzy si nie mia, bo sobie jeszcze dostatecznie nie ufa. Postanowi wic pieszy si, by razem z wieci o klsce towodzkiej stan na Ukrainie i uderzy na hetmanw, nimby pomoc ksica nadej moga. Nie da wic wypoczynku wojskom i drugiego dnia po bitwie witaniem ruszono w pochd. Pochd to by tak szybki, jak gdyby hetman ucieka. Rzekby, e powdstep zalewa i pdzi naprzd, i wzbiera wszystkimi wodami po drodze. Mijano lasy, dbrowy, mogiy, przeprawiano si przez rzeki bez wytchnienia. Siy kozackie wzrastay po drodze, bo coraz nowe gromady chopw uciekajcych z Ukrainy czyy si z nimi ustawicznie. Chopi przynosili i wieci o hetmanach - ale sprzeczne. Jedni mwili, e ksi siedzi jeszcze za Dnieprem; inni, e ju si poczy z wojskami koronnymi. Natomiastwszyscy twierdzili, e Ukraina ju w ogniu. Chopi nie tylko uciekali na spotkanie Chmielnickiego w Dzikie Pola, ale palili wsiei miasta, rzucali si na swych panw i uzbrajali powszechnie. Wojska koronne biy si ju od dwch tygodni. Wycito Steblew,pod Derenhowcami za przyszo do krwawejbitwy. Kozacy grodowi gdzieniegdzie ju przerzucili si na stron czerni, a wszdzieczekali tylko hasa. Chmielnicki liczy na to wszystko i pieszy si tym bardziej. Na koniec stan u proga. Czehryn otworzy mu wrota na rozcie. Zaoga kozacka przesza natychmiast pod jego chorgiew. Zburzono dom Czapliskiego, wyrnito gar szlachty szukajcej schronienia w miecie. Radosne krzyki, biciewe dzwony i procesje nie ustaway ani na chwil. Poar ogarn zaraz ca okolic. Co yo, chwytao za kosy, piki i czyo si z Zaporoem. Tumy niezmierne czerni spyway do obozu ze wszystkich stron - doszy take i radosne, bo pewne wieci, e ksi Jeremi ofiarowa wprawdzie pomoc hetmanom, ale jeszcze si z nimi niepoczy. Chmielnicki odetchn. Ruszy bez zwoki naprzd i szed ju wrd buntu, rzezi i ognia. wiadczyy o tym zgliszcza i trupy. Szed jak lawina niszczc wszystko po drodze. Kraj przed nim powstawa, za nim pustosza. Szed jak mciciel, jak legendowy smok. Kroki jego wyciskay krew, oddech wznieca poary. W Czerkasach zatrzyma si z gwnymi siami, wysawszy naprzd Tatarw pod Tuhaj-bejem i dzikiego Krzywonosa, ktrzy dognali hetmanw pod Korsuniem i uderzyli na nich bez wahania. Ale miao drogo musieli spaci. Odparci, zdziesitkowani, zbici na miazg, cofnli si w popochu. Chmielnicki zerwa si i szed im w pomoc. Po drodze dosza go wie, e pan Sieniawski w kilka chorgwi poczy si z hetmanami, ktrzy opucili Korsu i cign do Bohusawia. Byo to prawd. Chmiel zaj Korsu bez oporu i pozostawiwszy w nim wozy, zapasy ywnoci, sowem cay tabor, komunikiem pogna si za nimi. Nie potrzebowa goni dugo, gdy nie uszli jeszcze daleko. Pod Krut Bak przednie jego strae natkny si na polskitabor. Panu Skrzetuskiemu nie byo danym widzie bitwy, gdy wraz z taborem zostaw Korsuniu. Zachar umieci go w rynku, w domu pana Zabokrzyckiego, ktrego czer poprzednio powiesia - i postawi stra z niedobitkw mirhorodzkiego kurzenia, bo tuszcza cigle rabowaa domy i mordowaa kadego, kto si jej wyda Lachem. Przez wybite okna widzia pan Skrzetuski gromady pijanych chopw, krwawych, z pozawijanymi rkawami u koszul, wczcych si od domu do domu, od sklepu do sklepu i przeszukujcych wszystkie kty, strychy, poddasza; od czasu do czasu wrzask straszliwy oznajmia, e znaleziono szlachcica, yda, mczyzn, kobiet lub dzieci. Wycigano ofiar na rynek i pastwiono si nad ni w sposb najstraszliwszy. Tuszcza bia si ze sob o resztki cia, obmazywaa sobie zrozkosz krwi twarze i piersi, okrcaa szyje dymicymi jeszcze trzewiami. Chopi chwytali mae ydzita za nogi i rozdzieraliwrd szalonego miechu tumw. Rzucano si i na domy otoczone stra, w ktrych zamknici byli znakomitsi jecy, zostawieniprzy yciu dlatego, e spodziewano si po nich znacznego okupu. Wwczas Zaporocy lub Tatarzy stojcy na stray odpierali tum, grzmocc po bach napastnikw drzewcami od pik, ukami lub batami z byczej skry. Tak byo przy domu pana Skrzetuskiego. Zachar kaza wiczy chopstwo bez miosierdzia, a mirhorodcy speniali z rozkosz rozkaz. Niowi bowiemprzyjmowali chtnie w czasie buntw pomoc czerni, ale pogardzali ni bez porwnania wicej od szlachty. Przecie nie prno zwali si: "szlachetne uroonymi Kozakami!" Sam Chmielnicki darowywa potem niejednokrotnie znaczn ilo czerni Tatarom, ktrzy gnali j do Krymu i stamtd sprzedawali do Turcji i Azji Mniejszej. Tum wic szala na rynku i dochodzi dotak dzikiego optania, e w kocu pocz si wzajemnie mordowa. Dzie zapada. Zapalono ca jedn stron rynku, cerkiew idom parocha. Szczciem wiatr zwiewa ogie ku polu i przeszkadza szerzeniu si poaru. Ale una olbrzymia owiecia rynek tak jasno jak promienie soneczne. Zrobio si gorco nie do wytrzymania. Z dala dochodzi straszliwy huk dzia - widocznie bitwa pod Krut Bak stawaa si coraz zacitsza. - Gorco tam musi by naszym! - mruczastary Zachar. - Hetmani nie artuj. Hej! pan Potocki szczery onir. Potem wskaza przez okno na czer. - No! - rzek - oni teraz hulaj, ale jeliChmiel bdzie pobity, to i nad nimi pohulaj! W tej chwili rozleg si ttent i na rynek wpado na spienionych koniach kilkudziesiciu jedcw. Twarze ich sczerniae od prochu, odzie w nieadzie i poobwizywane szmatami gowy niektrychwiadczyy, i pdz wprost z bitwy. - Ludy! kto w Boha wiryt, spasajtes! Lachy bijut naszych! - krzyknli wniebogosy. Podnis si wrzask i zamieszanie. Tum rozkoysa si jak fala targnita wichrem. Nagle dziki popoch opanowa wszystkich. Rzucono si do ucieczki, ale e ulice byy zatoczone wozami, a jedna cz rynku w ogniu, wic nie byo gdzie ucieka. Czer pocza si toczy, krzycze, bi,dusi i wy o miosierdzie, cho yP+cz{ b{#@c|c+wc}9#nieprzyjaciel by jeszcze daleko. Namiestnik zasyszawszy, co si dzieje, mao nie oszala z radoci, pocz biega po izbie jak obkany, rkami bi si w piersi z caej siy i woa: - Wiedziaem, e tak si stanie! wiedziaem! jakom yw! To z hetmany sprawa! to z ca Rzeczpospolit! Godzina kary nadesza! Co to? Znw rozleg si ttent i tym razem do kilkuset jedcw, samych Tatarw, pojawio si na rynku. Uciekali widocznie nalepo. Tum zastpowa im drog, oni rzucili si w tum, tratowali go, bili, rozpdzali, siekli, prc komi ku gocicowiwiodcemu do Czerkas. - Uciekaj jak wicher! - zawoa Zachar. Ledwo wymwi, przelecia drugi oddzia, za nim trzeci. Zdawao si, e ucieczka jest powszechn. Strae przy domach poczy krci si i rwnie okazywa ch ucieczki. Zachar wypad przed ganek. - Sta! - krzykn na swych mirhorodcw. Dym, gorco, zamieszanie; ttent koni, gosy trwogi, wycie tumw owieconych poarem, wszystko to zlao si w jeden piekielny obraz; na ktry namiestnik z oknaspoglda. - Co tam za pogrom by musi! co tam za pogrom! - woa do Zachara nie zwaajc, i ten radoci jego nie mg podziela. Tymczasem znw oddzia uciekajcych przemkn si jak byskawica. Huk dzia wstrzsn posadami domw korsuskich. Nagle jaki gos przeraliwy tu pod domem pocz krzycze: - Ratujcie si! Chmiel zabit! Krzeczowski zabit! Tuhaj-bej zabit! Na rynku nasta prawdziwy koniec wiata. Ludzie w obkaniu rzucali si w pomienie. Namiestnik pad na kolana i rcewznis do gry. - Boe wszechmocny! Boe wielki i sprawiedliwy - chwaa Tobie na wysokociach! Zachar przerwa mu modlitw wpadszy z przedsieni do izby. - A bywaj no, detyno! - zawoa zdyszany - wyjd i obiecnij ask mirhorodcom, bo chc uchodzi, a jak ujd, czer tu wpadnie! Skrzetuski wyszed na ganek. Mirhorodcy krcili si niespokojnie przed domem okazujc niekaman ochot opuci stanowisko i pierzchn gocicem wiodcym do Czerkas. Strach opanowa wszystkich w miecie. Raz w raz nowe oddziay rozbitkw nadlatyway jakby na skrzydach od strony Krutej Baki. Uciekali chopi, Tatarzy, Kozacy grodowi i zaporoscyw najwikszym pomieszaniu. A jednak gwne siy Chmielnickiego musiay jeszczedawa opr, bitwa nie musiaa by jeszcze zupenie rozstrzygnit, gdy dziaa gray ze zdwojon si. Skrzetuski zwrci si ku mirhorodcom. - Za to, iecie strzegli wiernie osoby mojej - rzek wyniole - nie potrzebujecie ucieczk si ratowa, gdy obiecuj wam instancj i ask u hetmana. Mirhorodcy co do jednego odkryli gowy, a on uj si pod boki i spoglda dumnie na nich i na rynek, ktry pustosza coraz bardziej. Co za zmiana losu! Oto pan Skrzetuski, niedawno jeniec wleczony za kozackim taborem, sta teraz midzy zuchwaym kozactwem jako pan midzy poddastwem, jako szlachcic midzy gminem, jako husarz z pancernego znaku midzy obozowymi ciury. On - jeniec - askteraz obiecywa - i gowy odkryway si najego widok, a pokorne gosy woay tym pospnym, przecigym, oznaczajcym przestrach i poddanie si tonem: - Pomyujte, pane! - Jakom powiedzia, tak si stanie! - rzek namiestnik. Jako istotnie pewien by swej instancji u hetmana, ktremu by znajomy, bo nierazdo niego listy od ksicia JeremiegA wozi i wzgldy jego umia pozyska. Sta tedy trzymajc si pod boki i rado bia mu z oblicza owieconego blaskiem poaru. "Ot, wojna skoczona! ot, fala u progu rozbita! - myla. - Pan Czarniecki mia suszno: niepoyt jest sia Rzeczypospolitej, niezachwian jej potga." A gdy tak myla, duma rozsadzaa mu piersi; nie niska duma pynca ze spodziewanego nasycenia zemsty, z upokorzenia wroga ani z odzyskania wolnoci, ktrej za chwil ju si spodziewa, ani z tego, e czapkowano przed nim teraz, ale czu si dumnym, e jest synem tej Rzeczypospolitej zwyciskiej, przepotnej, o ktrej bramy wszelka zo, wszelki zamach, wszelkie ciosy tak rozbijaj si i krusz, jako mocy piekielne o bramy nieba. Czu si dumnym jako szlachcic-patriota, e w zwtpieniu zosta pokrzepion, a w wierze nie zawiedzion. Zemsty ju nie pragn. "Pogromia jak krlowa, wybaczy jak matka" - myla. Tymczasem huk dzia zmieni si w grzmot nieustajcy. Kopyta koskie zaszczkay znw po pustych ulicach. Na rynek wlecia jak piorun, na nie osiodanym koniu Kozak bez czapki, w jednej koszuli, z twarz rozcitmieczem i buchajc krwi. Wlecia, konia osadzi, rce rozkrzyowa i chwytajc oddech otwartymi usty krzycze pocz: - Chmiel bije Lachiw! Pobyty jasno welmony pany, hetmany i pukownyki, ycari i kawalery. To rzekszy zachwia si i na ziemi run. Mirhorodcy skoczyli mu na pomoc. Pomie i blado przeleciay przez oblicze pana Skrzetuskiego. - Co on mwi? - rzek gorczkowo do Zachara. - Co si stao? Nie moe to by. Na Boga ywego! nie moe to by! Cisza! tylko pomienie sycz na przeciwlegej stronie rynku, trzaskaj snopy iskier, a czasem przepalone domostwo runie z oskotem. A oto nowi jacy goce lec. - Pobyty Lachy! pobyty! Za nimi cignie oddzia Tatarw - id z wolna, bo otaczaj pieszych, widocznie jecw. Pan Skrzetuski oczom nie wierzy. Poznajedoskonale na jecach barw hetmaskiej husarii - wic w rce plaszcze i jakim dziwnym, nieswoim gosem powtarza uporczywie: - Nie moe by! nie moe by! Huk armat sycha jeszcze. Bitwa nie skoczona. Przez wszystkie nie popalone ulice napywaj jednak tumy Zaporocw iTatarw. Twarze ich czarne, piersi dysz ciko - ale wracaj jakby upojeni, piewaj pieni! Tak wracaj onierze po zwycistwie. Namiestnik poblad jak trup. - Nie moe by - powtarza coraz chrapliwiej - nie moe by... Rzeczpospolita... Nowy przedmiot zwraca jego uwag. Wchodz semenowie Krzeczowskiego niosc cae pki chorgwi. Przyjedaj na rodek rynku i rzucaj je na ziemi. Niestety - polskie. Huk armat sabnie, w oddali sycha turkot nadchodzcych wozw. Jedzie naprzd jedna wysoka kozacka telega, za ni szereg innych, wszystkie otoczone przez Kozakw paszkowskiego kurzenia, w tych czapkach; przechodz tu koo domu, przy ktrym mirhorodcy. Pan Skrzetuski rk do czoa przytkn, bo go blask poaru olepi, i wpatrzy si w postacie jecw siedzcych na pierwszym wozie. Nagle cofn si w ty, rkami pocz bi powietrze jak czowiek trafiony strza w piersi, z ust za wyrwa mu si krzyk straszny, nadludzki: - Jezus Maria! to hetmani! I pad na rce Zachara, oczy zaszy mu blachmanem, a twarz staa i zakrzepa, tak jak u ludzi umarych. W kilka chwil pniej trzech jedcw naczele niezliczonych pukw wjedao na rynek korsuski. rodkowy, ubrany w czerwie, siedzia na biaym koniu i wspierajc si pod bok pozocist buaw spoglda dumnie jak krl. By to Chmielnicki. Po obu jego stronach jechali Tuhaj-bej i Krzeczowski. Rzeczpospolita leaa w prochu i krwi u ng Kozaka. Rozdzia szesnasty Upyno kilka dni. Ludziom zdawao si, e sklepienie niebieskie runo nagle na Rzeczpospolit. te Wody, Korsu, zniesienie wojsk koronnych, zawsze dotd w walkach z Kozakami zwyciskich, wziciehetmanw, poar straszliwy na caej Ukrainie, rzezie, mordy niesychane od pocztku wiata - wszystko to zwalio sitak nagle, e ludzie prawie wierzy nie chcieli, aby tyle klsk mogo przyj na jeden kraj od razu. Wielu te nie wierzyo, inni odrtwieli z przeraenia, inni dostali obkania, inni przepowiadali przyjcie antychrysta i blisko sdu ostatecznego. Przerway si wszystkie wzy spoeczne, wszelkie stosunki ludzkie i rodzinne. Ustaawszelka wadza, zniky rnice midzy ludmi. Pieko odczepio z acuchw wszystkie zbrodnie i pucio je na wiat, by pohulay: wic mord, grabie, wiaroomstwo, rozbestwienie si, gwat, rozbj i szalestwo zastpio prac, uczciwo, wiar i sumienie. Zdawao si, e odtd ludzko ju nie dobrem, ale zemtylko y bdzie; e si przeinaczyy sercaiumysy i poczytuj to za wite, co dawniej byo bezecnym, a za bezecne, co dawniej byo witym. Soce nie wiecio ju nad ziemi, bo je zasaniay dymy poarw, a nocami zamiast gwiazd i ksiyca wieciy poogi. Pony miasta, wsie, kocioy, dwory, lasy. Ludzie przestali mwi, jeno jczeli albo wyli jak psy. ycie stracio warto. Tysice giny bez echa, bez wspomnienia. A z tych wszystkich klsk, mordw, jkw, dymw ipoarw podnosi si tylko jeden czowiek coraz wyej i wyej, olbrzymia coraz straszliwiej, zaciemnia ju niemal wiatodzienne, rzuca cie od morza do morza. By to Bohdan Chmielnicki. Dwiecie tysicy ludzi zbrojnych i upojonych zwycistwy stao teraz gotowych na jego skinienie. Czer powstawaa wszdzie; Kozacy grodowi czyli si z nim po wszystkich miastach. Kraj od Prypeci do kracw pusty by w ogniu. Powstanie szerzyo si w wojewdztwach: ruskim, podolskim, woyskim, bracawskim, kijowskim i czernihowskim. Potga hetmana rosa co dzie. Nigdy Rzeczpospolita nie wystawia przeciw najstraszniejszemu wrogowi poowy tych si, ktrymi on teraz rozporzdza. Rwnych nie mia w gotowoci i cesarz niemiecki. Burza przesza wszelkie oczekiwania. Sam hetmanpocztkowo nie rozeznawa wasnej potgiinie rozumia, jak wyrs ju wysoko. Sprawiedliwoci, prawem i wiernoci dla Rzplitej jeszcze si osania, bo nie wiedzia, e te wyrazy, jako czcze wyrazy,mg ju depta. Wszelako w miar si wzrasta w nim i w niezmierny, bezwiednyegoizm, ktremu rwnego historia nie przedstawia. Pojcia zego i dobrego, zbrodni i cnoty, gwatu i sprawiedliwoci zlay si w duszy Chmielnickiego w jedno zpojciami wasnej krzywdy lub wasnego dobra. Ten mu by cny, kto by z nim; ten zbrodniarz, kto przeciw niemu. Gotw by biada na soce i poczytywa to sobie za osobist krzywd, gdyby nie wiecio wwczas, gdy on potrzebowa. Ludzi, wypadki i wiat cay mierzy wasnym ja. I mimo caej chytroci, caej hipokryzji hetmana bya jaka potworna dobra wiara w takim jego pogldzie. Wypyway ze wszystkie wystpki Chmielnickiego, ale i czyny dobre; bo jeli nie zna miary w zncaniu si i okruciestwie nad wrogiem, natomiast umia by wdzicznym za wszystkie, choby mimowolne usugi, ktremu oddawano. Tylko gdy by pijany, wwczas zapominai o dobrodziejstwach i ryczc z szalestwawydawa spienionymi usty krwawe rozkazy,ktrych aowa pniej. A w miar jak roso jego powodzenie, pijany bywa coraz czciej, bo coraz wikszy ogarnia go niepokj. Zdawa by si mogo, e tryumfy zaprowadziy go na takie wyyny, na ktre sam wstpi nie chcia. Jego potga przeraaa innych, ale i jego samego. Olbrzymia rzeka buntu porwawszy go niosaz byskawicow szybkoci i nieubaganie, ale dokd? Jak si to wszystko miao skoczy? Poczynajc bunt w imi krzywd wasnych, mg ten kozacki dyplomata liczy, e po pierwszych powodzeniach lub nawet po klskach rozpocznie ukady, e zaofiaruj mu przebaczenie, zadouczynienie i nagrod za krzywdy i szkody. Zna on dobrze Rzeczpospolit, jej cierpliwo tak nieprzebran jako morze, jej miosierdzie nie znajce granic i miary, ktre pyno nie tylko ze saboci, bo przecie Nalewajce, otoczonemu ju i zgubionemu, jeszcze ofiarowano przebaczenie. Wszelako teraz, po zwycistwie na tych Wodach, po zniesieniu hetmanw, po rozpaleniu wojny domowej we wszystkich poudniowych wojewdztwach, rzeczy zaszy zbyt daleko, wypadki przerosy wszelkie oczekiwanie - teraz walka musiaa si toczy na mier i ycie. A na czyj stron miao pa zwycistwo? Chmielnicki pyta wrbitw i gwiazd si radzi, i sam wyta oczy w przyszo - ale widzia przed sob tylko ciemno. Wic czasem straszny niepokj podnosi muwosy na gowie, a z piersi zrywaa si rozpacz jak wicher. Co bdzie, co bdzie? Bo Chmielnicki patrzc bystrzej od innych rozumia zarazem lepiej od wielu, e Rzeczpospolita nie umie uy swych si i sama o nich nie wie, ale jest potg olbrzymi. Gdyby jaki czowiek schwyci w rce t potg, wtedy kto by mu si opar? A kt mg zgadn, czy straszne niebezpieczestwo, czy blisko przepaci izguby nie potumi zamieszek, niezgody wewntrznej, prywaty, zawici panw, warcholstwa, gadanin sejmowych, swawoli szlacheckiej, bezsilnoci krla. Wtedy by p miliona samego tylko herbowego ludu mogo wyruszy w pole i zgnie Chmielnickiego, choby go nie tylko chan krymski, ale i sam sutan turecki wspomaga. O tej upionej potdze Rzplitej wiedzia prcz Chmielnickiego i zmary krl Wadysaw i dlatego cae ycie pracowa nad tym, by z najwikszym w wiecie mocarzem rozpocz walk na mier, bo tylko w ten sposb potga owa przywoando ycia by moga. Gwoli temu przekonaniunie waha si krl rzuca iskier i na prochy kozackie. Byo-li przeznaczonym istotnie Kozakom wywoa t powd, by w niej uton nareszcie? Chmielnicki rozumia i to take, jak mimocaej saboci strasznym by odpr tej Rzeczypospolitej. W tak bezadn, le powizan, rozdart, swawoln, nierzdn biy przecie najgroniejsze ze wszystkich fale tureckie i rozbijay si o ni jak o ska. Tak byo pod Chocimiem, na co wasnymi niemal oczyma patrzy. Jednak ta Rzeczpospolita nawet w chwilach swej saboci zatykaa swe chorgwie na waach obcych stolic. Jaki tedy da odpr?czego nie dokae przywiedziona do rozpaczy, gdy bdzie musiaa umrze albo zwyciy? Wobec tego kady tryumf Chmielnickiego by nowym dla niego niebezpieczestwem, bo zblia chwil przebudzenia si lwa drzemicego i czyni bardziej niemoliwymi ukady. W kadym zwycistwie leaa przysza klska, w kadym upojeniu - na dnie gorycz. Teraz na burz kozack miaa przyj burza Rzeczypospolitej. Chmielnickiemu wydawao si, e ju syszy jej guchy, daleki huk. Oto z Wielkopolski, Prus, rojnego Mazowsza, Maopolski i Litwy nadejd tumy wojownikw - trzeba im tylko wodza. Chmielnicki wzi w niewol hetmanw, ale i przez t szczliwo przegldaa jakby zasadzka losu. Hetmani byli dowiadczonymi wojownikami, ale aden z nich nie by czowiekiem, jakiego wymagaa ta chwila grozy, przeraenia, klski. Wodzem mg by teraz jeden tylko czowiek. Zwa si on: ksi Jeremi Winiowiecki. Wanie dlatego, e hetmani poszli w niewol, wybr prawdopodobnie mia pa na ksicia. Chmielnicki nie wtpi o tym na rwni ze wszystkimi. A tymczasem do Korsunia, w ktrym hetman zaporoski zatrzyma si po bitwie dla odpoczynku, dolatyway z Zadnieprza wieci, e straszny ksi ruszy ju z ubniw, e po drodze depce bunt niemiosiernie, e po przejciu jego znikaj wsie, sobody, chutory i miasteczka, natomiast je si krwawe pale i szubienice. Przestrach dwoii troi liczb si jego. Mwiono, e prowadzi pitnacie tysicy wojownikw najlepszego wojska, jakie by mogo w caej Rzeczypospolitej. W obozie kozackim spodziewano si go lada chwila. Wkrtce po bitwie pod Krut Bak okrzyk: "Jarema idzie!", rozleg si midzy Kozakami i rzuci popoch midzy czer, ktra pocza lepo ucieka. Pooch ten zastanowi gboko Chmielnickiego. Mia teraz do wyboru: albo ruszy z capotg przeciw ksiciu i szuka go na Zadnieprzu, albo zostawiwszy cz si na zdobywanie zamkw ukrainnych ruszy w gb Rzeczypospolitej. Wyprawa na ksicia bya niebezpieczn. Majc do czynienia z tak wsawionym wodzem Chmielnicki, mimo caej przewagi swych si, mg ponie klsk w walnej bitwie i wwczas wszystko byoby stracone od razu. Czer, ktra stanowia ogromn wikszo, zoya wiadectwo, e zmyka na samo imi Jaremy. Trzeba byoczasu, eby j zmieni w wojsko mogce stawi czoo ksicym regimentom. Z drugiej strony ksi prawdopodobnie nie przyjby walnej bitwy, ale poprzestana obronie w zamkach i czciowej wojnie, ~Pc)cfc>-~c<ktra w takim razie musiaaby trwa cae miesice, jeeli nie lata, a przez ten czas Rzeczpospolita zebraaby niechybnie nowe siy i ruszya w pomoc ksiciu. Chmielnicki wic postanowi pozostawi Winiowieckiego na Zadnieprzu, a samemu umocni si na Ukrainie, zorganizowa swe siy i nastpnie ruszywszy do Rzeczypospolitej zmusi j do ukadw. Liczy on na to, e gaszenie buntu na samym tylko Zadnieprzu zajmie na dugo wszystkie siy ksice, a jemu da wolne pole. Bunt za na Zadnieprzu obiecywa sobie podsyca wysyajc pojedyncze pukiw pomoc czerni. Na koniec sdzi, e bdzie mona udziksicia ukadami i zwczy czekajc, pki si jego siy nie wykrusz. W tym celu przypomnia sobie Skrzetuskiego. W kilka dni tedy po Krutej Bace, a w sam dzie popochu midzy czerni kaza przyzwa przed siebie pana Skrzetuskiego. Przyj go w domu starociskim w asystencji jednego tylko pana Krzeczowskiego, ktry Skrzetuskiemu by zdawna znajomy, i powitawszy askawie, cho nie bez wyniosoci odpowiedniej dzisiejszej jego szary, rzek: - Moci poruczniku Skrzetuski, za usug,ktr mi wywiadczye, wykupiem ci od Tuhaj-beja i obiecaem wolno. Teraz godzina nadesza. Dam ci piernacz, by mg swobodnie przejecha, jeliby ci wojska jakie spotkay, i stra do obrony od czerni. Moesz wraca do swego ksicia. Skrzetuski milcza. aden umiech radoci nie pojawi si na jego twarzy. - Moesze ruszy w drog? bo widz, eci co choroba z oczu przeglda? Rzeczywicie pan Skrzetuski wyglda jak cie. Rany i ostatnie wypadki zwaliy z ng tego olbrzymiego modziana, ktry takie teraz mia pozory, jakby nie obiecywa jutra doy. Twarz mu poka,a czarna broda, nie strzyona od dawna, podnosia jeszcze mizeri oblicza. Pochodzio to z utrapie wewntrznych. Rycerz omal si nie zagryz. Wleczony za obozem kozackim, by przecie wiadkiem wszystkiego, co si od wyruszenia z Siczy zdarzyo. Widzia hab i klsk Rzeczypospolitej, hetmanw w niewoli; widzia tryumfy kozackie, piramidy poukadane z gw odcitych polegym onierzom, szlacht wieszan za ebra, odrzynane piersi niewiast, profanacje panien, widzia rozpacz odwagi, ale i nikczemno strachu - widzia wszystko - przecierpia wszystko i cierpia tym bardziej, e mu w gowie i piersiach utkwia noem myl, e to on sam porednisprawca, bo przecie on, nie kto inny, odern Chmielnickiego od powroza. Ale czy mg si spodziewa rycerz chrzecijaski, e ratunek podany bliniemutakie wyda owoce? Wic bl jego nie mia dna. A gdy si siebie spyta, co si dzieje z Helen, i gdy pomyla, co mogo si zdarzy, jeli ze losy zatrzymay j w Rozogach, to rce ku niebu wyciga i woa gosem, w ktrym drgaa bezdenna rozpacz i prawie groba: "Boe! wee dusz moj, bo ju tu mam wicej, niem zasuy!" Potem postrzega si, e bluni, wic na twarz pada i prosi o ratunek, o przebaczenie, o zmiowanie nad ojczyzn i nad onym gobiem niewinnym, co moe tam na prno wzywa boej i jego pomocy. Krtko mwic, przebola tak, e go ju teraz nie uradowaa darowana wolno, a ten hetman zaporoski,ten tryumfator, ktry chcia by wspaniaym ask mu swoj okazujc, nie imponowa mu ju zgoa; w czym spostrzegszy si Chmielnicki zmarszczy si i rzek: - piesze si korzysta z aski, abym za si nie rozmyli, gdy cnota tylko moja i ufno w dobr spraw czyni mnie tak nieopatrznym, e wroga sobie przysparzam, bo to wiem dobrze, e przeciw mnie walczy bdziesz. Na to pan Skrzetuski: - Jeli Bg da si. I spojrza tak na Chmielnickiego, e a mu w gb duszy zajrza, a hetman wzrokutego znie nie mogc utkwi oczy w ziemi i dopiero po chwili ozwa si: - Mniejsza z tym. Zbyt potny jestem, by mi jeden cherlak co znaczy. Opowiesz te ksiciu, swojemu panu, co tu widzia,iprzestrzeesz go, by sobie mniej zuchwale poczyna, bo gdy mnie cierpliwoci nie stanie, to go odwiedz na Zadnieprzu, a niewiem, czyby mu bya mi moja wizyta. Skrzetuski milcza. - Mwiem i powtarzam raz jeszcze - mwi dalej Chmielnicki - nie z Rzeczpospolit, ale z panity wojn prowadz, a ksi midzy nimi w pierwszym rzdzie. Wrg to mj i ludu ruskiego, odszczepieniec od naszego Kocioa i okrutnik. Sysz, bunt we krwi gasi: nieche baczy, by swojej nie przela. Tak mwic podnieca si coraz bardziej, a te krew ja mu do twarzy uderza, a oczy ciskay pomienie. Widno byo, e go chwyta paroksyzm gniewu i zoci, w ktrych traci pami i przytomno cakowicie. - Na powrozie ka go tu Krzywonosowi przywie! - krzycza - pod nogi go sobie zegn, na konia po jego grzbiecie wsiada bd! Skrzetuski patrzy z gry na miotajcegosi Chmielnickiego, po czym odrzek spokojnie: - Zwyci go wprzdy. - Janie wielmony hetmanie! - rzecze Krzeczowski - nieche ten zuchway szlachcic ju jedzie, bo nie wypada dla twojej godnoci, by si gniewem przeciw niemu unosi, a gdy mu wolno obiecae, liczy on na to, e albo sowo zamiesz, albo jego inwektyw sucha musisz. Chmielnicki opamita si, posapa chwil, po czym rzek: - Nieche tedy jedzie, aby za wiedzia,i Chmielnicki dobrem za dobre paci, da mu piernacz, jakom rzek, i sorok Tatarw, ktrzy go do samego obozu odprowadz. Po czym zwracajc si do Skrzetuskiego doda: - Ty za wiedz, e teraz kwita. Polubiem ci mimo twej zuchwaoci, ale gdy si jeszcze raz w moje rce dostaniesz, nie wywiniesz si. Skrzetuski wyszed z Krzeczowskim. - Gdy ci hetman puszcza z ca szyj - rzek Krzeczowski - i moesz jecha, gdzie chcesz, tedy ci powiem po starej znajomoci: salwuj si choby do Warszawy, nie na Zadnieprze, bo stamtd ywa noga wasza nie ujdzie. Wasze czasy miny. Gdyby mia rozum, do nas by przysta, ale wiem, e prno ci to mwi.Poszedby wysoko, jak my pjdziemy. - Na szubienic - mrukn Skrzetuski. - Nie chcieli mnie da starostwa lityskiego, a teraz sam nie jedno, ale dziesi wezm. Wypdzimy precz panw Koniecpolskich a Kalinowskich, a Potockich,a Lubomirskich, i Winiowieckich, Zasawskich i wszystk szlacht i sami siich majtnociami podzielimy, co te i po boej musi by myli, gdy nam ju dwie takznaczne da wiktorie. Skrzetuski nie suchajc gadaniny pukownika zamyli si o czym innym, tenza mwi dalej: - Gdym po bitwie i naszej wiktorii widziaw Tuhajowej kwaterze w yczkach mego pana i dobrodzieja J. W. hetmana koronnego,zaraz on mnie niewdzicznikiem i Judaszem mianowa raczy. A ja mu na to: "J. W. wojewodo! nie jestem ja niewdzicznikiem, bo gdy ju w twoich zamkach i dobrach zasid - przyrzecz mi jeno, e si nie bdziesz napija - to ci podstarocim swoim zrobi." Ho! ho! obowi si Tuhaj-bej na tych ptakach, ktre poapa - i dlatego ich szczdzi - gdyby nie to, inaczej bymy z Chmielnickim z nimi pogadali. Ale ot! wz dla ciebie gotowy i Tatary ju w ordynku. Gdzie tedy yczysz jecha? - Do Czehryna. - Jak sobie pocielesz, tak si wypisz. Ordycy odwiod ci choby do samych ubniw, bo taki maj rozkaz. Staraj si jeno, eby ich twj ksi na pal nie kazapowsadza, co by z Kozakami pewno uczyni, dlatego te i dali ci Tatarw. Hetman ci i konia twego kaza odda. Bywaje zdrw, a wspominaj nas dobrze i ksiciu kaniaj si od naszego hetmana, a jeli bdziesz mg, to go namw, by przyjecha Chmielnickiemu si pokoni. Moe ask znajdzie. Bywaj zdrw! Skrzetuski siad na wz, ktry ordycy otoczyli zaraz dokoa - i ruszono w drog. Przez rynek trudno byo przejecha, bo cay zapchany by Zaporocami i czerni. Jedni i drudzy warzyli sobie kasz piewajc pieni o zwycistwie towodzkim i korsuskim, uoone ju przez lepcw-lirnikw, ktrych mnstwo pocigao zewszd do obozu. Midzy ogniami obejmujcymi koty z kasz leaytu i owdzie ciaa pomordowanych kobiet, nad ktrymi odbywaa si w nocy orgia, lubsterczay piramidki z gw ucitych po bitwie zabitym i rannym onierzom. Ciaa owe i gowy poczynay si ju psu i wydawa zgniy zapach, ktry jednake niezdawa si by wcale przykrym dla zgromadzonych tumw. Miasto nosio na sobie lady spustosze i dzikiej swawoli Zaporocw; okna i drzwi byy powyrywane;zdruzgotane szcztki tysicznych przedmiotw pomieszane z kwapiem i somzawalay rynek. Okapy domw przybrane byy wisielcami, po wikszej czci z ydostwa, a tuszcza bawia si tu i wdzie, czepiajc si ng wisielcw i hutajc si na nich. W jednej stronie rynku czerniay zgliszcza pogorzaych domw, a midzy nimi farnego kocioa; od zgliszcz bio jeszcze gorco i podnosiy si dymy. Wo spalenizny przenikaa powietrze. Za spalonymi domami sta kosz, obok ktrego pan Skrzetuski musia przejeda, i tumyjasyru pilnowane przez gste strae tatarskie. Kto si z okolic Czehryna, Czerkas i Korsunia nie zdoa schroni lub nie pad pod siekier czerni, ten poszed wyka. Byli wic midzy jecami i onierze wzici w niewol w obu bitwach, i mieszkacy okoliczni, ktrzy si dotd nie mogli lub nie chcieli do buntu przyczy, ludzie ze szlachty osiadej lub ze szlacheckiego gminu, podstarociowie, oficjalici, chutornicy, drobna szlachta z zaciankw obojej pci i dzieci. Starcw niebyo, bo ich, jako niezdatnych na sprzeda,Tatarzy wymordowali. Pozagarniali oni rwnie cae wsie i osady ruskie, czemu Chmielnicki nie mia si sprzeciwi. W wielu miejscowociach zdarzyo si, e mowie poszli do obozu kozackiego, a w nagrod za to Tatarzy popalili ich chaty i pobrali ony i dzieci. Ale w oglnym rozptaniu si i zdziczeniu dusz nikt o to nie pyta, nikt si nie upomina. Czer, ktra chwytaa za bro, wyrzekaa si wiosek rodzinnych, on i dzieci. Brali im ony, brali i oni - i lepsze, bo "Laszki", ktre po nasyceniu si ich wdzikami mordowali lub odprzedawali ordycom. Midzy jecami nie brako te moody ukraiskich, powizanych po trzy, po czteryna jednym stryczku wraz z pannami szlacheckich domw. Niewola i niedola rwnaa stany. Widok tych istot wstrzsado gbi dusz i budzi dz zemsty. Poobdzierane, pnagie, naraone na sromotne arty pohacw wczcych si gromadami przez ciekawo po majdanie, potrcane, bite lub caowane ohydnymi usty, traciy pami, wol. Niektre szlochay lub zawodziy gono, inne z oczyma w sup, z obkaniem w twarzy i otwartymi ustami poddaway si biernie wszystkiemu, co je spotykao. Tu i owdzie zrywa si wrzask jeca mordowanego bez litoci za wybuch rozpacznego oporu. wistbizunw z byczej skry rozlega si midzygromadami mczyzn i zlewa si z okrzykami boleci i piskiem dzieci, ryczeniem byda i reniem koni. Jasyr nie by jeszcze rozdzielony i ustawiony w pochodowym porzdku, wic wszdzie panowao najwiksze zamieszanie. Wozy, konie, bydo rogate, wielbdy, owce, kobiety, mczyni, stosy zupionych ubiorw, naczy, makat, broni, wszystko to natoczone w jeden ogromny tabr oczekiwao dopiero podziau i ordynku. Raz w raz podjazdy przypdzay nowe gromady ludzi i byda, naadowane promy pyny przez Ro, z gwnego za kosza przybywali coraz nowi gocie, by nasyca oczy widokiem zebranych bogactw. Niektrzy pijani kumysem lub gorzak, poprzebierani w dziwaczne stroje, bo w ornaty, kome, ruskie riasy lub nawet suknie kobiece, poczynali ju spory, ktniei jarmarczny wrzask o to, co komu bdzie naleao. Czabanowie tatarscy siedzc na ziemi midzy stadami zabawiali si: jedni wygwizdywaniem na piszczakach przeraliwych melodii, inni gr w koci i okadaniem si wzajemnie kijami. Gromady psw, ktre przycigny tu za swymi panami, ujaday i wyy aonie. Pan Skrzetuski min wreszcie t gehenn ludzk pen jkw, ez, niedoli i piekielnych wrzaskw; myla tedy, e ju odetchnie swobodniej, alici zaraz za taborem nowy straszny widok uderzy jego oczy. W dali szarza kosz waciwy, od ktrego dochodzio ustawiczne renie koni, i mrowi si tysicami Tatarw, bliej za na polu, tu koo gocica wiodcego do Czerkas, modzi wojownicy zabawiali si strzelaniem dla wprawy z ukw do jecwsabszych lub chorych, ktrzy by nie mogli wytrzyma dugiej drogi do Krymu. Kilkadziesit cia leao wyrzuconych ju na drog i podziurawionych jak sita: niektre z nich drgay jeszcze konwulsyjnie. Ci, do ktrych strzelano, wisieli przywizani za rce do drzew przydronych. Byy midzy nimi i stare kobiety. miechom zadowolenia po trafnychstrzaach towarzyszyy okrzyki: - Jaksze, iegit! - Dobrze, chopcy! - Uk jaksze ko! - uk w dobrych rkach! Koo gwnego kosza oprawiano tysice byda i koni na pokarm wojownikom. Ziemia bya zlana krwi. Mde wyziewy surowizny tumiy oddech w piersiach, a midzy kupami misa krcili si czerwoni ordycy znoami w rku. Dzie by skwarny, soce pieko. Ledwie po godzinie drogi wydosta si pan Skrzetuski wraz ze swoj eskort na czyste pola, ale z oddali dochodzi dugo jeszcze z gwnego kosza gwar i rykbyda. Po drodze widniay lady przejcia drapienikw. Tu i owdzie popalone sadyby, sterczce kominy futorw, potratowana ru zb, drzewa poamane, sady winiowe przy chatach wycite na ogie. Na gocicuraz w raz leay to trupy koskie, to ludzkie, pokaleczone okropnie, sine, nabrzmiae, a na nich i nad nimi stada wroni krukw zrywajce si z wrzaskiem i szumem przed ludmi. Krwawe dzieo Chmielnickiego rzucao si wszdzie w oczyi trudno byo zrozumie, przeciw komu ten czowiek rk podnis, bo jego wasny kraj jcza przede wszystkim pod brzemieniem niedoli. W Mlejowie spotkali podjazdy tatarskie pdzce nowe tumy jecw. Horodyszcze byo spalone do cna. Sterczaa tylko murowana dzwonnica kocielna i stary db stojcy na rodku rynku, pokryty strasznym owocem, bo wisiao na nim kilkadziesit maych ydzit powieszonych przed trzema dniami. Wymordowano tu rwnie duo szlachty z Konoplanki, Starosiela, Wizwka, Baakleja i Wodaczewa. Samo miasteczko byo puste, bo mczyni poszli do Chmielnickiego, a niewiasty, dzieci i starcy uciekli do lasw przed spodziewanym najciem wojsk ksiciaJeremiego. Z Horodyszcza jecha pan Skrzetuski na mi, abotyn i Nowosielce do Czehryna, zatrzymujc si tylko tyle podrodze, ile trzeba byo na wypoczynek dla koni. Wjechali do miasta na drugi dzie z poudnia. Wojna oszczdzia miasto, niektre tylko domy byy zburzone, a midzy nimi Czapliskiego z ziemi zrwnany. W ogrodzie sta podpukownik Naokoopalec, a z nim tysic moojcw, ale i on, i moojcy, i caa ludno ya w najwikszym przeraeniu, gdy tu, jak i wszdzie po drodze, wszyscy byli pewni, eksi lada chwila nadcignie i wywrze zemst, o jakiej wiat nie sysza. Nie wiadomo byo, kto puszcza te wieci, skdone przychodz; moe je tworzy przestrach, do, e ustawicznie powtarzano to, e ksi pynie ju Su, to znw, e ju jest nad Dnieprem, e spali Wasiutyce, e wyci ludno w Borysach, i kade zblienie si jedcw lub pieszego ludu wywoywao popoch bezgranic. Pan Skrzetuski chwyta chciwie te wieci, bo rozumia, e choby nie byy prawdziwe, to jednak tamoway szerzenie si buntu na Zadnieprzu, nad ktrym rka ksica ciya bezporednio. Skrzetuski chcia dowiedzie si czego pewniejszego od Naokoopalca, ale pokazao si, e podpukownik na rwni z innymi nic nie wiedzia o ksiciu i jeszcze sam byby rad zasign jakich wiadomoci od Skrzetuskiego. A poniewa przecignito na t stron wszystkie bajdaki, czna i podjazdki, wic i zbiegowie z drugiego brzegu nie przybywali do Czehryna. Skrzetuski wic nie bawic duej w Czehrynie kaza si przeprawi i ruszy bezzwoki do Rozogw. Pewno, e wkrtce sam przekona si, co stao si z Helen, i nadzieja, e moe jest ocalona albo te ukrya si wraz ze stryjn i kniaziami w ubniach, wrcia mu siy i zdrowie. Przesiad si z wozu na ko i gna bez P:cc`(r"Wc0 c= litoci swoich Tatarw, ktrzy uwaajc goza posa, a siebie za przystaww oddanychpod jego komend, nie mieli mu stawi oporu. Lecieli tedy, jakby ich goniono, a za nimi zote kby kurzawy wzbijanej kopytami bachmatw. Mijali sadyby, chutory i wioski. Kraj by pusty, siedziby ludzkie wyludnione tak, e dugo nie mogli spotka ywej duszy. Prawdopodobnie te kryli si wszyscy przed nimi. Tu i owdzie kaza pan Skrzetuski szuka w sadach, pasiekach, po zapolach i strzechach stod, ale nie mogli znale nikogo. Dopiero za Pohrebami jeden z Tatarw dostrzeg jak posta ludzk usiujc skry si midzy szuwarami obrastajcymi brzegi kahamliku. Tatarzy skoczyli ku rzece i w kilka minutpniej przywiedli przed pana Skrzetuskiegodwch ludzi cakiem nagich. Jeden z nich by to starzec, drugi wysmuky, moe pitnasto- lub szesnastoletni wyrostek. Obaj kapali zbami ze strachu i dugi czas nie mogli ni sowa przemwi. - Skd wy? - spyta pan Skrzetuski. - My znikd, panie! - odpowiedzia statrzec. - Po probie chodzim - z lir, a otten niemowa mnie prowadzi. - Skd idziecie teraz? z jakiej wsi? Mw miao, nic ci nie bdzie. - My, panie, po wszystkich wsiach chodzili, a nas tu jaki czort obdar. Butymieli dobre - wzi, czapki mieli dobre - wzi, sukmany z litoci ludzkiej dobre - wzi, i liry nie zostawi. - Pytam si, kpie: z jakiej wsi idziesz? - Ne znaju, pane - ja did. Ot my nadzy, noc marzniem, we dnie szukamy litociwych, co by okryli i nakarmili, my godni! - Suchaj tedy, chopie: odpowiadaj, o copytam, bo ka powiesi. - Ja niczoho ne znaju, pane. Koyb ja szczo, abo szczo, abo bude szczo, to nechaj mini - oto szczo! Widocznym byo, e dziad nie mogc sobie zda sprawy, co by za jeden by ten,kto go pyta, postanowi nie dawa adnychodpowiedzi. - A w Rozogach bye? tam gdzie kniaziowie Kurcewicze mieszkaj? - Ne znaju, pane. - Powiesi go! - krzykn pan Skrzetuski. - Buw, pane! - zawoa dziad widzc, e nie ma artw. - Co tam widzia? - My tam byli pi dni temu, a potem w Browarkach syszeli, e tam ycari prijszy. - Jacy rycerze? - Ne znaju, pane! Odin kae - Lachy; drugikae - Kozaki. - W konie! - krzykn na Tatarw pan Skrzetuski. Poczet pomkn. Soce zachodzio zupenie jak wwczas, gdy namiestnik po spotkaniu Heleny i kniahini na drodze jechaobok nich przy Rozwanowej karocy. Kahamlik tak samo wieci purpur, dzie kad si do snu jeszcze cichszy, pogodniejszy, cieplejszy. Tylko wwczas jecha pan Skrzetuski z piersi pen szczcia i budzcych si lubych uczu, a teraz pdzi jak potpieniec gnany wichremniepokoju i zych przeczu. Gos rozpaczy woa mu w duszy: "To Bohun j porwa! ju jej nie ujrzysz wicej!",a gos nadziei: "To ksi! ocalona!" I te gosy tak go rozryway midzy siebie, e ledwo nie rozerway mu serca. Pdzili reszt si koskich. Upyna jedna godzina i druga. Ksiyc zeszed i wytaczajc si coraz wyej, blad coraz bardziej. Konie pokryy si pian i chrapay ciko. Wpadli w las, mign jak byskawica, wpadli w jar, za jarem tu Rozogi. Chwila jeszcze, a losy rycerza si rozstrzygn. Tymczasem wiatr wiszcze mu w uszach od pdu, czapka spada mu z gowy, ko pod nim jczy, jakby mia pa zaraz. Chwila jeszcze, skok jeszcze i jar si roztworzy. Ju! ju! Nagle krzyk nieludzki, straszny wyrwa si z piersi pana Skrzetuskiego. Dwr, lamusy, stajnie, stodoy, czstok i sad winiowy - wszystko zniko. Blady ksiyc owieca wzgrze, a na nim kup czarnych zgliszcz, ktre przestay ju nawet i dymi. Milczenia nie przerywa aden odgos. Pan Skrzetuski stan przed fos niemy, rce tylko do gry podnis, patrzy, patrzy i gow jako dziwnie potrzsa. Tatarzy wstrzymali konie. On zsiad, odszuka resztek spalonego mostu, przeszed rw po belce poprzecznej i siad na kamieniu lecym na rodku majdanu. Siadszy pocz si oglda dokoa jak czowiek, ktry pierwszy raz na jakowym miejscu bdc usiuje si z nim zapozna. Opucia go przytomno. Nie wyda ani jku. Po chwili, rce na kolanach wsparszy, gow spuci i pozosta w nieruchomej postawie, tak e mogo si zdawa, e usn. Jako jeli nie usn, toodrtwia - i przez gow zamiast myli przelatyway mu tylko niejasne obrazy. Widzia wic naprzd Helen tak, jak j by poegna przed ostatni podr, jeno twarz miaa jakby przesonit przez mg, tak jej rysw nie mona byo rozpozna. On j chcia z tego mglistego oboku wydosta i nie mg. Wic odjecha z cikim sercem. Potem przez gow mign mu rynek czehryski, stary Zawilichowski i bezczelna twarz Zagoby; twarz ta ze szczeglnym uporem stawaa mu przed oczyma, a wreszcie zastpio jponure oblicze Grodzickiego. Potem widzia jeszcze Kudak, porohy, walk na Chortycy, Sicz, ca podr i wszystkie wypadki, a do dnia ostatniego, a do ostatniej, godziny. Ale dalej ju ciemno! Co si z nim teraz dziao, nie rozpoznawa. Mia tylko jakie niewyrane poczucie, e do Heleny do Rozogw jedzie, ale si mu brako, wic odpoczywa na zgliszczach. Chciaby ju, ot, podnie si i jecha dalej, ale jakie niezmierne osabienie przykuwa go do miejsca, tak jakby mu stufuntowe kule do ng poprzywizywano. Siedzia wic i siedzia. Noc upywaa. Tatarzy roztasowali si na nocleg i rozoywszy ogieniek poczli przypieka przy nim kaway koskiego cierwa; nastpnie, nasyceni, pokadli si na ziemi. Ale nie upyna i godzina, gdy zerwali si na rwne nogi. Z dala dochodzi gwar podobny do odgosw, jakie wydaje wielka liczba jazdyidcej piesznym marszem. Tatarzy zatknli co prdzej na erd bia pacht i podsycili obficie pomie, tak aby z dala mogli by rozpoznani, jako wysacy pokojowi. Ttent koni, parskanie i brzk szabel zblia si coraz bardziej i wkrtce na drodze ukaza si oddzia jazdy, ktry wnet otoczy Tatarw. Rozpocza si krtka rozmowa. Tatarzy wskazali na posta siedzc na wzgrzu, ktr zreszt wida byo doskonale, bo padao na ni wiato miesica, i owiadczyli, e prowadz posa, a od kogo,to on najlepiej powie. Wwczas dowdca oddziau wraz z kilku towarzyszami uda si na wzgrze, ale zaledwie zbliy si i spojrza w twarz siedzcemu, gdy rce rozkrzyowa i wykrzykn: - Skrzetuski! Na Boga ywego, to Skrzetuski! Namiestnik ani drgn. - Moci namiestniku, nie poznajesze mnie? Jam jest Bychowiec. Co ci jest? Namiestnik milcza. - Zbude si, na Boga! Hej, towarzysze, bywajcie no! Istotnie by to pan Bychowiec, ktry szed w awangardzie przed wszystk potg ksicia Jeremiego. Tymczasem nadcigny i inne puki. Wie o odnalezieniu Skrzetuskiego rozbiega si piorunem po chorgwiach, wic wszyscy pieszyli powita miego towarzysza. May Woodyjowski, dwaj leszyscy, Dzik, Orpiszewski, Migurski, Jakubowicz, Lenc, pan Longinus Podbipita imnstwo innych oficerw biego na wycigina wzgrze. Ale prno przemawiali do niego, woali po imieniu, szarpali za ramiona, usiowali podnie - pan Skrzetuski patrzy na nich szeroko otwartymi oczyma i nie rozpoznawa nikogo. A raczej przeciwnie! zdawao si, eich rozpoznaje, tylko e s mu ju zupenieobojtni. Wtedy ci, co wiedzieli o jego mioci dla Heleny, a prawie wszyscy ju wiedzieli, przypomniawszy sobie, w jakim to wanie s miejscu, spojrzawszy na czarne zgliszcza i siwe popioy zrozumieli wszystko. - Od boleci si zapamita - szepta jeden. - Desperacja mentem mu pomieszaa - doda inny. - Zaprowadcie go do ksidza. Moe jak jego zobaczy, to si ocknie! Pan Longinus rce ama. Wszyscy otoczyli koem namiestnika i pogldali na niego ze wspczuciem. Niektrzy obcierali zy rkawicami, inni wzdychali aonie. Anagle z koa wysuna si jaka wyniosa posta i zbliywszy si z wolna do namiestnika pooya mu na gowie obie rce. By to ksidz Muchowiecki. Wszyscy umilkli i poklkali jakby w oczekiwaniu cudu, ale ksidz cudu nie czyni, jeno wci trzymajc rce na gowie Skrzetuskiego podnis oczy ku niebu penemu blaskw miesicznych i pocz mwi gono: - Pater noster, qui es in coelisl sanctificetur nomen Tuum, adveniat regnumTuum, fiat voluntas Tua... Tu przerwa i po chwili powtrzy gonieji uroczyciej: -...Fiat voluntas Tua!... Cisza zapanowaa gboka. -...Fiat voluntas Tua!... - powtrzy ksidz po raz trzeci. Wtedy z ust Skrzetuskiego wyszed gosniezmiernego blu, ale i rezygnacji: - Sicut in coelo, et in terra! I rycerz rzuci si na ziemi ze szlochaniem. Rozdzia siedemnasty Aby wyjani, co zaszo w Rozogach, naley nam si cofn nieco w przeszo, a do owej nocy, w ktrej pan Skrzetuski wyprawi Rzdziana z listem z Kudaku do starej kniahini. List zawiera usiln prob,by kniahini zabrawszy Helen jechaa jak najpieszniej do ubniw pod opiek ksicia Jeremiego, gdy wojna rozpocznie si lada chwila. Rzdzian siadszy na czajk, ktr pan Grodzicki z Kudaku po prochy wyprawi,ruszy w drog i odbywa j wolno, bo pynli w gr rzeki. Pod Krzemieczugiem spotkali wojska pynce pod wodz Krzeczowskiego i Barabasza, przez hetmanw przeciw Chmielnickiemu wyprawione. Rzdzian widzia si z Barabaszem, ktremu zaraz opowiedzia, jakie niebezpieczestwa z jazdy na Sicz dlapana Skrzetuskiego wynikn mog. Prosi zatem starego pukownika, by po spotkaniusi z Chmielnickim nie omieszka silnie upomnie si o posa. Po czym ruszy dalej. Do Czehryna przybyli witaniem. Tu zaraz otoczyy ich strae semenw pytajc, co by byli za jedni. Odpowiedzieli, e z Kudaku od pana Grodzickiego z listem do hetmanwjad. Mimo to wezwano starszego z czajki iRzdziana, by szli opowiedzie si pukownikowi. - Jakiemu pukownikowi? - pyta starszy. - Panu obodzie - odpowiedzieli esauowieze stray - ktremu hetman wielki rozkaza wszystkich przybywajcych od Siczy do Czehryna zatrzymywa i bada. Poszli. Rzdzian szed miao, gdy nie spodziewa si niczego zego, wiedzc, e tu ju rozciga si moc hetmaska. Zaprowadzono ich blisko Dzwonieckiego Wga, do domu pana eleskiego, w ktrym bya kwatera pukownika obody. Ale powiedziano im, e pukownik jeszcze witaniem do Czerkas wyjecha i e zastpigo podpukownik. Czekali wic do dugo, a na koniec drzwi si otworzyy i oczekiwany podpukownik ukaza si w izbie. Na jego widok zadray pod Rzdzianem kolana. By to Bohun. Moc hetmaska rozcigaa si wprawdziejeszcze w Czehrynie, ale e oboda i Bohun nie przeszli dotd do Chmielnickiego, a natomiast, przeciwnie, gono opowiadali si przy Rzeczypospolitej, przeto hetman wielki im wanie wyznaczy postj w Czehrynie i straowa tam rozkaza. Bohun siad za stoem i pocz bada przybyych. Starszy, ktry wiz list pana Grodzickiego, odpowiedzia za siebie i za Rzdziana. Po obejrzeniu listu mody podpukownik pocz troskliwie wyptywa,co w Kudaku sycha, i widocznym byo, i mia wielk ochot wywiedzie si, z czympan Grodzicki do hetmana wielkiego ludzi i czajk wysya. Ale starszy nie umia mu na to odpowiedzie, a list by sygnetem pana Grodzickiego przywarty. Wybadawszy ich tedy Bohun ju mia odprawia i do kalety siga, aby za napiwek od niego mieli, gdy wtem drzwi si otwary i pan Zagoba wlecia jak piorun do izby. - Suchaj, Bohun! - woa - zdrajca Dopuo najlepszy trojniak utai. Poszedemz nim do piwnicy - patrz: siano, nie siano wedle wga. Pytam: co jest? rzeknie: suche siano! Kiedy nie spojrz bliej, a tu eb od gsiorka wyglda jak Tatar z trawy.O! Taki synu! mwi, podzielimy si robot, ty zjesz siano, bo w, a ja mid wypij, bom czowiek. Przyniosem te gsiorek na godziw prb, daj jeno kubkw. To rzekszy pan Zagoba jedn rk pod bok si uapi, drug podnis gsiorek nad gow i piewa pocz: Hej, Jagu, hej, Kundu, daj jeno szklanic, Daj autem i pysia, nie zwaaj na nic. Tu pan Zagoba przerwa nagle, ujrzawszy Rzdziana, postawi gsiorek na stole i rzek: - O, jak mnie Bg miy! to to pachoek pana Skrzetuskiego! - Czyj? - spyta piesznie Bohun. - Pana Skrzetuskiego, namiestnika, ktren do Kudaku pojecha, a mnie tu przedwyjazdem takim miodem ubniaskim czstowa, e niech si kady inny spod wiechy schowa. Co za si z twoim panem dzieje? co? Zdrw-li? - Zdrw i kaza si waszmoci kania - rzek zmieszany Rzdzian. - Wielkiej to jest fantazji kawaler. A ty jake si w Czehrynie znalaze! Czemu ci to pan z Kudaku odesa? - Pan jako pan - rzecze na to pacholik - ma swoje sprawy w ubniach, za ktrymi mnie wrci kaza, bo i nie miaem co robiw Kudaku. Przez cay ten czas Bohun patrzy bystro na Rzdziana; nagle rzek: - Znam i ja twego pana, widziaem go w Rozogach. Rzdzian przekrzywi gow i nadstawiwszy ucha, niby to nie dosyszawszy, spyta: - Gdzie? - W Rozogach. - To Kurcewiczw - rzek Zagoba. - Czyje? - pyta znw Rzdzian. - Widz, e co oguch - zauway sucho Bohun. - Bom si te nie wyspa. - To si jeszcze wypisz. Powiadasz tedy, e twj pan wysa ci do ubniw? - A jake. - Pewnie tam ma jak podwik - wtrci pan Zagoba - do ktrej afekt przez ciebie przesya. - Czy ja tam wiem, mj jegomo!... moema, a moe i nie ma - rzecze Rzdzian. Nastpnie skoni si Bohunowi i panu Zagobie. - Niech bdzie pochwalony - rzek zabierajc si do odejcia. - Na wieki! - odpar Bohun. - Poczekaj no,ptaszku, nie piesz si. A czemu to ty przede mn tai, e jest pacholikiem panaSkrzetuskiego? - A bo mnie jegomo nie pyta, a ja sobie myl: co mam o byle czym mwi? Niech bdzie pochwalo... - Poczekaj, mwi. Listy jakowe od pana wieziesz? - Paska rzecz pisa, a moja, jako sugi,odda, ale jeno temu, do kogo s pisane, zaczem niech mi bdzie wolno poegna waszmo panw. Bohun zmarszczy swe sobole brwi i w rce klasn. Natychmiast dwch semenwwpado do izby. - Obszuka go! - zawoa, wskazujc na Rzdziana. - Jakom yw, gwat mi si tu dzieje! - wrzeszcza Rzdzian. - Jam jest te szlachcic, cho suga, a waszmo panowiew grodzie za ten postpek bdziecie odpowiadali. - Bohun! zaniechaj go! - wtrci pan Zagoba. Ale tymczasem jeden z semenw znalazw Rzdzianowym zanadrzu dwa listy i oddaje podpukownikowi. Bohun kaza zaraz pj precz semenom, bo nie umiejc czyta nie chcia si z tym przed nimi zdradzi. Po czym, zwrciwszy si do Zagoby rzek: - Czytaj, a ja na pachoka uwaa bd. Zagoba przymkn lewe oko. na ktrym mia skak, i czyta adres: - "Mnie wielce miociwej pani i jejmocidobrodzice J. O. kniahini Kurcewiczowej w Rozogach." - To ty, raroku, do ubniw jecha i niewiesz, gdzie Rozogi? - rzek Bohun pogldajc strasznym wzrokiem na Rzdziana. - Gdzie mi kazali, tamem jecha! - odparpachoek. - Mam-li otworzy? Sigillum szlacheckie wita rzecz - zauway Zagoba. - Mnie tu hetman wielki da prawo wszelakie pisma przeglda. Otwieraj i czytaj. Zagoba otworzy i czyta: - "Mnie wielce miociwa pani, etc. Donosz W. M. Pani, jakom ju w Kudaku stan, skd, daj Boe szczliwie, dzisiejszego rana na Sicz jecha bd, a teraz noc tu pisz, od niespokojnoci spanie mogc, aby was za jaka przygoda od tego zbja Bohuna i jego hultajw nie spotkaa. A e mnie tu i pan Krzysztof Grodzicki powiada, e rycho patrzy, jak wielka wojna wybuchnie, od ktrej si te iczer podniesie, przeto zaklinam i bagam W. M. Pani, by eo instante, choby i stepy nie wyschy, choby wierzchem, zaraz z kniaziwn do ubniw jecha raczya i tego nie poniechaa, gdy ja na czas wrci nie zdoam. Ktr prob racz W. M. Pani zaraz speni, abym o szczliwo mnie przyrzeczon mg by bezpiecznym i za powrotem si rozradowa.Pc 'c1c+cr;A co masz W. M. Pani z Bohunem kunktowaimnie przyrzekszy dziewk, jemu ze strachu piaskiem w oczy rzuca, to lepiej sub tutelam ksicia, mego pana, si schroni, ktren praesidium do Rozogw wysa nie omieszka, a tak i majtno ocalicie. Przy czym mam zaszczyt etc., etc." - Hm! moci Bohunie - rzek pan Zagoba -usarz co rogi ci chce przyprawi. Tocie dojednej dziewki szli w koperczaki? Czemu nie mwi? Ale si pociesz, bo i mnie si raz zdarzyo... Nagle rozpoczta facecja skonaa na ustach pana Zagoby. Bohun siedzia nieporuszenie przy stole, ale twarz jego bya jakby konwulsjami cignita, blada, oczy zamknite, brwi sfadowane. Dziao si z nim co strasznego. - Co tobie? - spyta pan Zagoba. Kozak pocz gorczkowo rk macha, az ust jego wyszed przyciszony, chrapliwy gos: - Czytaj, czytaj drugie pismo. - Drugie jest do kniaziwny Heleny. - Czytaj, czytaj! Zagoba zacz: - "Najsodsza, umiowana Halszko, sercamego pani i krlowo! Gdy po subie ksicej jeszcze niemay czas w tych stronach zosta musz, pisz tedy do stryjny, abycie do ubniw zaraz jechay, w ktrych adna twej niewinnoci szkoda zdarzy si od Bohuna nie moe i wzajemny afekt nasz na szwank naraon nie bdzie..." - Dosy! - krzykn nagle Bohun i porwawszy si w szale od stou skoczy ku Rzdzianowi. Obuch zawarcza w jego rku i nieszczsny pacholik, uderzony wprost w piersi, jkn tylko i zwali si na podog.Obd porwa Bohuna: rzuci si na pana Zagob, wyrwa mu listy i schowa je w zanadrze. Zagoba porwawszy gsiorek z miodem skoczy ku piecowi i krzycza: - W imi Ojca i Syna, i Ducha witego! Czeku, czy ty si wciek? czy oszala?Uspokje si, zmityguj! Wsade eb w wiadro, do stu diabw!... syszysze mnie! - Krwi, krwi! - wy Bohun. - Czy ci si rozum pomiesza? Wsade eb w wiadro, mwi ci! Masz ju krew, rozlae j, i to niewinnie. Ju ten nieszczsny wyrostek nie dysze. Diabe ci opta - albo sam diabe z ostatkiem. Opamitaje si, a nie, to jecha ci sk, pogaski synu! Tak krzyczc pan Zagoba przesun si zdrugiej strony stou ku Rzdzianowi i schyliwszy si nad nim, j go maca po piersiach i rk mu do ust przykada, z ktrych krew si rzucia obficie. Bohun uchwyci si tymczasem za gow i skowycza jak ranny wilk. Potem pad na aw nie przestajc skowycze, bo si w nim dusza z wciekoci i blu rozdara. Nagle zerwa si, dobieg do drzwi, wywali je nog i wypad do sieni. - Lee na zamanie karku! - mrukn do siebie pan Zagoba. - Le i rozbij eb o stajni albo stodo, chocia, jako rogal, b miao moesz. A to furia! Jeszczem te nic podobnego w yciu nie widzia. Zbami tak kapa jak pies na zalotach. Aleten pachoek ywie jeszcze, niebotko. Dalibg, jeeli mu ten mid nie pomoe, to chyba zega, e szlachcic. Tak mruczc pan Zagoba wspar gow Rzdziana na swych kolanach i pocz mu zwolna sczy trojniak do ust zsiniaych. - Obaczymy, czy masz dobr krew w sobie - mwi dalej do omdlaego - gdy ydowska, podlana miodem albo-li winem, warzy si; chopska, jako leniwa i cika, idzie na spd, a jeno szlachecka animuje si i wyborny tworzy likwor, ktren ciau daje mstwo i fantazj. Innym te nacjom rne da Pan Jezus napitki, aby za kada miaa swoj stateczn pociech. Rzdzian jkn sabo. - Aha, chcesz wicej! Nie, panie bracie, pozwle i mnie... ot, tak! A teraz, gdy ju da znak ycia, chyba ci przenios do stajni i poo gdzie w kcie, aby ci ten smok kozacki do reszty nie rozdar, gdy wrci. Niebezpieczny to jest przyjaciel - nieche go diabli porw, bo widz, e rk chysz ma od rozumu. To rzekszy pan Zagoba podnis Rzdziana z ziemi z atwoci, znamionujc niezwyk si, i wyszed do sieni, a nastpnie na podwrzec, na ktrymkilkunastu semenw grao w koci na rozesanym na ziemi kilimku. Ujrzawszy go powstali, on za rzek: - Chopcy, a wzi no mi tego pachoka ipooy na sianie. Niech te ktry skoczy po cyrulika. Rozkaz speniono natychmiast, bo pan Zagoba, jako przyjaciel Bohuna, wielkie mia zachowanie u Kozakw. - A gdzie to pukownik? - spyta. - Kaza sobie da konia i pojecha do kwatery pukowej, a nam te kaza by w gotowoci i konie mie posiodane. - To i mj gotowy? - Gotowy. - To dawaj. Znajd tedy pukownika przy puku? - A oto i on nadjeda. Rzeczywicie, przez sklepion ciemn bram domostwa wida byo Bohuna nadjedajcego z rynku, za nim za ukazay si z dala spisy stu kilkudziesiciumoojcw widocznie gotowych do pochodu. - Na ko! - woa przez sie Bohun na pozostaych na podwrcu semenw. Wszyscy ruszyli si co ywo. Zagoba wyszed przed bram i spojrza uwanie namodego watak. - W pochd ruszasz? - spyta go. - Tak jest. - A dokd czort prowadzi? - Na wesele. Zagoba przysun si bliej. - Bj si Boga, synku! Hetman kaza ci miasta strzec, a ty i sam jedziesz, i semenw wyprowadzasz. Rozkaz zamiesz. Tu tumy czerni czekaj tylko chwili sposobnej, by si na szlacht rzuci - miasto zgubisz, na gniew hetmaski si narazisz. - Na pohybel miastu i hetmanowi! - O gow twoj idzie. - Na pohybel i mojej gowie! Zagoba pozna, e prno byo gada z Kozakiem. Zaci si i choby siebie i innychmia pogrze, swego musia dokaza. Domyla si te Zagoba, dokd wyprawa miaa ruszy, ale sam nie wiedzia, co z sob pocz: jecha z Bohunem czy zosta?Jecha byo niebezpiecznie, bo znaczyo to samo, co wrazi si w wojennych surowych czasach w awanturnicz, gardow spraw. A zosta? Czer istotnie czekaa tylko wieci z Siczy, chwili hasa do rzezi. A moe by i nie czekaa nawet, gdyby nie tysic semenw Bohuna i jego wielka powaga na Ukrainie. Mg si wprawdzie pan Zagoba schroni i do obozu hetmanw, ale mia swoje powody, dla ktrych tego nie czyni. Bya-li to kondemnatka za jakie zabjstwo czy te mankamencik w ksigach, on sam jeden tylko wiedzia; do, e nie chcia w oczy le. al mu byo Czehryna porzuca! Tak mu tu byo dobrze, tak tu nikt o nic nie pyta, tak ju pan Zagoba zy si tu ze wszystkimi, i ze szlacht, i z ekonomami starociskimi, i ze starszyzn kozack! Prawda, e starszyzna rozjechaa si teraz, a szlachta siedziaa cicho po ktach, bojc si burzy, ale przecie by Bohun, kompan nad kompany, bibosz nad bibosze. Poznawszy si przy szklenicy zbratali si z Zagob od razu. Odtd nie widziano jednego bez drugiego. Kozak sypa zotem za dwch, szlachcic ga, i obu, jako niespokojnym duchom, dobrze byo z sob. Gdy tedy teraz przyszo albo pozosta wCzehrynie i pod n czerni i, albo jecha z Bohunem, pan Zagoba zdecydowa si na to ostatnie. - Kiedy taki desperat - rzek - to pojadi ja z tob. Moe si przydam albo pohamuj, gdy bdzie trzeba. Ju my tak dopasowali ze sob jako hetka z ptlk, alem si tego wszystkiego nie spodziewa. Bohun nie odrzek nic. W p godziny pniej dwustu semenw stano w pochodowym ordynku. Bohun wyjecha na czoo, a z nim i pan Zagoba. Ruszyli. Chopi, stojcy tu i owdzie kupami na rynku, spogldali na nich spode bw i szeptali zgadujc, gdzie jad, czy wrc prdko, czy nie wrc. Bohun jecha milczcy, zamknity w sobie, tajemniczy a pospny jak noc. Semenowie nie pytali, gdzie ich wiedzie. Za nim gotowi byli i choby na kraj wiata. Po przeprawie przez Dniepr wjechali na gociniec ubniaski. Konie szy rysi, wzbijajc tumany kurzawy, ale e dzie by skwarny, suchy, wkrtce pokryy si pian. Zwolnili tedy biegu i rozcignli si dugim, przerywanym pasmem po gocicu. Bohun wysun si naprzd, pan Zagoba zrwna si z nim chcc zacz rozmow. Twarz modego wataki bya spokojniejsza, jeno smutek miertelny malowa si na niej widocznie. Rzekby: dal, w ktrej wzrok gin po pnocnej stronie, za Kahamlikiem, bieg konia i powietrze stepowe uciszyy w nim t burzwewntrzn, ktra si zerwaa po przeczytaniu listw wiezionych przez Rzdziana. - ar z nieba leci - rzek pan Zagoba - a soma w butach parzy. I w pciennym kitlu za gorco, bo wiatru wcale nie ma. Bohun, suchaj no, Bohun! Wataka spojrza swymi gbokimi, czarnymi oczyma, jakby ze snu zbudzony. - Uwa no, synku - mwi pan Zagoba - aby ci melankolia nie zajada, ktra gdy zwtroby, gdzie jest waciwe jej siedlisko,do gowy uderzy, snadnie rozum pomiesza moe. Nie wiedziaem, e tak romansowy zciebie kawaler. Musiae si w maju rodzi,a to jest miesic Wenery, w ktrym taka jest lubo aury, e nawet wir ku drugiemu wirowi afekt czu poczyna, ludzie za w onym miesicu urodzeni wiksz od innych maj w kociach do biaogw ciekawo. Wszelako ten wygra, kto si pohamowa potrafi, dlatego te radz ci: lepiej ty zemsty poniechaj. Do Kurcewiczw suszny moesz mie rankor, ale albo to jedna dziewka na wiecie? Bohun, jak gdyby nie Zagobie, jeno wasnemu alowi odpowiadajc, ozwa si gosem do zawodzenia ni do mowy podobniejszym: - Jedna ona zazula, jedna na wiecie! - Choby te i tak byo, to skoro ona do innego kuka, nic ci z tego. Susznie mwi, e serce jest to wolentarz, ktren pod jakim chce znakiem suy, pod takim suy. Zwa przy tym, e dziewka to jest wielkiej krwi, bo Kurcewicze, sysz, od ksit rd wywodz... Wysokie to progi. - Do czorta-e wasze progi, wasze rody, wasze pergaminy! - tu wataka uderzy z ca si w gowni szabli: - ot, mnie rd! ot, mnie prawo i pergamin! ot, mnie swat i druba! O zdrajcy! o wraa krew przeklta! Dobry wam by Kozak, druh by i brat: do Krymu z nim chodzi, dobro tureckie bra, upem si dzieli. Ej, houbili i synkiem zwali, i dziewk przyrzekli, a teraz co? Przyszed szlachcic, Laszek cacany, i ot, Kozaka, synka i druha, odstpili - dusz wydarli, serce wydarli, innemu donia, a ty cho ziemi gry, ty Kozacze, terpy! terpy!... Watace gos zadrga; zby cisn, piciami o pier szerok ttni pocz, a echo jak z podziemia z niej wychodzio. Nastaa chwila milczenia. Bohun oddycha ciko. Bl i gniew targay na przemian zdzicza, nie znajc hamulca dusz Kozaka. Zagoba czeka, a si zmorduje i uspokoi. - Co tedy chcesz czyni, junaku nieszczsny? jak postpisz? - Jak Kozak - po kozacku! - Hm, ju widz, co to bdzie. Ale mniejsza z tym. Jedno ci tylko powiem, e to jest pastwo winiowieckie i do ubniwniedaleko. Pisa pan Skrzetuski onej kniahini, eby si tam z dziewk schronia, to znaczy, e one s pod ksic opiek, aksi srogi lew... - I chan lew, a ja mu w gardziel wazi iogniem w lepie wieci. - Co ty, szalona gowo, ksiciu chcesz wojn wypowiada? - Chmiel i na hetmanw si porwa. Co mnie wasz ksi! Pan Zagoba sta si jeszcze niespokojniejszy. - Tfu! do diaba. A to po prostu rebeli pachnie! vis armata, raptus puellae i rebelia - to niby kat, szubienica i stryczek.Dobra szstka: moesz ni zajecha, jeli nie daleko, to wysoko. Kurcewicze te broni si bd. - Taj co? Albo mnie pohybel, albo im! Ot, ja duszu by zhubyw za nich, za Kurcewiczw, oni mi byli bracia, a stara kniahini ma, ktrej ja w oczy jak pies patrzy! A jak Wasyla Tatary zapay, tak kto do Krymu poszed? kto go odbi? - ja! Kocha ich i suy im jak rab, bo myla, e t dziewczyn wysu. A oni za to proday, proday mene jak raba, na zuju dolu i na neszczastje... Wygnali precz - no, tak i pjd, tylko si wprzd pokoni; za sl i chleb, com u nich jad, po kozacku zapac - i pjd, bo swoj drog znaju. - I gdzie pjdziesz, gdy z ksiciem zaczniesz? do Chmiela obozu? - eby mnie t dziewk dali, ja by by wasz lacki brat, wasz druh, wasza szabla, dusza wasza zaklataja, wasz pies. I wzi by swoich semenw, innych z Ukrainy skrzykn, taj na Chmiela i na rodzonych braci zaporoskich ruszy i kopytami roznis. A chciaby za to nagrody? - nie! Ot, wziby dziewczyn i za Dniepr ruszy na boy step, na dzikie ugi, na ciche wodyimnie by byo dosy, a teraz... - Teraze si wciek. Wataka nic nie odrzek, konia nahajem uderzy i pomkn naprzd, a pan Zagoba pocz rozmyla, w jakie to tarapaty si dosta. Nie ulegao wtpliwoci, e Bohun zamierza na Kurcewiczw napa, krzywdsw pomci i dziewczyn przemoc zabra.I w tej imprezie byby mu jeszcze pan Zagoba kompanii dotrzyma. Na Ukrainie trafiay si takie sprawy czsto, a czasemi uchodziy pazem. Wprawdzie, gdy gwatownik nie by szlachcicem, rzecz wikaa si i stawaa si niebezpieczniejsz, ale za to wymiar sprawiedliwoci na Kozaku by trudny, bo gdzie go byo szuka i apa? Po przestpstwie zbiega w dzikie stepy, gdzie rka ludzka nie sigaa - i tyle go widziano - a gdy wybucha wojna, gdy Tatarzy kraj naszli, wtedy przestpca wypywa znowu, bo wtedy spay prawa. Tak mg uchroni si od odpowiedzialnoci i Bohun, a pan Zagoba nie potrzebowa mu przecie czynnie pomaga i bra na siebie poowy winy. Nie byby wreszcie tego w adnym razie czyni, bo cho mu Bohun by przyjacielem, wszelako nie wypadao Zagobie, szlachcicowi, w komityw z Kozakiem przeciw szlachcie wchodzi, zwaszcza e pana Skrzetuskiego zna i piz nim. Pan Zagoba by warcho nie lada, ale jego warcholstwo miao pewn miar. Hula po karczmach czehryskich z Bohunemi inn starszyzn kozack, zwaszcza za ich pienidze - i owszem; wobec grb kozackich dobrze nawet byo takich ludzi mie przyjacimi. Pan Zagoba o skr sw, cho tu i owdzie poszczerbion, dba wielce - a naraz spostrzeg, e i przez tprzyja wlaz w okrutne boto. Bo byo jasnym, e jeli Bohun dziewczyn, narzeczon ksicego porucznika i ulubieca, porwie, to z ksiciem zadrze, a wtedy nie pozostanie mu nic innego, jak do Chmielnickiego uciec i do buntu si przyczy. Na to kad pan Zagoba w myli stanowcze co do swojej osoby veto, bo do buntu przycza si dla piknych oczu Bohuna nie mia wcale zamiaru, a w dodatku ksicia ba si jak ognia. - Tfu! tfu! - mrucza sobie teraz - diabam za ogon krci, a on mnie bdzie teraz za eb krci - i ukrci. Niech piorun trzanie tego watak z biaogowsk twarz, a tatarsk rk! Otom si wybra na wesele, czyste psie wesele, jak mnie Bg miy! Niech piorun trzanie wszystkich Kurcewiczw i wszystkie podwiki! Co mnie do nich?... ju mnie one niepotrzebne. Na kim si zmeo, na mnie si skrupi. I za co? czy to ja si chc eni? Niech si diabe eni, mnie wszystko jedno; co ja mam do roboty w tej imprezie! Pjd z Bohunem, to mnie Winiowiecki ze skry obedrze; pjd od Bohuna, to mnie chopi zatuk albo i on sam nie czekajc. Najgorzej to z grubiany si brata. Dobrze mi tak! Wolabym by tym koniem, na ktrym siedz, ni Zagob. Na baznam kozackiego wyszed, przy paliwodzie si wieszaem, susznie przeto na obie strony skr mi wytataruj. Tak rozmylajc spoci si bardzo pan Zagoba i w jeszcze gorszy wpad humor. Upa by wielki, ko ciko nis, bo dawnonie chodzi, a pan Zagoba by czowiek korpulentny. Miy Boe, co by by za to da, eby teraz w chodku, w gospodzie, nad szklenic zimnego piwa siedzie, nie poupale si koata i pdzi spalonym stepem! Chocia Bohun przynagla, zwolnili jednak biegu, bo ar by straszny. Popali troch konie, przez ten czas za Bohun z esauami rozmawia, widocznie dawa im rozkazy, co maj czyni, bo dotychczas niewiedzieli nawet, gdzie jad. Do uszu Zagoby doszy ostatnie sowa rozkazu: - Czeka wystrzau. - Dobrze, bat'ku! Bohun zwrci si nagle ku niemu: - Ty jedziesz ze mn naprzd. - Ja? - rzek Zagoba z widocznym zym humorem - ja ci tak kocham, em ju jedn poow duszy dla ciebie wypoci, czemu bym nie mia i drugiej wypoci? My jak kontusz i podszewka; mam nadziej, enas diabli razem wezm, co mi jest P c *4B cv c7)(c_79wszystko jedno, bo ju myl, e i w piekle nie moe by gorcej. - Jedmy. - Na zamanie karku. Ruszyli naprzd, a za nimi wkrtce i Kozacy. Ale ci ostatni postpowali z wolna,tak i wkrtce znacznie zostali w tyle - a w kocu znikli z oczu. Bohun z Zagob jechali obok siebie w milczeniu, obaj zamyleni gboko. Zagobatarga wsy i widocznym byo, e pracuje ciko gow; moe sobie ukada, jakim by sposobem mg si z caej tej sprawy salwowa. Chwilami mrucza co do siebie pgosem, to znw na Bohuna spoglda, na ktrego twarzy maloway si na przemian to niepohamowany gniew, to smutek. "Dziw - myla sobie Zagoba - e taki gadysz, a i dziewki nawet sobie nie umia skonwinkowa. Kozak jest - to prawda - alerycerz znamienity i podpukownik, ktren te, prdzej pniej, jeli tylko do rebelii nie przystanie, bdzie nobilitowany, co wcale od niego zaley. A ju pan Skrzetuski, zacny kawaler - i przystojny, ale z tym malowanym watak na urod i porwna si nie moe. Hej, wezm te si oni za by, jak si spotkaj, bo obaj zabijaki nie lada." - Bohun, znasz-li dobrze pana Skrzetuskiego? - spyta nagle Zagoba. - Nie - odpar krtko wataka. - Cik bdziesz mia z nim przepraw. Widziaem go te, jak sobie Czapliskim drzwi otwiera. Goliat to jest i do wypitki,ido wybitki. Wataka nie odpowiedzia i znowu obaj pogryli si we wasne myli i wasne frasunki, ktrym wtrujc pan Zagoba powtarza od czasu do czasu: "Tak, tak, nie ma rady!" Upyno kilka godzin. Socepowdrowao gdzie het, na zachd ku Czehrynowi; od wschodu powia wietrzyk chodny. Pan Zagoba zdj kopaczek rysi,przecign rk po spoconej gowie i powtrzy raz jeszcze: - Tak, tak, nie ma rady! Bohun obudzi si jak ze snu. - Co rzeke? - spyta. - Mwi, e ju zaraz ciemno bdzie. Czy daleko jeszcze? - Niedaleko. Po godzinie ciemnio si rzeczywicie. Ale ju te wjechali w jar lesisty, wreszcie na kocu jaru bysno wiateko. - To Rozogi! - rzek nagle Bohun. - Tak! Brr! co jako chodno w tym jarze. Bohun wstrzyma konia. - Czekaj! - rzek. Zagoba spojrza na niego. Oczy wataki,ktre miay t wasno, e wieciy w nocy, paay teraz jak dwie pochodnie. Obaj przez dugi czas stali nieruchomie na skraju jaru. Na koniec z dala dao si sysze parskanie koni. To Kozacy Bohunowi nadjedali z wolna z gbi lasu. Esau zbliy si po rozkazy, ktre Bohunwyszepta mu do ucha, po czym Kozacy zatrzymali si znowu. - Jedmy! - rzek do Zagoby Bohun. Po chwili ciemne masy budowli dworskich, lamusy i urawie studzienne zarysoway si przed ich oczyma. We dworze byo cicho. Psy nie szczekay. Wielki, zoty ksiyc wieci nad domostwami. Z sadu dochodzi zapach kwiatw wini i jaboni; wszdzie tak byospokojnie, noc tak cudna, e zaiste brako tylko tego, aby jaki teorban ozwa si gdzie pod oknami piknej ksiniczki. W niektrych oknach byo jeszcze wiato. Dwaj jedcy zbliyli si do bramy. - Kto tam? - ozwa si gos nocnego stra. - Nie poznajesz mnie, Maksym? - To wasza mio. Sawa Bohu! - Na wiki wikiw. Otwieraj. A co tam u was? - Wszystko dobrze. Wasza mio dawno nie bya w Rozogach. Zawiasy bramy zaskrzypiay przeraliwie,most spad na fos i dwaj jedcy wjechali na majdan. - A suchaj, Maksym: nie zamykaj bramy inie podno mostu, bo zaraz wyjedam. - To wasza mio jak po ogie? - Tak jest. Konie przywi do palika. Rozdzia osiemnasty Kurcewiczowie nie spali jeszcze. Jedli wieczerz w owej sieni napenionej zbroj, ktra sza przez ca szeroko domu od majdanu a do sadu z drugiej strony. Na widok Bohuna i pana Zagoby zerwali si na rwne nogi. Na twarzy kniahini odbio si nie tylko zdziwienie, ale nieukontentowaniei przestrach zarazem. Modych kniaziw byo tylko dwch: Symeon i Mikoaj. - Bohun! - rzeka kniahini. - A ty tu co robisz? - Przyjecha si wam pokoni, maty. A co, nie radzicie mi? - Radam ci, rada, jeno si dziwi, e przyby, bo syszaam, e w Czehrynie strujesz. A kogo to nam Bg z tob zesa? - To jest pan Zagoba, szlachcic, mj przyjaciel. - Radzimy waszmoci - rzeka kniahini. - Radzimy - powtrzyli Symeon i Mikoaj. - Mocia pani! - rzecze szlachcic. - Prawda, e go nie w por gorszy od Tatarzyna, ale i to wiadomo, e kto do nieba chce i, ten musi podrnego w dom przyj, godnego nakarmi, spragnionego napoi... - Siadajcie tedy, jedzcie i pijcie - mwiastara kniahini. - Dzikujemy, ecie przyjechali. No, no, Bohun, alem si ciebie nie spodziewaa, chyba e spraw masz do nas? - Moe i mam - rzek z wolna wataka. - Jak? - pytaa niespokojnie kniahini. - Przyjdzie pora, to pogadamy. Dajcie odpocz. Z Czehryna prosto jad. - To wida byo ci pilno do nas? - A gdzie by mnie miao by pilno, jeli nie do was? A kniaziwna-donia zdrowa? - Zdrowa - rzeka sucho kniahini. - Chciabym te ni oczy ucieszy. - Helena pi. - To szkoda. Bo ja dugo nie zabawi. - A gdzie jedziesz? - Wojna, maty! Nie ma na nic czasu. Ladachwila hetmani w pole wyprawi, a al bdzie Zaporocw bi. Mao to razy my z nimi jedzili po dobro tureckie - prawda, kniaziowie? - po morzu pywali, sl i chleb razem jedli, pili i hulali, a teraz my im wrogi. Kniahini spojrzaa bystro na Bohuna. Przez gow przesza jej myl, e moe Bohun ma zamiar poczy si z rebeli i przyjecha jej synw wybada. - A ty co mylisz robi? - spytaa. - Ja, maty? a c? ciko swoich bi, aletrzeba. - Tak i my uczynimy - rzek Symeon. - Chmielnicki zdrajca! - doda mody Mikoaj. - Na pohybel zdrajcom! - rzek Bohun. - Niech im kat wieci! - dokoczy Zagoba. Bohun znw mwi pocz: - Tak to na wiecie. Kto ci dzi przyjacielem, jutro Judaszem. Nikomu nie mona wierzy na wiecie. - Jeno dobrym ludziom - rzeka kniahini. - Pewnie, e dobrym ludziom mona wierzy. Dlatego ja te wam wierz i kocham was, bo wycie dobrzy ludzie, nie zdrajcy... Byo co tak dziwnego i strasznego w gosie wataki, e przez chwil zapanowao gbokie milczenie. Pan Zagoba patrzy na kniahini i mruga swoim zdrowym okiem, a kniahini utkwia wzrok w Bohunie. Ten mwi dalej: - Wojna nie ywi ludzi, jeno morzy, dlatego chcia ja was jeszcze widzie, zanim rusz. Kto wie, czy wrc, a wy by mnie aowali, bo wy moje druhy serdeczne... nieprawda? - Tak nam dopom Bg! Od maego ci znamy. - Ty nasz brat - doda Symeon. - Wy kniazie, wy szlachta, a wy Kozakiem nie gardzili, w dom przygarnli i krewn-doni obiecali, bo wy wiedzieli, e dla Kozaka bez niej ni ycia, ni bycia, tak si i zmiowali nad Kozakiem. - Nie ma o czym i mwi - rzeka piesznie kniahini. - Nie, maty, jest o czym mwi, bo wy moi dobrodzieje, a ja te prosi tego oto szlachcica, przyjaciela mego, eby mnie za syna wzi i do herbu przypuci, aby wy nie mieli wstydu oddajc krewniaczk Kozakowi. Na co pan Zagoba si zgodzi i my oba bdziem si stara o pozwolenie u sejmu, a po wojnie pokoni si panu hetmanowi wielkiemu, ktren na mnie askaw, moe poprze; on przecie i Krzeczowskiemu nobilitacj wyrobi. - Bg ci dopom - rzeka kniahini. - Wy szczerzy ludzie, i ja wam dzikuj. Ale przed wojn chciabym jeszczeraz z waszych ust usysze, e wy mnie doni dajecie i e sowo wasze zdzierycie. Sowo szlacheckie nie dym - a wy przecie szlachta, wy kniazie. Wataka mwi gosem powolnym i uroczystym, ale w mowie jego drgaa zarazem jakby groba zapowiadajca, e trzeba si zgodzi na wszystko, czego da. Stara kniahini spojrzaa na synw, ci na ni, i przez chwil trwao milczenie. Naglerarg siedzcy na berle pod cian zakwili,cho do witu byo jeszcze daleko; za nim ozway si inne; wielki berkut zbudzi si, strzsn skrzyda i kraka pocz. uczywo palce si w grubach przygaso.W izbie zrobio si ciemnawo i ponuro. - Mikoaj, popraw ogie - rzeka kniahini. Mody knia dorzuci uczywa. - C? przyrzekacie? - pyta Bohun. - Musimy Heleny spyta. - Niech ona mwi za siebie, wy za siebie.Przyrzekacie? - Przyrzekamy - rzeka kniahini. - Przyrzekamy - powtrzyli kniaziowie. Bohun wsta nagle i zwrciwszy si do Zagoby, rzek dononym gosem: - Moci Zagobo! Poko si i ty o dziewk; moe i tobie przyrzekn. - Co ty, Kozacze, upi si?! - zawoaa kniahini. Bohun zamiast odpowiedzi wydoby list Skrzetuskiego i zwrciwszy si do Zagoby,rzek: - Czytaj. Zagoba wzi list i pocz go czyta wrd guchego milczenia. Gdy skoczy, Bohun skrzyowa rce na piersiach. - Komu tedy dziewk dajecie? - spyta. - Bohun! Gos wataki sta si podobny do syku wa. - Zdrajcy, oczajdusze, psiawiary, judasze!... - Hej, synkowie, do szabel! - krzykna kniahini. Kurcewicze skoczyli piorunem ku cianom i porwali za bro. - Moci panowie, spokojnie! - zawoa Zagoba. Ale nim domwi, Bohun wyrwa pistolet zza pasa i wystrzeli. - Jezus! Jezus!... - jkn knia Symeon, postpi krok naprzd, rkoma j bi powietrze i upad ciko na ziemi. - Suba, na pomoc! - woaa rozpaczliwie kniahini. Ale w teje chwili na dziedzicu i od strony sadu hukny inne wystrzay, drzwi i okna wyleciay z oskotem i kilkudziesiciu semenw wpado do sieni. - Na pohybel! - zabrzmiay dzikie gosy. Na majdanie ozwa si dzwon na trwog.Ptactwo w sieni poczo wrzeszcze; haas, strzelanina i krzyki zastpiy niedawn cisz upionego dworu. Stara kniahini rzucia si, wyjc jak wilczyca, na ciao Symeona drgajce w ostatnich konwulsjach, ale wnet dwch semenw porwao j za wosy i odcignona stron, a tymczasem mody Mikoaj, przyparty w kt sieni, broni si z wciekoci i lwi odwag. - Procz! - krzykn nagle Bohun na otaczajcych go Kozakw. - Procz! - powtrzy grzmicym gosem. Kozacy cofnli si. Sdzili, e wataka chce ocali ycie modziecowi. Ale Bohun zszabl w rku sam rzuci si na kniazia. Rozpocza si straszna pojedyncza walka, na ktr kniahini, trzymana za wosy przez cztery elazne donie, patrzya paajcymi oczyma i z otwartymi usty. Mody knia zwali si jak burza na Kozaka, ktry, cofajc si z wolna, wywid go na rodek sieni. Nagle przysiad, odbi potny cios i z obrony rzeszed do ataku. Kozacy zatrzymawszy dech w piersiach pospuszczali szable na d i stali jak wryci, ledzc oczyma przebieg walki. W ciszy sycha byo tylko oddech i sapanie walczcych, zgrzyt zbw wist lub ostry dwik uderzajcych o siebie mieczw. Przez chwil zdawao si, e wataka ulegnie olbrzymiej sile i zacitoci modzieca, gdy znowu pocz si cofa i sania. Twarz przecigna mu i jakby z wysilenia. Mikoaj podwoi ciosy, szabla jego otaczaa Kozaka nieustannym wem byskawic, kurzawa wstaa z podogi i przesonia obokiem walczcych, ale przez jej kby semenowie dojrzeli krew spywajc po twarzy wataki. Nagle Bohun uskoczy w bok, kniaziowe ostrze trafio w prni. Mikoaj zachwia si od zamachu i pochyli naprzd, a w tej samej chwili Kozak ci go w kark tak straszliwie, e knia zwali si jakby gromem raony. Krzyki radosne Kozakw pomieszay si z nieludzkim wrzaskiem kniahini. Zdawao si,e od wrzaskw powaa pknie. Walka byaskoczona, kozactwo rzucio si na bro zawieszon na cianach i poczo j zdziera wyrywajc sobie wzajemnie kosztowniejsze szable i handary, depcc po trupach kniaziw i wasnych towarzyszw, ktrzy legli z rki Mikoaja. Bohun pozwala na wszystko. Sta on we drzwiach prowadzcych do komnat Heleny, zagradzajc drog, i oddycha ciko ze zmczenia. Twarz mia blad i pokrwawion, gdy dwa razy ostrze kniazia dotkno jego gowy. Bdny wzrok jego przenosi si z trupa Mikoaja na trupa Symeona, a czasem pada na zsiniae oblicze kniahini, ktr moojcy, trzymajc za wosy, przyciskali kolanami do ziemi, bosi rwaa z ich rk do trupw dzieci. Wrzask i zamieszanie w sieni powikszaosi z kad chwil. Kozacy cignli na powrozach czelad Kurcewiczw i mordowali j bez litoci. Podoga bya zalana krwi, sie zapeniona trupami, dymem od wystrzaw, ciany ju obdarte,ptactwo nawet pobite. Nagle drzwi, pod ktrymi sta Bohun, otworzyy si na rozcie. Wataka obrci si i cofn nagle. We drzwiach ukaza si lepy Wasyl, a obok niego Helena ubrana w biae giezo, blada sama jak giezo, z oczyma rozszerzonymi z przeraenia, z otwartymi usty. Wasyl nis krzy, ktry trzyma na wysokoci twarzy w obu doniach. Wrd zamieszania panujcego w sieni, wobec trupw, krwi rozlanej kauami na pododze, poysku szabel i rozpomienionych renic dziwnie uroczycie wygldaa ta posta wysoka, wyndzniaa,z siwiejcym wosem i czarnymi jamami zamiast oczu. Rzekby: duch albo trup, ktry zrzuci caun i przychodzi kara zbrodni. Krzyki umilky. Kozacy cofali si przeraeni. Cisz przerwa spokojny, ale bolesny i jczcy gos kniazia: - W imi Ojca i Spasa, i Ducha, i witej-Przeczystej! Mowie, ktrzy przychodzicie z dalekich stron, zali przychodzicie w imi boe? Albowiem: "Bogosawiony m w drodze,ktry idc opowiada sowo boe." A wy zali dobr nowin niesiecie? zali jestecie apostoami? Cisza miertelna zapanowaa po sowachWasyla, on za zwrci si z wolna, z krzyem w jedn stron, nastpnie w drugi mwi dalej: - Gorze wam, bracia, bo ktrzy dla zyskulub zemsty wojn czyni, maj by potpieni na wieki... ...Mdlmy si, abymy zaznali miosierdzia. Gorze wam, bracia, gorze mnie! O! o! o! Jk wyrwa si z piersi kniazia. - Hospody pomyuj! - ozway si guche gosy moojcw, ktrzy pod wpywem nieopisanego strachu poczli si egna przeraeni. Nagle da si sysze dziki, przeralwy krzyk kniahini: - Wasyl, Wasyl!... Byo w jej gosie co tak rozdzierajcego, jakby to by ostatni gos rwcego si ycia. Jako gniotcy j kolanami moojcy uczuli, e ju nie usiujesi wyrwa z ich rk. Knia drgn, ale wnet zastawi si krzyem od strony, z ktrej dochodzi gos, i odrzek: - Duszo potpiona, woajca z gbokoci, gorze ci! - Hospody pomyuj! - powtrzyli Kozacy. - Do mnie, semenowie! - zawoa w tej chwili Bohun i zachwia si na nogach. Kozacy skoczyli i podparli go pod ramiona. - Bat'ku! ty ranny? - Tak jest! Ale to nic! Krew mnie usza. Hej, chopcy! strzec mi tej doni jak oka w gowie... Dom otoczy, nikogo nie wypuszcza... Kniaziwno... Nie mg wicejmwi, wargi mu zbielay, a oczy zaszy mg. - Przenie atamana do komnat! - zawoa pan Zagoba, ktry wylazszy z jakiego kta, niespodzianie pojawi si przy Bohunie. - To nic, to nic - mwi, zmacawszy palcami rany. - Jutro zdrw bdzie. Ju ja si nim zajm. Chleba z pajczyn mi ugnie. Wy, chopcy, ruszajcie sobie do diaba, pohula z dziewkami w czeladnej, bo nic tu po was, adwch niech zaniesie atamana. Bierzcie go. Ot, tak. Ruszajciee, do licha, czego stoicie? Domu mi pilnowa - ja sam bd doglda. Dwch semenw ponioso Bohuna do przylegej izby, reszta wysza z sieni. Zagoba zbliy si do Heleny i mrugajc mocno okiem, rzek szybko a cicho: - Jam przyjaciel pana Skrzetuskiego, nie bj si. Odprowad jeno spa swojego proroka i czekaj na mnie. To rzekszy wyszed do izby, w ktrej dwch esauw zoyo na sofie tureckiej Bohuna. Wnet wysa ich po chleb i pajczyn, a gdy je przyniesiono z czeladnej, zaj si opatrunkiem modego atamana z ca biegoci, jak wwczas kady szlachcic posiada, a ktrej nabywasklejajc by porozbijane w pojedynkach lub na sejmikach. - A powiedzcie te semenom - rzek do esauw - e jutro ataman zdrw bdzie jak ryba, eby si za o niego nie troszczyli. Oberwa, bo oberwa, ale gracko si spisa i jutro jego wesele, PFc c c+#*/Vc= chocia i bez popa. Jeli jest w domu piwniczka, to sobie moecie pozwoli. Ot, ju i ranki przewizane. Idcie teraz, by ataman mia spokj. Esauowie ruszyli ku drzwiom. - A nie wypijcie tam caej piwnicy! - rzek jeszcze pan Zagoba. I siadszy przy wezgowiu wataki, wpatrzy si w niego uwanie. - No, czort ci nie wemie od tych ran, chociae dosta dobrze. Ze dwa dni ni rk, ni nog nie ruszysz - mrucza sam do siebie, patrzc na blad twarz i zamknite oczy Kozaka. - Szabla nie chciaa katu krzywdy zrobi, bo ty jego wasno i od niego si nie wywiniesz. Gdy ci powiesz, diabe zrobi z ciebie kuk dla swoich dzieci, bo gadki. Nie, braciszku, pijesz tydobrze, ale ze mn duej nie bdziesz pi. Szukaj ty sobie kompanii midzy rakarzami, bo widz, e lubisz dusi, ale ja nie bd ztob szlacheckich dworw po nocach napada. Niech ci kat wieci! niech ci wieci! Bohun jkn z cicha. - O, jcz, o, wzdychaj! Jutro bdziesz lepiej wzdycha. Poczekaje, tatarska duszo, kniaziwny ci si zachciao? Ba, nie dziwi ci si, dziewka specja, ale jeli ty go pokosztujesz, to niech mj dowcip psi zjedz. Pierwej mi te wosy na doni wyrosn... Gwar zmieszanych gosw doszed z majdanu do uszu pana Zagoby. - Aha, pewnie si ju do piwniczki dobrali- mrukn. - Popijcie si jak bki, eby si wam dobrze spao, ju ja bd czuwa za was wszystkich, cho nie wiem, jeeli radzi jutro z tego bdziecie. To rzekszy wsta zobaczy, azali i rzeczywicie moojcy zabrali ju znajomoz kniaziowsk piwnic, i wszed naprzd dosieni. Sie wygldaa strasznie. Na rodku leay sztywne ju ciaa Symeona i Mikoaja, a w kcie trup kniahini w postawie siedzcej i skulonej, tak jak j przygnioty kolana moojcw. Oczy jej byyotwarte, zby wyszczerzone. Ogie palcy si w grubach napenia ca sie mdym wiatem drgajcym na kauach krwi; gb mroczya si cieniem. Pan Zagoba zbliy si do kniahini, zobaczy, czy nie oddycha jeszcze, i pooy jej rk na twarzy, ale twarz ta bya ju zimna - wicwyszed popiesznie na majdan, bo go w tej izbie strach bra. Na majdanie Kozacy zaczli ju hulank. Ognie byy porozpalane, a przy ich blasku ujrza pan Zagoba stojce beczki miodu, wina i gorzaki z poodbijanymi grnymi dnami. Kozacy czerpali z nich jak u studni i pili na mier. Inni, rozgrzani ju trunkiem, gonili si za moodyciami z czeladnej, z ktrych jedne, zdjte strachem, szamotay si lub uciekay na olep, skaczc przez ogie; inne wrd wybuchw miechu i wrzaskw pozwalay chwyta si i cign do beczek lub do ognisk, przy ktrych taczono kozaka. Moojcy rzucali si jak optani w prysiudach, przed nimi dziewczyny drobiy to posuwajc si w podrygach naprzd, to cofajc si przed gwatownymi ruchami tancerzy. Widzowie bili w blaszane pkwaterki lub piewali. Krzyki: "u-ha!", rozlegay si coraz goniej przy wtrze szczekania psw, renia koni i ryku wow,ktre rnito na uczt. Naokoo ognisk, w gbi, wida byo stojcych chopw z Rozogw, pidsusidkw, ktrzy na odgos strzaw i krzykw nadbiegli tumnie ze wsi, aby zobaczy, co si dzieje. Nie myleli oni broni kniaziw, bo Kurcewiczwnienawidzono we wsi, patrzyli wic tylko na rozhulanych Kozakw trcajc si okciami, szepcc midzy sob i zbliajc si coraz bardziej do beczek z wdk i miodem. Orgia stawaa si coraz wrzaskliwsza, pijatyka wzrastaa, moojcynie czerpali z beczek blaszankami, ale zanurzali w nie gowy po szyje, taczce dziewczta oblewano wdk i miodem; twarze byy rozpalone, ze bw bi opar; niektrzy zataczali si ju na nogach. Pan Zagoba wyszedszy na ganek rzuci okiem na pijcych, po czym uwanie wpatrzy si w niebo. - Pogoda; ale ciemno! - mrukn - gdy ksiyc zajdzie, cho w pysk daj... To rzekszy zszed z wolna ku beczkom ipijcym moojcom. - A dalej, chopcy! - zawoa - a dalej, nie aujcie sobie. Hajda! hajda! Nie cierpn wam zby. Kiep ten, co si dzi nieupije za zdrowie atamana. Dalej do beczek! dalej do dziewczyn! - u-ha! - U-ha! - zawyli radonie Kozacy. Zagoba rozejrza si na wszystkie strony. - O takie syny, nitkoputy, harhary, oczajdusze! - wykrzykn nagle - to sami pijecie jak zdroone konie, a tamtym, co strauj koo domu, nic? Hej tam, zmieni mi ich natychmiast. Rozkaz speniono bez wahania i w mgnieniu oka kilkunastu pijanych moojcw rzucio si, by zastpi stranikw, ktrzydotychczas nie brali udziau w hulatyce. Ci nadbiegli wnet z atw do zrozumienia skwapliwoci. - Hajda, hajda! - zawoa Zagoba, ukazujc im beczki z napitkami. - Diakujem, pane! - odparli, zanurzajc blaszanki. - Za godzin zluzowa mi i tamtych. - Sucham - odpowiedzia esau. Semenom wydao si to zupenie naturalnym, e w zastpstwie Bohuna obj komend pan Zagoba. Tak ju zdarzao si nieraz i moojcy radzi temu bywali, bo szlachcic pozwala im zawsze na wszystko. Stranicy pili wic wraz z innymi, pan Zagoba za wszed w rozmowz chopami z Rozogw. - Chopie! - pyta starego pidsusidka - a daleko std do ubniw? - Oj, daleko, pane! - odpar chop. - Na rano mona by stan? - Oj, nie stanie; pane! - A na poudnie? - Na poudnie prdzej. - A ktrdy jecha? - Prosto do gocica. - To jest gociniec? - Knia Jarema kaza, eby by, to i jest. Pan Zagoba mwi umylnie bardzo gono, aby wrd krzykw i gwaru spora gar semenw moga go sysze. - Dajcie i im gorzaki - rzek do moojcw, ukazujc na chopw - ale wprzd dajcie mnie miodu, bo chodno. Jeden z semenw zaczerpn z beczki trojniaku w garncow blaszank i poda j na czapce panu Zagobie. Szlachcic wzi ostronie we dwie rce, aby pyn si nie rozla, przytkn garncwk do wsw i przechyliwszy w tygow j pi wolno, ale bez wytchnienia. Pi, pi - a moojcy poczli si dziwi: - Baczyw ty? - szeptali jeden do drugiego. - Trastia joho mordowaa! Tymczasem gowa pana Zagoby przechylaa si z wolna w ty, wreszcie przechylia zupenie, a na koniec garncwk od poczerwieniaej twarzy odj, warg wysun, brwi podnis i mwi jakby sam do siebie: - O! wcale niezy - odstay. Zaraz wida,e niezy. Szkoda takiego miodu na wasze chamskie garda. Dobra by bya dla was i braha. Srogi mid, srogi, czuj, e mi ulyo i em si troch pocieszy. Jako ulyo panu Zagobie rzeczywicie,w gowie mu pojaniao, nabra fantazji i widocznym byo, e krew jego, podlana miodem, utworzya on wyborny likwor, o ktrym sam powiada, a od ktrego na caeciao rozchodzi si mstwo i odwaga. Skin Kozakom rk, e mog dalej pi, iodwrciwszy si przeszed wolnym krokiemcay dziedziniec, obejrza uwanie wszystkie kty, przeszed most na fosie i skrci wedle czstokou, aby zobaczy, czy strae dobrze pilnuj domostwa. Pierwszy stranik spa, drugi, trzeci i czwarty rwnie. Byli pomczeni drog, a przy tym przyszli ju pijani na miejsce i pospali si od razu. - Mgbym jeszcze i ktrego z nich wykra, abym za mia pachoka do posug - mrukn pan Zagoba. To rzekszy wrci wprost do dworu, wszed znowu do zowrogiej sieni, zajrza do Bohuna, a widzc, e wataka nie daje znaku ycia, cofn si ku drzwiom Heleny iotworzywszy je z cicha, wszed do komnaty, z ktrej dochodzi szmer jakoby modlitwy. Waciwie bya to komnata kniazia Wasyla, Helena jednak bya przy kniaziu, wpobliu ktrego czua si bezpieczniejsz. lepy Wasyl klcza przed obrazem witej-Przeczystej, przed ktrym palia si lampka, Helena obok niego. oboje modlilisi gono. Ujrzawszy Zagob, zwrcia na przeraone oczy. Zagoba pooy palecna ustach. - Mocia panno - rzek - jam przyjaciel pana Skrzetuskiego. - Ratuj! - odpowiedziaa Helena. - Po tom te tu przyszed; zdaj si na mnie. - Co mam czyni? - Trzeba ucieka, pki ten czort bez zmysw ley. - Co mam czyni? - Wdziej na si ubir mski i jak zapukamwe drzwi, wyjd. Helena zawahaa si. Nieufno bysnaw jej oczach. - Mame wapanu wierzy? - A co masz lepszego? - Prawda, prawda jest. Ale mi przysi, e nie zdradzisz. - Rozum si wapannie pomiesza. Ale kiedy chcesz, przysign. Tak mi dopom Bg i wity krzy. Tu twoja zguba, ocalenie w ucieczce. - Tak jest, tak jest. - Wdziej mski ubir co prdzej i czekaj. - A Wasyl? - Jaki Wasyl? - Brat mj obkany - rzeka Helena. - Tobie grozi zguba, nie jemu - odpar Zagoba. - Jeli on obkany, to on dla Kozakw wity. Jako widziaem, e go maj za proroka. - Tak jest. Bohunowi nic on nie zawini. - Musimy go zostawi, inaczej zginiemy -ipan Skrzetuski z nami. piesz si wapanna.Z tymi sowy pan Zagoba opuci izb i uda si wprost do Bohuna. Wataka blady by i osabiony, ale oczy mia otwarte. - Lepiej ci? - spyta Zagoba. Bohun chcia przemwi i nie mg. - Nie moesz mwi? Bohun poruszy gow na znak, e nie moe, ale w tej samej chwili cierpienie wyryo si na jego twarzy. Rany od ruchu zabolay go widocznie. - To i krzycze by nie mg? Bohun oczyma tylko da zna, e nie. - Ani si ruszy? Ten sam znak. - To i lepiej, bo nie bdziesz ani mwi, ani krzycza, ani si rusza, a ja tymczasem z kniaziwn do ubniw pojad.Jeli ci jej nie zdmuchn, to si pozwol starej babie w arnach na osypk zemle. Jak to, ajdaku? mylisz, e nie mam dosy twojej kompanii, e si bd duej z chamem pospolitowa? 0 niecnoto, mylae, e dla twego wina, dla twoich koci i twoich chopskich amorw zabjstwa bd czyni i do rebelii z tob pjd? Nie, nic z tego, gadyszu! W miar jak pan Zagoba perorowa, czarne oczy wataki roztwieray si szerzej i szerzej. Czy ni? czy bya to jawa? czy art pana Zagoby? A pan Zagoba mwi dalej: - Czego lepie wytrzeszczasz jak kot nasperk? Czy mylisz, e tego nie uczyni? Moe si kaesz pokoni komu w ubniach?Moe cyrulika ci stamtd przysa? a moemistrza u ksicia pana zamwi? Blada twarz wataki staa si straszn. Zrozumia, e Zagoba prawd mwi, z oczustrzeliy mu gromy rozpaczy i wciekoci,na twarz uderzy pomie. Jedno nadludzkiewysilenie - podnis si i z ust wyrwa mu si krzyk: - Hej, semen... Nie skoczy, gdy pan Zagoba z szybkoci byskawicy zarzuci mu na gow jego wasny upan i w jednej chwili okrci j cakowicie - po czym obali go na wznak. - Nie krzycz, bo ci to zaszkodzi - mwi z cicha, sapic mocno. - Mogaby ci jutro gowa rozbole, przeto jako dobry przyjaciel, mam o tobie staranie. Tak, tak, bdzie ci i ciepo, i zaniesz smacznie, i garda nie przekrzyczysz. Aby za opatrunku nie zdar, to ci rce zawi, a wszystko per amicitiam, aby mnie wspomina wdzicznie. To rzekszy obwin pasem rce Kozaka, zacign wze; drugim, swoim wasnym, skrpowa mu nogi. Wataka nic ju nie czu, bo zemdla. - Choremu przystoi lee spokojnie - mwi - aby mu humory do gowy nie biy, od czego delirium przychodzi. No, bd zdrw; mgbym ci noem pchn, co moe byoby z lepszym moim poytkiem, ale mi wstyd po chopsku mordowa. Co innego, jeli si zatkniesz do rana, bo to si ju niejednej wini przygodzio. Bde zdrw. Vale et me amantem redama. Moe si i spotkamy kiedy, ale jeli ja si bd oto stara, to niech mnie ze skry obedr i podogonia z niej porobi. Rzekszy to pan Zagoba wyszed do sieni, przygasi ogie w grubach i zapuka do Wasylowej komnaty. Smuka posta wysuna si z niej natychmiast. - Czy to wapanna? - spyta Zagoba. - To ja. - Chode, bylemy si do koni dobrali. Ale oni tam pijani wszyscy, noc ciemna. Nim si rozbudz, bdziemy daleko. Ostronie, tu kniazie le! - W imi Ojca i Syna, i Ducha - szepna Helena. Rozdzia dziewitnasty Dwaj jedcy jechali cicho i wolno przez lesisty jar przytykajcy do dworu w Rozogach. Noc zrobia si bardzo ciemna, bo ksiyc zaszed od dawna, a do tego chmury okryy horyzont. W jarze nie wida byo na trzy kroki przed komi, ktre te potykay si co chwila o korzenie drzew idce w poprzek przez drog. Jechali dugi czas z najwiksz ostronoci, a dopiero gdy dojrzeli ju koniec jaru i step otwarty,owiecony nieco szarym odbyskiem chmur, jeden z jedcw szepn: - W konie! Pomknli jak dwie strzay wypuszczone zukw tatarskich i tylko ttent koni bieg za nimi. Ciemny step zdawa si ucieka spod ng koskich. Pojedyncze dby, stojce tu i owdzie przy gocicu, migay jak widma i lecieli tak dugo, dugo, bez odpoczynku i wytchnienia, a wreszcie konie postulay uszy i poczy chrapa ze zmczenia; bieg ich sta si ociay i wolniejszy. - Nie ma rady, trzeba zwolni koniom - rzek grubszy jedziec. A wanie ju te i wit pocz spycha noc ze stepu. Coraz wiksze przestrzenie wychylay si z cienia, rysoway si blado stepowe bodiaki, dalekie drzewa, mogiy: wpowietrze wsikao coraz wicej wiata. Biaawe blaski rozwieciy i twarze jedcw. Byli to pan Zagoba i Helena. - Nie ma rady, trzeba zwolni koniom - powtrzy pan Zagoba. - Wczoraj przyszyz Czehryna do Rozogw bez wytchnienia. Dugo tak nie wytrzymaj, a boj si, by nie pady. Jake si wapanna czujesz? Tu pan Zagoba spojrza na swoja towarzyszk i nie czekajc jej odpowiedzi zawoa: - Pozwle mi si wapanna przy dniu obejrze. Ho, ho! czy to po braciach ubranie? Nie ma co mwi: bardzo foremny z wapanny kozaczek. Jeszczem te takiego pachoka, pki yj, nie mia - ale tak myl, e mi go pan Skrzetuski odbierze. A to co? O dla Boga, zwie wapanna te wosy, bo si nikt co do pcitwej biaogowskiej nie omyli. Rzeczywicie po plecach Heleny spywa potok czarnych wosw rozwizanych przezszybki bieg i wilgo nocn. - Dokd jedziemy? - pytaa zwizujc je obiema rkami i usiujc wsun je pod kopaczek. - Gdzie oczy nios. - To nie do ubniw? Na twarzy Heleny odbi si niepokj, a wbystrym spojrzeniu, jakie rzucia na pana Zagob, malowaa si rozbudzona na nowonieufno. - Widzisz wapanna, mam ja swj rozum iwierzaj, em wszystko dobrze wykalkulowa. A kalkulacja moja jest na nastpnej mdrej maksymie oparta: nie uciekaj w t stron, w ktr ci goni bd. Ow, jeli goni nas ju w tej chwili, to nas goni w stron ubniw, bomte gono si wczoraj o drog wypytywa i Bohunowi na odjezdnym zapowiedziaem, e tam ucieka bdziemy. Ergo: uciekamy kuCzerkasom. Jeli nas goni zaczn, to nieprdko, bo dopiero wtedy, gdy si przekonaj, e nas na drodze ubniaskiej nie ma, a to im ze dwa dni czasu zajmie. Tymczasem my bdziemy w Czerkasach, gdzie teraz stoj chorgwie polskie pana Piwnickiego i Rudominy. A w Korsuniu caa potga hetmaska. Rozumiesz wapanna? - Rozumiem i pki ycia mego, pty wdzicznoci dla wapana. Nie wiem, kto jeste, skde si w Rozogach znalaz, ale myl, e ci Bg zesa na obron moj i na ratunek, bo byabym si pierwej noem pchna, nibym miaa i w moc tego zbja. - Smok to jest na niewinno wapanny srodze zaarty. - Co ja mu uczyniam, nieszczliwa, e mnie przeladuje? Z dawna go znaam i z dawna miaam go w nienawici; z dawna boja we mnie tylko wzbudza. Czy to ja jedna na wiecie, e mnie umiowa, e przeze mnie tyle krwi rozla, e pomordowa mi braci?... Boe, gdy wspomn, krew we mnie krzepnie. Co ja poczn? gdzie si przed nim schroni? Wapan si nie dziw moim narzekaniom, bomnieszczsna, bo mnie i wstyd tych afektw, bo stokro wolaabym mier. Policzki Heleny oblay si pomiemi, na ktre stoczyy si dwie zy wycinite przez gniew i wzgard, i bl. - Nie bd si o to spiera - rzek pan Zagoba - e wielkie nieszczcie spotkao wasz dom, ale pozwl wapanna sobie powiedzie, i twoi krewniacy w czci sami sobie winni. Nie trzeba byo Kozakowi P'cw cmc+Jc:o:=>rki twojej obiecywa, a potem go zdradza, co gdy si wydao, ju on tak sirozsierdzi, i adna perswazja moja nic niepomoga. al mnie te twoich braci pobitych, a osobliwie tego najmodszego, bo to by dzieciuch prawie, ale zaraz wida byo, e wyronie na wielkiego kawalera. Helena pocza paka. - Nie przystoj zy tym szatkom, ktre wapanna nosisz, otrzyj je tedy i tak sobiepowiedz, e to bya wola boa. Bg te ukarze zabjc, ktry ju nawet zosta ukarany, gdy na prno krew przela, a wapann, jedyny i gwny cel swych namitnociw, utraci. Tu pan Zagoba umilk, po chwili za rzek: - Ej, daeby on mi upnia - miy Boe - gdyby mi tylko w rce dosta! Na jaszczur skr by mi wyprawi. Wapanna nie wiesz, em ja ju w Galacie od Turkw palm otrzyma, ale te mam dosy, drugiej nie pragn i dlatego nie do ubniw,tylko ku Czerkasom zdam. Dobrze by byodo ksicia si schroni, ale nuby dogonili? Syszaa wapanna, e gdym konie od palika odwizywa, pachoek Bohunw si obudzi. A nu larum podnis? Tedyby zaraz do pocigu byli gotowi i zapaliby nasw godzin - bo oni tam maj kniaziowskie wiee konie, a ja nie miaem czasu wybiera. Bestia to jest dzika ten Bohun, mwi wapannie. Takem go sobie zbrzydzi, e wolabym diaba zobaczy nijego. - Boe nas bro od jego rk. - Sam on si zgubi. Czehryn wbrew rozkazowi hetmaskiemu opuci, z ksiciem wojewod ruskim zadar. Nie pozostaje mu nic innego, jak do Chmielnickiego umyka. Ale straci on na fantazji, jeli Chmielnicki pobit bdzie, a to si mogo ju zdarzy. Rzdzian spotkaza Krzemieczugiem wojska pynce pod Barabaszem i Krzeczowskim na Chmiela, a oprcz tego pan Stefan Potocki ldem z usari pocign; ale Rzdzian w Krzemieczugu dziesi dni dla naprawy czajki przesiedzia, wic nim do Czehryna docign, bitwa musiaa si zdarzy. Lada chwila czekalimy wiadomoci. - To wic Rzdzian z Kudaku listy przywiz? - pytaa Helena. - Tak jest, byy listy od pana Skrzetuskiego do kniahini i do wapanny, ale Bohun je przej, z nich si wszystkiego dowiedzia, wic zaraz Rzdziana rozszczepi i na Kurcewiczach mci si pocign. - 0, nieszczsne pachol! Przeze mnie to on krew wyla. - Nie frasuj si wapanna. yw bdzie. - Kiedy to si stao? - Wczoraj rano. U Bohuna czeka zabi, tojak drugiemu kubek wina ykn. A rycza tak po przeczytaniu listw, e si cay Czehryn trzs. Rozmowa przerwaa si na chwil. Ju te zrobio si i widno zupenie. Rana zorza bramowana jasnym zotem, opalami ipurpur pona na wschodniej stronie nieba. Powietrze byo wiee, rzewe; konie poczy prycha wesoo. - No, ruszajmy z Bogiem, a ywo! Szkapyodpoczy, czasu za do stracenia nie mamy - rzek pan Zagoba. Pucili si znw cwaem i lecieli z p mili bez wypoczynku. Nagle naprzeciw nich,ukaza si jaki punkt ciemny, ktry zblia si z nadzwyczajn szybkoci. - Co to moe by? - rzek pan Zagoba. - Zwolnijmy. To czek na koniu. Istotnie jaki jedziec zblia si caympdem i pochylony na siodle, z twarz ukryt w grzywie koskiej, smaga jeszczenahajem swego rebca, ktry zdawa si ziemi nie tyka. - Co to za diabe moe by i czego tak leci? Ale leci! - rzek pan Zagoba dobywajc z olster pistoletu, aby by gotowym na wszelki wypadek. Tymczasem goniec zbliy si ju na krokw trzydzieci. - Stj! - hukn pan Zagoba wymierzajcpistolet. - Kto jest? Jedziec zdar konia i podnis si na siodle, ale zaledwie spojrza, gdy krzykn: - Pan Zagoba! - Pleniewski, suga starociski z Czehryna? A ty tu co robisz? gdzie lecisz? - Moci panie! zawracaj i ty ze mn! Nieszczcie! Gniew boy,sd boy! - Co si stao? Gadaj. - Czehryn ju zajty przez Zaporocw. Chopy szlacht rn, sd boy. - W imi Ojca i Syna! Co gadasz... Chmielnicki?... - Pan Potocki pobity, pan Czarniecki w niewoli. Tatary id z Kozakami. Tuhaj-bej! - A Barabasz i Krzeczowski? - Barabasz zgin, Krzeczowski poczy si z Chmielnickim. Krzywonos jeszcze wczoraj w nocy ruszy na hetmanw, Chmielnicki dzi do dnia. Sia straszna. Krajw ogniu, chopstwo wszdy powstaje, krew si leje! Uciekaj wapan! Pan Zagoba oczy wybauszy, usta otworzy i zdumia tak, e sowa nie mgprzemwi. - Uciekaj wapan! - powtrzy Pleniewski. - Jezus Maria! - jkn pan Zagoba. - Jezus Maria! - powtrzya Helena i wybuchna paczem. - Uciekajcie, bo czasu nie ma. - Gdzie? dokd? - Do ubniw. - A ty tam dysz? - Tak jest. Do ksicia wojewody. - A nieche to kaduk porwie! - zawoa pan Zagoba. - A hetmani gdzie s? - Pod Korsuniem. Ale Krzywonos ju pewnie si bije z nimi. - Krzywonos czy Prostonos, nieche go zaraza uksi! To tam nie ma po co jecha? - Jako lwu w paszcz, na zgub wapan leziesz. - A ciebie kto wysa do ubniw? Twj pan? - Pan z yciem uszed, a mnie kum mj, co go mam midzy Zaporocami, ycie ocali i uciec pomg. Do ubniw sam z wasnej myli jad, bo i nie wiem, gdzie si schroni. - A omijaj Rozogi, bo tam Bohun. On take do rebelii chce si zapisa. - O dla Boga! Rety! W Czehrynie mwili, e jeno patrzy, jak i na Zadnieprzu chopstwo si podniesie! - By to moe, by moe! Ruszaje w swoj drog, gdzie si podoba, bo ja mam do o swojej skrze myle. - Tak i uczyni! - rzek Pleniewski i uderzywszy konia nahajem, ruszy. - A omijaj Rozogi! - krzykn mu na drog Zagoba - jeli za spotkasz Bohuna, nie gadaj, e mi widzia, syszysz? - Sysz - odpar Pleniewski. - Z Bogiem! I popdzi, jakby ju goniony. - No! - rzek Zagoba - masz diable kubrak! Wykrcaem si sianem z rnych okazji, ale w takich jeszcze nie byem. Z przodu Chmielnicki, z tyu Bohun, co gdy tak jest, nie dabym jednej zamanej orty ani za swj przd, ani za ty, ani za ca skr. Gupstwom pono zrobi, em do ubniw z wapann nie ucieka, ale o tym nie czas mwi. Tfu! tfu! tfu! Cay mj dowcip niewart teraz tego, eby nim buty wysmarowa. Co uczyni? gdzie si uda? Wcaej tej Rzeczypospolitej nie ma wida ju kta, w ktrym by czowiek swoj, niedarowan mierci mg zej ze wiata. Dzikuj za takie podarunki: niech je inni bior! - Moci panie! - rzeka Helena. - To wiem,e moi dwaj bracia, Jur i Fedor, s w Zootonoszy: moe od nich bdzie jakowy ratunek? - W Zootonoszy? Czekaje wapanna. Poznaem i ja w Czehrynie pana Unierzyckiego, ktry pod Zootonosz ma majtno Kropiwn i Czernobj. Ale to daleko std, dalej jak do Czerkas. C robi?... kiedy nie ma gdzie indziej, to uciekajmy i tam. Ale trzeba bdzie zjecha z gocica, stepem i lasami przebiera si bezpieczniej. eby tak cho na tydzie przyczai si gdzie, bodaj i w lasach, moeprzez ten czas hetmani z Chmielnickim skocz i bdzie pogodniej na Ukrainie. - Nie po to nas Bg z rk Bohunowych ocali, abymy zgin mieli. Ufaj wapan. - Czekaj wapanna. Jako duch wstpuje we mnie znowu. Bywao si w rnych okazjach. Wolnym czasem opowiem wapannie, co mnie w Galacie spotkao, z czego wraz zmiarkujesz, e i wtedy krucho byo ze mn, a przecieem si wasnym dowcipem z tamtych terminw salwowa i wyszedem cao, chocia mi broda, jak to widzisz, posiwiaa. Ale musimy zjecha z gocica. Skr wapanna... tak wanie. Wapanna tak koniem powodujesz, jak najsprawniejszy kozaczek. Trawy wysokie, adne oko nas nie dojrzy. Rzeczywicie trawy, w miar jak si zagbiali w step, staway si coraz wysze, tak e w kocu utonli w nich zupenie. Ale koniom ciko byo i w tej pltaninie dziebe cieszych i grubszych, aczasem ostrych i kaleczcych. Wkrtce tezmczyy si tak, e ustay zupenie. - Jeli chcemy, by nam suyy one szkapiny duej - mwi Zagoba - trzeba zsi i rozsioda je. Niechby si wytarzay i podjady troch: inaczej nie pjd. Miarkuj, e niedugo do Kahamliku si dostaniemy. Rad bym ju tam by; nie masz jak oczerety: jak si schowasz, sam diabe ci nie znajdzie. Bylemy tylko nie zbdzili! To rzekszy zsiad z konia i Helenie zsi pomg; nastpnie j zdejmowa terlice i wydobywa zapasy ywnoci, w ktre si by przezornie w Rozogach zaopatrzy. - Naley si pokrzepi - rzek - bo droga daleka. Zrbe wapanna jakie wotum do w. Rafaa, bymy j szczliwie odbyli. Przecie w Zootonoszy jest stara warowienka, moe i prezydium w niej jakie stoi. Pleniewski mwi, e i na Zadnieprzu chopi si podnios. Hm! by moe, skory tuwszdy lud do buntu, ale na Zadnieprzu spoczywa rka ksicia wojewody, a diablo cika to rka! Bohun zdrowy ma kark, ale jeli ta rka na spadnie, to si przecie ugnie do samej ziemi, co daj Boe, amen. Jedze wapanna. Pan Zagoba wydoby zza cholewy sztuciec i poda go Helenie, nastpnie uoy przed ni na czapraku piecze woow i chleb. - Jedze wapanna - rzek - "kiedy w brzuchu pusto, w gowie groch z kapust..." "Chcesz nie podrwi gow, jedzpiecze woow." My za ju raz podrwili, bo pokazuje si, e lepiej byo do ubniw ucieka, ale stao si. Ksi te pewnie z wojskiem do Dniepru ruszy na pomoc hetmanom. Strasznych to czasw doylimy, gdy wojna domowa to ze wszystkiego zego najgorsze. Nie bdzie kta dla spokojnych ludzi. Lepiej mi byo ksidzem zosta, do czego miaem i powoanie, bom czek spokojny i wstrzemiliwy, ale fortuna inaczej zrzdzia. Mj Boe, mj Boe! bybym sobie teraz kanonikiem krakowskim i piewabym godzinki w stallach, bo mam gos bardzo pikny. Ale c! Z modu podobay mi si podwiki! Ho! ho! nie uwierzysz wapanna, jaki by ze mnie gadysz. A com si na ktr spojrza, to jakby w ni piorun trzas. eby mi tak dwadziecia lat mniej, miaby si z pyszna pan Skrzetuski. Bardzo foremny z wapannykozaczek. Nie dziwi si modym, e wedleciebie zabiegaj i e si o ciebie za by bior. Pan Skrzetuski - zabijaka to take nie lada. Byem wiadkiem, jak mu Czapliski okazj dawa, a on, prawda, e mia w gowie, ale kiedy nie porwie go za eb i - z przeproszeniem wapanny - za hajdawery, kiedy nie grzmotnie nim o drzwi - to mwi wapannie, e mu wszystkie koci z zawiasw wyszy. Stary Zawilichowski powiada mi te o wapannynarzeczonym, i wielki z niego rycerz, ksicia wojewody ulubiony, ale i ja sam poznaem zaraz, i onierz to powagi niepoledniej i eksperiencji nad wiek. Gorcosi robi. Chocia mia mi wapanny kompania, ale dabym nie wiem co, eby ju by w Zootonoszy. Widz, e we dnie trzeba nam bdzie w trawach siedzie, a noc jecha. Nie wiem jeno, czy wapanna takie trudy wytrzymasz? - Jam zdrowa, wszystkie trudy wytrzymam. Moemy jecha choby i zaraz. - Cakiem nie biaogowska w wapannie fantazja. Konie si wytarzay, wic i pokulbacz je zaraz, eby na wszelki przypadek byy gotowe. Nie bd si czu bezpiecznym, pki kahamlickich oczeretw izaroli nie zobacz. ebymy byli z gocica nie zjedali, to bymy si byli bliej Czehryna na rzek natknli, ale w tym miejscu bdzie do niej od gocica z mila drogi. Tak przynajmniej miarkuj. Przeprawimy si zaraz na drug stron rzeki. Powiem wapannie, e okrutnie spa mi si chce. Wczorajsz noc ca przebaraszkowao si w Czehrynie, wczorajszego dnia do Rozogw licho mnie z Kozakiem nioso, a dzisiejszej nocy znowu z Rozogw odnosi. Spa mi si tak chce, e i do rozmowy straciem ochot, a cho milcze nie mam zwyczaju, bo filozofowie mwi, e kot powinien by owny, a chop mowny, jednake widz, ejzyk mi jako zleniwia. Przepraszam tedywapann, jeli si zdrzemn. - Nie ma za co - odpowiedziaa Helena. Pan Zagoba niepotrzebnie wprawdzie oskara swj jzyk o lenistwo, bo od witu me nim bez przestanku, ale spa chciao mu si istotnie. Jako gdy siedli znowu na ko, pocz zaraz drzema i ydywozi na kulbace, a na koniec usn na dobre. Upi go trud i szum traw rozchylanych piersiami koskim i. Helena za oddaa si mylom, ktre w jej gowiewichrzyy si jak stado ptactwa. Dotychczas wypadki tak szybko nastpoway po sobie, e dziewczyna nie umiaa zda sobie sprawy ze wszystkiego, co j spotkao. Napad, straszne sceny mordu, strach, niespodziany ratunek i ucieczka - wszystko to przewalio si jak burza w cigu jednej nocy. A przy tym zaszo tyle rzeczy niezrozumiaych! Kto by ten, co j ratowa? Powiedzia jej wprawdzie swe nazwisko, ale to nazwisko w niczym nie objanio powodw jego postpku. Skd si wzi w Rozogach? Mwi, e przyjecha z Bohunem, wic widocznie trzyma z nim kompani, by mu znajomym i przyjacielem. Ale w takim raziedlaczego j ratowa naraajc si na najwiksze niebezpieczestwo i straszn zemst Kozaka? eby to zrozumie, trzeba byo zna dobrze pana Zagob i jego niespokojn gow przy dobrym sercu. Helena za znaa go od szeciu godzin. I oto ten nieznajomy czowiek z bezczeln twarz warchoa i opoja jest jej zbawc. Gdyby go spotkaa trzy dni temu, wzbudziby w niej wstrt i nieufno, a teraz patrzy na jak na swego dobrego anioa i ucieka z nim - dokd? Do Zootonoszy - lub gdzie indziej, sama dobrze jeszcze nie wie. Co za zmiana losu! Wczoraj jeszcze kada si do snu pod spokojnym dachem rodzinnym, dzisiaj jest w stepie, na koniu, w mskich szatach, bezdomu i bez przytuku. Za ni straszliwy wataka godzcy na jej cze, na jej mio; przed ni poar buntu chopskiego, wojna domowa, wszystkie jej zasadzki, trwogi i okropnoci. A caa ufno w tym czowieku? Nie! jeszcze w kim, potniejszym nad gwatownikw, nad wojny, mordy i poogi... Tu dziewczyna podniosa oczy do nieba: - Ratuje Ty mnie, Boe wielki a miosierny, ratuj sierot, ratuj nieszczsn, ratuj zabkan! Bd wola Twoja, ale sta si miosierdzie Twoje! A przecie ju stao si miosierdzie, bo oto wyrwana jest z rk najokropniejszych, cudem boym, niezrozumiaym ocalona. Niebezpieczestwo nie mino jeszcze, ale moe i zbawienie niedalekie. Kto wie, gdzie jest ten, ktrego sercem wybraa. Z Siczy musia ju wrci, moe jest gdzie na tym samym stepie. Bdzie jej szuka i odnajdzie, a wtedy rado zastpi zy, wesele - smutek, groby i trwogi min raz na zawsze - przyjdzie spokj i pocieszenie. Dzielne, proste serce dziewczyny napeniosi ufnoci i step szumia sodko naokoo, a powiew, ktry tymi trawami koysa, nawiewa zarazem myli sodkie do jej gowy. Nie taka ona przecie sierota na tym wiecie, gdy oto przy niej jeden dziwny, nieznany opiekun - a drugi, znany i kochany, zatroszczy si o ni, nie opuci, przyhoubi raz na zawsze. A to jest czowiek elazny, mocniejszy i potniejszy od tych, ktrzy na ni dybi wtej chwili. Step szumia sodko, z kwiatw wychodziy zapachy silne i upajajce, czerwone gowy bodiakw, purpurowe kistkiroztocza, biae pery mikoajkw i pira bylicy pochylay si ku niej, jakby w tym kozaczku przebranym, o dugich warkoczach, mlecznej twarzy i kranych ustach rozpoznaway siostr-dziewczyn. Chyliy si tedy ku niej, jakby chciay mwi: "Nie pacz, krasnodiwo, my take na opiece boej!" Jako uspokojenie przychodzio do niej od stepu coraz wiksze. Zacieray si obrazy mordu i pogoni w umyle, a natomiast ogarniaa j jaka niemoc, ale sodka, sen pocz klei i jej powieki, konie szy wolno - ruch j koysa. Usna. Rozdzia dwudziesty Obudzio j szczekanie psw. Otworzywszy oczy ujrzaa w dali przed sob db wielki, cienisty, zagrod i uraw studzienny. Wnet zbudzia towarzysza. - Moci panie, zbud si waszmo! Zagoba otworzy oczy. - A to co? A my gdzie przyjechali? - Nie wiem. - Czekaje wasanna. To jest zimownik kozacki. - Tak i mnie si widzi. - Pewnie tu czabanowie mieszkaj. Niezbyt mia kompania. Czego te psy ujadaj, eby ich wilcy ujedli! Wida konie iludzi pod zagrod. Nie ma rady, trzeba zajecha, eby nie cigali, jak ominiem. Px c Yc!c)G cD7,:Musiaa i wapanna si zdrzemn. - Tak jest. - Raz, dwa, trzy, cztery konie osiodane - czterech ludzi pod zagrod. No, niewielkapotga. Tak jest, to czabanowie. Co ywo rozprawiaj. Hej tam, ludzie! a bywaj no tu! Czterech Kozakw zbliyo si natychmiast. Byli to istotnie czabanowie odkoni, czyli koniuchowie, ktrzy latem stad wrd stepw pilnowali. Pan Zagoba zauway natychmiast, e jeden z nich mia tylko szabl i piszczel, trzej inni zbrojni byli w szczki koskie poprzywizywane do kijw, ale wiedzia i to take, e tacy koniuchowie bywaj to ludzie dzicy i czsto dla podrnych niebezpieczni. Jako wszyscy czterej zbliywszy si pogldali spode ba na przybyych. W brzowych twarzach ich nie byo najmniejszego ladu yczliwoci. - Czego chcecie? - pytali nie zdejmujc czapek. - Sawa Bohu - rzek pan Zagoba. - Na wiki wikiw. Czego chcecie? - A daleko do Syrowatej? - Nie znajem nikakij Syrowatej. - A we zimownik jak si zwie? - Hula. - Dajcie no koniom wody. - Nie ma wody, wyscha. A wy skd jedziecie? - Z Kriwoj Rudy. - A dokd? - Do Czehryna. Czabanowie spojrzeli po sobie. Jeden z nich, czarny jak uk i kosooki, pocz wpatrywa si w pana Zagob, wreszcie rzek: - A czego wy z gocica zjechali? - Bo upa. Kosooki pooy rk na lejcach pana Zagoby. - Zle no, panku, z konia. Do Czehryna niemasz po co jecha. - I czemu to? - spyta spokojnie pan Zagoba. - A widzisz ty tego moojca? - rzek kosooki ukazujc jednego z czabanw. - Widz. - On z Czehryna prijichaw. Tam Lachiw riut. - A wiesz ty, chopie, kto do Czehryna zanami jedzie? - Kto takij? - Knia Jarema! Zuchwae twarze czabanw spokorniay w jednej chwili. Wszyscy jakby na komendpoodkrywali gowy. - A wiecie wy, chamy - mwi dalej pan Zagoba - co Lachy robi z takimi, co riut?Oni takich wiszajut! A wiecie, ile knia Jarema wojska prowadzi? a wiecie, e on nie dalej, jak p mili std? A co, psie dusze? Dudy w miech? Jak to wy nas tu przyjli? Studnia wam wyscha? wody dla koni nie macie? A, basayki! a, kobyle dzieci! poka ja wam! - Ne serdyte, pane! Studnia wyscha. My sami do Kahamliku jedzim poi i wod dla siebie nosimy. - A, skurczybyki! - Prostyte, pane. Studnia wyscha. Kaecie, to skoczym po wod. - Obejdzie si bez was, sam pojad z pachokiem. Gdzie tu Kahamlik? - spyta gronie. - Ot, dwie staje std! - rzek kosooki pokazujc na pas zaroli. - A do gocica czy tdy musz wraca, czy brzegiem dojedzie? - Dojedzie, pane. Mil std rzeka do gocica skrca. - Pachoek, ruszaj przodem! - rzek pan Zagoba zwracajc si do Heleny. Mniemany pachoek skrci konia na miejscu i poskoczy. - Sucha! - rzek Zagoba zwracajc si do chopw. - Jeli tu podjazd przyjdzie, powiedzie, em brzegiem do gocica pojecha. - Dobrze, pane. W kwadrans pniej Zagoba jecha znwobok Heleny. - W por im ksicia wojewod wymyliem - rzek przymruajc oko pokryte bielmem. - Bd teraz siedzieli cay dzie i czekali podjazdu. Drczka ich porwaa na samo imi ksice. - Widz, e waszmo tak obrotny masz dowcip, i z kadej biedy ratowa si potrafisz - rzeka Helena - i Bogu dzikuj,e mi zesa takiego opiekuna. Szlachcicowi poszy po sercu te sowa, umiechn si, rk brod pogadzi i rzek: - A co? ma Zagoba gow na karku? Chytrym jak Ulisses i to musz wapannie powiedzie, i gdyby nie ta chytro, dawno by mnie krucy zdziobali. Ale c robi? trzeba si ratowa. Oni w blisko ksicia snadnie uwierzyli, bo to jest prawdziwa rzecz, e dzi, jutro on si w tych stronach zjawi z mieczem ognistym jak archanio. A eby tak i Bohuna po drodze gdzie rozcisn, ofiarowabym si boso do Czstochowy. Choby te byli oni czabanowie i nie uwierzyli, samo przypomnienie mocy ksicej wystarczao,by ich od napaci na nasze zdrowie powstrzyma. Wszelako powiem wapannie,e zuchwao ich niedobre to dla nas signum, bo to znaczy, e ju si tu chopstwo o wiktoriach Chmielnickiego zwiedziao i coraz si bdzie stawa zuchwalsze. Musimy teraz pustek si trzyma i do wsiw mao zaglda, bo niebezpiecznie. Daje Boe jak najprdzej ksicia wojewod, bomy si w tak matnidostali, e jakom yw, gorszej trudno wymyli. Trwoga znw ogarna Helen, pragnc wic wydoby jakie sowo nadziei z ust pana Zagoby, rzeka: - Ju ja teraz ufam, e waszmo i siebie, i mnie ocalisz. - To si rozumie - odpowiedzia stary wyga - gowa od tego, eby o skrze mylaa. A wapann takem ju polubi, eza ni jako za wasn crk bd obstawa. Najgorsze tylko to, e prawd rzekszy, sami nie wiemy, gdzie ucieka, bo i ta Zootonosza niezbyt to pewne asilum. - To wiem na pewno, e bracia s w Zootonoszy. - S albo ich nie ma, bo mogli wyjecha, a do Rozogw pewnie nie t drog, ktr my jedziemy, wracaj. Wicej ja licz na tamtejsze prezydium. eby tak cho z p chorgiewki albo z p regimenciku w zameczku! Ale ot i Kahamlik. Tymczasem przynajmniej oczerety pod bokiem. Przeprawimy si na drug stron i zamiast z biegiem ku gocicowi cign, pocigniemy w gr, eby lad pomyli. Prawda, e zbliymy si do Rozogw, ale nie bardzo... - Zbliymy si do Browarkw - rzeka Helena - przez ktre do Zootonoszy si jedzie. - To i lepiej. Stj no wapanna. Napoili konie. Nastpnie pan Zagoba zostawiwszy Helen dobrze ukryt w zarolach pojecha wyszuka brodu, ktry znalaz z atwoci, bo lea o kilkadziesit zaledwie krokw od miejsca, do ktrego przyjechali. Wanie tamtdy owi czabanowie przepdzali konie na drug stron rzeki, ktra zreszt caa bya do pytka, jeno brzegi miaa mao dostpne, bo zarose i botniste. Przeprawiwszy si tedy na drug stron, ruszyli piesznie w gr rzeki i jechali bez wytchnienia a do nocy. Droga bya cika, bo do Kahamliku wpadao mnstwo strumieni, ktre rozlewajc si szerzej przy ujciach, tworzyy tu i owdzie trzsawice i topieliska. Trzeba byo co chwila wyszukiwa brodw lub przedziera si przez zarola trudne do przebycia dla jezdnych. Konie pomczyy si okrutnie i zaledwie wloky za sob nogi. Chwilami zapaday tak, e Zagobie zdawao si, i nie wylez ju wicej. Na koniec wydostalisi na wysoki, suchy brzeg, porosy dbin.Ale ju te noc bya gboka i ciemna bardzo. Dalsza podr staa si niepodobiestwem, bo w ciemnociach mona byo trafi na chonce bagna i zgin, wic pan Zagoba postanowi czeka ranka. Rozsioda konie, popta je i puci na pastwisko, po czym j zbiera licie, wymoci z nich posanie, zasa czaprakami i okrywszy burk rzek do Heleny: - Po si wapanna i pij, bo nie masz nic lepszego do zrobienia. Rosa ci oczki przemyje, to i dobrze. Ja te przyo gow do terlicy, bo ju koci nie czuj w sobie. Ognia nie bdziem palili, gdy wiato by nam tu jakich czabanw cigno. Noc krtka, witaniem ruszymy dalej. pij wapanna spokojnie. Nakluczylimy jak zajce, niewiele po prawdzie drogi zrobiwszy, ale te takemy zatarli za sob lady, e zje diaba, kto nas odnajdzie. Dobranoc wapannie! - Dobranoc wapanu! Smuky kozaczek uklk i modli si dugo, podnoszc oczy do gwiazd, a pan Zagoba wzi na plecy terlic i ponis j nieco opodal, gdzie sobie upatrzy miejsce do spania. Brzeg dobrze by wybrany do noclegu, bo wysoki i suchy, zatem bez komarw. Gste licie dbw mogy stanowi niez ochron od deszczu. Helena dugo nie moga zasn. Wypadki ubiegej nocy stany jej zaraz jako ywe w pamici, z ciemnoci wychyliy si twarze pomordowanych: stryjny i braci. Zdawao si jej, e jest razem z ich trupami w owej sieni zamknita i e do tej sieni zaraz wejdzie Bohun. Widziaa jego oblicze wyblade i sobole brwi czarne, blem cignite, i oczy w siebie utkwione.Trwoga ogarna j niewymowna. A nu nagle w tych ciemnociach, ktre j otaczaj, ujrzy naprawd dwoje wieccychoczu... Ksiyc przelotem wyjrza zza chmur, pobieli garci promieni dbrow i ponadawa fantastyczne ksztaty pniom i gaziom. Derkacze ozway si po kach, przepirki na stepach; czasem dochodziy jakie dziwne, dalekie odgosy ptakw czy zwierzt nocnych. Bliej prychay konie, ktre gryzc traw i skaczc w ptach, oddalay si coraz wicej od picych. Ale te wszystkie gosy uspokajay Helen, bo rozpraszay fantastyczne widzenia i przenosiy j w rzeczywisto; mwiy jej,e ta sie, ktra cigle stawaa jej przed oczyma, i te trupy krewnych, i ten Bohun blady, z zemst w oczach, to zuda zmysw, urojenie strachu, nic wicej. Przed kilku dniami myl o takiej nocy pod goym niebem, w pustyni, przeraaaby j miertelnie; dzi musiaa sobie przypomina, e istotnie jest nad Kahamlikiem, daleko od swej komnaty dziewiczej, aby si uspokoi. Gray jej tedy do snu derkacze i przepirki, migotay gwiazdy, gdy powiew poruszy gazie, brzczay chrzszcze na dbowych liciach - i usna wreszcie. Ale noce w pustyni maj take swoje niespodzianki. Szaro ju byo, gdy uszu jej doszy z dala jakie straszne gosy, jakieharkotania, wycia, chrapania, pniej kwik tak bolesny i przeraliwy, e krew cia si w jej yach. Zerwaa si na rwne nogiokryta zimnym potem, przeraona i nie wiedzca, co czyni. Nagle w oczach jej mign Zagoba, ktry lecia bez czapki w stron tych gosw, z pistoletami w rku. Po chwili rozleg si jego gos: "U-ha! u-ha!siromacha!" - hukn wystrza i wszystko umilko. Helenie zdawao si, e wieki czeka; na koniec przecie poniej brzegu usyszaa znw Zagob. - A eby was psi pojedli! eby was ze skry obdarto! eby was ydzi na konierzach nosili! W gosie Zagoby brzmiaa prawdziwa desperacja. - Moci panie, co si stao? - pytaa dziewczyna. - Wilcy konie pornli. - Jezus Maria! oba? - Jeden zarnity, drugi skaleczon tak, e stajania nie ujdzie. W nocy odeszy nie dalej, jak trzysta krokw i ju po nich. - C teraz poczniem? - Co poczniem? Wystruemy sobie kije i sidziemy na nie. Czyja wiem, co poczniem?Ot, czysta desperacja! Mwi wapannie, e diabe wyranie zawzi si na nas - co i nic dziwnego, bo musi on by Bohunowi przyjacielem albo zgoa krewnym. Co poczniem? Jeli wiem, to niech si w konia zmieni, przynajmniej wapanna bdziesz miaa na czym jecha. Szelm jestem, jelikiedy byem w podobnej imprezie. - Pjdziemy piesz... - Dobrze to wapannie przy jej dwudziestu leciech, ale nie mnie przy mojejcyrkumferencji chopsk mod podrowa. Cho i to le mwi, bo tu lada chop na szkap si zdobdzie, a psi tylko chodz napiechot. Czysta desperacja, jak mnie Bg miy. Juci, nie bdziem tu siedzie, tylko pjdziemy, ale kiedy zajdziemy do onej Zootonoszy? - nie wiem. Jeli ucieka nawet i na koniu niemio, to na piechot ostatnia rzecz. Tedy przygodzio si ju nam, co si mogo najgorszego przygodzi. Kulbaki musimy zostawi, a co do gby woy, to na wasnym karku dwiga. - Nie pozwol ja na to, aby wapan samdwiga, a co bdzie trzeba, to i ja te ponios. Zagoba udobrucha si widzc takow determinacj dziewczyny. - Moja mocia panno - rzek - a to chyba bybym Turkiem albo poganinem, gdybym na to pozwoli! Nie do dwigania tote bieluchne rczki, nie do dwigania te strzeliste pleczyki. Jako Bg da, e i sam poradz, jeno wypoczywa czsto musz, bo nadtom by zawsze wstrzemiliwy w jedle i napoju, od czego mam teraz dech krtki. Wemiemy czapraki do spania i ywnoci troch, a zreszt niewiele ju jejzostanie liczc, e zaraz trzeba si dobrze pokrzepi. Jako zabrali si do posiku, przy ktrympan Zagoba porzuciwszy sw zachwalan wstrzemiliwo stara si o dech dugi. Koo poudnia przyszli nad brd, ktrym widocznie od czasu do czasu przejedali ludzie i wozy, bo po obu brzegach byy lady k i kopyt koskich. - Moe to droga do Zootonoszy? - rzeka Helena. - Ba, nie ma si kogo spyta. Ledwie pan Zagoba skoczy mwi, gdyz oddali doszed ich uszu gos ludzki. - Czekaj wapanna, ukryjmy si - szepnZagoba. Gos zblia si coraz bardziej. - Widzisz co wapan? - spytaa Helena. - Widz. - Kto si zblia? - Dziad-lepiec z lir. Wyrostek go prowadzi. Teraz buty zdejmuj. Przejd ku nam przez rzek. Po chwili pluskanie wody oznajmio, e istotnie przechodz. Zagoba wraz z Helen wyszli z ukrycia. - Sawa Bohu! - rzek gono szlachcic. - Na wiki wikiw - odpowiedzia dziad. - A kto tam jest? - Chrzecijanie. Nie bj si, dziadu, naciort. - Szczob wam wiatyj Mikoaj daw zdorowla i szczastje. - A skd, dziadu, idziecie? - Z Browarkw. - A ta droga dokd prowadzi? - Do chutoriw, pane, do sea... - A do Zootonoszy ni dojdzie? - Mona, pane. - Dawnocie wyszli z Browarkw? - Wczoraj rano, pane. - A w Rozogach bylicie? - Byli. Ale powiadaj, e tam ycary prijszli, szczo bitwa bua. - Kt to powiada? - W Browarkach powiadali. Tam jeden z kniaziowej czeladzi przyjecha, a co powiada, strach! - A wycie go nie widzieli? - Ja, pane, nikogo nie widz, ja lepy. - A we wyrostek? - On widzi, ale on niemowa, ja jeden jegorozumiem. - Daleko te stad do Rozogw, bo my tam wanie idziemy? - Oj! daleko! - Wic powiadacie, ecie byli w Rozogach? - Byli, pane. - Tak? - rzek pan Zagoba i nagle chwyci za kark wyrostka. - Ha, otry, zodzieje, ajdaki, na przeszpiegi chodzicie, chopw do buntu podmawiacie! Hej, Fedor, Olesza, Maksym, bra ich, obedrze do naga i powiesi albo utopi! Bij ich, to buntownicy, szpiegi, bij, zabijaj! Pocz szarpa wyrostka i potrzsa nimsilnie, i krzycze coraz goniej. Dziad rzuci si na kolana proszc o miosierdzie,wyrostek wydawa przeraliwe gosy waciwe niemowom, a Helena spogldaa ze zdumieniem na ow napa. - Co wapan robisz? - pytaa nie wierzc wasnym oczom. Ale pan Zagoba wrzeszcza, przeklina, porusza cae pieko, wzywa wszystkich nieszcz, klsk, chorb - grozi wszelkimi rodzajami mk i mierci. Kniaziwna mylaa, e mu si rozum pomiesza. - Umykaj! - woa na ni - nie przystoi cipatrzy na to, co si tu stanie, umykaj, mwi. Nagle zwrci si do dziada: - Zdejmuj przyodziewek, capie, a nie, to ci tu potn na sztuki. I obaliwszy wyrostka na ziemi pocz go wasnymi rkami obdziera. Dziad, przeraony, zrzuci co prdzej lir, torb i witk. - Zdziewaj wszystko!... bogdaj ci zabito!- wrzeszcza Zagoba. Dziad pocz ciga koszul. Kniaziwna widzc, na co si zanosi, oddalia si piesznie, aby swej skromnociwidokiem nagich czonkw nie obrazi, a zauciekajc goniy jeszcze przeklestwa Zagoby. Oddaliwszy si znacznie, zatrzymaa si nie wiedzc sama, co pocz. W pobliu lea pie obalonego przez wichry drzewa, siada wic na nim i czekaa. Do uszu jej dochodziy wrzaski niemowy, jki dziada i warcho czyniony przez pana Zagob. Wreszcie umilko wszystko. Sycha byotylko wiergotanie ptakw i szmer lici. Pochwili dao si sysze sapanie i ciki chd ludzki. By to pan Zagoba. Na ramieniu nis przyodziewek zdarty z dziada i pacholcia, w rku dwie pary butw i lir. Zbliywszy si pocz mruga swoim zdrowym okiem, umiecha si i sapa. Widocznie by w doskonaym humorze. - aden wony w trybunale nie nakrzyczysi tak, jakom si ja nakrzycza! - rzek. - Aem ochryp. Ale mam, czegom chcia. Wypuciem ich nagich, jak ich matka porodzia. Jeli mnie sutan nie zrobi baszalbo hospodarem wooskim, to jest niewdzicznikiem, gdy przysporzyem dwch tureckich witych. O ajdaki! prosili, by im te cho koszule zostawi! Alem im rzek, i do powinni by wdziczni, e ich przy ywocie zostawiam. A zobacz no wapanna. Wszystko nowe, i wity, i buty, i koszule. Ma tu by Pc@cQ6c,1c:!porzdek w tej Rzeczypospolitej, gdy chamstwo tak zbytkownie si ubiera? Ale oni byli na odpucie w Browarkach, gdzie niemao zebrali grosiwa, to sobie kupili wszystko nowe na jarmarku. Niejeden szlachcic tyle nie wyorze w tym kraju, ile dziad wyebrze. Odtd porzucam rycerskie rzemioso, a bd dziadw na gocicach obdziera, bo widz, e eo modo prdzej dofortuny doj mona. - Ale na jaki poytek wapan to uczynie? - pytaa Helena. - Na jaki poytek? Wapanna tego nie rozumiesz? tedy poczekaj troch, zaraz siw poytek widocznie wapannie ukae. To rzekszy wzi poow zdartego przyodziewku i oddali si w krze zarastajce brzegi. Po niejakim czasie w krzach ozway si dwiki liry, a nastpnieukaza si... ju nie pan Zagoba, ale prawdziwy did ukraiski z bielmem na jednym oku, z siw brod. Did zbliy si doHeleny piewajc ochrypym gosem: Sokoe jasnyj, brate mij ridnyj, Ty wysoko litajesz, Ty szyroko widajesz. Kniaziwna klasna w rce i po raz pierwszy od ucieczki z Rozogw umiech rozjani jej liczn twarz. - Gdybym nie wiedziaa, e to wapan, zgoa bym go nie poznaa! - A co? - rzek pan Zagoba. - Pewnie i nazapusty nie widziaa wapanna lepszej maszkary. Przejrzaem si te w Kahamlikuijelim widzia kiedy foremniejszego dziada,niech mnie na wasnej torbie powiesz! Na pieniach te mnie nie zbraknie. Co wapanna wolisz? Moe o Marusi Bohusawce, o Bondariwnie albo o Sierpiahowej mierci? Mog i to. Szelm jestem, jeli na kawaek chleba midzy najwikszymi hultajami nie zarobi. - Ju teraz rozumiem waszmociw uczynek, dlaczego szatki zewlk z tych biedakw, a to by drog w przebraniu bezpieczniej odby. - Rozumie si - rzecze pan Zagoba. - Cbo wapanna mylisz? Tu, na Zadnieprzu, lud gorszy ni gdzie indziej i tylko rka ksicia hultajw od swywoli powstrzymuje,a teraz, gdy si zwiedz o wojnie z Zaporoem i o wiktoriach Chmielnickiego, tedy adna moc ich od rebelii nie powstrzyma. Widziaa wapanna owych czabanw, ktrzy si ju do naszej skry chcieli zabiera. Jeli prdko hetmany Chmielnickiego nie zetr, to za dzie, za dwa cay kraj bdzie w ogniu - i jake ja wapann wwczas przez kupy zbuntowanego chopstwa przeprowadz? A mielibymy wpa w ich rce, to lepiej byo dla wapanny w Bohunowych pozosta. - O, nie moe to by! Wol mier! - przerwaa kniaziwna. - Ja za wol ycie, bo mier to na raz sztuka, od ktrej si adnym dowcipem nie wykrcisz. Ale tak myl, e Bg nam zesa tych dziadw. Takem ich przestraszy, e ksi z caym wojskiem blisko, jak i owych czabanw. Bd ze trzy dni od strachu goli w oczeretach siedzieli. A my tymczasem w przebraniu jako do Zootonoszy si przebierzem, znajdziemy braci wapanny i pomoc - dobrze; nie, to pjdziem dalej, a do hetmanw, albo na ksicia bdziem czeka, a wszystko w przezpiecznoci, bo dziadom od chopw i od Kozakw aden strach. Moglibymy przezobozy Chmielnickiego zdrowo gowy przenie. Tylko jednych Tatarw vitare nam naley, bo oni by wapann jako pachoka modego w jasyr wzili. - To i ja tedy przebra si musz? - Tak jest, zrzu wapanna z siebie kozaczka, a w wyrostka chopskiego si przedzierzgnij. Troch jak na chamskie dziecko za gadka, ja take na dida, ale tonic. Wiater opali liczko wapanny, a mnie od chodzenia brzuch spadnie. Wszystk tusto z siebie wypoc. Gdy mnie Woosi oko wypalili, mylaem, i zgoa okrutna przygoda mi nachodzi, a widz teraz, e mi si to wanie przyda, bo dziad nie lepiec byby podejrzanym. Bdziesz mnie wapanna za rk prowadzi, a zwij mnie Onufrij, bo takowe jest moje dziadowskie imi. Teraz za si przebierz co prdzej, bo nam czas w drog, ktra, ile e na piechot, duy si bdzie. Pan Zagoba odszed, a Helena wnet jasi przebiera za dziadowskie pachol. Wypluskawszy si w rzece, zrzucia upanik kozacki, a wdziaa witk chopski kapelusz ze somy, i sakwy podrne. Szczciem, wyrostek w obdarty przez Zagob smukym by, wic pasowao na ni wszystko dobrze. Zagoba wrciwszy obejrza j uwanie i rzek: - Mj Boe, niejeden rycerz chtnie by zby staniku swego, byle go taki pachoek prowadzi, a ju jednego husarza znam, ktren by to na pewno uczyni. Tylko ju z tymi wosami trzeba koniecznie co uczyni. Widziaem ja w Stambule urodziwepacholta, ale takiego nie widziaem. - Daj Boe, aby mi na ze nie wysza gadko moja! - rzeka Helena. Ale umiechaa si jednak, bo jej niewiecie uszy mile echta podziw pana Zagoby. - Gadko nigdy na ze nie wychodzi, a ja tego pierwszym przykadem, bo gdy mnieTurcy w Galacie oko wypalili, chcieli wypali i drugie, gdy mnie ona tamecznegobaszy uratowaa, a to dla nadzwyczajnej mojej urody, ktrej ostatki moesz jeszczewapanna oglda. - A mwie wapan, i to Woosi mu oczy wypalili? - Bo Woosi, ale poturczeni i w Galacie u baszy sucy. - Przecie wapanu nawet i tego jednego nie wypalili? - Jeno mi od gorcoci elaza bielmem zaszo. Wszystko to jedno. C tedy wapanna z warkoczami swymi chcesz uczyni? - A c? trzeba obci. - A trzeba. Ale jak? - Wapanow szabl. - Dobrze to szabl gow uci, ale wosy to ju nie wiem, quo modo? - Wiesz wapan co? Sid ja przy tym zwalonym pniu, a wosy przez pie przeo, wapan za tniesz i utniesz. Jenomi gowy nie utnij. - O to si wapanna nie bj. Nieraz ja knoty u wiec po pijanemu obcinaem, samej wiecy nie zaciwszy. Nie uczyni i wapannie krzywdy, chocia takowa prezentacja dla mnie pierwsza. Helena siada koo pnia i rzuciwszy w poprzek swe ogromne, czarne wosy podniosa oczy ku panu Zagobie. - Gotowam - rzeka - tnij wapan. I umiechaa si do niego troch smutno,bo jej al byo owych wosw, ktre przy gowie ledwie by w dwie pidzie mona uj. A i panu Zagobie byo jako niesporo.Okraczy pie dla lepszego cicia i mrucza: - Tfu! tfu! wolabym zosta cyrulikiem i oseedce Kozakom podgala. Zdaje mi si, em jest mistrzem i e do katowskiej przystpuj roboty, gdy wiadomo wapannie, e oni czarownicom wosy na gowie obcinaj, aby za diabe si w nich nie utai i swoj moc efektu torturw niezepsowa. Ale wapanna nie czarownica, przeto i ten postpek paskudnym mi si wydaje, za ktry jeli mi pan Skrzetuski uszu nie obetnie, to mu imparitatem zadam.Dalibg, e mnie mrowie chodzi po rku. Zamru przynajmniej wapanna oczy. - Ju! - rzeka Helena. Pan Zagoba podnis si w gr, jakby si na strzemionach do cicia wznosi. Pytkie elazo wisno w powietrzu i natychmiast dugie, czarne sploty zsuny si po gadkiej korze pnia na ziemi. - Ju - rzek z kolei Zagoba. Helena podniosa si ywo i natychmiast krtko obcite wosy rozsypay si czarnym koliskiem koo jej twarzy, na ktr biy rumiece wstydu, bo w owych czasach ucicie warkocza dziewczynie poczytywano za hab wielk, wic bya toz jej strony cika ofiara, ktr z koniecznoci tylko przenie moga. Nawet i zy pokazay si w jej oczach, a pan Zagoba, niekontent z siebie, wcale jej nie pociesza. - Zdaje mi si, em si na co bezecnego odway - rzek - i powtarzam wapannie, e pan Skrzetuski, jeeli jest godnym kawalerem, uszy mi za to obci powinien. Ale nie mona byo inaczej, boby sexus wapanny zaraz odgadnito. Teraz przynajmniej pjdziemy miao. Rozpytaemsi te dziada o drog, przyoywszy mu sztych do garda. Wedle tego, co powiada,ujrzymy na stepie trzy dby, koo ktrych bdzie wilczy jar, a wedle jaru droga na Demianwk ku Zootonoszy. Mwi, e i czumakowie drog jed, bdzie si monaprzysi na wozie. Cikie my to chwile z wapann przeywamy, ktre wiecznie wspomina bdziem. Teraz ot, trzeba si bdzie i z szablami rozsta, bo nie przystoidziadowi ni jego pacholciu mie szlacheckie oznaki przy sobie. Wetkn je pod ten pie; moe Bg da, e kiedy odnajd. Duo wypraw ta szabla widziaa i wielkich przewag bya przyczyn. Wierzaj mi wapanna, e dotd bybym ju regimentarzem, gdyby nie invidia i zo ludzka, ktra mnie o mio do gorcych napojw posdzaa. Tak to zawsze na wiecie. W niczym nie masz sprawiedliwoci! em nie laz, jak kto gupi, na zgub i z mstwem umiaem jako drugi Cunctator czy roztropno, tedy pierwszy pan Zawilichowski powiada, e mnie tchrz oblatywa. Dobry on czowiek, ale zy jzyk. Jeszcze niedawno dogryza mi, em si z Kozaki brata, a gdyby nie owo bratanie, pewnie by wapanna mocy Bohunowej nie usza. Tak rozmawiajc powtyka pan Zagoba szable pod pie, nakry je zielskiem i traw, nastpnie przewiesi przez plecy sakwy i teorban, wzi w rk dziadowski kij sadzony krzemieniami, machn nim raz idrugi, po czym rzek: - No, nieze i to, mona jakowemu psu albo i wilkowi wieczki w lepiach zapali izby porachowa. Najgorsze ze wszystkiego, e trzeba i piechot, ale nie ma rady! Chodmy! Poszli. Pachol czarnowose przodem, dziad za nim. Dziad mrucza i przeklina, bo mu byogorco i piechot, chocia po stepie wiatr przeciga. Wiatr ten opala i czyni smagym lice licznego pacholcia. Wkrtcetrafili na jar; na ktrego dnie bia krynica sczc swe przeczyste wody do Kahamliku: Koo tego jaru, niedaleko rzeki, rosy na mogile trzy potne dby; ku nim zaraz skrcili nasi podrni. Zaraz te trafili na lady drogi, ktra cia si na stepie od kwiecia wyrosego na bydlcym nawozie. Droga bya pusta, ani czumaka na niej, ani mazi, ani siwych wow wolno idcych. Gdzieniegdzie leay tylko koci bydlce, porozwczone przez wilki i wybielone na socu. Podrni szli cigle, wypoczywali jeno w dbrowach cienistych. Czarnowose pachol ukadao si do snu na zielonej murawie, a dziad czuwa. Przechodzili te iprzez ruczaje, a gdzie brodu nie byo, to goszukali chodzc dugo brzegiem. Czasem te dziad przenosi pachol na rku z si dziwn w czeku, ktry ju chodzi po ebranym chlebie. Ale by to barczysty dziad! Tak wlekli si znowu a do wieczora,a wreszcie pachoek usiad przy drodze w lesie dbowym i rzek: - Ju mi i tchu brak, i siy zbyam. Nie pjd dalej. Tu si poo i zamr. Dziad zakopota si srodze. - O, to przeklte pustkowie! - rzek - anifutora, ani sadyby na drodze, ani ywego czeka. Ale nie moemy tutaj na noc zostawa. Wieczr ju zapada, za godzin ciemno bdzie - a posuchaj jeno wapanna! Tu dziad umilk i przez chwil panowaa cisza gboka. Ale nagle przerwa j daleki, pospny gos, ktry zdawa si wychodzi z wntrznoci ziemi, a rzeczywicie wychodzi z jaru lecego niedaleko drogi. - To wilcy - rzek pan Zagoba. - Zeszejnocy mielimy konie, to nam konie zjedli, teraz by do nas samych si zabrali. Trzymam ci ja wprawdzie pistolet pod witk, ale mi prochu nie wiem, czy na dwarazy stanie, a nie chciabym suy za marcepan na wilczym weselu. Syszysz wapanna - znowu! Wycie istotnie rozlego si znowu i zdawao si bliszym. - Wstawaj, detyno! - rzek dziad. - A nie moesz i, to ci ponios. C robi! Widz, e zanadto polubiem wapann, aleto pewnie dlatego, e yjc w stanie bezennym, wasnych prawych potomkw zostawi nie mogem, a jeli mam nieprawe, to s bisurmanami, bom w Turczech dugo przebywa. Na mnie te koczy si rd Zagobw herbu Wczele. Wapanna si staroci moj zaopiekujesz, ale teraz wstawaj albo-li siadaj mi na plecy, na barana. - Nogi mi tak ociay, e ju i ruszy si nie mog. - A chwalia si wapanna swoj si! Ale cicho no! cicho! Jak mi Bg miy, tak sysz szczekanie psw. Tak jest, to psi, nie wilcy. Tedy niedaleko musi by Demianwka, o ktrej mnie dziad powiada. Chwaa bd Bogu najwyszemu! Juem myla, czyby ognia nie napali od wilkw, ale bymy si pewnie pospali, bomy oboje znueni. Tak jest, to psi. Syszysz? - Chodmy - rzeka Helena, ktrej nagle si przybyo. Jako zaledwie wyszli z lasu, pokazay si o kilka staja ognie licznych chat. Dojrzeli take trzy kopuki cerkwi pobite wieymi gontami, ktre wieciy jeszcze w pomroce od ostatnich blaskw zorzy wieczornej. Szczekanie psw dochodzio coraz wyraniej. - Tak jest, to Demianwka, nie moe by nic innego - rzek pan Zagoba. - Dziadw wszdy chtnie przyjmuj, moe zdarzy siinocleg, i wieczerza, a moe dobrzy ludzie dalej podwioz. Czekaje wapanna, to jestksica wie, wic pewnie i podstaroci wniej mieszka. I spoczniem, i wieci zasigniem. Ksi ju musi by w drodze. Moe poratowanie prdzej si zdarzy, ni si wapanna spodziewasz! Ale! pamitaje,e niemowa. Zaczynam ju w pitk goni,gdy kazaem ci si zwa Onufrym, a skorojeste niemow, nie moesz mnie nijak nazywa. Ja sam bd gada za ciebie i za siebie, a chwali Boga, po chopsku tak dobrze mwi jak i po acinie. Dalej, dalej! Ot! ju i pierwsze chaty niedaleko. Mj Boe! kiedy si ju skoczy nasze tuactwo! ebymy cho piwa grzanego mogli dosta, chwalibym Pana Boga i za to. Pan Zagoba umilk i przez czas niejaki szli cicho koo siebie. Po czym znw mwipocz: - Pamitaje wapanna, e niemowa. Gdyci kto o co spyta, zaraz mu poka na mnie i rzeknij: "Hum, hum, hum! nija, nija!" Wapanna, uwaaem, wiele masz roztropnoci, a to przecie o nasz skr chodzi. Chybabymy przypadkiem na hetmaskie albo ksice chorgwie trafili,wtedy zaraz ogosimy, kto jestemy, zwaszcza jeli si znajdzie oficer grzeczny i pana Skrzetuskiego znajomy. Prawda, e to wapanna pod opiek ksic, tedy nie masz si czego onierzw obawia. 0! a to co za ogniska tam w doku buchaj? Aha, kuj, to kunia!Ale widz i ludzi przy niej niemao, pjdmy tam. Istotnie, w rozpadlinie stanowicej przedsionek jaru staa kunia, z ktrej komina sypay si snopy i kby zotych iskier, a przez otwarte drzwi i przez licznedziury wiercone w cianach buchao jaskrawe wiato przesaniane chwilami przez ciemne postacie krcce si we wntrzu. Na zewntrz, przed kuni, widabyo take w pomroce nocnej kilkadziesit postaci stojcych kupkami. Moty w kunicy biy w takt, a echo rozlegao si dokoa, a odgos ten miesza si ze piewami przed kuni, z gwarem rozmw, ze szczekaniem psw. Widzc to wszystko pan Zagoba skrci zaraz w w jar, zabrzkn w lir i pocz piewa: Ej, tam na hori enci nut' A popid horoju, Popid zeenoju, Kozaki idut'. Tak piewajc zbliy si do gromady ludzi stojcych przed kuni. Rozejrza si:byli to chopi, po wikszej czci pijani. Prawie wszyscy trzymali w rku drgi. Na niektrych z tych drgw widniay kosy poobsadzane sztorcem i ostrza spis. Kowalew kuni pracowali wanie nad wyrobem tych ostrz i odginaniem kos. - Ej, did! did! - poczto woa w gromadzie. - Sawa Bohu! - rzek pan Zagoba. - Na wiki wikiw. - Skayte ditki, we je Demianiwka? - Demianiwka. Abo szczo? - Bo mnie po drodze mwili - cign dalej dziad - e tu dobrzy ludzie mieszkaj,co dziada przygarn, nakarmi, napoj, przenocuj i hroszi dadut. Ja stary, dalek drog odby, a chopiec to ju dalej krokiem nie moe. On biedny, niemowa, mniestarego prowadzi, bo nie widz, lepiec ja nieszczsny. Bg was pobogosawi, dobrzyludzie, i wity Mikoaj cudotwrca pobogosawi, i wity Onufrij pobogosawi. W jednym oku troch mi wiata boego zostao; a drugie ciemne nawieki; tak z teorbanem chodz, pieni piewam i yj jak ptaki, tym co z rk dobrych ludzi spadnie. - A skd wy, didu? - Oj, z daleka, z daleka! Ale pozwlcie spocz, bo widz, pod kuni jest awa. Siadaj i ty, niebo - mwi dalej, ukazujcawk Helenie. - My a znad Ladawy, dobrzy ludzie. Ale z domu dawno, dawno wyszli, a teraz z Browarkw, z odpustu idziemy. - A co tam syszeli dobrego? - pyta stary chop z kos w rku. - Syszeli, syszeli, ale czy co dobrego, @zQ_zPq??*Ѐ @(|F ` ``AA`@].p T?<y_8? i;CA1 RR6?6PUP UUU=D  ` N r'|^~  it ;a?  <qx~==)3L\**???_LpT\x@ //`px<?-;(4  ?*U *o`o`ՀT@ @*   S!ߺLUV@"aap  `PB^N//`` /*?8//? u^_?€N+[' VVVp$P``E?__px0]@@_ UG@o??__?HD P *_)+tVrTr\v|???VPXXx yqrxh"?j~ p`0 * %W@UU_KUkp <>_?J Po!*@a/_X U* _$_ (@/^!?q,~π@j]_> W_?_? @A/Wz}(|0L:=**(@w{@@@3<*gho? ?U>bU >619 X0Hp8pg@@3,ZZT`1UU }88ٹ&@@ x @x7xxxx}Ǹkpppih3ghhhhh?3Mu9&sMC}C<3BA?.i<<? Hp?~ 3 ? +̴000/??p$B#B$"#AB"#AB#A$"B#!ABABABA#$#"#"#A"B$#$"$!ABABABA"#$#$"A#"###$"ABBAB##$"A##$$ #"ABA!ABB$ "#   # "ABA!AAA    # $    #  "ABA!ABA       $ !AB"!A"B      !#A"!A"B R1     A#"AB / 2S 1     .A "#AB0/Q 2T0 20 1 / "% "##0RQ1T2u 2T021R 1SP/.#  $1T2t1uRvSu0132S 2S/.0P/   0T2uStT0U3v1TuU/30T0qQr /  /uR1TU1U2w1U2v0TQUQsr .P Tw2uv2vT1vTRvtSrs /Q /uR3uU3uPSPs 0 r  /0uS*u/*t/'tM(rM% P)0/QQs$Q+$OJtBL$tLC0)0P1QruCR*BI%NDm#tL$0vJ0RQ1sCS+#KHrDmDNNvRQrRRsCLCLDmCLrvRtrssCLClDMCl'NsttDJCkDMCLDmttDtM#lDLDMDmuDL#)FlDM$KDmvClCoIBMCLDmuDm$tL$KGNDmuoDl%MDuMDmmuHoCl$MDMMDmmu%mCm$NDMMDmDnDl$LDMMDmmv#KDmCKDMDmmv$LDmCnDMDmEMElDmHnnGnnnotvtstSuRuRrSsRusTvUxvuwvR1rRQ2S01uw2TSv2vTSwuT UxQQ0/ 1 2T2SS1t21TSwuT 1T /P  0  1  023  .        $ $ # $$ #$#"#$"$##$"#"B#$ !m-"A!#A"B1sN!#A""$#"#A$!A"BCR5wA9)%Z!A"BAsN)%s!A"A"#Aw"ABwABAwBZ1wbVJ)sA)%k-B1!RJA!k-C5)%sN5J%Rc 9J)RbVk-wVs=Vs5Rs9BV5{k Zw51Zk{sNVsl-b Vsk-R1sVw5Zw5BVk-c V1{Z5{Vs5Rwk-c R1wRs9Rw5BZ{k-c ^1c Vwk-V1{c tN{l-c Vw1c Vw1c Vs1BZ1BRK){c Vw1Zw9Rw5Vs5Vw5Vw9BZ{J)c ^w5V{9Zs51^w2F=k-ZBJ)Zc =ZJ)B9J)Zc V1B!k-c k-!5c 1=!Bc Bc Bc Bc c V5{BV5{BV5{BV5{Bc Bc Bc Bc B9J)VB9J)VB9J)VB9J)VBc Bc Bc Bc B9J)VB9J)VB9J)VB9J)V@@@@  LوAxtȀ|@oDD@ ( @@PܘH@ $ЂD '&Ad dp@̂̈Hwc  T*TTUU JJUU<$$$<$Zf109q@101x4H@@rcR#r6C!CAa#33 "FpGDDDM00@ Ѓѩ4А=ؘȈ܌Ɓ  8*J DTT@   *5>UQ?  #>IY[OTU(D *00gg`2UU@H%J\ %5 T+W(}黝v_XAAeo?8]?~u   :aq{_E@`?8?0@]??k>C T@8.?,~V9`&` ``>K AATT`~nF  \Љ2by`P*--` ,,P?(2? ?J_ꀀ` @ Tp! E@ = =>vBǀU@`qpq Q qv@DHȇB D Hg?~Q0@c|;G76676>>.pp_yGo s` 3; )/ G@@@GG gAF@G@G@G@_P@@ !!EEEEDDD???0 8)818!шYqqqsuqpqqqXYEϏϏϏϏD  ##@#cgc$ ,$,(">>{z!??%>//'=;;" b'b"bpp!P1@ECƇŇAD@ @??߀|`q Q`_ DϏP@ m(_?"AAl؄ 7'.& rv4?2EbD3(#0q@qH@9cZ @@@}x| |j}@_ us* Bj4- ==5@SPP;;?',!5z E@DPW@n@T/ c 16/x#?@PhvV @p z ^A$XPP U*UD$+ "UQUUIUP@8RTDD2`%%IUU+xx>GH -i_kGt=BKP C~ump t0@@? &WI@"UVPA$U "D UU U)U@Q@@UUU@UQ*UU/^ BU (QU$"`%P4@@*UU*U*EE !@UTUUR BBD(T-(!U*U$"5 hHAPDTe  D#*E@ IIUU@@ %.QRABC nDf+c.c)a)AH08pPИ4 !QT@" P@PRQ @ D)"@ U* H$ <@5R5R5R5R    5R5R5R5R    5R5R5R5R         ! !  !  ! !R{oR{o !!Zk-Zk ! ! ! !{oc !{oJ%J)d!V)%scsNk-{)%^=BsNk-ZkB !!Zk{BRZkc SJk-sBR=sc Rk-wB{!1c 1F1{o !!{o)%BRJ){obRJ)s!Z1{c Rk-wBR1{BsN1{o !{oc !B9g1AsNJ)sBVk-sBR)%wc ^5{BV1s !!s5cV5{obsNJ)wBRJ)ZksN1wRJk)ssN5oB! d !!d !c C !c !!!B!!!B!!!B!!!B!!&A"!A"!!A"!!"!!!A"!!A!!A"!!A"!!A A"!!A"B!A"BB"!A"!A"!A"!!B A"A"!!AB"B"!!B A"!! " AA"!B   B"!!    A!B A  A" O  . - N ,! q -  +O o., N   q -l+M,N N,p  Pr -KO LJ l,J+ Mn,NpM - q/KoKN5 Vm Oo . oOq U T3U w6 V3 Mpm    V3vww!v 4 U 6 3V Tv!!%!)%>.4%w*%3 V#W &6&T!'2%)G!* &W%&!$U' y&'!%G))0H.hu%&!M%4 '%G%!(5) G%. h?._.G%%'%%w!G%G!%(r*H%>. H_22G%?.H%%%% G7)G%>*(U* G%^2IH_2G%_2*'V*N% %GW) G*)(..GH)_6?2h_2.H*6 Gr*&%G%* G.%H2}2>.h.6_6H2hgr=. H*\. %!H%*G>24 H>.:1h.6_6h.20 h>2%')z2%'!%q'u.%'!>2'<2_6g&=._6>.&*<6>.&!.$Uw26!)%%>.)m>.?2l.=2K)2l'v!J#4 ) x77)!--%<6!-%2%!)%!!V4 n  Vx 5!w)T!w3wV4!w%4wLnmLOm 2U2USv2 T2v( KI $*'-(kH  2 F"h%B$#"B$#%F$Fg f #f$B$#FABAB"ABA"#B$$gEfBE#f"#ABB#AB"ABA"#ABBE#fffg"$ABABBBBBBBB"ABBBE#fFEfF"#ABB#ABB#AB"AB"!B"BBE#F$fE#Ef$!#B"!A"B!A"B!A"B!A"B"$#B#F$B"$#B!A"B!A"B!A"B!A"B!A"B!$B""#AB!AB"!A"B!A"!!A"!!A"!!A"!!A"BABAB!A"B!A"B!A"B!A"! ! !A!BBA!B! %k- ! ! ! ! !!RJk-BsN)%s!sN5{ ! ! ! ! ! !BRJk-{o!RJ)%w ! ! ! ! !!AsNj-zk!rNJ%w ! ! ! ! !!C sN1Zk!tR)%s  ! ! ! !1F{B5Rb   5R5R5R5R    5R5R5R5R    5R5R5R5R    5R5R5R5RPj c Gc D% c4 Tnie wiemy. Ludzi tam naschodzio si mnogo. O Chmielnickim mwili, e hetmaskiego syna i jego ycariw zwojowa. Syszeli take, e na ruskim brzegu chopi na panw si podnosz. Gromada otoczya zaraz Zagob, ktry siedzc obok kniaziwny, od czasu do czasuw struny liry uderza. - To wy, ojcze, syszeli, e si podnosz? - A jake. Nieszczliwa bo nasza chopska dola! - Ale mwi, e koniec bdzie? - W Kijowie pismo od Chrysta na otarzu znaleli, e bdzie wojna straszna i okrutna i wielkie krwi przelanie na caej Ukrainie. Pkole otaczajce aw, na ktrej siedzia pan Zagoba, cienio si jeszcze bardziej. - Mwicie, e pismo byo? - Byo, jako ywo! O wojnie, o krwi przelaniu... Ale nie mog mwi wicej, bo mi staremu, biednemu, w gardle ju zascho. - Macie, ojcze, miark gorzaki, a mwcie, cocie na wiecie syszeli. Wiemy imy, e dziady wszdy bywaj i wszystko znajut. Byway ju u nas, taj kazay, szczo na paniw przyjdzie od Chmiela czarnagodzina. No, tak my kosy i spisy kazali sobie robi, aby nie byli ostatni, ale teraz nie wiemy, zaczyna-li ju czy pisma od Chmiela czeka. Zagoba wychyli miark, posmakowa, potem pomyla chwil i rzek: - A kto wam mwi, e czas zaczyna? - My sami chcemy. - Zaczyna! zaczyna! - ozway si licznegosy. - Koy Zaporoci paniw pobyy, tak zaczyna! Kosy i spisy zatrzsy si w krzepkich rkach i wyday brzk zowrogi. Potem nastaa chwila milczenia, jeno moty w kunicy biy. Przyszli rezunowie czekali, co powie did. Dziad myla, myla, wreszcie spyta: - Czyi wy ludzie? - My kniazia Jaremy. - A kog wy bdziecie rizaty? Chopi spojrzeli po sobie. - Jego? - spyta dziad. - Ne zderymo... - Oj, ne zderyte, ditki, ne zderyte. Bywa ja i w ubniach i widzia kniazia na wasne oczy. Straszny on! Kiedy krzyknie, drzewa dr w lesie, a jak nog tupnie, jarsi robi. Jego i korol boitsia, i hetmany suchaj, i wszyscy si jego boj. A wojskawicej u niego ni u chana i u sutana. Ne zderyte, ditki, ne zderyte. Nie wy jego poszukacie, ale on was poszuka. A jeszcze tego nie wiecie, co ja wiem, e jemu wszystkie Lachy przyjd w pomoc, a to znajte: szczo Lach, to szabla! Ponure milczenie zapanowao w gromadzie; dziad brzkn znw w teorban imwi dalej, podnisszy twarz ku ksiycowi: - Idzie knia, idzie, a przy nim tyle krasnych kit i chorgwi, ile gwiazd na niebie, a bodiakw na stepie. Leci przed nimwiater i jczy, a znajete, ditki, dlaczego on jczy? Nad wasz dol on jczy. Leci przed nim mier-matka z kos i dzwoni, a wiecie, dlaczego dzwoni? Na wasze szyje dzwoni. - Hospody, pomyuj! - ozway si ciche, przeraone gosy. I znowu sycha byo tylko bicie motw. - Kto tu kniaziowy komysar? - pyta dziad. - Pan Gdeszyski. - A gdzie on? - Uciek. - A czemu on uciek? - Bo sysza, e dla nas spisy taj kosy kuj, tak si przelk i uciek. - Tym gorzej, bo on o was kniaziowi doniesie. - Co ty, didu, kraczesz jak kruk! - rzekstary chop. - A tak my i wierzymy, e na paniw czarna godzina nadchodzi. I nie bdzie ich ani na ruskim, ani na tatarskim brzegu, ni panw, ni kniaziw, tylko Kozaki,wolni ludzie bd - i nie bdzie ni czynszu, ni czopowego, ni suchomielszczyzny, ni przewozowego, i nie bdzie ydw, bo tak stoi w pimie od Chrystusa, o ktrym ty sam powiada. A Chmiel taki, jak i knia mocny. Naj sia poprobujut. - Daje mu Boe! - mwi did. - Cika nasza chopska dola, a dawniej inaczej bywao. - Czyja ziemia? kniazia; czyj step? kniazia; czyj las? czyje stada? kniazia; a dawniej by boy las, boy step; kto przyszed pierwszy, to wzi i nikomu nie by powinien. Teraz wsio paniw a kniaziej... - Dobra wasza, ditki - rzek dziad - ale ja wam jedn rzecz powiem. Sami wiecie, e tu kniaziowi nie zdzierycie, wic oto, co powiem: kto chce paniw rizaty, niech situ nie ostaje, pki si Chmiel z kniaziem nie poprbuje, ale niech do Chmiela ucieka -i to zaraz jutro, bo knia ju w drodze. Jeli jego pan Gdeszyski do Demianwki namwi, to nie bdzie on knia was tu ywi, ale do ostatniego wybije - tak wy do Chmiela uciekajcie. Im was wicej tam bdzie, tym Chmiel atwiej sobie poradzi. O!a cik on ma przed sob robot. Hetmany naprzd i wojsk koronnych bez liku, a potem knia od hetmanw mocniejszy. Lecie wy, ditki, pomaga Chmielowi i Zaporocom, bo oni, niebota, nie wydzier - a przecie za wasz to oni swobod i za wasze dobro z panami si bij.Lecie, to si i przed kniaziem ocalicie, i Chmielowi pomoecie. - We prawdu kae! - ozway si gosy wgromadzie. - Dobrze mwi. - Mudryj did! - To ty widzia kniazia w drodze? - Widzie, nie widziaem, alem w Browarkach sysza, e ju ruszy z ubniw; pali i cina, gdzie jedn spis znajdzie: ziemi i niebo zostawia. - Hospody pomyuj! - A gdzie nam Chmiela szuka? - Po to ja tu, ditki, przyszed, eby wampowiedzie, gdzie Chmiela szuka. Pjdcie wy, dzieci, do Zootonoszy, a potem do Trechtymirowa pjdziecie i tam ju Chmiel bdzie na was czeka, tam si te ze wszystkich wsiw, sadyb i chutorw ludziezbior, tam i Tatary przyjd, bo inaczej knia wszystkim wam by po ziemi, po matce, chodzi nie da. - A wy, ojcze, pjdziecie z nami? - Pj, nie pjd, bo stare nogi ziemia ju cignie. Ale mnie teleg zaprzcie, tajpojad z wami. A przed Zootonosz pjd naprzd zobaczy, czy tam paskich onirw nie ma. Jak bd, to ominiemy i prosto na Trechtymirw pocigniem. Tam ju kozacki kraj. A teraz mnie je i pi dajcie, bom ja stary godny i pachoek mjgodny. Jutro rano ruszymy, a po drodze o panu Potockim i o kniaziu Jaremie wam zapiewam. Oj, srogie to lwy! Wielkie bdzie przelanie krwi na Ukrainie, niebo czerwieni si okrutnie, a i miesic jakoby we krwi pywa. Procie wy, ditki, zmiowania boego, bo niejednemu nie chodzi ju dugo po boym wiecie. Sysza ja te, e upiory z mogi wstaj i wyj. Jaki przestrach ogarn zgromadzone chopstwo. Mimo woli zaczli si oglda i egna, i szepta midzy sob. Na koniec jeden wykrzykn: - Do Zootonoszy! - Do Zootonoszy! - powtrzyli wszyscy, jakby tam wanie bya ucieczka i ocalenie. - W Trechtymirw! - Na pohybel Lachom i panom! Nagle mody jaki kozaczek wystpi naprzd, potrzsn spis i krzykn: - Bat'ki! a kiedy jutro do Zootonoszy idziem, to dzi chodmy na komisarski dwr! - Na komisarski dwr! - krzykno od razu kilkadziesit gosw. - Spali! dobro zabra! Ale dziad, ktry dotd gow mia spuszczon na piersi, podnis j i rzek: - Ej, ditki, nie chodcie wy na komisarskidwr i nie palcie go, bo bdzie ycho. Knia tu moe gdzie blisko z wojskiem kry; un zobaczy, to przyjdzie i bdzie ycho. Lepiej wy mnie je dajcie i nocleg pokacie. Siedzie wam cicho, nie hulaty popasikam. - Prawdu kae! - odezwao si kilka gosw. - Prawdu kae, a ty, Maksym, durny! - Chodcie, ojcze, do mnie na chleb i sl,i na miodu kwaterk, a podjecie, to pjdziecie spa na siano do odryny - rzek stary chop zwracajc si do dziada. Zagoba wsta i pocign Helen za rkawwitki. Kniaziwna spaa. - Zmordowao si pachol, to cho i przymotach usno - rzek pan Zagoba. A w duszy pomyla sobie: "O sodka niewinnoci, ktra wrd spis inow spa moesz! Wida, anieli niebiescy ci strzeg, a przy tobie i mnie ustrzeg." Zbudzi j i poszli ku wsi, ktra leaa nieco opodal. Noc bya pogodna, cicha - gonio ich echo bijcych motw. Stary chop szed naprzd, by drog w ciemnociach pokaza, a pan Zagoba udajc, e pacierz odmawia, mrucza monotonnym gosem: - O hospody Boe, pomyuj nas hrisznych... Widzisz wapanna!... wiataja-Preczystaja... C bymy zrobili nie majc chopskiego przebrania?... Jako we na zemli i dosza ku nebesech... Je dostaniemy, a jutro pojedziemy ku Zootonoszy miasto i piechot... Amin, amin, amin... Mona si spodziewa, e Bohun trafi tu naszym ladem, bo go nie oszukaj nasze fortele... Amin, amin!... Ale ju bdzie za pno, bo w Prochorwce Dniepr przejedziemy, a tam ju moc hetmaska... Diawo bahougodnyku ne straszen. Amin... Tu za par dni kraj bdzie w ogniu, niech tylko ksi za Dniepr ruszy... Amin... eby ich czarna mier wydusia, niech im kat wieci... Syszysz no wapanna, jako tam wyj pod kuni? Amin... Cikie na nas przyszy terminy, alekpem jestem, jeli wapanny z nich nie wydobd, chobymy mieli do samej Warszawy ucieka. - A co tam mruczycie, ojcze? - pyta chop. - Nic, modl si za wasze zdrowie. Amin,amin... - A ot, i moja chata... - Sawa Bohu. - Na wiki wikiw. - Prosz na chleb-sl. - Bg nagrodzi. W kilka chwil pniej dziad pokrzepia sisilnie baranin popijajc obficie miodem, a nazajutrz rano ruszy wraz z pacholciem wygodn teleg ku Zootonoszy, eskortowany przez kilkudziesiciu konnych chopw zbrojnych w spisy i kosy. Jechali na Kawrajec, Czarnobaj i Kropiwn. Po drodze widzieli, e wrzao juwszystko. Chopi wszdzie zbroili si, kunice po jarach pracoway od rana do nocy i tylko straszna potga, straszne imiksicia Jeremiego wstrzymywao jeszcze krwawy wybuch. Tymczasem za Dnieprem burza rozszalaasi z ca wciekoci. Wie o klsce korsuskiej rozbiega si lotem byskawicypo caej Rusi, wic zrywa si, kto y. Rozdzia dwudziesty pierwszy Bohuna znaleli semenowie nastpnego rana po ucieczce Zagoby na wp zduszonego w upanie, w ktry pan Zagobago obwin, ale e ran nie mia cikich, wkrtce przyszed do przytomnoci. Przypomniawszy sobie wszystko, co si stao, wpad we wcieko, rycza jak dziki zwierz, krwawi rce na wasnym krwawym bie i noem godzi w ludzi, tak e semenowie nie mieli do niego przystpi. Wreszcie nie mogc si jeszcze na kulbace utrzyma, kaza przywiza midzy dwa konie kolebk ydowsk i wsiadszy w ni, pogna jak szalony w stron ubniw, sdzc, e tam udali si zbiegowie. Lec tedy w betach ydowskich, w puchu i wasnej krwi, rwa stepem jak upir, ktry przed brzaskiem rannym do mogiy ucieka, a za nim pdzili wierni semenowie w tej myli, e na oczywist mier pdz. Lecieli tak a do Wasiwki, w ktrej stao na zaodze sto piechoty wgierskiej, ksicej. Dziki wataka, jakby mu ycie zbrzydo, uderzyna ni bez wahania, sam pierwszy rzuci siw ogie i po kilkugodzinnej walce wyci jw pie z wyjtkiem kilku onierzy, ktrych oszczdzi, aby mkami zeznania z nich wydoby. Dowiedziawszy si od nich, e aden szlachcic nie ucieka t stron z dziewczyn, sam nie wiedzia, co pocz, i dar na sobie bandae z blu. I dalej byo ju niepodobiestwem, gdy wszdzie ku ubniom stay puki ksice, ktre mieszkacy zbiegli w czasie bitwy z Wasiwki musieli ju ostrzec o napaci. Porwali wic wierni semenowie osabego zwciekoci atamana i prowadzili nazad do Rozogw: Wrciwszy nie zastali ju i ladw ze dworu, bo go chopi miejscowi zrabowali i spalili wraz z kniaziem Wasylem, sdzc, e w razie gdyby si kniaziowie albo ksi Jeremi mci chcieli,z atwoci zwal win na Kozakw i Bohuna. Spalono przy tym wszystkie zabudowania, wycito sad winiowy, wybitowszystk czelad, bo chopstwo mcio si bez litoci za twarde rzdy i ucisk, jakiego od Kurcewiczw doznawao. Zaraz za Rozogami wpad w rce Bohuna Pleniewski, ktry od Czehryna z wieci o klsce towodzkiej jecha. Ten pytany, dokd i z czym jedzie, gdy plta si i nie dawa jasnych odpowiedzi, wpad w podejrzenie, a przypieczony ogniem, wypiewa, co wiedzia i o klsce, i o panuZagobie, ktrego poprzedzajcego dnia spotka. Uradowany wataka odetchn. Powiesiwszy Pleniewskiego puci si dalej, ju prawie pewny, e mu Zagoba nieujdzie. Jako czabanowie dostarczyli nowych wskazwek, ale za to za brodem wszelkie lady jak w wod wpady. Na dziada obdartego przez pana Zagob ataman nie mg si natkn, bo ten posun si ju niej z biegiem Kahamliku i zreszt tak by przeraony, e kry si jaklis w oczeretach. Tymczasem upyny znowu dzie i noc, a e pocig w stron Wasiwki zaj rwnie ze dwa dni, Zagoba mia wic ogromny czas za sob. Co tedy byo robi? W tym trudnym razie przyszed Bohunowiz rad i pomoc esau, stary wilk stepowy,przyzwyczajony od modoci do tropienia Tatarw w Dzikich Polach. - Bat'ku - rzek - uciekali oni do Czehrynai mdrze uciekali, bo zyskali na czasie - alegdy si o Chmielu i towodzkiej batalii odPleniewskiego dowiedzieli, zmienili drog. Ty, bat'ku, sam widzia, e zjechali z gocica i w bok si rzucili. - W step? - W stepie ja by ich, bat'ku, znalaz, aleoni poszli ku Dnieprowi, by si do hetmanwdosta, wic poszli albo na Czerkasy, albo na Zootonosz i Prochorwk... a jeli i ku Perejasawiu poszli, chocia ne dumaju, to i tak ich znajdziemy. Nam by, bat'ku, trzeba jednemu do Czerkas, drugiemu do Zootonoszy na czumack drog - i prdko, bo jak si przez Dniepr przeprawi, to do hetmanw zd albo ich Tatary Chmielnickiego ogarn. - Ruszaje ty do Zootonoszy, ja do Czerkas pocign. - Dobrze, bat'ku. - A pilnuj dobrze, bo to chytry lis. - Oj, i ja chytry, bat'ku. Tak uoywszy plan pogoni, skrcili natychmiast, jeden ku Czerkasom, drugi wyej, ku Zootonoszy. Wieczorem tego samego dnia stary esau Anton dotar do Demianwki. Wie bya pusta, zostay tylko same baby, gdy wszyscy mczyni ruszyli za Dniepr do Chmielnickiego. Widzc zbrojnych, a nie wiedzc, kto by byli, baby pokryy sipo strzechach i stodoach. Anton dugo musia szuka, nim odnalaz staruszk, ktra nie obawiaa si ju niczego, nawet iTatarw. - A gdzie chopy, matko? - pyta Anton. - A czy ja wiem! - odpara ukazujc te zby. - My Kozaki, matko, nie bjcie si, my nie od Lachiw. - Lachiw?... szczob ich ycho! - Wy nam yczycie?... prawda? - Wam? - Starucha zastanowia si chwil. - A was szczoby bolaczka! Anton nie wiedzia, co ma pocz, gdy nagle drzwi jednej chaty skrzypny i modsza, adna kobieta wysza na podwrko. - Ej, moojcy, syszaa ja, szczo wy ne Lachy. - Tak jest. - A wy od Chmiela? - Tak jest. - Ne od Lachiw? - Ni. - A czego wy o chopw pytali? - Ot, tak pytali, czy ju poszli. - Poszli, poszli! - Sawa Bohu! A powiedz no, moodycio, nie ucieka tu tdy jeden szlachcic, Lach przeklty, z crk? - Szlachcic? Lach? ja nie baczya. - Nikogo tu nie byo? - Buw did. On chopw namwi, eby do Chmiela, do Zootonoszy poszli, bo mwi, e tu knia Jarema przyjdzie. - Gdzie? - A tutki. A potem do Zootonoszy ma cign, to mwi did. - I did namwi chopw do buntu? - A did. - A sam by? - Nie. Z niemow. - A jak wyglda? - Kto? - Did. - Oj, stary, stareki, na lirze gra i na paniw paka. Ale ja jego nie widziaa. - I on chopw do buntu namawia? - pyta raz jeszcze Anton. - A on. - Hm! ostacie z Bogiem, moodycio. - Jedcie z Bogiem. Anton zastanowi si gboko. Gdyby ten dziad by przebranym Zagob, dlaczego by,u licha, chopw do Chmielnickiego namawia? Zreszt skd by przebrania wzi? Gdzie by koni zby? Ucieka przecie konno. Ale przede wszystkim dlaczego by chopw do buntu namawia i o przyjciu ksicia ich ostrzega? Szlachcic by nie ostrzega i przede wszystkim sam si pod moc ksic schroni. A jeli ksi idzie do Zootonoszy, w czym nie masz nic niepodobnego, to za Wasiwk niezawodniezapaci. Tu Anton wzdrygn si, bo nagle k nowy we wrotach wyda mu si kubek w kubek do pala podobny. - Nie! Ten dziad to by tylko dziad i nic wicej. Nie ma co goni do Zootonoszy, chyba ucieka w tamt stron. Ale uciekszy, co dalej robi? Czeka - to ksi moe nadej; i do Prochorwkiiza Dniepr si przeprawi - to znaczy na Pc1m cc+c5:"$hetmanw wpa. Staremu wilkowi stepowemu stao si jako ciasno na szerokich stepach. Uczu take, e wilkiem bdc, na lisa w panu Zagobie trafi. Nagle uderzy si w czoo. A czemu ten did chopw powid do Zootonoszy, za ktr bya Prochorwka, aza ni, za Dnieprem, hetmani i cay obz koronny? Anton postanowi bd co bd jecha doProchorwki. Jeli przybywszy na brzeg usyszy, i podrugiej stronie stoj wojska hetmaskie, to si nie bdzie przeprawia, jeno w d rzeki pjdzie i naprzeciw Czerkas z Bohunemsi poczy. Zreszt wieci o Chmielnickim po drodze zasignie. Antonowi byo ju wiadomo z relacji Pleniewskiego, e Chmielnicki Czehryn zaj, e Krzywonosa ju na hetmanw wysa, a sam z Tuhaj-bejem zaraz mia ruszy za nim. Anton wic, jako onierz dowiadczony i pooenie miejsc dobrze znajcy, pewien by; i bitwa musiaa by ju stoczona. W takim razie naleao wiedzie, czego si trzyma. Jeli Chmielnicki by pobity, tedy wojska hetmaskie rozlay si w pogoni po caym Podnieprzu i w takim razie Zagoby nie ma co ju szuka. Ale jeli Chmielnicki pobi?... Co prawda, Anton nie bardzo w to wierzy. atwiej pobi syna hetmaskiego jak hetmana; atwiej podjazd jak cae wojsko. "Et - myla stary Kozak - nasz ataman lepiej by zrobi, eby o wasnej skrze, nieo dziewczynie myla. Pod Czehrynem mona by si przez Dniepr przeprawi; a stamtd, pki czas, na Sicz umkn. Tu, midzy ksiciem Jarem a hetmanami, ciko mu teraz bdzie usiedzie." Tak rozmylajc posuwa si szybko wraz ze swymi semenami w kierunku Suy, ktr przeby zaraz za Demianwk musia,chcc do Prochorwki si dosta. Dojechali do Mohylnej, nad sam rzek lecej. Tu los posuy Antonowi, bo jakkolwiek Mohylna, rwnie jak i Demianwka bya pusta, zasta jednak promy gotowe i przewonikw, ktrzy przeprawiali chopstwo uciekajce ku Dnieprowi. Zadnieprze nie miao samo pod rk ksic powsta, ale za to ze wszystkichwsi, osad i sobd chopstwo uciekao, by si z Chmielnickim poczy i pod jego znaki zacign. Wie o zwycistwie Zaporoa pod tymi Wodami przeleciaa jak ptak przez cae Zadnieprze. Dziki lud nie mg usiedzie spokojnie, chocia tam wanie adnych prawie uciskw nie doznawa, bo jako si rzeko, ksi, niemiosierny dla buntw, by prawdziwym ojcem spokojnych osiedlecw, komisarze za jego bali si czyni krzywd powierzonemu sobie ludowi. Ale lud ten, niedawno ze zbjcw w rolnikw zmieniony,przykrzy sobie prawo, surowo rzdw i porzdek, ucieka wic tam, kdy nadzieja dzikiej swobody zabysa. W wielu wioskach ucieky do Chmielnickiego nawet ibaby. W Czabanwce i w Wysokiem wysza caa ludno spaliwszy za sob chaty, aby nie byo gdzie wraca. W tych wioskach, w ktrych zostao jeszcze troch ludu, zbrojono si na gwat. Anton pocz wypytywa zaraz przewonikw, czyliby wieci z Zadnieprza nie mieli. Wieci byy, ale sprzeczne, pomieszane, niejasne. Mwiono, e Chmiel bije si z hetmany; lecz jedni twierdzili, epobit, drudzy, e zwyciski. Jaki chop uciekajcy ku Demianwce mwi, e hetmani wzici w niewol. Przewonicy podejrzewali, e to szlachcic przebrany, ale nie mieli go zatrzyma, bo syszeli take, e ksice wojska niedaleko. Jakostrach mnoy wszdzie liczb wojsk ksicych i czyni z nich wszdobylskie zastpy, gdy pewno nie byo w tej chwili ani jednej wioski na caym Zadnieprzu, w ktrej by nie mwiono, e ksi tu, tu. Anton spostrzeg, e wszdzie bior jego oddzia za podjazd kniazia Jaremy. Ale wnet uspokoi przewonikw i poczich wypytywa o chopw demianowskich. - A jake. Byli, my ich przeprawili na drug stron - rzek przewonik. - A dziad by z nimi? - By. - I niemowa z dziadem? mae pachol? - Jako ywo. - Jak wyglda dziad? - Niestary, gruby, oczy mia jak u ryby, na jednym bielmo. - To on! - mrukn Anton i pyta dalej: - A pachol? - Oj! otcze atamane! kae prosto cheruwym. Takoho my i ne baczyy. Tymczasem dopynli do brzegu. Anton wiedzia ju, czego si trzyma. - Ej! przywieziemy moodyci atamanowi - mrucza sam do siebie. Potem zwrci si do semenw: - W konie. Pomknli jak stado sposzonych dropiw,cho droga bya trudna, bo kraj w jary popkany. Ale wjechali w jeden wielki, na ktrego dnie przy krynicy by jakoby gociniec przez natur uczyniony. Jar szeda do Kawrajca, lecieli wic kilkadziesit staja bez wypoczynku, a Anton na najlepszym koniu naprzd. Ju byo wida szerokie ujcie jaru, gdy nagle Anton osadzi konia, a mu zadnie kopyta zazgrzytay na kamieniach. - Szczo ce? Ujcie zamio si nagle ludmi i komi. Jaka jazda wchodzia w parw i formowaa si szstkami. Byo ich ze trzysta koni. Anton spojrza i lubo stary by wojownik, wszelkich niebezpieczestw zwyczajny, przecie serce zadygotao mu w piersi, a na lice wystpia blado miertelna. Pozna dragonw ksicia Jeremiego. Ucieka byo za pno, ledwie dwiecie krokw dzielio zastp Antona od dragonw, a zmczone konie semenw nie uszyby daleko przed pogoni. Tamci te dostrzegszy ich pucili si z miejsca rysi.Po chwili otoczono semenw ze wszystkichstron. - Co wy za ludzie? - spyta grono porucznik. - Bohunowi! - rzek Anton widzc, e trzeba prawd mwi, bo sama barwa zdradzi. Ale poznawszy porucznika, ktrego widywa w Perejasawiu, wykrzykn zarazz udan radoci: - Pan porucznik Kuszel! Sawa Bohu! - A to ty, Anton! - rzek porucznik przyjrzawszy si esauowi. - Co wy tu robicie? Gdzie wasz ataman? - Kae, pane, hetman wielki wysa naszego atamana do ksicia wojewody proszc o pomoc, tak ataman pojecha do ubniw, a nam tu kaza wczy si po wsiach, by zbiegw apa. Anton ga jak najty, ale ufa w to, eskoro chorgiew dragoska idzie od strony Dniepru, nie moe przeto jeszcze wiedzie ani o napaci na Rozogi, ani o bitwie pod Wasiwk, ani o adnych imprezach Bohunowych. Wszelako porucznik rzek: - Rzekby kto, do rebelii chcecie si przekra. - Ej! pane poruczniku - rzek Anton - ebymy chcieli do Chmiela, tak by my nie byli z tej strony Dniepru. - Prawda jest - rzecze Kuszel - prawda oczywista, ktrej ci nie mog negowa. Aleataman nie zastanie ksicia wojewody w ubniach. - O! a gdzie knia? - By w Przyuce. Moe dopiero wczoraj do ubniw ruszy. - To i szkoda. Ataman ma pismo od hetmana do kniazia, a z przeproszeniem waszej mioci, czy to wasza mio z Zootonoszy wojsko prowadzi? - Nie. My stali w Kalenkach, a teraz dostali rozkaz, jak i wszystko wojsko, eby do ubniw ciga, skd ksi ca potg wyruszy. A wy dokd idziecie? - Do Prochorwki, bo tam chopstwo si przeprawia. - Duo ju ucieko? - Oj, bahato! bahato! - No, to jedcie z Bogiem. - Dzikujemy pokornie waszej mioci. Niech Bg prowadzi. Dragoni rozstpili si i poczet Antona wyjecha spord nich ku ujciu jaru. Minwszy ujcie Anton stan i sucha pilnie, a gdy ju dragoni zniknli mu z oczu i ostatnie echa po nich przebrzmiay, zwrci si do swoich semenw i rzek: - Wiecie, durnie, e gdyby nie ja, to by wy za trzy dni na palach w ubniach pozdychali. A teraz w konie, choby ostatnidech z nich wyprze! I ruszyli z kopyta. "Dobra nasza! - myla Anton - podwjniedobra nasza: raz, emy skr ca unieli,a po wtre, e ci dragoni nie szli z Zootonoszy i e Zagoba min si z nimi, bo gdyby ich by napotka, tedy byby ju przed wszelk pogoni bezpieczny." Jako istotnie by to termin dla pana Zagoby nader niepomylny, w ktrym fortuna zgoa mu nie dopisaa, e si nie natkn na pana Kuszla i jego chorgiewk,gdy byby od razu ocalony i wolen od wszelkiej obawy. Tymczasem w Prochorwce uderzya w niego jak piorun wie o klsce korsuskiej.Ju po drodze do Zootonoszy po wsiach i chutorach chodziy suchy o wielkiej bitwie, nawet o zwycistwie Chmiela, ale pan Zagoba nie dawa im wiary, wiedzia bowiem z dowiadczenia, e midzy ludem wie kada ronie i ronie do niebywaych rozmiarw i e zwaszcza o przewagach kozackich lud ten chtnie cuda sobie opowiada. Ale w Prochorwce trudno byo ju duej wtpi. Prawda straszna i zowroga bia obuchem w gow. Chmiel tryumfowa, wojsko koronne byo zniesione, hetmani w niewoli, caa Ukraina w ogniu. Pan Zagoba w pierwszej chwili straci gow. By bowiem w strasznym pooeniu.Fortuna nie dopisaa mu i po drodze, bo w Zootonoszy nie znalaz adnej zaogi. Miasto wrzao przeciw Lachom, a stara forteczka bya opuszczona. Nie wtpi on ani chwili, e Bohun szuka go i e prdzej czy pniej trafi na jego lady. Kluczy wprawdzie szlachcic jak cigany szarak, ale zna na wylot ogara, ktry go ciga, iwiedzia, e ogar ten nie da si zbi z tropu. Mia wic pan Zagoba poza sob Bohuna, przed sob morze chopskiego buntu, rzezie, poogi, zagony tatarskie, tumy rozbestwione. Ucieka w takim pooeniu byo to zadanie prawie niepodobne do spenienia, zwaszcza ucieka z dziewczyn, ktra, lubo przebrana za dziadowskie pachol, zwracaa wszdy uwag swoj nadzwyczajn piknoci. Zaiste, byo od czego gow straci. Ale pan Zagoba nigdy na dugo jej nie traci. Wrd najwikszego zamtu w mzgownicy widzia doskonale to jedno, a raczej czu najwyraniej, e Bohuna boi sisto razy wicej jak ognia, wody, buntu, rzezi i samego Chmielnickiego. Na sam myl, e mgby dosta si w rce strasznego wataki, skra na panu Zagobiecierpa. "Ten by mi da upnia! - powtarza sobie co chwila. - A tu przede mn morze buntu!"Pozostawa jeden Sposb ocalenia: porzuciHelen i zostawi j na boej woli, ale tego pan Zagoba uczyni nie chcia. - Nie moe by - mwi do niej - musiaa mi wapanna czego zada, co bdzie miao ten skutek, e mi przez wapann skr na jaszczur wyprawi. Ale porzuci jej nie chcia i do gowy nawet nie dopuszcza tej myli. C wic mia robi? "Ha! - myla - ksicia szuka nie czas! Przede mn morze, wic dam nurka w ono morze, przynajmniej si skryj, a Bg da, to i na drugi brzeg przepyn." I postanowi przeprawi si na prawy brzeg Dnieprowy. Ale w Prochorwce nie byo to rzecz atw. Pan Mikoaj Potocki pozabiera jeszcze dla Krzeczowskiego i wyprawionychz nim wojsk wszystkie dumbasy, szuhaleje,promy, czajki i pidjizdki, to jest mniejsze czna i odzie, poczwszy od Perejasawiaa do Czehryna. W Prochorwce by tylko jeden dziurawy prom. Na ten prom czekay tysice ludzi zbiegych z okolicznego Zadnieprza. W caej wiosce zajte byy wszystkie chaty, obory, stodoy, chlewy, idroyzna niesychana. Pan Zagoba naprawd musia lir a pieni na kawaek chleba zarabia. Przez ca dob nie mogli si przeprawi, bo prom zepsu si dwa razy, musiano go wic naprawia. Noc spdzili z Helen siedzc na brzegu rzeki razem z gromadami pijanego chopstwa, przy ogniskach. A noc bya wietrzna i chodna. Kniaziwna upadaa ze znuenia i blu, bo chopskie buty poczyniy jej rany na nogach. Baa si, czy nie zachoruje obonie. Twarz jej sczerniaa i zblada, cudne oczy przygasy, co chwila dobijaa j obawa, e moe by poznana pod przebraniem albo e niespodzianie nadejdziepogo Bohunowa. Teje nocy nakarmiono jej oczy strasznym widokiem. Chopi sprowadzili od ujcia Rosi kilku szlachty chccych przed nawa tatarsk schroni si do pastwa Winiowieckiego i pomordowali ich nad brzegiem okrutnie. Wiercono im widrami oczy, a gowy gnieciono midzy kamieniami. Prcz tego w Prochorwce byo dwch ydw z rodzinami.Tych rozszalaa tuszcza wrzucia do Dniepru, a gdy nie chcieli zaraz i na dno, pogrono ich samych, ydowice i ydzita,za pomoc dugich oskw. Towarzyszyy temu wrzaski i pijastwo. Podchmieleni moojcy gzili si z podchmielonymi moodyciami. Straszne wybuchy miechu brzmiay zowrogo na ciemnych brzegach Dnieprowych! Wiatr rozrzuca ogniska, czerwone gownie i iskry, porwane wichur,leciay kona na fali. Chwilami zrywa si popoch. Od czasu do czasu jaki gos pijacki, ochrypy woa w ciemnociach: "Ludy, spasajtes, Jarema ide!!" I tum rzuca si na olep ku brzegowi, tratowa si, spycha w wod. Raz mao nie roztratowano Zagoby i kniaziwny. Bya topiekielna noc, a zdawaa si nie mie koca. Zagoba wyebra kwart wdki, sam pi i kniaziwn zmusza do picia, bo inaczej zemdlaaby lub wpada w gorczk.Na koniec fala Dnieprowa pocza bieli sii poyskiwa. witao. Dzie robi si chmurny, pospny, blady. Zagoba chcia coprdzej przeprawi si na drug stron. Szczciem i prom te naprawiono. Ale cisk sta si przy nim okropny. - Miejsce dla dziada, miejsce dla dziada! - krzycza Zagoba trzymajc przed sob midzy wycignitymi rkoma Helen i bronic jej od cisku. - Miejsce dla dziada! Do Chmielnickiego i do Krzywonosa id! Miejsce dla dziada, dobrzy ludzie, lube moojcy, eby was czarna mier wydusia,was i dzieci wasze! Nie widz dobrze, wpadn w wod, pachol mi utopicie. Ustpcie, ditki, eby parali powytrzsa wam wszystkie czonki, ebycie polegli, ebycie na palach pozdychali. Tak wrzeszczc, klnc, proszc i rozpychajc tum swymi potnymi okciami, wepchn naprzd Helen na prom, a potem wgramoliwszy si sam, zaraz pocz znowu wrzeszcze: - Dosy ju was tu!... czego si tak pchacie?... prom zatopicie, jak was tyle situ napcha. Dosy, dosy!... przyjdzie kolej i na was, a jeli nie przyjdzie, mniejsza z tym. - Dosy, dosy! - woali ci, ktrzy dostali si na prom. - Na wod! na wod! Wiosa wypryy si i prom pocz oddala si od brzegu. Bystra fala zaraz gozniosa nieco z biegiem rzeki, w kierunku Domontowa. Przebyli ju poow szerokoci koryta, gdy na prochorowskim brzegu day si sysze krzyki, woania. Zamieszanie okropne wszczo si midzy tumami, ktre zostay nad wod; jedni uciekali jak szaleni ku Domontowu, drudzy wskakiwali w wod, a inni krzyczeli, machali rkami lub rzucali si na ziemi. - Co to? co si stao? - pytano na promie. - Jarema! - krzykn jeden gos. - Jarema, Jarema! uciekajmy! - woali inni. Wiosa poczy bi gorczkowo o wod, prom mkn jak kozacka czajka po fali. W teje chwili jacy konni ukazali si na prochorowskim brzegu. - Wojska Jaremy! - woano na promie. Konni biegali po brzegu, krcili si, wypytywali o co ludzi - wreszcie poczli krzycze na pyncych: - Stj! stj! Zagoba spojrza i zimny pot obla go odstp do gowy: pozna Kozakw Bohunowych. Rzeczywicie by to Anton ze swymi semenami. Ale jako si rzeko, pan Zagoba nigdy nadugo gowy nie traci; przykry oczy rk,niby to jako czek le widzcy wpatrywa si musia czas jaki, wreszcie pocz krzycze, jakby go kto ze skry obdziera: - Ditki! to Kozacy Winiowieckiego! O, dla Boga i witej-Przeczystej! prdzej do brzegu! Ju my tamtych, co zostali, odaujemy, a porba prom, bo inaczej pohybel nam wszystkim!! - Prdzej, prdzej, porba prom - woaliinni. Zrobi si krzyk, wrd ktrego nie byo sycha nawoywa od strony Prochorwki. W tej chwili prom zgrzytn o wir brzegowy. Chopi poczli wyskakiwa, ale jedni nie zdyli jeszcze wysi, gdy drudzy rwali ju burty promu, bili siekierami w dno. Deski i oderwane szczapy poczy lata w powietrzu. Niszczono nieszczsny statek z wciekoci, rwano na sztuki i kawaki, przestrach za dodawa siy burzcym. A przez ten czas pan Zagoba krzycza: - Rb, tucz, rwij, pal!... ratuj si! Jarema idzie! Jarema idzie! Tak krzyczc wycelowa swoje zdrowe oko na Helen i pocz nim mruga znaczco. Tymczasem z drugiego brzegu krzyki wzmogy si na widok niszczenia statku, ale e byo zbyt daleko, przeto nie mona byo zrozumie, co krzyczano. Wymachiwania rkami podobne byy do grb i zwikszyy tylko popiech w - to znaczy na tu by iniem. any, 44*jx})jA44*j4*jA4 }x}j  @*j)j{AAP6cc%ct4 Oniszczeniu. Statek znikn po chwili, ale nagle ze wszystkich piersi znw wyrwa si okrzyk grozy i przeraenia: - Skaczut w wodu! pynut k'nam! - wrzeszczeli chopi. Jako naprzd jeden konny, a za nim kilkudziesiciu innych wparo konie w wod i pucio si wpaw do drugiego brzegu. Byto czyn szalonej niemal miaoci, gdy z wiosny wezbrana fala pyna potniej jak zwykle, tworzc tu i owdzie liczne wiry i zakrty. Porwane pdem rzeki konie nie mogy pyn wprost, fala pocza je znosi z nadzwyczajn szybkoci. - Nie dopyn! - krzyczeli chopi. - Poton! - Sawa Bohu! O! o! ju ko jeden zanurzy si. - Na pohybele im! Konie przepyny trzeci cz rzeki, ale woda znosia je w d coraz silniej. Widocznie poczy traci siy, z wolna te zanurzay si coraz gbiej. Po chwili siedzcy na nich moojcy byli ju do pasa w wodzie. Przeszed czas jaki. Nadbiegli chopi z Szelepuchy patrzy; co si dzieje: ju tylko by koskie wyglday nad fal, e moojcom woda dochodzia do piersi. Ale te przepynli ju p rzeki. Nagle jeden eb i jeden moojec znikn pod wod, za nim drugi, trzeci, czwarty, pity... liczba pyncych zmniejszaa si coraz bardziej. Po obu stronach rzeki zapanowao w tumach guche milczenie, ale szli wszyscy z biegiem wody, eby widzie, co si stanie. Ju dwie trzecie rzeki przebyte,liczba pyncych zmniejszya si jeszcze, ale sycha ju cikie chrapanie koni i gosy zachcajce moojcw; ju wida, eniektrzy dopyn. Nagle gos Zagoby rozleg si wrd ciszy: - Hej! ditki! do piszczeli! na pohybel kniaziowym! Buchny dymy, zahuczay wystrzay. Krzyk z rzeki zabrzmia rozpaczliwie i po chwili konie, moojcy, wszystko zniko. Rzeka bya pusta, tylko gdzie ju dalej, w rozkrtach fal, zaczernia czasem brzuch koski, czasem migna krasna czapka moojca. Zagoba patrzy na Helen i mruga... Rozdzia dwudziesty drugi Ksi wojewoda ruski, zanim pana Skrzetuskiego siedzcego na zgliszczach Rozogw spotka, wiedzia ju o klsce korsuskiej, gdy mu o niej pan Polanowski,towarzysz ksicy husarski, w Sahotynie donis. Poprzednio bawi ksi w Przyuce i stamtd pana Bogusawa Maszkiewicza do hetmanw z listem wysa pytajc, gdzie by mu si z ca potg stawi rozkazali. Gdy jednak pana Maszkiewicza z odpowiedzi hetmanw dugo nie byo wida, ruszy ksi ku Perejasawiu, wysyajc na wszystkie strony podjazdy oraz rozkazy, by te puki, ktre jeszcze po Zadnieprzu tu i owdzie byy rozrzucone, do ubniw jak najpieszniej cigay. Ale przyszy wieci, e kilkanacie chorgwi kozackich, na granicach ku Tatarszczynie w polankach stojcych, rozsypao si lub te do buntu poszo. Tak wic widzia ksi swe siy nagle uszczuplone i zgryz si tym niemao, bo nie spodziewa si, by ci ludzie, ktrych tylekro do zwycistw prowadzi, kiedykolwiek opuci go mogli. Jednake po spotkaniu z panem Polanowskim i po odebraniu wieci o niesychanej klsce takow przed wojskiem zatai i cign dalej ku Dnieprowi chcc i na olep w rodek burzy i buntu i albo klsk pomci,niesaw wojsk zetrze, albo samemu krewrozla. Sdzi przy tym, e musiao si co, a moe i sporo wojska koronnego z pogromu ocali. Ci, gdyby jego szeciotysiczn dywizj wzmogli, mgby si z nadziej zwycistwa z Chmielnickim zmierzy. Stanwszy tedy w Perejasawiu poleci maemu panu Woodyjowskiemu i panu Kuszlowi, by swoich dragonw na wszystkiestrony, do Czerkas, do Mantowa, Siekiernej, Buczacza, Stajek, Trechtymirowa i Rzyszczowa, rozesali dla sprowadzenia wszelkich statkw i promw,jakie by si w okolicy znalazy. Po czym wojsko miao si z lewego brzegu do Rzyszczowa przeprawi. Wysacy dowiedzieli si od spotykanych tui owdzie zbiegw o klsce, ale we wszystkich onych miejscach ani jednego statku nie znaleli, gdy jako ju byo wspomniane, poow ich hetman wielki koronny dawno dla Krzeczowskiego i Barabasza zabra, reszt za zbuntowana na prawym brzegu czer z obawy przed ksiciem poniszczya. Wszelako dosta si pan Woodyjowski samodziesi na prawy brzeg, kazawszy z pni zbi naprdce tratw. Tam schwyta kilkunastu Kozakw,ktrych przed ksiciem stawi. Od nich dowiedzia si ksi o potwornych rozmiarach buntu i straszliwych owocach, jakie klska korsuska ju zrodzia. Caa Ukraina, co do jednej gowy, powstaa. Bunt rozlewa si tak wanie, jak powd, ktra toczc si rwnin, w mgnieniu oka coraz wiksze i wiksze przestrzenie zajmuje. Szlachta bronia si w zamkach i zameczkach. Ale wiele z nich ju zdobyto. Chmielnicki rs z kad chwil w siy. Schwytani Kozacy podawali ju kwot jego wojsk na dwiecie tysicy ludzi, a za par dni siy te mogy zdwoi si atwo. Dlatego po bitwie sta jeszcze w Korsuniu,a zarazem korzystajc z chwili spokoju wprowadzi ad w swoje niezliczone zastpy. Czer dzieli na puki, wyznaczy pukownikw z atamanw i co dowiadczeszych esauw zaporoskich - wyprawia podjazdy lub cae dywizje dla dobywania pobliskich zamkw. Zwaywszy to wszystko ksi Jeremi widzia, i i dlabraku statkw, ktrych przygotowanie dla 6000 wojska zajoby kilka tygodni czasu, idla wybujaej nad wszelk miar potgi nieprzyjaciela nie masz sposobu przeprawienia si za Dniepr w tych okolicach, w ktrych obecnie zostawa. Naradzie wojennej pan Polanowski, pukownik Baranowski, stranik pan Aleksander Zamojski, pan Woodyjowski i Wurcel byli zdania, by na pnoc ku Czernihowu ruszy,ktren za guchymi lasami lea, stamtd i na Lubecz i tam dopiero ku Brahinowi siprzeprawia. Bya to droga duga i niebezpieczna, bo za czernihowskimi lasami leay ku Brahinowi olbrzymie bota, przez ktre i piechocie nieatwo si byo przeprawia; a c dopiero cikiej jedzie,wozom i artylerii! Ksiciu wszelako przypada do smaku ta rada, pragn tylko raz jeszcze przed t dug, a jak si spodziewa i niepowrotn drog, na swym Zadnieprzu tu i owdzie si ukaza, by wybuchu zaraz nie dopuci, szlacht pod swe skrzyda zgarn, groz przej i pami owej grozy midzy ludem zostawi, ktra pod niebytno pana sama jedna miaa by strem kraju i opiekunem tych wszystkich, co z wojskiem pocign nie mogli. Prcz tego ksina Gryzelda, panny Zbaraskie, fraucymer, dwr cay i niektre regimenta, mianowicie piechoty, byy jeszcze w ubniach, postanowi wic ksi pj na ostatnie poegnanie do ubniw. Wojska ruszyy tego samego dnia, a na czele pan Woodyjowski ze swymi dragonami, ktrzy cho wszyscy bez wyjtku Rusini, przecie w kluby dyscypliny ujci i w onierza regularnego zmienieni, wiernoci prawie wszystkie inne chorgwieprzewyszali. Kraj by jeszcze spokojny. Gdzieniegdzie potworzyy si ju kupy hultajw rabujc zarwno dwory, jak i chopw. Tych znacznie po drodze wygnieciono i na pale powbijano. Ale chopstwo nigdzie nie powstao. Umysy wrzay, ogie by w chopskich oczach i duszach, zbrojono si po cichu, uciekano zaDniepr. Wszelako strach panowa jeszcze nad godem krwi i mordu. To tylko za z wrb na przyszo poczytanym by mogo, e w tych nawet wioskach, w ktrych chopi nie pucili si dotd do Chmiela, uciekali za zblianiem si wojsk ksicych, jakby w obawie, by im strasznyknia z twarzy nie wyczyta tego, co w sumieniach si kryo, i z gry nie pokara. Kara on jednake tam, gdzie najmniejsz oznak knujcego si buntu znalaz, a jakonatur mia i w nagradzaniu, i w karaniu niepohamowan, kara bez miary i litoci. Mona byo rzec, i po dwch stronach Dniepru bdziy podwczas dwa upiory: jeden dla szlachty - Chmielnicki, drugi dla zbuntowanego ludu - ksi Jeremi. Szeptano sobie midzy ludem, e gdy ci dwaj si zetr, chyba soce si zami i wody po wszystkich rzekach poczerwieniej. Ale starcie nie byo bliskim, bo w Chmielnicki, zwycizca spod tych Wd, zwycizca spod Korsunia, w Chmielnicki, ktry rozbi w puch wojska koronne, wzi do niewoli hetmanw i terazsta na czele setek tysicy wojownikw, po prostu ba si tego pana z ubniw, ktry chcia go szuka za Dnieprem. Wojskaksice przebyy wanie lepord, sam za ksi zatrzyma si dla wypoczynku wFilipowie, gdy dano mu zna, e przybyli wysacy Chmielnickiego z listem i prosz o posuchanie. Ksi kaza im si stawi natychmiast. Weszo tedy szeciu Zaporocw do podstarociskiego dworku, w ktrym sta ksi, i weszo do hardo, zwaszcza najstarszy z nich, ataman Sucharuka, pamitny na pogrom korsuski i na sw wie pukownikowsk szar. Ale gdy spojrzeli na oblicze ksicia,wnet ogarn ich strach tak wielki, e padszy mu do ng, nie mieli sowa przemwi. Ksi, siedzc w otoczeniu co przedniejszego rycerstwa, kaza im podnie si i pyta, z czym przybyli. - Z listem od hetmana - odpar Sucharuka. Na to ksi utkwi w Kozaku oczy i rzek spokojnie, lubo z przyciskiem na kadym sowie: - Od otra, hultaja i rozbjnika, nie od hetmana! Zaporocy pobledli, a raczej posinieli tylko, i spuciwszy gowy na piersi stali wmilczeniu u drzwi. Tymczasem ksi kaza panu Maszkiewiczowi wzi list i czyta. List by pokorny. W Chmielnickim, lubo ju po Korsuniu, lis wzi gr nad lwem, w nad orem, bo pamita, e pisze do Winiowieckiego. asi si moe, by uspokoi i tym atwiej uksi, ale asi si. Pisa, i co si stao, z winy Czapliskiego si stao; a e hetmanw rwnie spotkaa fortuny odmienno, tedyto nie jego, nie Chmielnickiego wina, ale zej ich doli i uciskw, jakich na Ukrainie Kozacy doznaj. Prosi on jednak ksicia, by si o to nie uraa i przebaczy mu to raczy, za co on zostanie zawsze powolnym i pokornym ksicym sug; abyza ask ksic dla wysannikw swychzjedna i od srogoci ksicego gniewu ichzbawi, oznajmia, i towarzysza usarskiego, pana Skrzetuskiego, ktry na Siczy by pojman, zdrowo wypuszcza. Tu nastpoway skargi na pych pana Skrzetuskiego, e listw od Chmielnickiego nie chcia do ksicia bra, czym godno jego hetmask i caego wojska zaporoskiego wielce spostponowa. Tej to wanie pysze i poniewierce, jakie ustawicznie od Lachw Kozakw spotykay,przypisywa Chmielnicki wszystko, co si stao, poczwszy od tych Wd a do Korsunia. Wreszcie list koczy si zapewnieniami alu i wiernoci dla Rzeczypospolitej oraz zaleceniem pokornychsub, wedle ksicej woli. Suchajc tego listu sami wysacy byli zdziwieni, nie wiedzieli bowiem poprzednio, co si w pimie onym znajduje, a przypuszczali, e prdzej obelgi i harde wyzwania ni proby. Jasnym im tylko byo, e Chmielnicki nie chcia wszystkiegona kart przeciw tak wsawionemu wodzowi stawi, i zamiast ca potg na niego ruszy, zwleka, pokor udzi, oczekiwa widocznie, by si siy ksice w pochodach i walkach z pojedynczymi watahami wykruszyy, sowem: widocznie ba si ksicia. Wysacy spokornieli wic jeszcze bardziej i w czasie czytania pilnie oczyma w twarzy ksicej czytali, czy czasem mierci swej nie wyczytaj. I cho idc byli na ni gotowi, przecie teraz strach ich zdejmowa. A ksi sucha spokojnie, jeno od chwili do chwili powieki na oczy spuszcza, jakby chcc utajone w nich gromy zatrzyma, i wida byo jak na doni, e gniew straszny trzyma na wodzy. Gdy skoczono list, nie ozwa si ni sowa do posacw, tylko kaza Woodyjowskiemu wzi ich precz i pod stra zatrzyma, sam za zwrciwszy si do pukownikw ozwa si w nastpujce sowa: - Wielk jest chytro tego nieprzyjaciela, bo albo mi chce owym listem upi, by na upionego napa, albo-li w gb Rzeczypospolitej pocignie, tam ukad zawrze, przebaczenie od powolnych stanwi krla uzyska, a wtenczas bdzie si czu bezpiecznym, bo gdybym go duej chcia wojowa, tedy nieon ju, ale ja postpibym wbrew woli Rzeczypospolitej i za rebelizanta bym uchodzi. Wurcel a si za gow zapa. - O vulpes astuta! - Co tedy radzicie czyni, moci panowie?- rzek ksi. - Mwcie miao, a potem ja wam swoj wol oznajmi. Stary Zawilichowski, ktry ju od dawna, porzuciwszy Czehryn, z ksiciem siby poczy, rzek: - Nieche si stanie wedle woli waszej ksicej moci; ale jeli radzi wolno, tedy powiem, e zwyk sobie bystroci wasza ksica mo intencje Chmielnickiego wyrozumia, gdy takie one s, a nie inne; mniemabym przeto, e na list jego nic nie potrzeba zwaa, ale ksin pani wpoprzd ubezpieczywszy, zaDniepr i i wojn rozpocz, nim Chmielnicki jakowe ukady zawie; wstyd by to bowiem i dyshonor by dla Rzeczypospolitej, by takie insulta pazem puci miaa. Zreszt (tu zwrci si do pukownikw) czekam zdania waciw, megoza nieomylne nie podajc. Stranik obozowy pan Aleksander Zamojski w szabl si uderzy. - Moci chory, senectus przez was mwi i sapientia. Trzeba eb urwa tej hydrze, pki za si nie rozronie i nas samych nie pore. - Amen! - rzek ksidz Muchowiecki. Inni pukownicy, zamiast mwi, poczli za przykadem pana stranika trzaska szablami a sapa, a zgrzyta, pan Wurcel za zabra gos w ten sposb: - Moci ksi! Kontempt to nawet jest dla imienia waszej ksicej moci, i w otr pisa si do waszej ksicej moci odway, bo ataman koszowy nosi w sobie preeminencj od Rzeczypospolitej potwierdzon i uznan, czym nawet kurzeniowi zasania si mog. Ale to jest hetman samozwaczy, ktren nie inaczej, jedno za zbjc uwaany by moe, w czympan Skrzetuski chwalebnie si spostrzeg, gdy listw jego do waszej ksicej moci bra nie chcia. - Tak te i ja myl - rzek ksi - a poniewa jego samego nie mog dosign, przeto w osobach swych wysannikw ukaranym zostanie. To rzekszy zwrci si do pukownika tatarskiej nadwornej chorgwi: - Moci Wierszu, ka wa swoim Tatarom tych Kozakw pocina, dla naczelnego za palik zastruga i nie mieszkajc go zasadzi. Wierszu pochyli sw rud jak pomie gow i wyszed, a ksidz Muchowiecki, ktry zwykle ksicia hamowa, rce zoyjak do modlitwy i w oczy mu bagalnie patrzy pragnc ask wypatrzy. - Wiem, ksie, o co ci chodzi - rzek ksi wojewoda - ale nie moe by. Trzebatego i dla okruciestw, ktre oni tam za Dnieprem speniaj, i dla godnoci naszej, idla dobra Rzeczypospolitej. Trzeba, aby si dowodnie okazao, i jest kto, co si jeszcze tego wataki nie lka i jak zbja go traktuje, ktren cho pokornie pisze, przecie zuchwale postpuje i na Ukrainie jakby udzielny ksi sobie poczyna, i taki paroksyzm na Rzeczpospolit sprowadza, jakiego z dawna nie doznaa. - Moci ksi, on pana Skrzetuskiego, jako pisze, odesa - rzek niemiao ksidz. - Dzikuj- w jego imieniu, e go z rezunami rwnasz. - Tu ksi zmarszczy brwi. - Wreszcie do o tym. Widz - mwidalej; zwracajc si do pukownikw - e waszmociowie wszyscy sufragia za wojn dajecie; taka jest i moja wola. Pjdziemy tedy na Czernihw, zabierajc szlacht po drodze, a pod Brahinem si przeprawimy, zaczym ku poudniowi ruszy nam wypadnie. Teraz do ubniw! - Boe nam pom! - rzekli pukownicy. W tej chwili drzwi si otworzyy i ukaza si w nich Roztworowski, namiestnik wooskiej chorgwi, wysany przed dwoma dniami w trzysta koni na podjazd. - Moci ksi! - zawoa - rebelia szerzy si! Rozogi spalone, w Wasiwce chorgiew do nogi wybita. - Jak? co? gdzie? - pytano ze wszystkichstron. Ale ksi skin rk, by milczano, i sam pyta: - Kto to uczyni - hultaje czy jakowe wojsko? - Mwi, e Bohun. - Bohun? - Tak jest. - Kiedy si to stao? - Przed trzema dniami. - Szede wa ladem? Dognae, schwytae jzyka? - Szedem ladem, dogna nie mogem, gdy po trzech dniach byo za pno. Wiecim po drodze zbiera; uciekali z powrotem ku Czehrynowi, potem si rozdzielili. Poowa posza ku Czerkasom, P]c Ec c,0c.;1poowa ku Zootonoszy i Prochorwce. Na to pan Kuszel: - A tom ja spotka ten oddzia, ktren szed ku Prochorwce, o czym waszej ksicej moci donosiem. Powiadali si by wysanymi od Bohuna, by ucieczki chopstwa za Dniepr nie dopuszcza, przetoich puciem wolno. - Gupstwo wa zrobi, ale ci nie winuj. Trudno si tu nie myli, gdy zdrada na kadym kroku i grunt pod nogami piecze - rzek ksi. Nagle uapi si za gow. - Boe wszechmogcy! - zakrzykn - przypominam sobie, co mnie Skrzetuski powiada, e Bohun na niewinno Kurcewiczwny si zasadzi. Rozumiem teraz, czemu Rozogi spalone. Dziewka musiby porwana. Hej, Woodyjowski! sam tu! Wemiesz wa piset koni i ku Czerkasomjeszcze raz ruszysz; Bychowiec w piset Woochw niech na Zootonosz do Prochorwki idzie. Koni nie aowa; ktren mi dziewczyn odbije, Jeremiwk w doywocie wemie. Rusza! Rusza! Po czym do pukownikw: - Moci panowie, a my na Rozogi do ubniw! Tu pukownicy wysypali si spod starociskiego dworku i skoczyli do swoichchorgwi. Rkodajni pobiegli na ko siada; ksiciu te dzianeta cisawego sprowadzono,ktrego zwykle w pochodach zaywa. Za chwil chorgwie ruszyy i wycigny si dugim, barwistym i byszczcym wem po filipowieckiej drodze. Wedle koowrotu krwawy widok uderzy onierskie oczy. Na pocie w chrustach wida byo pi odcitych gw kozaczych,ktre patrzyy na przechodzce wojska martwymi biakami otwartych oczu, a opodal, ju za koowrotem, na zielonym pagrku, rzuca si jeszcze i drga, zasadzony na pal, ataman Sucharuka. Ostrze przeszo ju p ciaa, ale dugie godziny konania znaczyy si jeszcze nieszczsnemu atamanowi, bo i do wieczoramg tak drga, zanimby mier go uspokoia. Teraz za nie tylko yw by, aleoczy straszne zawraca za chorgwiami, w miar jak ktra przechodzia; oczy, ktre mwiy: "Bogdaj was Bg pokara, was i dzieci; i wnuki wasze do dziesitego pokolenia, za krew, za rany, za mki! bogdajecie sczeli, wy i wasze plemi! bogdaj wszystkie nieszczcia w was biy! bogdajecie konali cigle i ni umrze, ni ynie mogli!" A cho to prosty by Kozak, cho kona nie w purpurze ani w zotogowiu, ale w sinym upaniku, i nie wkomnacie zamkowej, ale pod goym niebem,na palu, przecie owa mka jego, owa mier krca mu nad gow tak okryy go powag, tak si woyy w jego spojrzenie, takie morze nienawici w jego oczy, i wszyscy dobrze zrozumieli, co chcia mwi - i chorgwie przejeday w milczeniu koo niego, a on w zotych blaskach poudnia growa nad nimi i wieci na wieo ostruganym palu jako pochodnia... Ksi przejecha, okiem nie rzuciwszy, ksidz Muchowiecki krzyem nieszczsnego przeegna i ju mijali wszyscy, a jakie pachol spod usarskiej chorgwi, nie pytajc si nikogo o pozwolenie, zatoczyokonikiem na wzgrze i przyoywszy pistolet do ucha ofiary, jednym strzaem skoczyo jej mk. Zadreli wszyscy na tak zuchway i wykraczajcy przeciw wojennej dyscyplinie postpek i znajc surowo ksicia zgoa ju za zgubionego pachoka uwaali; ale ksi nie mwi nic:czy udawa, e nie syszy, czy te by takw mylach pogrony, do, e pojecha dalej spokojnie i wieczorem dopiero kaza woa pachoka. Stan wyrostek ledwie ywy przed paskim obliczem i myla, e wanie ziemia rozpada mu si pod nogami. A ksi spyta: - Jak ci zowi? - eleski. - Ty strzelie do Kozaka? - Ja - wyjkao blade jak ptno pachol. - Przecz-e to uczyni? - Gdy na mk patrze nie mogem. Ksi, zamiast si rozgniewa, rzek: - Oj, napatrzysz ty si ich postpkw, eod tego widoku lito od ciebie jako anio odleci. Ale e dla litoci swoje zaway ycie, przeto ci skarbnik w ubniach dziesi czerwonych zotych wypaci i do mojej osoby na sub ci bior. Dziwili si wszyscy, i tak skoczya siowa sprawa, ale wtem dano zna, e podjazd od bliskiej Zootonoszy przyjecha,i umysy zwrciy si w inn stron. Rozdzia dwudziesty trzeci Pnym wieczorem, przy ksiycu, doszywojska do Rozogw. Tam pana Skrzetuskiego na swej kalwarii zastay siedzcego. Rycerz, jak wiadomo, z blu i mki zupenie si zapamita, a gdy dopieroksidz Muchowiecki do przytomnoci go wrci, oficerowie wzili go midzy siebie, wita i pociesza zaczli, a osobliwie pan Longinus Podbipita, ktren ju od wierci w chorgwi Skrzetuskiego by sowitym towarzyszem. Gotw mu te by towarzyszy we wzdychaniach i pakaniu i zaraz lub nowy na jego intencj uczyni, e wtorki do mierci suszy bdzie, jeli Bg w jakikolwiek sposb zele namiestnikowi pocieszenie. Tymczasem poprowadzono pana Skrzetuskiego do ksicia, ktren w chopskiej chacie si zatrzyma. Ten, gdy swego ulubieca ujrza, nie rzek ni sowa, tylko mu ramiona otworzy i czeka. Pan Jan rzuci si natychmiast z wielkim pakaniem w owe ramiona, a ksi do piersi go cisn, w gow caowa, przy czym obecni oficerowie widzieli zy w jego dostojnych oczach. Po chwili dopiero mwi pocz: - Jako syna ci witam, gdy tak mylaem, i ci ju nie ujrz wicej. Zniee mnie twoje brzemi i na to pamitaj, e tysice bdziesz mia towarzyszw w nieszczciu, ktrzy potrac ony, dzieci, rodzicw, krewnych i przyjaci. A jako kropla ginie w oceanie, nieche tak twoja bole w morzu powszechnej boleci utonie. Gdy na ojczyzn mi tak straszne przyszy termina, kto mem jest i miecz przy boku nosi, ten si pakaniu nad swoj strat nieodda, ale na ratunek tej wsplnej matce popieszy i albo w sumieniu zyska uspokojenie, albo sawn mierci pole i koron niebiesk, a z ni wiekuist szczliwo posidzie. - Amen! - rzek kapelan Muchowiecki. - O moci ksi, wolabym j zmar widzie! - jcza rycerz. - Pacze, bo wielk jest twoja strata, imy z tob paka bdziem, gdy nie do pogan, nie do dzikich Scytw ani Tatarw, jeno do braci i towarzyszw yczliwych przyjechae, ale tak sobie powiedz: "Dzi pacz nad sob, a jutro ju nie moje" - boto wiedz, i jutro na bj ruszamy. - Pjd z wasz ksic moci na kraj wiata, ale pocieszy si nie mog, bo mi tak bez niej ciko, e ot, nie mog, nie mog... I biedny onierzysko to si za gow chwyta, to palce w zby wkada i gryz je, by jki potumi, bo go wichura rozpaczy znowu targaa. - Rzeke: Sta si wola Twoja! - mwi surowo ksidz. - Amen, amen! Woli Jego si poddaj, jeno... z blem... nie mog da rady - odpowiedzia przerywanym gosem rycerz. I wida byo, jak si ama, jak si pasowa, a mka jego wszystkim zy wycisna, a czulsi, jako pan Woodyjowskii pan Podbipita, strumienie prawdziwe wylewali. Ten ostatni rce skada i powtarza aonie: - Braciaszku, braciaszku, pohamuj si! - Suchaj - rzek nagle ksi - mam wie, e Bohun std ku ubniom goni, bo mi w Wasiwce ludzi wysiek. Nie desperuje naprzd, bo moe on jej nie dosta, gdy po c by si ku ubniom puszcza? - Jako ywo, moe to by! - zakrzyknli oficerowie. - Bg ci pocieszy. Pan Skrzetuski oczy otworzy, jakby nie rozumia, co mwi, nagle nadzieja zawitaa i w jego umyle, wic rzuci si jak dugi do ng ksicych. - O moci ksi! ycie, krew! - woa. I nie mg wicej mwi. Zesab tak, ipan Longinus musia go podnie i posadzi na awce, ale ju zna mu byo z twarzy, e si owej nadziei uchwyci jak toncy deski i e go bole opucia. Za inni rozdmuchiwali ow iskr mwic, e moe swoj kniaziwn w ubniach znajdzie. Po czym przeprowadzono go do innej chaty, a nastpnie przyniesiono miodu i wina. Namiestnik chcia pi, ale dla cinitego garda nie mg; natomiast towarzysze wierni pili, a podpiwszy poczli go ciska, caowa i dziwi si nad jego chudoci i oznakami choroby, ktre na twarzy nosi. - Jako Piotrowin wygldasz! - mwi gruby pan Dzik. - Musieli ci tam w Siczy insultowa, je i pi nie dawa? - Powiedz, co ci spotykao? - Kiedy indziej opowiem - mwi sabym gosem pan Skrzetuski. - Poranili mi i chorowaem. - Poranili go! - woa pan Dzik. - Poranili, cho posa - odrzek pan leszyski. I obaj patrzyli na si ze zdumieniem nad zuchwaoci kozack, a potem zaczli si ciska z wielkiej ku panu Skrzetuskiemu przychylnoci. - A widziae Chmielnickiego? - Tak jest. - Dawajcie go nam sam! - krzycza Migurski - wnet go tu bdziem bigosowali! Na takich rozmowach zesza noc. Nad ranem dano zna, e i ten drugi podjazd, ktry w dalsz drog ku Czerkasom by posany, wrci. Podjazd oczywicie Bohunanie dogna ani nie schwyta, wszelako przywiz dziwne wiadomoci. Sprowadzi on wielu spotkanych na drodze ludzi, ktrzy przed dwoma dniami Bohuna widzieli.Ci mwili, i wataka widocznie kogo goni, wszdy bowiem rozpytywa, czy nie widziano grubego szlachcica uciekajcego z kozaczkiem. Przy tym pieszy si bardzo i lecia na zamanie karku. Ludzie owi zarczali take, e nie widzieli, aby Bohun jak pann uwozi, ktra gdyby bya, tedyby si jej dopatrzyli niezawodnie, gdysemenw niewielu przy Bohunie si znajdowao. Nowa otucha, ale i nowa troska wstpia w serce pana Skrzetuskiego, gdy relacje owe byy po prostu dla niego niezrozumiae. Nie rozumia bowiem, dlaczego Bohun goni pocztkowo w stron ubniw, rzucisi na prezydium wasiowskie, a potem nagle zwrci si w stron Czerkas. e Heleny nie porwa, to zdawao si by pewnym, bo pan Kuszel spotka oddzia Antonowski, w ktrym jej nie byo, ludzie za sprowadzeni teraz od strony Czerkas nie widzieli jej przy Bohunie. Gdzie wic by moga? gdzie si schronia? Ucieka-li?Jeli tak, to w ktr stron? Dla jakich powodw moga ucieka nie do ubniw, aleku Czerkasom lub Zootonoszy? A jednak oddziay Bohunowe goniy i poloway na kogo koo Czerkas i Prochorwki. Ale czemu znowu rozpytyway si o szlachcica z kozaczkiem? Na wszystkie te pytania nieznajdowa namiestnik odpowiedzi. - Radciee, mwcie, tumaczcie, co to si znaczy - rzek do oficerw - bo moja gowa nic po tym! - Przecie myl, e ona musi by w ubniach - rzecze pan Migurski. - Nie moe to by - odpar chory Zawilichowski - bo gdyby ona bya w ubniach, tedy Bohun co prdzej do Czehryna by si schroni, nie za pod hetmanw si podsuwa, o ktrych pogromie nie mg jeszcze wiedzie. Jeeli za semenw podzieli i gna we dwie strony, to ju, mwi waci, nie za kim innym, jeno za ni. - A przecz o starego szlachcica i o kozaczka pyta? - Nie potrzeba na to wielkiej sagacitatis, aby odgadn, e jeli uciekaa, to nie w biaogowskich szatach,ale chyba w przebraniu, aby ladu za sob nie dawa. Tak tedy mniemam, i ten kozaczek to ona. - O, jako ywo, jako ywo! - powtrzyli inni. - Ba, ale kto w szlachcic? - Tego ja nie wiem - mwi stary chory- ale o to mona by si, i rozpyta. Musieliprzecie chopi widzie, kto tu by i co si zdarzyo. Dawajcie no tu sam gospodarza tej chaty. Oficerowie skoczyli i wkrtce przywiedli za kark z obory pidsusidka. - Chopie - rzek Zawilichowski - a bye, gdy Kozacy z Bohunem na dwr napadli? Chop, jako zwykle, pocz si przysiga, e nie by, e niczego nie widzia i o niczym nie wie, ale pan Zawilichowski wiedzia, z kim ma do czynienia, wic rzek: - O, wier, pogaski synu, e ty siedziapod aw, gdy dwr rabowali! Powiedz to innemu - ot, tu ley czerwony zoty, a tam czeladnik z mieczem stoi - obieraj! W ostatku i wie spalimy, krzywda ubogim ludziom przez ciebie si stanie. Dopiero pidsusidok j opowiada, co widzia. Gdy Kozacy hula na majdanie przede dworem poczli, tedy poszed z innymi zobaczy, co si dzieje. Syszeli, ekniaziowa i kniazie pobici, ale e Mikoaj atamana porani, ktren te ley jak bez duszy. Co si z pann stao, nie mogli si dopyta, ale drugiego dnia witaniem zasyszeli, e ucieka z jednym szlachcicem, ktry z Bohunem przyby. - Ot, co jest! ot, co jest! - mwi pan Zawilichowski. - Masz, chopie, czerwony zoty: widzisz, e krzywda si nie dzieje. A ty widzia tego szlachcica? czy to kto z okolicy? - Widzia ja jego, pane, ale to nietutejszy. - A jake wyglda? - Gruby, pane, jak piec, z siw brod. A proklinaw kak didko. lepy na jedno oko. - O dla Boga! - rzecze pan Longinus - ta to chyba pan Zagoba!... albo kto? a? - Zagoba? Czekaj wa! Zagoba. Mogobyto by! Oni w Czehrynie si z Bohunem powchali, pili i w koci grali. Moe to by.Jego to konterfekt. Tu pan Zawilichowski zwrci si znw do chopa: - I to w szlachcic z pann uciek? - Tak jest. Tak my syszeli. - A wy znacie Bohuna dobrze? - Oj! oj! pane. On tu przecie miesicami przesiadywa. - A moe w szlachcic za jego wol j uwiz? - Gdzie tam, pane! On Bohuna zwiza i upanikiem okrci, a pann, mwili, porwa, e tyle j oko ludzkie widziao. Ataman tak wy, jak siromacha. Do dnia kaza si midzy konie uwiza i do ubniw pogna, ale nie zgoni. Potem te gna w inn stron. - Chwaa bd Bogu! - rzecze Migurski - to ona moe by w ubniach, bo e gonili i ku Czerkasom, to nic nie znaczy; nie znalazszy jej tam, prbowali tu. Pan Skrzetuski klcza ju i modli si arliwie. - No, no! - mrucza stary chory - nie spodziewaem si po Zagobie tego animuszu, by on z tak bitnym mem, jako jest Bohun, zadrze si omieli. Prawda, e panu Skrzetuskiemu bardzo by yczliwyza w trojniak ubniaski, ktrymy razem w Czehrynie pili, i nieraz mnie o tym mwi, i zacnym kawalerem go nazywa... No, no! a mnie si w gowie nie mieci, boi za Bohunowe pienidze wypi on przecie niemao. Ale by Bohuna mia zwiza, a pann porwa - tak miaego postpku od niego nie wygldaem, gdyem mia go za warchoa i tchrza. Obrotny on jest, ale kolorysta z niego wielki, a u takich ludzi caa odwaga zwykle w gbie spoczywa. - Nieche on sobie bdzie, jaki chce, do, e kniaziwn z rk rozbjnickich wydosta - rzecze pan Woodyjowski. - A e, jak wida, na fortelach mu nie zbywa, wic pewnikiem tak z ni umknie, by od nieprzyjaci by bezpieczny. - Jego wasne gardo w tym - odpowiedzia Migurski. Po czym zwrci si do pana Skrzetuskiego: - Pociesze si, towarzyszu miy! - Jeszcze ci wszyscy bdziem drubowali! - I popijemy si na weselu. Zawilichowski doda: - Jeli on ucieka za Dniepr, a o pogromiekorsuskim si dowiedzia, to powinien by do Czernihowa si zwrci, a w takim razie w drodze go dognamy. - Za pomylny koniec troskw i umartwie naszego przyjaciela! - zawoa leszyski. Poczto wznosi wiwaty dla pana Skrzetuskiego, kniaziwny, ich przyszych potomkw i pana Zagoby, i tak schodzia noc. witaniem zatrbiono wsiadanego - wojska ruszyy do ubniw. Pochd odbywa si szybko, gdy hufce ksice szy bez taborw. Chcia by pan Skrzetuski z tatarsk chorgwi naprzd skoczy, ale zbyt by osabiony, zreszt ksi trzyma go przy swej osobie, bo yczy mie relacj z namiestnikowego posowania do Siczy. Musia wic rycerz spraw zdawa, jako jecha, jak go na Chortycy napadli i do Siczy powlekli, tylko o swych certacjach z Chmielnickim zamilcza, by si nie zdawao, e sobie chwalb czyni. Najbardziej zalterowaa ksicia wiadomo o tym, e stary Grodzicki prochw nie mia i e przeto dugo si broni nie obiecywa. - Szkoda to jest niewypowiedziana - mwi - bo sia by ta forteca moga rebeliiprzeszkadza i wstrtw czyni. M te to wielki jest pan Grodzicki, prawdziwe Rzeczypospolitej decus et praesidium. Czemu on jednak do mnie po prochy nie przysa? Bybym mu by z piwnic ubniaskich udzieli. - Sdzi wida, e hetman wielki ex officio powinien by o tym pamita - rzek pan Skrzetuski. - A wierz... - rzek ksi i umilk. Po chwili jednak mwi dalej: P&cv9c"c1 X - Wojennik to stary i dowiadczony, hetman wielki, ale zbyt on dufa w sobie, itym si zgubi. Wszake on ca t rebeli lekceway i gdym mu si z pomoc kwapi, wcale nie chciwie mnie wyglda. Nie chcia si z nikim saw dzieli, ba si, e mnie wiktori przypisz... - Tak i ja mniemam - rzek powanie Skrzetuski. - Batogami zamierza Zaporoe uspokoi, i ot, co si zdarzyo. Bg pych skara. Pych te to, Bogu samemu nieznon, ginieta Rzeczpospolita i podobno nikt tu nie jest bez winy... Ksi mia suszno, gdy nawet i on sam nie by bez winy. Nie tak to dawno jeszcze, jak w prawie z panem Aleksandrem Koniecpolskim o Hadziacz ksi wjecha w cztery tysice ludzi do Warszawy, ktrym rozkaza, aby jeli bdzie zmuszony do przysigi w senacie, doizby senatorskiej wpadli i wszystkich siekli. A czyni to nie przez co innego, jenotake przez pych, ktra nie chciaa pozwoli, by go do przysigi pocigano, sowom nie wierzc. Moe w tej chwili przypomnia sobie on spraw, bo si zamyli - i jecha dalej w milczeniu, bdzc oczyma po szerokich stepach okalajcych gociniec - a moe myla o losach tej Rzeczypospolitej, ktr kocha ze wszystkich si swej gorcej duszy, a dla ktrej zdawaa si zblia dies irae et calamitatis. A te po poudniu pokazay si z wysokiego brzegu Suy wydte kopuki cerkwi ubniaskich, byszczcy dach i spiczaste wiee kocioa w. Michaa. Wojska powoli wchodziy i zeszo a do wieczora. Sam ksi uda si natychmiast na zamek, w ktrym, wedle naprzd wysanych rozkazw, wszystko miao by do drogi gotowe; chorgwie za roztasowyway si na noc w miecie, co nie byo rzecz atw, bo zjazd by wielki.Wskutek wieci o postpach wojny domowej na prawym brzegu i wskutek wrzenia midzy chopstwem cae szlacheckie Zadnieprze zwalio si do ubniw. Przycigaa szlachta z dalekich nawet okolic, z onami, dziemi, czeladzi,komi, wielbdami i caymi stadami byda.Pozjedali si take komisarze ksicy, podstarociowie, najrozmaitsi oficjalici stanu szlacheckiego, dzierawcy, ydzi - sowem, wszyscy, przeciw ktrym bunt ostrze noa mg zwrci. Rzekby: odprawowa si w ubniach jaki wielki doroczny jarmark, bo nie brakowao nawet kupcw moskiewskich i Tatarw astrachaskich, ktrzy na Ukrain z towarem cignc, tu si przed wojn zatrzymali. Na rynku stay tysice wozw najrozmaitszego ksztatu, o koach wizanych wiciami i o koach bez szprych, z jednej sztuki drzewa wycitych; teleg kozackich, szarabanw szlacheckich. Gocieco przedniejsi miecili si w zamku i w gospodach, drobiazg za i czelad w namiotach obok kociow. Porozpalano ognie na ulicach, przy ktrych warzono jado. A wszdy cisk, zamieszanie i gwar jak w ulu. Najrozmaitsze stroje i najrozmaitsze barwy; onierstwo ksicespod rnych chorgwi; hajducy, pajucy, ydzi w czarnych opoczach, chopstwo. Ormianie w fioletowych myckach, Tatarzy w toubach. Peno jzykw, nawoywa, przeklestw, paczu dzieci, szczekania psw i ryku byda. Tumy te witay z radoci nadchodzce chorgwie, bo w nich widziay pewno opieki i zbawienia. Inni poszli pod zamek wrzeszcze na cze ksicia i ksiny. Chodziy te najrozmaitsze wieci midzy tumem: to eksi zostaje w ubniach, to e wyjeda a hen, ku Litwie, gdzie trzeba bdzie za nim jecha; to nawet, e ju pobi Chmielnickiego. A ksi po przywitaniu si z maonk i oznajmieniu o jutrzejszej drodze patrzy frasobliwie na one gromady wozw i ludzi, ktrzy mieli cign za wojskiem i by mu kul u ng, opniajc szybko pochodu. Pociesza si tylko myl, e za Brahinem, w spokojniejszym kraju, wszystko to si rozproszy, po rozmaitych ktach pochowa i ciy przestanie. Sama ksina z fraucymerem i dworem miaa by odesana do Winiowca, aby ksi z ca potg bezpieczny i bez przeszkd mg w ogie ruszy. Przygotowania na zamku byy ju zrobione, wozy z rzeczami i kosztownociami spakowane, zapasy zgromadzone, dwr choby zaraz do wsiadania na wozy i konie gotowy. A on gotowo sprawia ksina Gryzelda, ktra dusz w nieszczciu miaatak wielk jak ksi - i prawie mu wyrwnywaa energi i nieugitoci charakteru. Widok ten bardzo pocieszy ksicia, cho serce rozdzierao mu si na myl, e przychodzi opuci gniazdo ubniaskie, w ktrym tyle szczcia zay, tyle potgi rozwin, tyle sawy zdoby. Zreszt smutek ten podzielali wszyscy, i wojsko, i suba, i cay dwr; bo te wszyscy byli pewni, e gdy knia w dalekich stronach bdzie walczy, nieprzyjaciel nie zostawi ubniw w spokojnoci, ale si na tych kochanych murach zemci za wszystkie ciosy, jakie z rk ksicych poniesie. Nie brakowao wic paczu i lamentw, osobliwie midzy pci niewieci i tymi, ktrzy si ju tu porodzili i groby rodzicielskie zostawiali. Rozdzia dwudziesty czwarty Pan Skrzetuski, ktry pierwszy przed chorgwiami do zamku skoczy, o kniaziwn i Zagob pytajc, oczywicie ich tu nie znalaz. Ni tu ich widziano, ani onich syszano, jakkolwiek byy ju wieci onapadzie na Rozogi i o zniesieniu wasiowskiego prezydium. Zamkn si tedyrycerz w swojej kwaterze, w cekhauzie, razem z zawiedzion nadziej - i al, i obawa, i troski na nowo do niego przyleciay. Ale opdza si im, jak ranny onierz opdza si na pobojowisku krukomikawkom, ktre si ku niemu zgromadzaj, by ciep krew pi i wiee miso szarpa. Krzepi si myl, e Zagoba, tak w fortele obfity, przecie si moe wykrci i do Czernihowa, po otrzymaniu wiadomoci ozniesieniu hetmanw, si schroni. Przypomnia te sobie w por owego dziada, ktrego jadc do Rozogw spotka, a ktry, jak sam powiada, przez jakiego czorta z odziey wraz z pachokiem odarty, trzy dni goy w oczeretach kahamlickich siedzia bojc si na wiat wychyli. Przysza nagle myl panu Skrzetuskiemu, e to Zagoba musia dziada obedrze, aby dla siebie i dla Helenyprzebranie zdoby. "Nie moe to inaczej by!" - powtarza sobie namiestnik - i ulgi wielkiej na t myl doznawa, gdy takie przebranie bardzo ucieczk uatwiao. Spodziewa si te, e Bg, ktren nad niewinnoci czuwa, Heleny nie opuci, a chcc ask Jego tym bardziej dla niej zjedna, postanowi sam z grzechw si oczyci. Wyszed tedy z cekhauzu i szukaksidza Muchowieckiego, a znalazszy go pocieszajcego niewiasty, o spowied prosi. Ksidz powid go do kaplicy, zaraz siad do konfesjonau i sucha pocz. Wysuchawszy, nauk dawa, budowa, w wierze utwierdza, pociesza i gromi. A gromi w ten sens, i nie wolno jest chrzecijaninowi w moc Bo wtpi, a obywatelowi wicej nad swym wasnym ninad ojczyzny nieszczciem paka, gdy prywata to jest swego rodzaju mie wicejez dla siebie ni dla publiki - i wicej swego kochania aowa ni klsk powszechnych. Po czym te klski, ten upadek i hab ojczyzny w tak wzniosych iaoliwych wyrazi sowach, e zaraz wielk mio dla niej w sercu rycerza roznieci, od ktrej wasne nieszczcia tak mu zmalay, e prawie ich dostrzec niemg. Oczyci te go z zawzitoci i nienawici, jak przeciw Kozakom w nim spostrzeg. "Ktrych gromi bdziesz - mwi - jako nieprzyjaci wiary, ojczyzny,jako sprzymierzecw pogastwa, ale jako swoim krzywdzicielom przebaczysz, z sercaodpucisz - i mci si nie bdziesz. A gdy tego dokaesz, tedy widz ju, e Bg ci pocieszy i kochanie twoje tobie odda, i spokj tobie zele..." Po czym go przeegna, pobogosawi i wyszed, krzyem mu za pokut do rana przed Chrystusem rozpitym lee kazawszy. Kaplica bya pusta i ciemna, jeno dwie wiece migotay przed otarzem, kadc blaski rowe i zote na twarz Chrystusa wykowan z alabastru a pen sodyczy i cierpienia. Godziny cae upyway, a namiestnik lea bez ruchu niby martwy - ale te czu coraz wyraniej, e gorycz, rozpacz, nienawi, bl, troski, cierpienie odwijaj mu si od serca, wypezaj mu z piersi i pezn jak we, i kryj si gdzie w ciemnociach. Uczu, e lej oddycha, ejakoby wstpuje w niego nowe zdrowie, nowe siy, e w gowie robi mu si janiej i bogo jaka ogarnia - sowem, przed tym otarzem i przed tym Chrystusem znalaz wszystko, cokolwiek mg znaleczowiek tamtych wiekw, czowiek wiary niewzruszonej, bez ladu i cienia zwtpienia. Nazajutrz by te namiestnik jakby odrodzony. Rozpocza si praca, ruch i krtanina, bo by to dzie odjazdu z ubniw. Oficerowie od rana mieli lustrowachorgwie, czy konie i ludzie w naleytym porzdku, nastpnie wyprowadza na boniai szykowa do pochodu. Ksi sucha mszy witej w kociele w. Michaa, po czym wrci do zamku i przyjmowa deputacje od greckiego duchowiestwa i od mieszczan z ubniw i z Chorola. Zasiad tedy na tronie w sali malowanej przez Helma, w otoczeniu co przedniejszego rycerstwa, i tu go burmistrz ubniaski Hruby egna po rusku w imieniu wszystkichmiast do dzierawy zadnieprzaskiej nalecych. Prosi go naprzd, eby nie odjeda i nie zostawia ich jako owiec bez pasterza, co syszc inni deputaci skadajc rce powtarzali: "Ne odjiaj! ne odjiaj!" - a gdy ksi odpowiedzia, i niemoe to by - padli mu do ng, dobrego pana aujc lub udajc al, gdy mwiono,e wielu z nich mimo caej askawoci ksicej bardziej sprzyjao Kozakom i Chmielnickiemu. Ale zamoniejsi bali si motochu, co do ktrego bya obawa, e zaraz po wyjedzie ksicia z wojskiem powstanie. Ksi odpowiedzia, e ojcem stara si im by, nie panem, i zaklina ich, by wytrwali w wiernoci dla majestatui Rzeczypospolitej, wsplnej wszystkim matki, pod ktrej skrzydami krzywd nie cierpieli, w spokoju yli, w zamono wzrastali, jarzma adnego nie doznajc, ktrego by postronni woy na nich nie zaniechali. Podobnymi sowy poegna i duchowiestwo greckie, po czym nadesza godzina wyjazdu. Dopiero pacze i lamentysuby rozlegy si po caym zamczysku. Panny z fraucymeru mdlay, a panny Anny Borzobohatej ledwie si docuci mogli. Sama ksina tylko siadaa z suchymi oczyma do karety i z podniesion gow, bodumna pani wstydzia si pokazywa ludziom cierpienia. Tumy za ludu stay pod zamkiem, w ubniach bito we wszystkie dzwony, popi egnali krzyami wyjedajcych, korowd powozw, szarabanw i wozw zaledwie mg si przecisn przez zamkow bram. Wreszcie i sam ksi siad na konia. Chorgwie po pukach zniyy si przed nim, uderzono na waach z dzia; pacze, gwar ludu i okrzyki pomieszay si z gosem dzwonw, z wystrzaami, z dwikami trb wojennych, z huczeniem kotw. Ruszono. Naprzd szy dwie tatarskie chorgwie pod Roztworowskim i Wierszuem, potem artyleria pana Wurcla, piechoty obersztera Machnickiego, za nimi jechaa ksina z fraucymerem i cay dwr, wozy z rzeczami,za nimi wooska chorgiew pana Bychowca iwreszcie komput wojska, grne puki cikiej jazdy, chorgwie pancerne i usarskie, pochd za zamykaa dragonia i semenowie. Za wojskiem cign si nieskoczony i pstry jak w orszak wozw szlacheckich, wiozcych rodziny tych wszystkich, ktrzy po wyjedzie ksicym nie chcieli zostawa na Zadnieprzu. Surmy po pukach gray, ale serca byy cinite. Kady patrzc na owe mury myla sobie w duszy: "Miy domie, zali cizobacz jeszcze w yciu?" Wyjecha atwo, ale wrci trudno. A przecie kady cz jakow duszy w tych miejscach zostawia i pami sodk. Wic wszystkie oczy zwracay si po raz ostatni na zamek,na miasto, na wiee kociow i kopuy cerkwi, i dachy domw. Kady wiedzia, co tu zostawia, a nie wiedzia, co go tam czekao w owej sinej dali, ku ktrej dy tabor... al wic by we wszystkich duszach. Miasto woao za odjedajcymi gosami dzwonw, jakby proszc i zaklinajc ze swej strony, by go nie opuszczano, nie wystawiano na niepewno, na ze losy przysze; woao, jakby tym aosnym dwikiem dzwonw chciao si egna i utrwali w pamici... Wic cho pochd oddala si,. gowy byy ku miastu zwrcone, a we wszystkichobliczach czytae pytanie: - Zali nie ostatni raz? Tak jest! Z tego caego wojska i tumu, z tych tysicw, ktre w tej chwili szy zksiciem Winiowieckim, ani on sam, ani nikt nie mia ju ujrze wicej ni miasta, ni kraju. Trby gray. Tabor posuwa si z wolna, ale cigle, i po niejakim czasie miasto poczo przesania si mg bkitn, domy i dachy zleway si w jedn mas mocno w socu wiecc. Wtedy ksi wypuci naprzd konia i wjechawszy na wysok mogi stan nieruchomie i patrzy dugo. To ten grd byszczcy teraz w socu i cay ten kraj widny z mogiy to byo dzieo jego przodkw i jegowasne. Winiowieccy bowiem zmienili te guche dawniej pustynie na kraj osiady, otworzyli je ludzkiemu yciu i rzec mona: stworzyli Zadnieprze. A najwiksz cz tego dziea speni sam ksi. On budowate kocioy, ktrych wiee, ot, bkitniejtam, nad miastem, on wzmg miasto, on poczy je traktami z Ukrain, on trzebi lasy, osusza bagna, wznosi zamki, zakada wsie i osady, sprowadza mieszkacw, tpi upiecw, broni od inkursji tatarskich, utrzymywa spokj dla rolnika i kupca podany, wprowadza panowanie prawa i sprawiedliwoci. Przez niego ten kraj y, rozwija si i kwitn. On by mu dusz i sercem - a teraz przyszo to wszystko porzuci. I nie tej fortuny olbrzymiej, rwnej caym ksistwom niemieckim, aowa ksi, ale si do tego dziea rk wasnychprzywiza; wiedzia, e gdy jego tu zbraknie, wszystkiego zbraknie, e praca lat caych od razu zostanie zniszczona, e trud pjdzie na marne, dzicz si rozpta, poary ogarn wsie i miasta, e Tatar bdzie poi konie w tych rzekach, br poronie na zgliszczach i e jeli Bg da wrci - wszystko, wszystko wypadnie poczyna na nowo - a moe ju tych si niebdzie i czasu zbraknie, i ufnoci takiej, jak pierwej, nie stanie. Tu zeszy lata, ktre byy dla chwa przed ludmi, zasug przed Bogiem - a teraz chwaa i zasuga maj si z dymem rozwia... Wic te dwie zy stoczyy mu si z wolna na policzki. Byy to ostatnie zy, po ktrych zostayw tych oczach same tylko byskawice. Ko ksicy wycign szyj i zara, a reniu temu odpowiedziay zaraz inne pod chorgwiami. Te gosy ocuciy ksicia z zadumy i napeniy go otuch. A to zostaje mu jeszcze sze tysicy wiernychtowarzyszw, sze tysicy szabel, z ktrymi wiat mu otwarty, a ktrych czekajak jedynego zbawienia pognbiona Rzeczpospolita. Idylla zadnieprzaska skoczona, ale tam, gdzie dziaa grzmi, gdzie wsie i miasta pon, gdzie po nocach z reniem koni tatarskich i wrzaskiem kozackim miesza si pacz niewolnikw, jki mw, niewiast i dzieci - tam pole otwarte i sawa zbawcy i ojca ojczyzny dozdobycia... Kt po ten wieniec signie, kt bdzie ratowa tak pohabion, chopskimi nogami zdeptan, upokorzon, konajc ojczyzn, jeli nie on - ksi, jeli nie te wojska, ktre owo tam, na dole, zbrojami ku socu wiec i migoc? Tabor przechodzi wanie koo stp mogiy, a na widok ksicia, stojcego z buaw w rku na szczycie pod krzyem, wszystkim onierzom wydar si naraz z piersi okrzyk: - Niech yje ksi! Niech yje wdz nasz i hetman, Jeremi Winiowiecki! I setki chorgwi zniyo si do ng jego,husarie wyday karwaszami dwik grony, koty hukny do wtru okrzykom. Wtedy ksi wydoby szabl i wznisszy j wraz z oczami ku niebu tak mwi: - Ja, Jeremi Winiowiecki, wojewoda ruski, ksi na ubniach i Winiowcu, przysigam Tobie Boe w Trjcy witej jedyny i Tobie Matko Najwitsza, jako podnoszc t szabl przeciw hultajstwu, od ktrego ojczyzna jest pohabiona, pty jej nie zo, pki mi si i ycia stanie, pki haby owej nie zmyj, kadego nieprzyjaciela do ng Rzeczypospolitej nie zegn, Ukrainy nie uspokoj i buntw chopskich we krwi nie utopi. A jako ten Pc3c7 c.cz= lub ze szczerego serca czyni, tak mi Panie Boe dopom - amen! To rzekszy sta jeszcze przez chwil patrzc w niebo, po czym z wolna zjecha z mogiy ku chorgwiom. Wojska doszy na noc do Basani, wsi pani Krynickiej, ktra przyja ksicia klczc we wrotach, bo ju j byli chopi we dworze oblegali, ktrym z pomoc co wierniejszej czeladzi si opdzaa, gdy nage przyjcie wojsk ocalio j i jej dziewitnacioro dzieci, a wtym samych panien czternacie. Ksi, kazawszy napastnikw pochwyta, wysa Poniatowskiego, rotmistrza kozackiej chorgwi, ku Kaniowu, ktry teje nocy przywid piciu Zaporocw z wasiutyskiego kurzenia. Uczestniczyli oni wszyscy w bitwie korsuskiej i przypieczeniogniem, zdali dokadn o niej ksiciu relacj. Zapewnili rwnie, e Chmielnicki jeszcze jest w Korsuniu. Tuhaj-bej za z jasyrem, z upami i z oboma hetmanami uda si do Czehryna, skd do Krymu mia jecha. Syszeli take, e Chmielnicki prosi go bardzo, aby wojsk zaporoskich nieopuszcza i przeciw ksiciu szed, wszelako murza nie chcia si na to zgodzi mwic, i po zniesieniu wojsk i hetmanw sami Kozacy mog ju sobie poradzi, on za nie bdzie duej czeka, bo jasyr by mu wymar. Badani o siy Chmielnickiego podawali je na dwiecie tysicy, ale do lada jakich, a dobrych tylko pidziesit, to jest Zaporocw i Kozakw paskich albo grodowych, ktrzy si do buntu przyczyli. Po otrzymaniu tych wiadomoci pokrzepisi na duchu ksi, spodziewa si bowiemtake za Dnieprem znacznie w potg urosn przez szlacht, zbiegw wojska koronnego i poczty paskie. Za czym nazajutrz rano uda si w dalsz drog. Za Perejasawiem weszy wojska w olbrzymie, guche lasy cignce si wzdubiegu Trubiey a do Kozielca i dalej pod sam Czernihw. By to schyek maja - upay straszliwe. W lasach miasto chodu byo tak duszno, i ludziom i koniom powietrza brako do oddechu. Bydo prowadzone za taborem padao co krok lub zwietrzywszy wod biego ku niej jak szalone, przewracajc wozy i powodujc zamieszanie. Zaczy te i konie pada, zwaszcza w cikiej jedzie. Noce szczeglniej byy nieznone dla niezmiernejiloci robactwa i zbyt silnego zapachu ywicy, ktr z powodu upaw drzewa roniy obficiej ni zwykle. Wleczono si tak cztery dni, na koniec pitego upa sta si nadnaturalny. Gdy przysza noc, konie zaczy chrapa, a bydo rycze aonie, jakoby przewidujc jakie niebezpieczestwo, ktrego ludzie nie mogli si jeszcze domyli. - Krew wietrz! - mwiono z taboru midzy tumami uciekajcych rodzin szlacheckich. - Kozacy goni nas! bitwa bdzie! Na te sowa niewiasty podniosy lament- wie dosza do czeladzi, wszcz si popoch i zamieszanie - wozy jy si przeciga wzajemnie albo zjeda z traktu na olep w las, w ktrym wizy midzy drzewami. Ale ludzie przysani przez ksicia przywrcili szybko porzdek. Rozesano na wszystkie strony podjazdy, by si przekona, czy rzeczywicie jakie niebezpieczestwo nie grozio. Pan Skrzetuski, ktry na ochotnika z Woosz poszed, wrci pierwszy nad ranem, a wrciwszy uda si natychmiast do ksicia. - Co tam? - spyta Jeremi. - Moci ksi, lasy si pal. - Podpalone? - Tak jest. Schwytaem kilku ludzi, ktrzy wyznali, i Chmielnicki wysa ochotnika, ktry by za wasz ksic moci szed a ogie, jeli wiatr bdzie pomylny, podkada. - ywcem by nas chcia upiec, bitwy nie staczajc. Dawa tu tych ludzi! Za chwil przyprowadzono trzech czabanw, dzikich, gupich, przestraszonych, ktrzy natychmiast przyznali si, e istotnie kazano im lasy podpali. Wyznali take, e i wojska byy ju za ksiciem wyprawione, ale te szy ku Czernihowu inn drog, bliej Dniepru. Tymczasem przybyy i inne podjazdy, a kady przywiz t sam wie: - Lasy si pal. Ale ksi nie zdawa si tym bynajmniejtrwoy. - Pogaski to sposb - rzek - ale nic po tym! Ogie nie przejdzie za rzeki idce do Trubiey. Jako istotnie do Trubiey, wzdu ktrej posuwa si ku pnocy tabor, wpadao tyle rzeczek tworzcych tu i owdzie szerokie bagna, i nie byo obawy, aby ogie mg si przez nie przedosta. Potrzeba byo chyba za kad z nich na nowo br podpala. Podjazdy sprawdziy wkrtce, i tak i czyniono. Codziennie te sprowadzay podpalaczw, ktrymi ubierano sosny przydrone. Ogie szerzy si gwatownie, ale wzdu rzeczek ku wschodowi i zachodowi, nie ku pnocy. Nocami niebo czerwienio si, jak okiem dojrza. Niewiasty pieway od wieczora do witania pieni pobone. Przeraony dziki zwierz z poncych borw chroni si na trakt i cign za taborem mieszajc si ze stadami domowego byda. Wiatr nanis dymw, ktre przesoniy cay widnokrg. Wojska i wozy posuway si jak we mgle gstej, przez ktr wzrok nie siga. Piersi nie miay czym oddycha, dym gryz oczy - a wiatr napdza go corazwicej. wiato soneczne nie mogo si przebi przez te tumany i nocami byo widniej ni w dzie, bo wieciy uny. Br zdawa si nie mie koca. Wrd takich to poncych lasw i dymw prowadzi Jeremi swoje wojska. Przy tym nadeszy wieci, e nieprzyjaciel idzie drug stron Trubiey, ale nie wiedziano, jak wielk bya jego potga - wszelako Tatarzy Wierszua sprawdzili, eby jeszcze bardzo daleko. Tymczasem pewnej nocy przyjecha do taboru pan Suchodolski z Bodenek, z tamtejstrony Desny. By do dawny dworzanin, rkodajny ksicia, ktry przed kilkoma latyna wie si przenis. Ucieka i on przed chopstwem, ale przywiz wie, o ktrejnie wiedziano jeszcze w wojsku. Wielka te zrobia si konsternacja, gdy zapytany przez ksicia o nowiny, odpowiedzia: - Ze, moci ksi! 0 pogromie hetmaskim ju wiecie, zarwnie jak i o mierci krlewskiej? Ksi, ktry siedzia na maym taboreciku podrnym przed namiotem, zerwa si na rwne nogi: - Jak to? krl umar? - Miociwy pan odda ducha w Mereczu jeszcze na tydzie przed pogromem korsuskim - rzek Suchodolski. - Bg w miosierdziu swoim nie da mu doy takiej chwili! - odpowiedzia ksi, po czym za gow si wziwszy mwi dalej: - Straszne to czasy nadchodz na t Rzeczpospolit. Konwokacje i elekcje - interregnum, niezgody i machinacje zagraniczne teraz, gdy potrzeba by, aby cay nard w jeden miecz w jednych rku si zmieni. Bg chyba odwrci od nas oblicze swoje i w gniewie swym za grzechychosta nas zamierza. To t poog sam tylko krl Wadysaw mg ugasi, gdy dziwn on mia mio midzy kozactwem, a prcz tego wojenny by pan. W tej chwili kilkunastu oficerw, midzynimi Zawilichowski, Skrzetuski, Baranowski, Wurcel, Machnicki i Polanowski, zbliyo si do ksicia, ktry rzek: - Moci panowie, krl umar! Gowy odkryy si jak na komend. Twarze spowaniay. Wie tak niespodziana mow wszystkim odja. Po chwili dopiero wybuchn al powszechny. - Wieczne odpocznienie racz mu da, Panie! - rzek ksi. - I wiato wiekuista niechaj mu wieci na wieki! Wkrtce potem ksidz Muchowiecki zaintonowa Dies irae i wrd tych lasw, wrd tego dymu pognbienie niewypowiedziane ogarno serca i dusze. Wszystkim zdawao si, jakby jaka oczekiwana odsiecz zawioda, jakby ju teraz wobec gronego nieprzyjaciela sami zostali na wiecie... i nie mieli na nim nikogo wicej, ino swego ksicia. Tote wszystkie oczy zwrciy si ku niemu i nowy wze zosta midzy nim a onierstwem zawizany. Tego dnia wieczorem ksi rzek do Zawilichowskiego tak, i syszeli go wszyscy: - Potrzeba nam krla wojownika, tote jeli Bg pozwoli, bymy dali nasze kreski na elekcji, damy je za krlewiczem Karolem, ktren wicej od Kazimierza ma wojennego animuszu. - Vivat Carolus rex! - zawoali oficerowie. - Vivat! - powtrzyy usarie, a za nimi cae wojsko. I nie spodziewa si zapewne ksi wojewoda, e te okrzyki brzmice na Zadnieprzu, wrd guchych lasw czernihowskich, dojd a do Warszawy i e mu buaw wielk koronn z rk wytrc. Rozdzia dwudziesty pity Po dziesiciodniowym pochodzie, ktrego pan Maszkiewicz by Ksenofontem, i trzydniowej przeprawie przez Desn przyszy wreszcie wojska do Czernihowa. Przed wszystkimi wszed pan Skrzetuski z Woosz, ktrego umylnie ksi do zajcia miasta wykomenderowa, aby si mg prdzej o kniaziwn i Zagob rozpyta. Ale tu rwnie, jak i w ubniach, ani w miecie, ani na zamku nikt o nich nie sysza. Przepadli gdzie bez ladu jak kamie w wodzie i rycerz sam ju nie wiedzia, co o tym myle. Gdzie si mogli schroni? Przecie nie do Moskwy ani do Krymu, ani na Sicz? Pozostawao jedno przypuszczenie, i przeprawili si przez Dniepr, ale w takim razie znaleli si od razu w rodku burzy. Tam rzezie, poogi, pijane tumy czerni, Zaporocy i Tatarzy, przed ktrymi nawet i przebranie Heleny niechronio, bo dzicz pogaska chtnie zagarniaa w jasyr chopcw dla wielkiego na nich na targach stambulskich pokupu. Przychodzio nawet do gowy panu Skrzetuskiemu straszliwe podejrzenie, e moe umylnie Zagoba w tamt stron j powid, aeby Tuhaj-bejowi j sprzeda, ktry mg hojniej od Bohuna go nagrodzi -i ta myl prawie go o szalestwo przyprawiaa, ale uspokaja go w tym znacznie pan Longinus Podbipita, ktry Zagob pozna dawniej od Skrzetuskiego. - Braciaszku, moci namiestniku - mwi - wybije sobie to z gowy. Jue ten szlachcic tego nie uczyni! Byo i u Kurcewiczw dosy skarbw, ktre by mu Bohun chtnie odstpi, ta gdyby chcia dziewczyn gubi, garda by nie naraa i do fortuny doszed. - Prawda jest - mwi namiestnik - ale czemu za Dniepr, a nie do ubniw lub do Czernihowa z ni ucieka? - Jue ty si uspokj, mileki. Ja tego Zagob znam. Pi on ze mn i zapoycza si u mnie. 0 pienidze on nie dba ani o swoje, ani o cudze. Swoje ma, to straci, cudzych nie odda - ale eby mia na takie postpki si puszcza, tego po nim si nie spodziewam. - Lekki to jest czek, lekki - mwi Skrzetuski. - To moe i lekki, ale i frant, ktry kadego w pole wywiedzie i ze wszystkich niebezpieczestw si wykrci. A jako tobie ksidz prorockim duchem przepowiedzia, ici j Bg powrci - tak i bdzie, gdy suszna to jest, aby wszelki szczery afektby wynagrodzony, ktr ufnoci pocieszajsi, jako ja si pocieszam. Tu pan Longinus sam pocz wzdycha ciko, a po chwili doda: - Popytajmy si jeszcze w zamku, moeoni cho przechodzili tdy. I pytali si wszdzie, ale na prno - niebyo adnego ladu nawet i przejcia zbiegw. W zamku peno byo szlachty z onami i dziemi, ktra si tu przed Kozakami zawara. Ksi namawia ich, by szli z nim razem, i przestrzega, e Kozacyid za nim w tropy. Nie mieli oni uderzy na wojsko, ale byo prawdopodobnym, e po odejciu ksicia pokusz si o zamek i miasto. Szlachta jednak w zameczku dziwnie bya zalepiona. - Bezpieczni my tu jestemy za lasami - odpowiadali ksiciu. - Nikt tu do nas nie przyjdzie. - A przecie ja owe lasy przeszedem - mwi ksi. - To wasza ksica mo przesza, ale hultajstwo nie przejdzie. Ho! ho! nie takie to lasy. I nie chcieli i trwajc w swoim zalepieniu, ktre potem srodze przypacili, gdy po odejciu ksicia rychonadcignli Kozacy. Zamek broni si mnieprzez trzy tygodnie, po czym zosta zdobyty i wszyscy w nim w pie wycici. Kozacy dopuszczali si strasznych okruciestw, rozdzierajc dzieci, palc niewiasty na wolnym ogniu - i nikt nie zemci si nad nimi. Ksi tymczasem, przyszedszy do Lubecza nad Dniepr, tam wojsko dla odpoczynku rozoy, sam za z ksin, dworem i ciarami jecha do Brahina, pooonego wrd lasw i bot nieprzebytych. W tydzie pniej przeprawio si i wojsko. Ruszono nastpniedo Babicy pod Mozyr - i tam w wito Boego Ciaa wybia godzina rozstania si, bo ksina z dworem miaa jecha do Turowa, do pani wojewodziny wileskiej, ciotki swojej, ksi za z wojskiem w ogie ku Ukrainie. Na ostatnim poegnalnym obiedzie byli oboje ksistwo, fraucymer i co przedniejsze towarzystwo. Ale wrd panien i kawalerw nie byo zwykej wesooci, bo niejedno tam onierskie serce krajao si na myl, e za chwil trzeba bdzie porzuci t wybran, dla ktrej by si chciao y, bi i umiera, niejedne jasne lub ciemne oczy dziewczce zachodziy zami z alu, i on odjedzie na wojn, midzy kule i miecze, midzy Kozakiidzikie Tatary... odjedzie i moe nie wrci... Tote gdy ksi przemwi egnajc on i dwr, pannitka zapiszczay jedna wdrug aonie jak kocita, rycerze za, jako to silniejszego ducha, powstali z miejsc swoich i chwyciwszy za gownie szabel krzyknli razem: - Zwyciymy i powrcimy! - Dopom wam Bg! - odpowiedziaa ksina. Na to rozleg si okrzyk, a okna i ciany si zatrzsy: - Niech yje ksina pani! niech yje matka nasza i dobrodziejka! - Niech yje! niech yje! Kochali j te onierze za jej przychylno dla rycerstwa, za jej wielk dusz, hojno i askawo, za opiek nad ich rodzinami. Kocha j nad wszystko ksi Jeremi, bo to byy dwie natury jakby dla siebie stworzone, kubek w kubek do siebie podobne, obie ze zota i spiu ulane. Wic wszyscy szli ku niej i kady klka z kielichem przed jej krzesem, a ona za gow kadego cisnwszy, kilka sw askawych przemwia. Skrzetuskiemu za rzeka: - Niejeden tu podobno rycerz szkaplerzykalbo wsteczk na walet dostanie, a e nie masz tu tej, od ktrej by wapan najbardziej pragn, przeto przyjm ode mnie jakby od matki. To rzekszy zdja krzyyczek zoty turkusami usiany i zawiesia go na szyi rycerza, ktren rk jej ze czci ucaowa. Zna byo, e i ksi by bardzo kontent z tego, co pana Skrzetuskiego spotkao, gdy w ostatnich czasach jeszcze bardziej go polubi za to, i godno ksic, posujc na Siczy, ochroni - i listw od Chmielnickiego bra nie chcia. Tymczasem ruszono si od stou. Panny, chwyciwszy w lot sowa ksiny do pana Skrzetuskiego wyrzeczone ibiorc je za zgod i pozwolenie, zaraz te poczy wydobywa: ta szkaplerz,ta szarfta krzyyk - co widzc rycerze obces kadydo swojej, jeli nie wybranej, to przynajmniej do najmilszej. Sun tedy Poniatowski do ytyskiej, Bychowiec do Bohowitynianki, bo t sobie w ostatnich czasach upodoba, Roztworowski do ukwny, rudy Wierszu do Skoropackiej, oberszter Machnicki, cho stary, do Zawiejskiej; jedna tylko Anusia Borzobohata-Krasieska, cho najpikniejszaze wszystkich, staa pod oknem sama i opuszczona. Lice jej zarumienio si, oczki nakryte powiekami strzelay z ukosa, jakbygniewem a zarazem i prob, by jej nie czyniono takiego afrontu, za zdrajca Woodyjowski zbliy si i rzek: - Chciaem te i ja prosi pann Ann o jakow pamitk, alem si tej chci wyrzek, gdyem tak mniema, e dla zbytwielkiego toku si nie docisn. Policzki Anusi zapaay jeszcze ogniciej,wszelako bez chwili namysu odrzeka: - Z innych by wapan rk, nie z moich, chcia pamitki, ale jej nie dostaniesz, bo tam jeli nie za ciasno, to dla waszeci za wysoko. Cios by dobrze wymierzony i podwjny, bo po pierwsze - zawiera przymwk do maego wzrostu rycerza, a po wtre - do jego afektu dla ksiniczki Barbary Zbaraskiej. Pan Woodyjowski kocha si naprzd w starszej Annie, ale gdy t zaswatano, przebola i w cichoci ofiarowa serce Barbarze sdzc, e nikt si tego nie domyla. Wic te, gdy o tym od Anusi zasysza, cho to niby szermierz pierwszej wody i na szable, i na sowa, skonfundowa si tak, e jzyka w gbie zapomnia, i tylko jka nie do rzeczy: - Wapanna take mierzysz wysoko, bo tak wanie, jak gowa pana... Podbipity... - Wyszy on istotnie od wapana i mieczem, i polityk - odpara rezolutna dziewczyna. - Dzikuj- te, e mi go przypomnia. Dobrze i tak! P c- <?c=&c4 L To rzekszy zwrcia si ku Litwinowi: - Moci panie, zbli si jeno wapan. Chc te i ja mie swojego rycerza, a ju nie wiem, czybym moga na mniejszej piersi on szarf przewiza. Pan Podbipita oczy wytrzeszczy jakby nie wierzc sobie, czy dobrze syszy, nareszcie jak rzuci si na kolana, a podoga zatrzeszczaa: - Dobrodziko moja! dobrodziko! Anusia przewizaa szarf, a potem maerczki jej zniky cakiem pod powymi wsami pana Longina, rozlego si tylko mlaskanie i mruczenie, ktrego suchajc pan Woodyjowski rzek do porucznika Migurskiego: - Przysigby, e niedwied pszczoy psowa i mid wyjada. Po czym odszed z pewn zoci, bo czu w sobie Anusine do, a przecie kocha si w niej take swego czasu. Ale ju te i ksi pocz si z ksin egna - i w godzin pniej dwr ruszy doTurowa, wojska za ku Prypeci. W nocy na przeprawie, gdy budowano tratwy do przeniesienia dzia, a usarie pilnoway robt, rzek pan Longinus do Skrzetuskiego: - Ot, braciaszku, nieszczcie! - Co si stao? - pyta namiestnik. - A to te wieci z Ukrainy! - Jakie? - Powiadali przecie Zaporocy, e Tuhaj-bej odszed z ord do Krymu. - To i c z tego? Na to przecie nie bdziesz paka. - Owszem, braciaszku, bo mnie powiedzia - i miae suszno - co? - e kozackich gw liczy nie mog, a skoro Tatarzy odeszli, tak skde ja wezm trzech gw pogaskich? gdzie ich szuka bd? A mnie one, ach, jak potrzebne! Skrzetuski, cho sam strapiony, umiechn si i odrzek: - Zgaduj, o co ci chodzi, bom widzia, jak ci dzi na rycerza pasowano. Na to pan Longinus rce zoy: - Tak, bo po c duej i skrywa, polubiem, braciaszku, polubiem... Ot, nieszczcie! - Nie martw si. Nie wierz ja w to, by Tuhaj-bej ju odszed, a zreszt bdziesz mia pogastwa jak tych komarw nad gow. Rzeczywicie cae chmury komarw unosiy si nad komi i ludmi, bo wojska weszy w kraj bot nieprzebytych, lasw bagnistych, k rozmikych, rzek, rzeczekistrumieni, w kraj pusty, guchy, jedn puszcz szumicy, o ktrego mieszkacach mawiano w owych czasach: Da dla creczki Szlachcic Hoota Dziegciu dwie beczki, Grzybw wianuszek, Wiunw garnuszek I lech bota. Na bocie owym rosy wprawdzie nie tylko grzyby, ale wbrew owym rytmom i wielkie fortuny paskie. Wszelako w tej chwili ludzie ksicy, ktrzy w znacznej czci wychowali si i wyroli na suchych, wysokich stepach zadnieprzaskich, nie chcieli oczom wasnym wierzy. Wszake itam byy miejscami bagna i lasy, ale tu cay kraj zdawa si jednym bagnem. Noc bya pogodna, jasna - i przy blasku ksiyca, jak okiem sign, nie zajrzae snia suchego gruntu. Kpy tylko czerniy si nad wod, lasy zdaway si z wody wyrasta, woda chlupotaa pod nogami koskimi, wod wyciskay koa wozw i armat. Wurcel wpad w desperacj. "Dziwnypochd - mwi - pod Czernihowem grozi nam ogie, a tu woda nas zalewa." Rzeczywicie ziemia wbrew przyrodzeniu niedawaa tu staej podpory nogom, ale giasi, trzsa, jakby si chciaa rozstpi i pochon tych, co si po niej poruszali. Wojska przez Prype przeprawiay si cztery dni, potem niemal codziennie trzeba byo przebywa rzeki i rzeczuki pynce wrozkisym gruncie. A nigdzie mostu. Lud cay na odziach, w szuhalejach. Po kilku dniach wszczy si i mgy, i deszcze. Ludzie dobywali ostatnich si, by si na koniec wydosta z tych zakltych okolic. Aksi pieszy, pdzi. Kaza wali cae lasy, ukada drogi z okrglakw i szed naprzd. onierz te widzc, jak nie szczdzi si wasnych, jak od rana do nocy by na koniu, wojska sprawowa, nad pochodem czuwa, wszystkim osobicie zawiadywa - nie mia szemra, cho trudby prawie nad siy. Od rana do nocy lgn imokn - oto by wsplny los wszystkich. Koniom rg pocz zazi z kopyt, wiele ichod armat odpado, wic piechota i dragoni Woodyjowskiego sami cignli dziaa. Najgrniejsze puki, jako usarie Skrzetuskiego, Zawilichowskego i pancerni, brali si do siekier dla moszczeniadrg. By to sawny pochd o chodzie, wodzie i godzie, w ktrym wola wodza i zapa onierzy amay wszystkie przeszkody. Nikt tdy dotychczas nie odway si z wiosny, przy rozlaniu wd, wojsk prowadzi. Szczciem pochd nie by ani razu adnym napadem przerwany. Lud tam cichy, spokojny, nie myla o buncie, a cho pniej podburzany przez Kozakw i zachcany przykadem, nie chcia garn si pod ich znaki. To i teraz spoglda sennym okiem na przechodzce zastpy rycerzy, ktrzy wynurzali si z borw i bagien, jakby zaklci, a przechodzili jak sen; dostarcza przewodnikw, spenia cicho i posusznie wszystko, czego od niego dano. Co widzc ksi powciga surowie wszelk swawol oniersk i nie pyny za wojskiem jki ludzkie, przeklestwa i narzekania, a gdy po przejciu wojsk zostaa w jakiej dymnej wiosce wie, e to knia Jarema przechodzi, ludzie potrzsali gowami. "We win dobryj!" - mwili sobie z cicha. Na koniec po dwudziestu dniach nadludzkich trudw i wysile wychyliy si wojska ksice w kraj zbuntowany. "Jarema ide! Jarema ide!" - rozlegao si po caej Ukrainie, a hen, po Dzikie Pola, do Czehryna i Jahorliku. "Jarema ide!" - rozlegao si po miastach, wsiach, chutorach i pasiekach i na t wiekosy, widy i noe wypaday z rk chopskich, twarze blady, kupy swawolne pomykay nocami ku poudniowi jak stada wilkw przed odgosem rogw myliwskich;Tatar zabkany dla grabiey zeskakiwa z konia i ucho co chwila do ziemi przykada;w nie zdobytych jeszcze zamkach i zameczkach bito w dzwony i piewano Te Deum laudamus! A w grony lew pooy si na progu zbuntowanego kraju i odpoczywa. Siy zbiera. Rozdzia dwudziesty szsty Tymczasem Chmielnicki, postawszy czas jaki w Korsuniu, do Biaocerkwi si cofni tam stolic sw zaoy. Orda zapada koszem z drugiej strony rzeki, rozpuszcza- jc zagony po caym wojewdztwie kijow- skim. Niepotrzebnie si te martwi pan Longinus Podbipita, e mu gw tatarskichnie stanie. Pan Skrzetuski susznie przewi- dywa, e Zaporocy, schwytani przez panaPoniatowskiego pod Kaniowem, faszyw dali wiadomo: Tuhaj-bej nie tylko nie odszed, ale nawet do Czehryna si nie rusza. Co wicej, nowe czambuy nadcigny ze wszystkich stron. Przyszli carzykowie: azowski i astrachaski, ktrzy nigdy przedtem w Polsce nie bywali, w cztery tysice wojownikw; przyszo dwanacie tysicy hordy nohajskiej, dwadziecia tysicy bigorodzkiej i budziackiej, wszystko zaklci ongi Zaporoai kozactwa nieprzyjaciele, dzi bracia i na krew chrzecijask zaprzysigli sprzymierzecy. Na koniec przyby i sam chan Islam Girej z dwunastoma tysicami Perekopcw. Cierpiaa od tych przyjaci caa Ukraina, cierpia nie tylko stan szlachecki, ale i lud ruski, ktremu palono wioski, zabierano dobytek, a samych chopw, niewiasty i dzieci pdzono w jasyr. W tych czasach mordu, poogi i krwi wylania jeden tylko dla chopa by ratunek: uciec do obozu Chmielnickiego. Tamz ofiary stawa si zbjem i sam wasn ziemi niszczy, ale przynajmniej ywota by bezpieczny. Nieszczsny kraj!... Gdy bunt w nim wybuch, pokara go naprzd i spustoszy pan Mikoaj Potocki, potem Zaporocy i Tatarzy, ktrzy niby dla oswobodzenia go przyszli, a teraz zawis nad nim Jeremi Winiowiecki. Ucieka te, kto mg, do obozu Chmielnickiego, uciekaa nawet i szlachta, gdy innego rodka ocalenia nie byo. Dziki temu Chmielnicki rs w siy i e nie zaraz ruszy w gb Rzeczypospolitej, e lea dugo w Biaocerkwi, to przewanie dlatego, by ad w te rozhukane i dzikie ywioy wprowadzi. Jako w elaznym jego rku zmieniay si one szybko w bojow potg. Kadry z wywiczonych Zaporocw byy gotowe, podzielono czer na puki, wyznaczono pukownikw z dawnych atamanw koszowych, pojedyncze oddziay wysyano na zdobywanie zamkw, by je do boju zaprawi. A bitny to by z natury lud, do wojny tak jak aden inny sposobny, do broni przywyky, przez napady tatarskie z ogniem i krwawym obliczem wojny oswojony. Poszo wic dwch pukownikw, Handa i Ostap, na Nesterwar, ktry zdobyli, ludno ydowsk i szlacheck w pie wycili. Czertwertyskiemu kniaziowi wasny jego mynarz gow na progu zamkowym odci, a z ksiny - Ostap niewolnic swoj uczyni. Szli inni w inne strony i powodzenie towarzyszyo ich orowi, bo strach serca Lachom odj - strach "temu narodowi niezwyczajny", ktren bro z rk wytrca i si zbawia. Nieraz, bywao, pukownicy nagabywali Chmielnickiego: "Czemu za ku Warszawie nie ruszasz, ale spoczywasz, z czarownicami czary odprawujesz i gorzak si zalewasz, a Lachom si obaczy od strachu i wojska zebra pozwalasz?" Nieraz te czer pijana wya po nocach, oblegaa kwater Chmielnickiego dajc, by j na Lachiw prowadzi. Chmielnicki podnis bunt i da mu si straszliw, aleteraz j miarkowa, e ju sia owa jego samego pcha ku nieznanej przyszoci, wicczsto chmurnym okiem w on przyszo spoglda i zbada j usiowa - i sercem wobec niej si trwoy. Jako si rzeko, wrd tych pukownikwi atamanw on jeden wiedzia, ile jest straszliwej potgi w pozornej bezsilnoci Rzeczypospolitej. Podnis bunt, zbi pod tymi Wodami, zbi pod Korsuniem, star wojska koronne - a co dalej? Zbiera tedy pukownikw do rady i wodzc po nich krwawymi oczyma, przed ktrymi dreli wszyscy, stawia im ponuro to samo pytanie: - Co dalej? czego wy chcecie? - I do Warszawy? to tu knia Winiowiecki przyjdzie, ony i dzieci wasze jako piorun pobije, ziemi a wod tylko zostawi, a potem i on za nami do Warszawyz ca potg szlacheck, ktra si do niego przyczy, pocignie - i we dwa ogniewzici, zginiem, jeli nie w bitwach, to na palach... - Na przyja tatarsk liczy nie mona. Oni dzi z nami, jutro przeciw nam si odwrc i do Krymu popdz albo panom nasze gowy sprzedadz. - Ano, co dalej, mwcie! I na Winiowieckiego? to on si nasz i tatarsk ca na sobie zadziery, a przez ten czas wojska si zbior i z gbi Rzeczypospolitej w pomoc mu rusz. Wybierajcie... I potrwoeni pukownicy milczeli, a Chmielnicki mwi: - Czemuecie to zmaleli? czemu wicej nie przecie na mnie, bym ku Warszawie cign? Gdy tedy nie wiecie, co czyni, na mnie to zdajcie, a Bg da, swoj i wasze gowy ocal i kontentacj dla wojska zaporoskiego i wszystkich Kozakw otrzymam. Jako pozostawa jeden sposb: ukady. Chmielnicki dobrze wiedzia, ile t drog mona w Rzeczypospolitej wymc; liczy, e sejmy prdzej na znaczn kontentacj si zgodz ni na podatki, zacigi i wojn, ktra musiaaby by i dug, i trudn. Wiedzia wreszcie, e w Warszawie jest potna partia, a na jej czele sam krl, o ktrego mierci wie jeszcze nie dosza, ikanclerz, wielu panw, ktrzy radzi by wzrost olbrzymich fortun magnackich na Ukrainie powstrzyma, z Kozakw si dla rk krlewskich stworzy, wieczysty pokjz nimi zawrze i ona tysice zebrane do postronnej wojny uy. W tych warunkach mg i dla siebie Chmielnicki znamienit szar zyska, buaw hetmask z krlewskiego ramienia otrzyma i dla Kozakw nieprzeliczone ustpstwa osign. Oto dlaczego lea dugo pod Biaocerkwi. Zbroi si, uniwersay na wszystkie strony rozsya, lud ciga, cae armie tworzy, zamki pod moc swoj zagarnia, bo wiedzia, e tylko z silnym ukada si bd, ale w gb Rzeczypospolitej nie rusza. O! gdyby na mocy ukadw pokj mg zawrze!... Wtedy tym samym albo bro z rki Winiowieckiego wytrci, albo - jeli knia jej nie zoy - to nie on, Chmielnicki,ale knia bdzie rebelizantem, wbrew woli krla i sejmw wojn wiodcym. Nawczas ruszy on na Winiowieckiego - ale ju z krlewskiego i Rzeczypospolitej mandatu - i wybije wtedy ostatnia godzina nie tylko dla kniazia, ale dla wszystkich ukrainnych krlewit, dla ich fortun i latyfundiw. Tak myla samozwaczy hetman zaporoski, taki gmach na przyszo budowa. Ale na rusztowaniach pod on gmach przygotowanych siadao czsto czarne ptactwo trosk, zwtpie, obaw - i krakao zowrogo. Bdzie-li do siln pokojowa partia w Warszawie? zaczn-li z nim ukady? Co powie sejm i senat? zatkn-li tam uszy na jki i woania ukrainne? zamkn oczy na uny poarw?... Czy nie przeway wpyw panw owe niezmierne latyfundia posiadajcych, o ktrych ochron im i bdzie? I czy ta Rzeczpospolita tak si ju przerazia, e mu przebaczy to, i si z Tatary poczy? A z drugiej strony szarpao dusz Chmielnickiego zwtpienie, czy i w bunt nie zanadto si ju rozpali i rozwin. Czy owe zdziczae masy dadz si wtoczy w jakie karby? Dobrze: on, Chmielnicki, pokj zawrze, a rezuny - pod jego imieniem - dalej mord i poog szerzy bd albo si te na jego gowie swych zawiedzionych nadziei pomszcz. To to rzeka wezbrana, morze, burza! Straszne pooenie! Gdyby wybuch by sabszy, tedyby nie ukadano si z nim jako ze sabym; poniewa bunt jest potny, wic ukady si rzeczy mog si rozbi. I co bdzie? Gdy takie myli opady cik gow hetmana, nawczas zamyka si w swej kwaterze i pi dnie cae i noce. Wwczas midzy pukownikami i czerni rozchodzia si wie: "Hetman pije" - i za przykadem jego pili wszyscy, karno si rozprzgaa,mordowano jecw, bito si wzajemnie, rabowano upy - rozpoczyna si sdny dzie, panowanie zgrozy i okropnoci. Biaocerkiew zmieniaa si w pieko prawdziwe. A pewnego dnia do pijanego hetmana wszed szlachcic Wyhowski, pod Korsuniem do niewoli wzity i na sekretarza hetmaskiego awansowany. Wszedszy pocz trz bez ceremonii opoja, a go wreszcie porwa za ramiona, na tapczanie posadzi i ocuci. - A ce szczo takie, jakie ycho? - pyta Chmielnicki. - Moci hetmanie, wstawaj i oprzytomniej! - odpowiedzia Wyhowski. - Poselstwo przyszo! Chmielnicki zerwa si na rwne nogi i w jednej chwili otrzewia. - Hej! - woa na pachol kozackie siedzce w progu - deli, kopak i buaw! A potem do Wyhowskiego: - Kto przyjecha? od kogo? - Ksidz Patroni asko z Huszczy od pana wojewody bracawskiego. - Od pana Kisiela? - Tak jest. - Sawa Otcu i Synu, sawa Swiatomu Duchu i Swiatoj-Preczystoj!! - mwi egnajc si Chmielnicki. I twarz mu pojaniaa, wypogodzia si -rozpoczynano z nim ukady. Ale tego dnia przyszy i wieci wprost przeciwne pokojowemu poselstwu pana Kisiela. Doniesiono, i ksi wypoczwszy wojsku, strudzonemu pochodem przez lasy ibota, wstpi w kraj zbuntowany; e bije,pali, cina; e podjazd wysany pod Skrzetuskim rozbi dwutysiczn watah Kozakw i czerni - i wytpi j co do nogi; e sam ksi wzi szturmem Pohrebyszcze, majtno ksit Zbaraskich - i ziemi a wod tylko zostawi. Opowiadano przeraajce rzeczy otym szturmie i zdobyciu Pohrebyszcz - byoto bowiem gniazdo najzacitszych rezunw.Ksi mia powiedzie do onierzy: "Mordujcie ich tak, by czuli, e umieraj." Wic te onierstwo najdzikszych dopuszczao si okruciestw. Z caego miasta nie ocalaa jedna ywa dusza. Siedmiuset jecw powieszono, dwustu wbito na pale. Mwiono rwnie o wierceniuoczu widrami, o paleniu na wolnym ogniu. Bunt zgas od razu w caej okolicy. Mieszkacy albo pouciekali do Chmielnickiego, albo przyjmowali pana ubniaskiego na klczkach, z chlebem i sol, wyjc o miosierdzie. Pomniejsze watahy wszystkie byy starte - a w lasach, jak twierdzili zbiegowie z Samhorodka, Spiczyna, Pleskowa i Wachnwki, nie byo jednego drzewa, na ktrym by Kozak nie wisia. I dziao si to wszystko pod bokiem Biaocerkwi i krociowej armii Chmielnickiego. Tote Chmielnicki, gdy si o tym dowiedzia, pocz rycze jak ranny tur. Z jednej strony ukady, z drugiej miecz. Jeliruszy na ksicia, bdzie to oznak, e nie P`cc`c+0c/;Echce ukadw proponowanych przez pana z Brusiowa. Jedyna nadzieja pozostawaa w Tatarach.Chmielnicki zerwa si i ruszy do Tuhaj-bejowej kwatery. - Tuhaj-beju, mj przyjacielu! - rzek po oddaniu zwykych salamw - jako mnie pod t Wod i pod Korsuniem ratowa, tak i teraz mnie ratuj. Przyszed tu pose od wojewody bracawskiego z pismem, w ktrym mnie wojewoda obiecuje kontentacj, a wojsku zaporoskiemu powrcenie do dawnych swobd pod warunkiem, ebym wojny zaprzesta, co ja uczyni musz chcc swoj szczero i dobr ch pokaza. A tymczasem przyszy tu wieci od niedruga mojego, ksicia Winiowieckiego, e Pohrebyszcze wyci i nikogo nie ywi - i dobrych moojcw moich wycina, na pale wbija i - widrami oczy wierci. Na ktrego ja ruszy nie mogc, do ciebie z pokonem przyszedem, aby ty na tego mojego i swojego niedruga z Tatary ruszy, gdy inaczej wkrtce on tu na nasze obozy nastpi. Murza siedzc na kupie kobiercw pobranych pod Korsuniem lub zupionych po dworach szlacheckich kiwa si czas jaki w ty i naprzd, oczy zamruy jakby dla lepszego namysu, nareszcie odrzek: - Aa! Ja tego uczyni nie mog. - Czemu? - pyta Chmielnicki. - Bom i tak ju dosy dla ciebie bejw i czausw pod t Wod i pod Korsuniem wytraci; po c mam jeszcze traci? Jarema to wielki wojownik! Rusz na niego,gdy i ty ruszysz, ale sam nie. Nie gupim wjednej bitwie wszystko, com dotd zyska,utraci; lepiej mi czambuy po up i jasyr wysya. Dosy ja ju dla was, psw niewiernych, uczyni. I sam nie pjd, i chanowi bd odradza. Rzekem. - Pomoc mi zaprzysige! - Tak jest, alem przysiga obok ciebie, nie za ciebie wojowa. Ide ty precz! - Jam ci jasyr z mego wasnego ludu pozwoli, upy odda, hetmanw odda. - Bo gdyby nie odda, to bym ja, ciebie im odda. - Do chana pjd. - Ide precz, capie, mwi ci. I koczaste zby murzy ju zaczy byska spod warg. Chmielnicki pozna, e nie ma co tu robi, a duej nastawa niebezpiecznie, wic wsta i rzeczywicie uda si do chana. Ale od chana tak sam odebra odpowied. Tatarzy mieli swj rozum i szukali wasnej korzyci. Zamiast way si na waln bitw z wodzem, ktry za niezwycionego uchodzi, woleli zagony rozpuszcza i bogaci si bez krwi przelewu. Chmielnicki wrci wcieky do swej kwatery i z desperacji ju do gsiora si zabiera, ale mu go Wyhowski wyrwa z rki. - Nie bdziesz pi, moci hetmanie - rzek. - Pose jest, trzeba posa odprawi. Chmielnicki wpad w gniew straszliwy. - Ja ciebie i posa ka na pal wbi! - A ja ci gorzaki nie dam. Nie wstyd-e ci, gdy ci fortuna tak wysoko wyniosa, wdk si jak prostemu Kozakowi zalewa?Tfu, tfu, moci hetmanie, nie moe tak by. Wie o przybyciu posa ju si rozesza. Wojsko i pukownicy chc na rad. Tobie nie pi teraz, ale ku elazo, pki gorce - bo teraz moesz pokj zawrze i wszystko, co chcesz, otrzyma, potem bdzie za pno, a gardo moje i twoje w tym. Wysa tobie zaraz poselstwo do Warszawy i krla o ask prosi... - Mdra ty gowa - rzek Chmielnicki. - Ka uderzy w dzwon na rad, a na majdanie powiedz pukownikom, e zaraz wyjd. Wyhowski wyszed, a po chwili ozwa sidzwon na rad, na ktrego gos wnet wojska zaporoskie poczy si zbiera. Zasiedli wic dowdcy i pukownicy: straszliwy Krzywonos, prawa Chmielnickiego rka, Krzeczowski, miecz kozacki, stary i dowiadczony Filon Dziedziaa, pukownik kropiwnicki, Fedor oboda perejasawski, okrutny Fedoreko kalnicki, dziki Puszkareko potawski, ktry samym czabanom przewodzi; Szumejko niyski, ognisty Czarnota hadziacki, Jakubowicz czehryski, dalej Nosacz, Hadki, Adamowicz, Guch, Pujan,Panicz - nie wszyscy, bo niektrzy byli na wyprawach, a niektrzy na tamtym wiecie, ktrych ju ksi Jeremi tam wysa. Tatarzy nie byli tym razem wezwani na narad. "Towarzystwo" zebrao si obok namajdanie, cisnc si czer odpdzano kijami, a nawet kicieniami, przy czym i zabjstw nie brako. Na koniec ukaza si i sam Chmielnicki, przybrany w czerwie, w kopaku i z buaw w rku. Obok niego szed biay jak gob ksidz bahoczeciwy Patroni asko, a z drugiej strony Wyhowski z papierami w rku. Chmiel zasiadszy midzy pukownikami siedzia przez chwil w milczeniu, po czymzdj kopak na znak, i narada si rozpoczyna, wsta i tak mwi pocz: - Moci panowie pukownicy i atamani dobrodziejstwo! Wiadomo wam, jako dla wielkich, a niewinnie cierpianych krzywd naszych musielimy za bro uchwyci, a z pomoc najjaniejszego carza krymskiego o dawne wolnoci i przywileje, odjte nam bez woli krla jegomoci, od panit si upomnie, ktr imprez Bg bogosawi i spuciwszy na nieszczerych tyranw naszych strach, wcale im niezwyczajny, nieprawdy i uciski ich pokara, a nam znacznymi wiktoriami wynagrodzi, za co mu wdzicznym sercem powinnimy dzikowa. Gdy tedy pycha ich pokaran zostaa, naley myle nam, aby rozlew krwi chrzecijaskiej powstrzyma, co namBg miosierny i nasza bahoczeciwa wiaranakazuje, a szabli pty z rki nie puszcza,pki nam za wol najjaniejszego krla jegomoci nasze dawne wolnoci i przywileje nie bd powrcone. Pisze mi tedy pan wojewoda bracawski, i si to moe sta, co i ja tak myl, gdy nie my to, ale panita, Potoccy, Kalinowscy, Winiowieccy i Koniecpolscy, z posuszestwa majestatowi i Rzeczypospolitej wyszli, ktrych emy ukarali, przeto nam si suszna kontentacja i nagroda od majestatu i stanw naley. Prosz ja wic moci panwdobrodziejw i askawcw moich, abycie pismo wojewody bracawskiego, mnie przezojca Patroniego aska, szlachcica wiary bahoczeciwej, przysane, przeczytali i mdrze postanowili, aby rozlew krwie chrzecijaskiej by wstrzymany, a nam kontentacja uczyniona i nagroda za posuszestwo i wierno Rzplitej oddana. Chmielnicki nie pyta, czy wojna ma by zaniechan, ale da postanowienia, aby bya zaniechan, zaraz przeto niechtnie podnieli szemranie, to za po chwili zmienio si w krzyki grone, ktrym gwnie Czarnota hadziacki przewodzi. Chmielnicki milcza, patrzy tylko uwanie, skd wychodz protesty, i opornych sobie w pamici notowa. Tymczasem powsta Wyhowski z listem Kisielowym w rku. Kopi pisma ponis Zorko, aby j odczyta "towarzystwu", wic tam i tu zapada cisza gboka. Wojewoda poczyna list w te sowa: "Moci Panie Starszy Wojska Rzeczypospolitej Zaporoskiego, z dawna mnie miy panie i przyjacielu! Gdy wiele jest takich, ktrzy o WMci jako o nieprzyjacielu Rzplitej rozumiej, ja nie tylko zostawam sam cale upewnionym oWMci wiernym ku Rzplitej afekcie, ale i innych w tym upewniam IMP Panw Senatorw, kolegw moich. Trzy rzeczy mnie upewniaj: pierwsza, i lubo od wiekw wojsko Dnieprowe sawy i wolnociswoich przestrzega, ale wiary swojej zawsze krlom, panom i Rzplitej dotrzymywa. Druga, e nard ruski nasz w wierze swej prawowiernej tak stateczny, e woli kady z nas zdrowie swoje pokada nili t wiar czymkolwiek naruszy. Trzecia, e lubo rne bywaj (jako i teraz si stao, al si Boe) wntrzne krwie rozlania, przecie jednak ojczyzna nam wszystkim jest jedna, w ktrej si rodzimy, wolnoci naszych zaywamy, i nie masz prawie we wszystkimwiecie inszego pastwa i drugiego podobnego ojczynie naszej w prawach i swobodach. Dlatego zwyklimy wszyscy jednostajnie tej matki naszej, Korony, caoci przestrzega; a chocia bywaj rne dolegliwoci (jako to na wiecie), to jednak rozum kae uwaa, e atwiej domwi si w pastwie wolnym, co ktrego z nas boli, nili straciwszy t matk, ju drugiej takiej nie nale ani w chrzecijastwie, ani w pogastwie..." oboda perejasawski przerwa czytanie. - Prawdu kae - rzek gono. - Prawdu kae! - powtrzyli inni pukownicy. - Neprawdu, bresze psia wira! - wrzasnCzarnota. - Milcz! sam psia wira! - Wy zdrajcy! na pohybel wam! - Na pohybel tobi! - Sucha, czyta dalej! czyta! on nasz czoowik. Sucha, sucha! Burza zbieraa si na dobre, ale Wyhowski j dalej czyta, wic uciszyo si znowu. Pisa wojewoda w dalszym cigu, i wojsko zaporoskie powinno mie do niego ufno, gdy wie dobrze, e on tej samej bdc krwi i wiary, yczliwym mu by musi;przypomina; jako w nieszczsnym krwi wylaniu pod Kumejkami i pod Starcem udziau nie bra, nastpnie wzywa Chmielnickiego, aby wojny poprzesta, Tatarw odprawi albo na nich or obrci - i w wiernoci dla Rzplitej si utrwali. Wreszcie list koczy si w nastpujce sowa: "Obiecuj waszmoci, tak jakom synem Cerkwi Boej i jako dom mj ze krwie narodu ruskiego staroytnej idzie, e sam bd pomocny do wszystkiego dobrego. Wiecie WM bardzo dobrze, e i na mnie w tej Rzplitej (za ask Bo) cokolwiek zaley i beze mnie ani wojna uchwalona bymoe, ani pokj stanowiony, a ja pierwszy wntrznej wojny nie ycz" etc... Powstay zaraz tedy tumulty za i przeciw, ale list w ogle podoba si i pukownikom, i nawet "towarzystwu". Niemniej przeto w pierwszej chwili nie mona byo niczego zrozumie ani dosysze dla wielkiej furii, z jak nad pismem rozprawiano. "Towarzystwo" podobne byo z dala do wielkiego wiru, w ktrym wrzao, kotowao si i huczao mrowie ludzkie. Pukownicy potrzsali piernaczami i przyskakiwali sobie z piciami do oczu. Widziae twarze czerwone, rozpalone oczy, pian na ustach,a wszystkim partyzantom dalszej wojny przewodzi Erazm Czarnota, ktry wpad wsza prawdziwy. Chmielnicki te patrzc najego wcieko bliskim by wybuchu, przed ktrym cicho zwykle wszystko jak przed rykiem lwa. Ale pierwej jeszcze wskoczy na aw Krzeczowski, piernaczemmachn i krzykn gosem do grzmotu podobnym: - Czabanowa wam, nie radzi, raby pogaskie! - Cicho! Krzeczowski chce mwi! - krzykn pierwszy Czarnota, ktry spodziewa si, i przesawny pukownik za wojn bdzie przemawia. - Cicho! cicho! - wrzeszczeli inni. Krzeczowski by niezmiernie szanowany midzy kozactwem, a to dla wielkich usug, ktre odda, dla wielkiej gowy wojennej i - dziwna rzecz - dlatego, i by szlachcic. Uciszyo si wic zaraz i wszyscy czekali z ciekawoci, co powie; sam Chmielnicki utkwi w niego wzrok niespokojny. Ale Czarnota myli si przypuszczajc, ipukownik za wojn wystpi. Krzeczowski bystrym swym umysem zrozumia, i teraz albo nigdy mg uzyska od Rzplitej owe starostwa i dostojestwa, o ktrych marzy. Odgad, e przy pacyfikacji Kozakw jego przed wielu innymi bd si starali uj i zaspokoi, czemu pan krakowski, jako w niewoli bdcy, nie bdzie mg przeszkadza; wic te odezwa si w takie sowa: - Rzecz moja bi, nie radzi; ale gdy do rady przyszo, poczuwam si te do tego, abym swoje zdanie powiedzia, gdyem na taki wasz fawor, jak i inni, jeeli nie lepiejzarobi. Po to my wojn podniecili, aby namnasze wolnoci i przywileje zostay powrcone, a pisze wojewoda bracawski, e tak by ma. Wic albo bdzie, albo nie bdzie. Jeli nie bdzie, tak wojna, a jeli bdzie - pokj! Po co darmo krew la? Niech nas zaspokoj, a my czer uspokoimyi wojna ustanie; nasz bat'ko Chmielnicki mdrze to wszystko uoy i obmyli, abymy po stronie najjaniejszego krla jegomoci stanli, ktren nagrod za to nam da, a jeli panita si sprzeciwi, tedypozwoli nam z nimi pohula - i pohulamy. Tego bym tylko nie radzi, by Tatarw odprawia; niech koszem na Dzikich Polach zapadn i le, pki nam wz lub przewz. Chmielnicki rozjani twarz syszc te sowa, a pukownicy w ogromnej ju wikszoci poczli woa, by wojn zawiesi i posw do Warszawy wysa, a pana z Brusiowa prosi, by sam dla ukadw przyby. Czarnota krzycza jeszcze i protestowa, ale pukownik oczy grone w niego utkwi i rzek: - Ty Czarnota, hadziacki pukowniku, o wojn i krwi przelanie woasz, a gdy pod Korsuniem szli na ci petyhorcy pana Dmochowskiego, to jak pidswynok kwicza:"Braty ridnyje, spasajte!", i uciekae przed caym twoim pukiem. - esz! - wrzasn Czarnota - ja si nieboj ni Lachiw, ni ciebie. Krzeczowski piernacz w rku cisn i ku Czarnocie skoczy; inni te poczli piciami okada hadziackiego pukownika. Tumult znowu pocz si wzmaga. Na majdanie "towarzystwo" ryczao jak stadodzikich ubrw. Wtem powsta znowu sam Chmielnicki. - Moci panowie pukownicy dobrodziejstwo! - rzek. - Za czym ustanowilicie, aby posw do Warszawy wysa, ktrzy suby nasze wierne najjaniejszemu krlowi jegomoci zalec i o nagrod prosi bd. Ale te kto chce wojny, ten j mie moe - nie z krlem, niez Rzeczpospolit, bo my z nimi nigdy wojny nie prowadzili, ale z najwikszym niedrugiem naszym, ktren ju cay od krwikozackiej czerwony, ktry pod Starcem jeszcze si w niej umaza i teraz maza si nie przestaje, w nieyczliwoci dla wojsk zaporoskich trwajc. Do ktrego ja pismo i posw wysaem proszc, aby onej nieyczliwoci zaniecha, a on ich tyrasko pomordowa, odpowiedzi adn mnie, starszego waszego, nie uczciwszy, przez co kontempt caemu wojsku zaporoskiemu wyrzdzi. A teraz z Zadnieprza przyszed i Pohrebyszcze w piewyci, niewinnych ludzi pokara, nad ktrymim ja rzewnymi zami paka. Potem, jako mnie dzi rano dali zna, do Niemirowa on poszed i take nikogo nie ywi. A gdy Tatarzy dla strachu i bojani ruszy na niego nie chc, rycho patrze, jak on tu przyjdzie, aby i nas, niewinnych ludzi, wygubi, przeciw woli przychylnego nam najjaniejszego krla jegomoci i caejRzeczypospolitej, bo on w pysze swej o nikogo nie dba, a jako si teraz buntuje, tak zawsze si jest gotw przeciw woli jego krlewskiej moci zbuntowa... W zgromadzeniu zrobio si bardzo cicho. Chmielnicki odsapn i mwi dalej: - Bg nam nad hetmanami wiktori nagrodzi, ale on gorszy od hetmanw i od wszystkich krlewit, diabelski syn sam nieprawd yjcy. Na ktrego gdybym ja sam ruszy, tedyby on w Warszawie przez przyjaci swych krzycze nie omieszka, i pokoju nie chcemy, i przed jego krlewsk moci niewinno nasz by oskara. Co aby si nie stao, potrzeba, iby krl jegomo i caa Rzplita wiedziaa, i ja wojny nie chc i cicho siedz, a on pierwszy na nas wojn nastaje; przeto ja ruszy nie mog, bo i doukadw z panem wojewod bracawskim zosta musz, ale by on, diabelski syn, siy naszej nie zama, trzeba mu si zastawi i potg jego tak zgubi, jakemypod tymi Wodami i pod Korsuniem niedrugw naszych, panw hetmanw, zgubili. O to wic prosz, abycie waszmociowie na niego na ochotnika ruszyli, a ja do krla jegomoci pisa bd,i to si stao beze mnie i dla koniecznej obrony naszej przed jego, Winiowieckiego, nieyczliwoci i napaci. Guche milczenie panowao w zgromadzeniu. Chmielnicki mwi dalej: - Ktry tedy z waszmociw na w przemys wojenny wyjdzie, temu ja wojskadosy dam, dobrych moojcw, i armat dam, i ludu ognistego, aby z pomoc bo niedruga naszego mg znie i wiktori nadnim otrzyma... Ani jeden z pukownikw nie wysun si naprzd. - Szedziesit tysicy wybranego komunika dam! - rzek Chmielnicki. Cisza. A przecie byli to wszystko nieustraszeniwojownicy, ktrych okrzyki wojenne odbijay si nieraz o mury Carogrodu. I moe wanie dlatego kady z nich obawiasi utraci zdobytej sawy w spotkaniu ze straszliwym Jeremim. Chmielnicki wodzi oczyma po pukownikach, ktrzy pod wpywem tego spojrzenia wzrok spuszczali ku ziemi. TwarzWyhowskiego przybraa wyraz szataskiej zoliwoci. - Znam ja moojca - rzek pospnie Chmielnicki - ktren by przemwi w tej chwili i od tej wyprawy si nie wybiega, ale go nie masz midzy nami... - Bohun! - rzek jaki gos. - Tak jest. Znis on ju regiment Jaremyw Wasiwce, jeno go poszczerbili w tej potrzebie i ley teraz w Czerkasach, ze P D c cS&cK5 Amierci-matk walczy. A gdy jego nie masz, nikogo nie masz, jak widz! Gdzie sawa kozacka? gdzie Pawluki, Nalewajki, obody i Ostranice? Wtem niski, gruby czowiek, z twarz sin, ponur, rudym jak ogie wsem nad skrzywionymi ustami i zielonymi oczyma, powsta z awy, wysun si ku Chmielnickiemu i rzek: - Ja pjd. By to Maksym Krzywonos. Okrzyki zabrzmiay: "Na sawu!", on za wspar si piernaczem w bok i tak mwi chrapliwym, urywanym gosem: - Nie myl, hetmanie, eby ja si ba. Jaby od razu si podj - ale myla: s lepsi! Ale kiedy tak, to pjd. Wy co? wy gowy i rce, a u mnie nie ma gowy, tylkorce a szabla. Raz maty rodya! Wojna mniema i siostra. Winiowiecki reet i ja budu; on wiszajet i ja budu. A ty mnie, hetmanie,moojcw dobrych daj, bo czerni nie z Winiowieckim to poczyna. Tak i pjd - zamkiw dobuwaty, byty, rizaty, wiszaty! Na pohybel im, bioruczkym! Drugi ataman wysun si naprzd - Ja z toboju, Maksym! By to Pujan. - I Czarnota hadziacki, i Hadki mirhorodzki, i Nosacz ostrski pjd z tob! - rzek Chmielnicki. - Pjdziemy! - ozwali si jednogonie, boju ich przykad Krzywonosa zachci i duch w nich wstpi. - Na Jaremu! na Jaremu! - zagrzmiay okrzyki w zgromadzeniu. - Koli! koli! - powtrzyo "towarzystwo",i po pewnym czasie narada zmienia si w pijatyk. Puki wyznaczone z Krzywonosem piy na mier - bo te i szy na mier. Moojcy sami dobrze o tym wiedzieli, ale ju w ich sercach nie byo strachu. "Raz maty rodya" - powtarzali za swym wodzem i dlatego te sobie ju nic nie aowali, jako zwyczajnie przed mierci. Chmielnicki pozwala i zachca - czer sza za ich przykadem. Tumy zaczy piewa pieni w sto tysicy gosw. Rozproszono konie powodowe, ktre szalejc po obozie i wzbijajc tumany kurzawy wszczy nieopisany niead. Goniono je z krzykiem, zgiekiem i miechami; znaczne watahy wczyy si nad rzek, strzelay z samopaw, pary si i cisny do kwatery samego hetmana, ktry kaza je wreszcie Jakubowiczowi rozpdza. Wszczy si bjki i zamt, dopki deszcz ulewny nie zapdzi wszystkich pod szaasy i wozy. Wieczorem burza rozhulaa si na niebie. Grzmoty przewalay si z jednego koca chmur w drugi, byskania owiecay ca okolic to biaym, to czerwonym wiatem. Przy blaskach ich wyrusza z obozu Krzywonos na czele szedziesiciu tysicyco przedniejszych, wybranych wojownikw iczerni. Rozdzia dwudziesty sidmy Szed tedy Krzywonos z Biaocerkwi na Skwir i Pohrebyszcze ku Machnwce, a gdzie przeszed, giny nawet lady ludzkiego ycia. Kto do niego nie przysta, pod noem gin. Palono nawet zboa na pniu, lasy i sady, a ksi tymczasem prowadzi na swoj rk zniszczenie. Po wyciciu Pohrebyszcz i krwawym chrzcie, jaki pan Baranowski Niemirowowi sprawi, wygnioty jeszcze wojska kilkanacie znacznych watah i stany obozem pod Rajgrodem, gdy miesic to ju upywa, jak nie zsiaday z konia, i trud je nadwtli, i mier je znacznie umniejszya. Trzeba byo odpocz, gdy rce tych kosiarzy od krwawej koby pomdlay. Waha si nawet ksi i rozmyla, czyby nie pj na czas jaki dospokojniejszego kraju dla odpoczynku i pomnoenia wojsk, a zwaszcza koni, ktrepodobniejsze byy do szkieletw zwierzcych ni do ywych stworze, gdy od miesica ziarna nie zaznay, stratowantraw tylko yjc. A wtem po tygodniowympostoju dano zna, e posiki id. Ksi zaraz wyjecha na spotkanie - i istotnie spotka pana Janusza Tyszkiewicza, wojewod kijowskiego, ktry nadchodzi w ptora tysica ludzi dobrych, a z nim pan Krzysztof Tyszkiewicz, podsdek bracawski, mody pan Aksak, prawie pachol jeszcze, z dobrze okryt wasn chorgiewk usarsk i wiele szlachty, jako panowie Sieniutowie, Poubiscy, ytyscy,Jeowiccy, Kierdeje, Bohusawscy, jedni z pocztami, drudzy bez, razem caej siy blisko dwa tysice koni prcz czeladzi. Ucieszy si wic ksi bardzo i wdzicznie pana wojewod do swej kwateryzaprosi, ktry nie mg si oddziwi jej ubstwu i prostocie. Bo ksi, o ile w ubniach y po krlewsku, o tyle na wyprawach, chcc przykad da onierstwu, adnych wygd sobie nie pozwala. Sta wic w jednej izbie, do ktrej pan wojewoda kijowski zaledwie mg si z powodu swej ogromnej tuszy przez wskie drzwi przecisn, a si kazarkodajnemu z tyu pcha. W izbie prcz stou, aw drewnianych i tapczana okrytego skr kosk nie byo nic wicej, jeno jeszcze siennik przy drzwiach, na ktrym sypia pacholik zawsze do posug gotowy. Ta prostota zdziwia bardzo wojewod, ktren wygod lubi i z kobiercami si wozi. Wszed tedy i ze zdumieniem na ksicia poglda dziwic si,jak mg tak wielki duch mieci si w takiej prostocie i takim ubstwie. Widywa on czasem ksicia na sejmach w Warszawie, by mu nawet z dala pokrewnym, ale go bliej nie zna. Dopiero gdy z nim mwi pocz, pozna zaraz, e ma z nadzwyczajnym czowiekiem do czynienia. I on, stary senator i stary onierz rubacha, ktren kolegw senatorw po ramieniu klepa, ksiciu Dominikowi Zasawskiemu mwi: "Mj askawco!", i z samym krlem by poufale,nie mg si na takow poufao z Winiowieckim zdoby, chocia ksi przyj go uprzejmie, bo by mu wdziczen za posiki. - Moci wojewodo - rzek - Bogu chwaa,iecie przybyli ze wieym ludem, bom teju ostatnim tchem goni. - Widziaem ja po onierzach waszej ksicej moci, i si napracowali, niebota, co i mnie trapi niemao, gdyem tu z prob przyby, by wasza ksica mo na ratunek mnie popieszy. - A czy pilno? - Periculum in mora, periculum in mora! Nadcigno hultajstwa kilkadziesit tysicy, a nad nimi Krzywonos, ktren jakom sysza, na wasz ksic mo by komenderowany, ale dostawszy jzyka,ie wasza ksica mo ku Konstantynowu ruszy, tam pocign, a teraz po drodze mnie Machnwk obleg i takie spustoszenie poczyni, i aden jzyktego wypowiedzie nie jest w monoci. - Syszaem ja o Krzywonosie i tum go czeka, ale skoro mnie min, widz, e sam go szuka musz. Istotnie, rzecz nie cierpi zwoki. Sia w Machnwce jest zaogi? - Jest w zamku dwiecie Niemcw bardzodobrych, ktrzy wytrzymaj jeszcze czas jaki. Ale co najgorzej, to i do miasta zjechao si sporo szlachty z rodzinami, miasto za, jeno waem i czstokoem obronne, dugo oporu stawia nie moe. - Istotnie, rzecz nie cierpi zwoki - powtrzy ksi. A potem zwrciwszy si ku pacholikowi: - eleski! - rzek - biegaj po pukownikw. Wojewoda kijowski siad tymczasem na awie i sapa; troch si przy tym za wieczerz oglda, gdy by godny, a lubi je dobrze. Wtem rozlegy si zbrojne stpania i weszli oficerowie ksicy - czarni, wychudli, brodaci, z pozapadanymi oczyma, ze ladami niewypowiedzianych trudw na twarzy. Skonili si w milczeniu ksiciu, gociom i czekali, co powie. - Moci panowie - rzek ksi - czy konie u tokw? - Tak jest. - Gotowe? - Jako zawsze. - To dobrze. Za godzin ruszamy na Krzywonosa. - H? - rzek wojewoda kijowski i spojrza ze zdziwieniem na pana Krzysztofa, podsdka bracawskiego. A ksi mwi dalej: - Im Poniatowski i Wierszu rusz pierwsi. Za nimi pjdzie Baranowski z dragoni, a w godzin eby mi i armaty Wurcla wyszy. Pukownicy skoniwszy si opucili izb ipo chwili rozlegy si trbki grajce wsiadanego. Wojewoda kijowski takiego popiechu si nie spodziewa, a nawet sobie nie yczy, gdy by zmczony i zdroony. Liczy on na to, e z dzionek u ksicia wypocznie i jeszcze zdy - a tu przychodzio zaraz, nie pic, nie jedzc, na ko siada. - Moci ksi - rzek - a czy zajd onierze wasi do Machnwki, bo widziaem, strasznie fatigati, a to droga daleka. - Niech wasz mo o to gowa nie boli. Jak na piewanie id oni na bitw. - Widz ja to, widz. Siarczysty onierz,ale bo to... i mj lud podroony. - Mwie wasza mo: periculum in mora. - Tak jest, ale moe by przez noc odpocz. My spod Chmielnika idziemy. - Moci wojewodo, my z ubniw, z Zadnieprza. - Cay dzie bylimy w drodze. - My cay miesic. To rzekszy ksi wyszed, by osobicieszyk pochodowy sprawi, a wojewoda oczy na podsdka, pana Krzysztofa, wytrzeszczy, domi po kolanach uderzy i mwi: - Ot, mam, czegom chcia. Dalibg, oni mnie tu godem zamorz. O! to w gorcej wodzie kpani. Przychodz o pomoc, myl, e po wielkich molestacjach za dwa, trzy dni rusz, a tu i odetchn nie dadz. Nieche ich kaduk porwie! Pulisko mi nog przetaro, co mi je zdrajca pachoek le przypi, w brzuchu mi kruczy... nieche ichkaduk porwie! Machnwka Machnwk, a brzuch brzuchem! Jam te stary onierz, wicej jam moe od nich wojny zaywa - ale nie tak ap, cap! To diaby, nie ludzie: nie pi, nie jedz - tylko si bij. Jak mi Bg miy, tak oni nigdy nie jedz. Widziae, panie Krzysztofie, tych pukownikw - czy nie wygldaj jak spectra? co? - Ale fantazja u nich ognista - odpowiedzia pan Krzysztof, ktry onierzby zamiowany. - Miy Boe! ile to zamieszania i nieadu po innych obozach, gdy rusza przyjdzie! ile bieganiny, szykowania wozw, posyania po konie!... a tu - syszycie waszmo? - oto ju lekkie chorgwie wychodz! - A juci, e tak jest! Desperacja! - mwi wojewoda. A mody pan Aksak donie swoje chopice zoy: - Ach, wielki to wdz! ach, wielki to wojennik! - mwi z uniesieniem. - U waci mleko pod nosem! - hukn na niego wojewoda. - Cunctator take by wielki wdz!... rozumiesz wasze? Wtem wszed ksi: - Moci panowie, na ko! ruszamy! Wojewoda nie wytrzyma. - Kae, wasza ksica mo, da co zje, bom godny! - wykrzykn z wybuchem zego humoru. - A, mj moci wojewodo! - rzek ksi miejc si i biorc go w ramiona - wybaczcie, wybaczcie, caym sercem, ale na wojnie czek o tych rzeczach zapomina. - A co, panie Krzysztofie? czy nie mwiem, e oni nic nie jedz? - rzecze wojewoda zwracajc si do podsdka bracawskiego. Ale wieczerza niedugo trwaa i w par godzin pniej nawet i piechoty wyszy juz Rajgrodu. Cigny wojska na Winnic i Lity ku Chmielnikowi. Po drodze natkn si Wierszu na zagonek tatarski w Sawerwce, ktry wraz z panem Woodyjowskim wygnietli do szcztu, oswobodziwszy kilkaset dusz jasyru, samych prawie dziewczt. Tame rozpoczyna si ju kraj spustoszony, peen ladw Krzywonosowej rki. Strzyawka bya spalona, a ludno jej wymordowana w straszny sposb. Widocznienieszcznicy stawili opr Krzywonosowi, za ktry dziki wdz odda ich mieczom i pomieniom. U wejcia do wsi wisia na dbie sam pan Strzyowski, ktrego ludzie Tyszkiewicza zaraz poznali. Wisia nagi zupenie, a na piersiach mia okropny naszyjnik zoony z gw ponawczonych na powrz. Byy to gowy jego szeciorga dziatek i ony. W samej wsi, spalonej zreszt do szcztu, ujrzay chorgwie po obu stronach drogi dugi szereg "wiec" kozackich, to jest ludzi z wzniesionymi nadgow rkoma, poprzywizywanych do erdzi wbitych w ziemi, obwinitych som, oblanych smo i zapalonych od doni. Wiksza ich cz miaa poupalane tylko rce; gdy deszcz przeszkodzi widocznie dalszemu gorzeniu. Ale straszne byy to trupy z powykrzywianymi twarzami, wycigajce ku niebu czarne kikuty. Zapach zgnilizny rozchodzi si dokoa. Nad supami kotoway si chorowody wron i kawek, ktre za zblieniem si wojska zryway si z wrzaskiem z bliszych supw, by si na dalszych. Kilka wilkw pomkno przed chorgwiami ku zarolom. Wojska posuwaysi w milczeniu straszliw alej i liczyy "wiece". Byo ich trzysta kilkadziesit. Minli wreszcie ow nieszczsn wiosk i odetchnli wieym powietrzem polnym. Alelady zniszczenia szy dalej. Bya to pierwsza poowa lipca. Zboa ju prawie dochodziy, spodziewano si bowiem wczesnych niw. Ale cae any byy czci spalone, czci stratowane, zwikane, wdeptane w ziemi. Zdawa by si mogo, e huragan przeszed przez niwy. Jako i przeszed po nich huragan najgroniejszy ze wszystkich - wojny domowej. onierze ksicy widzieli nierazyzne okolice spustoszae po napadzie Tatarw, ale podobnej zgrozy, podobnej wciekoci zniszczenia nie widzieli nigdy wyciu. Lasy popalono tak samo jak zboa. Gdzie ogie drzew nie poar, tam odar z nich ognistym jzykiem li i kor, opali oddechem, odymi, poczerni - i drzewa wic sterczay jak szkielety. Pan wojewoda kijowski patrzy i oczom nie wierzy. Miedziakw, Zhar, Futory, Soboda- jedno zgliszcze! Gdzieniegdzie chopi uciekli do Krzywonosa, kobiety za i dzieci poszy w jasyr owego zagonu ordy, ktry Wierszu z Woodyjowskim wygnietli. Na ziemi pustosz, na niebie za stada wron, krukw, kawek, spw, ktre pozlatyway si, Bg wie skd, na kozacze niwo... ladyprzejcia wojsk staway si coraz wiesze. Napotykano raz w raz zamane wozy, trupy bydlce i ludzkie jeszcze nie popsute, potuczone garnki, miedziane koty, wory z zamok mk, zgliszcza jeszcze dymice, stogi wieo napoczte i rozrzucone. Ksi par chorgwie ku Chmielnikowi, nie dajc im odetchn, staryza wojewoda za gow si chwyta powtarzajc aonie: - Moja Machnwka! moja Machnwka! widz ju, i nie zdymy. Tymczasem w Chmielniku przysza wiadomo, e nie sam stary Krzywonos, ale syn jego Machnwk w kilkanacie tysicy ludzi oblega i e on to naczyni taknieludzkich spustosze po drodze. Miasto, wedle tego, co gosiy wieci, byo ju zdobyte, Kozacy dostawszy go wyrnli w pie szlacht i ydw, szlachcianki za pobrali do swego taboru, gdzie oczekiwa je los gorszy od mierci. Ale zameczek pod wodz pana Lwa broni si jeszcze. Kozacy szturmowali go z klasztoru bernardynw, wktrym wysiekli zakonnikw. Pan Lew, gonic ostatkiem si i prochw, nie obiecywa si duej trzyma nad jedn noc. Zostawi wic ksi piechoty, dziaa i gwne siy wojska, ktrym kaza i do Bystrzyka, sam za z wojewod, panem Krzysztofem, panem Aksakiem, we dwa tysice komunika na pomoc skoczy. Stary wojewoda ju hamowa, bo gow straci: "Machnwka przepada, przyjdziemy za pno! lepiej poniecha, a innych miejsc broni i w prezydia je zaopatrzy" - powtarza. Ale ksi nie chcia sucha. Pan podsdek bracawski nagli, a wojska rway si do boju. "Skoromy tu przyszli, nie odejdziemy bez krwi" - mwili pukownicy. I ruszono naprzd. A w p mili od Machnwki kilkunastu jedcw pdzc co ko wyskoczy zabiegowojsku drog. By to pan Lew z towarzyszami. Ujrzawszy go wojewoda kijowski odgad natychmiast, co si stao. - Zamek zdobyty! - krzykn. - Tak jest! - odpowiedzia pan Lew i w teje chwili omdla, bo by posieczony i postrzelany, wic krew go usza. Ale inni poczli opowiada, co si stao. Niemcw na murach wybito do nogi, gdy woleli umiera ni si poddawa; pan Lew przebi si przez gstw czerni i wyamane bramy,wszelako w izbach na wiey bronio si kilkudziesiciu szlachty - tym naleao pieszny da ratunek. Ruszono wic z kopyta. Po chwili ukazaosi na grze miasto i zamek, a nad nimi cika chmura dymw od wszcztego poaru. Dzie ju zapada. Na niebie paliy si olbrzymie zorze purpurowe i zote, ktre wojska zrazu za un poczytay. Przytych blaskach wida byo puki Zaporocwi zbite masy czerni pynce przez bramy naspotkanie wojsk tym mielej, e nikt w miecie nie wiedzia o przybyciu ksicia, sdzono bowiem, e sam tylko wojewoda kijowski nadciga z odsiecz. Zna wdka olepia ich zupenie albo wiee zdobycie zamku natchno pych niezmiern, gdy miao zstpili z gry i dopiero na rwninie poczli si szykowa do bitwy z ochot wielk, grzmic w koty i litaury. Na ten widok okrzyk radoci wyrwa si ze wszystkich polskich piersi, a pan wojewodakijowski mia sposobno po raz wtry P)cy}cc.c!=Opodziwia sprawno chorgwi ksicych. Zatrzymawszy si na widok kozactwa, stany od razu w szyku bojowym, cika jazda we rodku, lekkie na skrzydach, taki nic nie naleao poprawia i mona byo z miejsca zaczyna. - Panie Krzysztofie, co to za lud! - rzekwojewoda. - Od razu stanli w ordynku. Mogliby oni i bez wodza bitwy stacza. Ksi wszelako, jako wdz przezorny, przelatywa z buaw w rku midzy chorgwiami od skrzyda do skrzyda, opatrywa, ostatnie dawa rozkazy. Zorze odbijay si w jego srebrnym pancerzu i podobny by do jasnego pomienia latajcego midzy szeregami, ile e rd ciemnych zbroic sam jeden wieci mocno. Stany tedy: w rodku, w pierwszej liniitrzy chorgwie - pierwsza, ktr sam wojewoda kijowski sprawowa, druga modego pana Aksaka, trzecia pana Krzysztofa Tyszkiewicza; za nimi, w drugiejlinii, dragonia pod panem Baranowskim, a wreszcie olbrzymia husaria ksica - przy niej jako sprawca pan Skrzetuski. Skrzyda zajli Wierszu, Kuszel i Poniatowski. Armaty nie byo, gdy Wurcel zosta w Bystrzyku. Ksi poskoczy do wojewody i buaw skin. - Za swoje krzywdy poczynaj wasza monajpierwszy. Wojewoda z kolei machn buzdyganem - pochylili si onierze w kulbakach i ruszyli. A zaraz po sposobie prowadzenia chorgwi mona byo pozna, i wojewoda, cho ciki i kunktator, bo wiekiem przygnieciony, przecie onierz jest dowiadczony i mny. Nie zerwa on z miejsca chorgwi do najwikszego impetu, by si oszczdzi, ale prowadzi z wolna, powikszajc pd w miar, jak ku nieprzyjacielowi si zblia. Sam te bieg w pierwszym szeregu z buzdyganem w rku,pacholik mu tylko pod rk trzyma koncerz dugi i ciki, nie za ciki jednak na jego rk. Czer te sypna si ku chorgwi piechot, z kosami i cepami, by pierwszy impet powstrzyma i Zaporocom atak uatwi. Gdy wic nie dzielio ich wicej nad kilkadziesit krokw, poznali wojewod machnowiczanie po olbrzymim wzrocie i tuszy, a poznawszy woa poczli: - Hej, janie wielmony wojewodo, niwabliskie, czemu to poddanym wychodzi nie kaesz? Czoem, jasny pane! ju my ci ten brzuch przewiercimy. I grad kul posypa si na chorgiew, ale szkody nie uczyni, bo sza ju jak wicher. Zderzyli si tedy mocno. Rozleg si stukotcepw i brzk kos o pancerze, krzyki i jki. Kopie otwary bram w zbitej masie czerni,przez ktr rozhukane konie wpady jak orkan tratujc, przewalajc, miadc. I jako na ce, gdy stanie szereg kosiarzy, bujna trawa znika przed nimi, a oni id naprzd, machajc drgami od kos, tak wanie pod ciciami mieczw szeroka awica czerni zwaa si, topniaa, nika,a parta piersiami koskimi, nie mogc ustana miejscu, pocza si koleba. Wreszcie zagrzmia krzyk: "Ludy, spasajtes!", i caamasa, rzucajc kosy, cepy, widy, samopay, rzucia si w dzikim popochu nastojce w tyle puki Zaporocw. Ale Zaporocy bojc si, by uciekajcy tum niezawichrzy ich szeregw, nadstawili mu spisy, wic czer widzc t zapor rzucia si z wyciem rozpaczliwym w obie strony, wnet jednak zegnali j na nowo Kuszel i Poniatowski, ktrzy od skrzyde ksicychwanie ruszyli. A za wojewoda idc po trupach czerni stan w obliczu Zaporocw i gna ku nim,oni za ku niemu, chcc na impet impetem odpowiedzie. I tak wanie uderzyli si o siebie jako dwie fale z przeciwnych stron idce, ktre przy zderzeniu grzebie pienisty utworz. Tak konie wspiy si przed komi, jedcy jak wa, a szable nadwaem jak piana. I pozna wojewoda, e tonie z czerni robota, ale z citym i wywiczonym onierzem zaporoskim. Dwie linie pary si wzajem, giy, jedna drugiejprzegi nie mogc. Trup pada gsty, bo tam m uderza na ma, miecz na miecz. Sam wojewoda, zasadziwszy za pas buzdygan, a porwawszy koncerz od pacholika, pracowa w pocie czoa, sapic jak miech kowalski. Przy nim dwch panw Sieniutw, panowie Kierdeje, Bohusawscy, Jeowiccy i Poubiscy uwijali si jak w ukropie. Ale po stronie kozackiej sroy si najbardziej Iwan Burdabut, z kalnickiego puku podpukownik, Kozak olbrzymiej siy i statury, tym straszniejszy, e i konia mia takiego, ktry na rwni z panem walczy. Niejeden tedy towarzysz zdar rumaka i cofn si, by si z owym centaurem nie spotka, szerzcym mier i spustoszenie. Skoczyli ku niemu bracia Sieniutowie, ale ko Burdabutowy schwyci modszego, Andrzeja, zbami za twarz i zmiady j w mgnieniu oka, co widzc starszy, Rafa, ci besti nad oczyma. Zrani j, ale nie zabi, bo szabla na guz mosiny na naczku trafia. Jemu za Burdabut w tej chwili wepchn sztych podbrod i ycia go zbawi. Tak polegli obaj bracia, panowie Sieniutowie, i leeli w pozocistych pancerzach w kurzawie, pod kopytami rumakw; za Burdabut rzuci si jak pomie w dalsze szeregi i porwa zaraz kniazia Poubiskiego, szesnastoletnie pachol, ktremu odci prawe rami wraz z rk. Widzc to, pan Urbaski chcia pomci mier krewniaka i w sam twarz Burdabutowi z pistoletu wypali, ale chybi, ucho mu tylko odstrzeli i krwi go obla. Straszny by wtedy Burdabut i jego ko, obaj czarni jak noc, obaj krwi zlani, obaj z dzikimi oczyma i rozdtymi nozdrzami, szalejcy jak burza. Nie wybiega si od mierci z jego rki i pan Urbaski, ktremu gow jakkat jednym zamachem uci, i stary, omdziesitletni pan ytyski, i dwch panw Nikczemnych - a inni cofa si poczli z przeraeniem; zwaszcza e za Burdabutem byskao sto innych szabel zaporoskich i sto spis w krwi ju zmoczonych. Dojrza na koniec dziki wataka wojewod i wydawszy okropny okrzyk radoci rzuci si ku niemu obalajc po drodze konie i jedcw, a wojewoda si nie cofa. Dufajc w si niepospolit, sapn jak ranny odyniec, wznis koncerz nad gow i wspiwszy konia ku Burdabutowi skoczy. I byby pewnie nadszed ostatni kres jego, pewno ju Parka w noyce ni jego ywota schwycia,ktr potem w Okrzei przecia, gdyby nie Silnicki, pacholik szlachecki, ktren jak byskawica na watak si rzuci i wp gochwyci, nim szabl zosta przeszyty. Bo gdy si Burdabut z nim zabawia, krzyknli panowie Kierdeje o ratunek dla wojewody; wnet skoczyo kilkadziesit ludzi, ktrzy go od wataki przedzielili, zaczem bitwa zawizaa si zacita. Ale zmorzony puk wojewodzin pocz si ju ugina pod przemoc zaporosk, cofa si i miesza, gdy pan Krzysztof, podsdek bracawski, i pan Aksak ze wieymi chorgwiami nadbiegli. Wprawdzie i nowe puki zaporoskie ruszyy w tej chwili do boju, ale przecie poniej sta jeszcze ksi z dragonami Baranowskiego i husari pana Skrzetuskiego, ktrzy dotychczas nie brali w potrzebie udziau. Zawrzaa wic na nowo krwawa rzeba, atymczasem mrok ju zapada. Lecz poar ogarn skrajne domy miasta. una owiecia pobojowisko i wida byo doskonale obie linie, polsk i kozack, amice si pod gr, wida byo barwy proporcw i nawet twarze. Ju te pan Wierszu, pan Poniatowski i pan Kuszel byli take w ogniu i pracy, bo starszy czer, bili si na skrzydach kozackich, ktre pod ich naciskiem poczy cofa si ku grze. Duga linia walczcych wygia si dwoma kocami ku miastu i pocza wygina si coraz bardziej, bo gdy skrzydapolskie awansoway, rodek, party przez przewane siy kozackie, ustpowa ku ksiciu. Poszy trzy nowe puki kozackie, by go rozerwa, ale w tej chwili ksi pchn dragonw pana Baranowskiego i ci pokrzepili siy walczcych. Przy ksiciu zostaa sama husaria - z daleka, rzekby: br ciemny, co prosto z pola wyrasta, grona awica elaznych mw, koni i kopii. Powiew wieczorny szeleci nad nimi proporcami, a oni stali cicho, nie rwc si bez rozkazu do boju - cierpliwi, bo wytrawni i w tylu bitwach dowiadczeni, i wiedzcy, e ich udzia krwawy nie minie. Midzy nimi ksi, w srebrnej zbroi, ze zot buaw w rku, wyta oczy na bitw - a z lewej strony pan Skrzetuski troch bokiem na kocu stojcy. Rkaw, jako porucznik, na ramieniuzawin i trzymajc w potnej, goej do okcia rce koncerz zamiast buzdygana, czeka spokojnie komendy. A ksi lew doni oczy przeciw poarowi nakry i patrzy na bitw. rodek polskiego pksiyca obsuwa si z wolna ku niemu, zmagany przez przemoc, bo nie na dugo wspar go pan Baranowski, ten sam, ktren Niemirw wyci. Widzia wicksi jak na doni prac cik onierzy. Wyduona byskawica szabel to wznosia si nad czarn lini gw, to nika w zamachach. Konie bez jedcw wypaday ztej awy walczcych i rc biegy po rwninie z rozwianymi grzywami, na tle poaru do bestii piekielnych podobne. Czasem chorgiew krana powiewajca nad cib zapadaa nagle w tum, by nie podnie si wicej. Ale wzrok ksicia biegpoza lini walczcych, a na gr ku miastu, gdzie na czele dwch pukw wybranych sta sam mody Krzywonos czekajc na chwil, by si rzuci w rodek walczcych i zama nadwtlone szyki polskie zupenie. Skoczy nareszcie biegnc ze strasznym krzykiem wprost na dragonw Baranowskiego, ale na t chwil czeka take i ksi. - Prowad! - krzykn do Skrzetuskiego. Skrzetuski koncerz w gr podnis i elazna nawaa ruszya naprzd. Nie biegli dugo, bo linia bojowa zbliyasi do nich znacznie. Dragoni Baranowskiego rozstpili si z byskawiczn szybkoci w prawo i lewo, by przystp husarii do Kozakw otworzy, oni za runli przez te wrota caym ciarem na zwyciskie ju sotnie Krzywonosowe. - Jarema! Jarema! - zawoali husarze. - Jarema! - powtrzyo cae wojsko. Straszne imi dreszczem trwogi cisno serca Zaporocw. W tej chwili dopiero poznali, i to nie wojewoda kijowski, lecz sam ksi dowodzi. Zreszt nie mogli oni stawi oporu husarii, ktra samym swoim ciarem druzgotaa ich tak, jak walcy si mur druzgoce stojcych pod nim ludzi. Jedynym ratunkiem dla nich byo rozstpi si na obie strony, puci husari przez siebie i z bokw na ni uderzy; ale te bokibyy ju pilnowane przez dragoni i przez lekkie chorgwie Wierszua, Kuszla i Poniatowskiego, ktrzy spdziwszy skrzyda kozackie zepchnli je w rodek. Teraz posta walki zmienia si, bo owe lekkie chorgwie utworzyy jakby ulic, rodkiem ktrej lecieli w szalonym zapdzie husarze gnc, amic, pchajc, walc ludzi i konie, a przed nimi uciekao zrykiem i wyciem kozactwo ku grze i miastu. Gdyby skrzydo Wierszua zdoaosi zej ze skrzydem Poniatowskiego, byliby otoczeni i wycici do szcztu. Wszelako ni Wierszu, ni Poniatowski nie mogli tego dokona dla zbytniej naway uciekajcych, bili wic tylko z boku, a rce od ci im mdlay. Mody Krzywonos, cho mny i dziki, gdy zrozumia, e wasne niedowiadczenieprzychodzi mu takiemu wodzowi, jak ksi, przeciwstawi, straci cakiem gow i umyka na czele innych ku miastu. Uciekajcego spostrzeg pan Kuszel, z bokustojcy, ktry na krtk met tylko widzia, przyskoczy wic koniem i w pysk modego watak szabl trzasn. Nie zabi, bo ostrze wstrzymaa podpinka, ale zala go krwi i tym bardziej serca pozbawi. Wszelako o mao sam czynu tego yciem nie przypaci, bo w tej chwili rzuci si na niego Burdabut na czele resztek kalnickiego puku. Dwakro prbowa on stawi czoo husarzom, ale dwakro, jakoby si nadprzyrodzon odparty i rozgromiony, musia ustpowa wraz z innymi. W kocu sprawiwszy ostatki postanowi z boku na Kuszla uderzy i przez jego dragonw na wolne si pole wydosta. Nim jednak zdoa ich rozerwa, zapchaa si owa droga wiodca ku miastu i grze tak dalece, e szybka ucieczka staa si niemoliw. Husarze wobec tego natoku ludzi wstrzymali impet i skruszywszy kopie, mieczami ci tumy poczli. Zapanowaa walka zmieszana, bezadna, dzika, bezpardonowa, wrzca w toku, zgieku, gorcu, wrd wyzieww ludzkich ikoskich. Trup pada na trupa, kopyta koskie grzzy w drgajcych ciaach. Gdzieniegdzie masy tak skbiy si, e nie byo miejsca na zamach dla szabli; tam bito si gowniami, noami i piciami, konie poczy kwicze. Tu i owdzie ozway si gosy: "Pomyujte, Lachy!" Gosy te wzmagay si, mnoyy, zaguszay brzk mieczw, zgrzyt elaza o koci, chrapanie istraszn czkawk konajcych. "Pomyujte, pany!" - rozlegao si coraz aoniej, ale miosierdzie nie wiecio nad t awic walczcych; jak soce nad burz wieci im poar. Jeden Burdabut na czele swoich kalnickich ludzi o miosierdzie nie prosi. Brako mu miejsca do walki, wic czyni sobie rum noem. Star si naprzd z brzuchatym panem Dzikiem i pchnwszy go w brzuch, z konia zwali, a ten krzyknwszy: "O Jezu!", ju si wicej spodkopyt, ktre mu tratoway wntrznoci, nie podnis. Wtedy zaraz przybyo miejsca, wic Burdabut ju szabl rozrbagow z hemem towarzyszowi Sokolskiemu, potem obali razem z komi panw Pryjama i Certowicza; miejsce otworzyo si szersze. Mody Zenobiusz Skalski ci go w gow, ale szabla zwina mu si w rku i uderzya pazem, wataka za, jego pici na odlew w twarz uderzywszy, zabi na miejscu. Ludziekalniccy szli za nim siekc i gindaami kujc. "Charakternik! charakternik!" - poczli woa husarze. "elazo si jego nieima! M szalony!" On za istotnie mia pian na wsach, a wcieko w oczach. Dojrza nareszcie Skrzetuskiego i poznawszy oficera po odwinitym rkawie, run na niego. Wszyscy dech zatrzymali w piersiach i bitw przerwali patrzc na walk dwch najstraszliwszych rycerzy. Pan Jan si bowiem woaniem: "Charakternik!", nie strwoy - ale gniew zawrza mu w duszy na widok tylu spustosze, zgrzytn wic zbem i z furi natar na watak. Zwarli si wic, a konie na zadach przysiady. Rozleg si wist elaza i nagle szabla wataki rozleciaa si w kawaki pod ciciem polskiego koncerza. Ju si zdawao, e adna moc nie wyratuje Burdabuta, gdy on skoczy, sczepi si z panem Skrzetuskim tak, i obaj jedno zdawali si tworzy ciao - i noem nad gardem husarza bysn. Teraz Skrzetuskiemu mier stana w oczach, bo ci ju mieczem nie mg. Ale szybki jak byskawica puci miecz, ktry na rzemyku zawis, a rk za rk wataki chwyci. Przez chwil dwie te rce drgay konwulsyjnie w powietrzu, ale elazny to musia by ucisk pana Skrzetuskiego, bo wataka zawy jak wilk i w oczach wszystkich n wypad mu ze zdrtwiaychpalcw jak wyuskwione ziarno z kosa. Wtedy Skrzetuski rk zgniecion mu pucii za kark ucapiwszy przygi straszny eb a do kuli kulbaki, lew za doni buzdygan zza pasa wychwyci, gruchn raz, drugi - wataka zacharcza i spad z konia. Jknli na ten widok ludzie kalniccy i biegli pomci - w tej chwili jednake rzucia si na nich husaria i wycia co do nogi. Na drugim za kocu awy husarskiej bitwa nie ustawaa ani na chwil, bo tok by mniejszy. Tam, przepasany Anusin szarf, szala pan Longinus ze swoim Zerwikapturem. Nazajutrz po bitwie rycerzeze zdziwieniem ogldali te miejsca, a pokazujc sobie rce poodwalane wraz z ramionami, rozcite gowy od czoa do brody, ciaa rozchlastane straszliwie na dwie poowy, ca drog ludzkich i koskich trupw, szeptali wzajem do siebie: "Patrzcie, tu walczy Podbipita!" Sam ksi trupy oglda i cho nazajutrz bardzo by rnymi wieciami stroskany, dziwi si raczy, bo takich ci zgoa dotd w yciu nie widzia. Ale tymczasem walka zdawaa si zblia ku kocowi. Cika jazda ruszya znowu naprzd, gonic przed sob puki zaporoskie, ktre pod gr ku miastu si chroniy. Reszcie uciekajcych przeciy odwrt chorgwie Kuszla i Poniatowskiego. Otoczeni bronili si z rozpacz, pki nie wyginli do nogi, lecz mierci swoj zbawili innych, bo gdy w dwie godziny potem pierwszy Wierszu z nadwornymi Tatary wszed do miasta, ju tam ani jednego Kozaka nie zasta. Nieprzyjaciel korzystajc z ciemnoci, bo deszcze zgasiy poar, nabra w lot czczych wozwPc"cd I=(cE7%;w miecie i otaborzywszy si z szybkoci Kozakom tylko waciw, za miasto za rzek uszed zniszczywszy za sob mosty. Uwolniono owych kilkudziesiciu szlachtybronicych si w zameczku. Prcz tego kaza ksi Wierszuowi pokara mieszczan, ktrzy si byli z kozactwem poczyli, a sam ruszy w pogo. Ale taboru bez armat i piechoty zdoby nie mg. Nieprzyjaciel zyskawszy na czasie przez spalenie mostw, gdy rzek daleko grobl naleao obchodzi, uchodzi tak szybko, I pomczone konie ksicej jazdyzaledwie go docign mogy. Atoli Kozacy,lubo sawni z obrony w taborach, nie bronili si tak mnie jak zwykle. Straszna pewno, i sam ksi ich ciga, tak dalece odebraa im serca, e zupenie o swym ocaleniu zwtpili. I byby pewnie na nich przyszed kres, bo po caonocnej strzelaninie urwa ju pan Baranowski czterdzieci wozw i dwie armaty, gdyby nie wojewoda kijowski, ktren si dalszej pogoni sprzeciwi i swoich ludzi cofn. Przyszo o to midzy nim a ksiciem do ostrych przymwek, ktre wielu pukownikw syszao. - Czemu to wasza mo - pyta ksi -chcesz teraz nieprzyjaciela poniecha, gdyw bitwie z tak rezolucj przeciwko niemu stawa? Saw, ktrej wieczorem nabye,rankiem przez opieszao sw utracisz. - Moci ksi - odpar wojewoda - nie wiem, jaki duch w was mieszka, alem ja czowiek z ciaa i koci, po pracy spoczynku potrzebuj - i moi ludzie take. Zawsze ja bd na nieprzyjaciela tak szed, jakom dzi szed, gdy czoo stawi, ale pobitego ju i uciekajcego nie bd goni. - Wybi ich do nogi! - zakrzykn ksi. - I c z tego? - rzecze wojewoda. - Tych wybijemy, przyjdzie starszy Krzywonos. Popali, poniszczy, dusz nagubi, jako ten w Strzyawce nagubi - i za zacieko nasz nieszczni ludzie zapac. - O, widz - ju zawoa z gniewem ksi - e wasza mo wraz z kanclerzem i z tymi ich regimentarzami do pokojowej fakcji naleysz, ktra by ukadami chciaa bunt gasi, ale przez Bg ywy! nie bdzie z tego nic pki u mnie szabla w garci! A Tyszkiewicz na to: - Nie do fakcji ja ju nale, ale do Boga, bom stary i wkrtce mi przed Nim stan przyjdzie. A e nie chc, by mnie zbyt wielkie brzemi krwi w wojnie domowej przelanej obciao, temu si, wasza ksica mo, nie dziw... Jeeli za wasza ksica mo krzyw o to, e ci regimentarstwo mino, tedy tak powiem: z mstwa naleao ci si susznie,wszelako moe i lepiej, e go nie dali, bo ty by bunt, ale z nim razem i t nieszczsn ziemi we krwi utopi. Jowiszowe brwi Jeremiego cigny si, kark mu napcznia, a oczy poczy ciska takie byskawice, e wszyscy obecni struchleli o wojewod, ale wtem zbliy si szybko pan Skrzetuski i rzek: - Wasza ksica mo, s wieci o starszym Krzywonosie. Zaraz wic umys ksicia w inn zwrci si stron i gniew na wojewod w nim osab. Tymczasem wprowadzono przybyych z wieciami czterech ludzi, w tym dwch starych bahoczestywych ksiy, ktrzy ujrzawszy ksicia rzucili si przed nim na kolana. - Ratuj, wadyko, ratuj! - powtarzali wycigajc ku niemu rce. - Skd wy? - pyta ksi. - My z Poonnego. Starszy Krzywonos obleg zamek i miasto; jeli twoja szabla nad jego karkiem nie zawinie, tedy zginiemy wszyscy. Na to ksi: - O Poonnem ja wiem, i si tam sia ludu schronio, ale jak mnie doniesiono, najwicej Rusinw. Zasuga to wasza przedBogiem, i zamiast poczy si z buntem, opr mu dajecie, przy matce stawajc, jednak boj si zdrady jakowej od was, takiej, jak w Niemirowie doznaem. Na to posacy poczli przysiga na wszystkie witoci niebieskie, e jako zbawiciela, tak ksicia wyczekuj, i myl zdrady w gowie im nawet nie postaa. Jako i szczerze mwili. Krzywonos bowiemoblegszy ich w pidziesit tysicy ludu, poprzysig im zgub dlatego wanie, e bdc Rusinami nie chcieli si z buntem czy. Ksi przyrzek im pomoc, ale poniewa gwne siy jego byy w Bystrzyku, musiawic na nie czeka. Wysacy odeszli z pociech w sercu, on za zwrci si do wojewody kijowskiego i rzek: - Przebaczcie, wasza mo! Widz ju sam, i trzeba Krzywonosa zaniecha, aby Krzywonosa dosign. Modszy duej na powrz moe poczeka. Sdz te, i mnie nie odstpicie w tej nowej imprezie. - Jako ywo! - rzecze wojewoda. Wnet ozway si trby oznajmiajc chorgwiom zagnanym za taborem, by si cigay na powrt. Trzeba te byo spocz i da "oddech" koniom. Wieczorem nadcigna caa dywizja z Bystrzyka, a z ni pose, pan Stachowicz, od wojewody bracawskiego. Pisa pan Kisiel do ksicia list peen uwielbienia, e jako drugi Mariusz ojczyzn z ostatniej toni ratuje, pisa te o radoci, jak przybycie ksicia z Zadnieprza we wszystkich sercach wzbudzio, winszowa mu zwycistw - ale w kocu listu pokazay si przyczyny, dla ktrych by pisany. Oto pan z Brusiowa owiadcza, e ukady rozpoczte, e on sam z innymi komisarzami udaje si do Biaocerkwi i ma nadziej Chmielnickiego powstrzyma i ukontentowa. Na koniec prosi ksicia, by do czasu ukadw nie nastawa tak bardzo na Kozakw i o ile mona, krokw wojennych zaprzesta. Gdyby doniesiono ksiciu, e cae jego Zadnieprze zniszczone, a wszystkie grody zziemi zrwnane, nie bolaby tak srodze, jako si nad tym listem rozbola. Byli przy tym obecni pan Skrzetuski, pan Baranowski,pan Zawilichowski, obaj Tyszkiewiczowie i Kierdeje. Ksi rkoma oczy zakry, w ty gow przewrci, jakoby strza w serce trafiony. - Haba! haba! Boe! daje mnie ju polec prdzej, abym na takie rzeczy nie patrzy! Cisza zapanowaa gboka midzy obecnymi, a ksi mwi dalej: - Nie chc ja y w tej Rzeczypospolitej, bo dzi wstydzi si za ni przychodzi. Oto czer kozacka i chopska zalaa krwi ojczyzn, z pogastwem si przeciw wasnej matce poczya. Pobici hetmani, zniesione wojska, zdeptana sawa narodu; zgwaconymajestat, popalone kocioy, wyrnici ksia, szlachta, pohabione niewiasty, a na te klski i na t hab, na ktrej wspomnienie samo pomarliby nasi przodkowie - czyme odpowiada ta Rzeczpospolita? Oto ze zdrajc, z habicielem swym, ze sprzymierzecem pogan ukady rozpoczyna i kontentacj mu obiecuje! O Boe! daj mier, powtarzam, bonie y nam na wiecie, ktrzy dyshonor ojczyzny czujemy i gowy dla niej niesiemyw ofierze. Wojewoda kijowski milcza, a pan Krzysztof, podsdek bracawski, ozwa sipo chwili: - Pan Kisiel nie stanowi Rzeczypospolitej. Ksi na to: - Nie mw mnie waszmo o panu Kisielu,bo wiem dobrze, i ma on ca parti za sob: utrafi on w myl prymasa i kanclerza, i ksicia Dominika, i wielu panw, ktrzy dzi w czasie interregnum rzdy w Rzeczypospolitej sprawuj i majestat jej przedstawiaj, a raczej habi j saboci wielkiego narodu niegodn, bo nie ukadami, ale krwi ten ogie gasi naley, bo lepiej dla narodu rycerskiego gin ni si upodli i kontemptcaego wiata dla siebie obudzi. I znowu ksi zakry rkoma oczy - widok by to za tak aosny tego blu i alu, e pukownicy zgoa nie wiedzieli, coczyni ze zami, ktre im do oczu nabiegy. - Moci ksi - omieli si ozwa Zawilichowski - nieche oni szermuj jzykiem, my mieczem bdziem dalej szermowali. - Zaiste - odpowiedzia ksi - i na t myl rozdziera si serce: co czyni nam dalej przystoi? Oto, moci panowie, syszc o klsce ojczyzny przyszlimy tu przez ponce lasy i nieprzebyte bota, niepic, nie jedzc, ostatnich si dobywajc,by t matk nasz od zagady i haby ratowa. Rce mdlej nam od pracy, gd skrca kiszki, rany bol - my za na trud nie baczym, byle nieprzyjaciela pohamowa.Mwiono na mnie, em krzyw, i mnie regimentarstwo mino. Nieche cay wiatsdzi, czy godniejsi ci, co je dostali, a ja Boga i waszmociw na wiadki bior, e tak jak i wy nie dla nagrody i dostojestw nios krew sw w ofierze, ale z czystej kuojczynie mioci. Ale gdy my ostatni dech z piersi wydajemy - c nam donosz? Oto, e panowie w Warszawie, a pan Kisiel w Huszczy kontentacj dla tego nieprzyjaciela obmylaj? Haba! haba!!! - Zdrajca Kisiel! - zawoa pan Baranowski. Na to pan Stachowicz, czowiek powanyi miay, wsta i zwracajc si ku Baranowskiemu rzek: - Przyjacielem panu wojewodzie bracawskiemu bdc i posujc od niego, nie pozwol, by go tu zdrajc zwali. I jemute broda od zgryzoty zbielaa - a ojczynie suy tak, jak rozumie, moe mylnie, ale uczciwie! Ksi nie sysza tej odpowiedzi, bo pogry si w mylach i boleci. Baranowski nie mia te w obecnoci jego burdy robi; wic tylko oczy swe stalowe utkwi w panu Stachowiczu, jakby mu chcia rzec: "Znajd ci!", i rk na gowni miecza pooy - tymczasem jednak Jeremiocuci si z zamylenia i rzek ponuro: - Nie ma tu innego wyboru, jeno albo posuszestwo zama (bo w czasie bezkrlewia oni wadz sprawuj), albo honor ojczyzny, dla ktregomy pracowali, powici... - Z nieposuszestwa wszystko zo w tej Rzeczypospolitej pynie - rzek powanie wojewoda kijowski. - Wic zezwolimy na pohabienie ojczyzny? Wic jeli jutro nam ka, bymyz powrozem u szyi do Tuhaj-beja i Chmielnickiego poszli, tedy i to dla posuszestwa uczynim? - Veto! - ozwa si pan Krzysztof, podsdek bracawski. - Veto! - powtrzy pan Kierdej. Ksi zwrci si do pukownikw: - Mwcie, starzy onierze! - rzek. Pan Zawilichowski gos zabra: - Moci ksi, ja mam lat siedmdziesit, jestem Rusin bahoczestywy, byem komisarzem kozackim i ojcem mnie sam Chmielnicki nazywa. Prdzej bym powinien za ukadamiprzemawia, ale jeli mi rzec przyjdzie: "haba" albo "wojna", tedy jeszcze do grobu zstpujc powiem: "wojna!" - Wojna! - powtrzy pan Skrzetuski. - Wojna, wojna! - powtrzyo kilkanaciegosw, midzy nimi pan Krzysztof, panowie Kierdeje, Baranowski i prawie wszyscy obecni. - Wojna!wojna! - Nieche si stanie wedle sw waszych- odrzek powanie ksi - i buaw w otwarty list pana Kisiela uderzy. Rozdzia dwudziesty smy W dzie pniej, gdy wojska zatrzymay si w Rylcowie, ksi zawoa pana Skrzetuskiego i rzek: - Siy nasze sabe i zmorzone, a Krzywonos ma szedziesit tysicy luda i jeszcze co dzie w potg ronie, bo czer do niego napywa. Na wojewod kijowskiego te liczy nie mog, gdy w duszy rwnie on do pokojowej partii naley i cho idzie ze mn, ale niechtnie. Trzeba nam skd posikw. Ot dowiaduj si, e niedaleko od Konstantynowa stoj dwaj pukownicy: Osiski z gwardi krlewsk i Korycki. Wemiesz dla bezpieczestwa sto semenw nadwornych i pjdziesz do nich z moim listem, aby za si popieszyli i bez zwoki do mnie przyszli, bo za par dni na Krzywonosa uderz. Z wszelkich funkcji nikt mi si lepiej od ciebie nie wywizuje, dlatego te ciebie posyam - a to jest wana rzecz. Pan Skrzetuski skoni si i tego wieczoru ku Konstantynowu ruszy na noc, by przej niepostrzeenie, bo tu i owdzie krciy si Krzywonosowe podjazdy albo kupy czerni, ktra czynia zbjeckie zasadzki po lasach i gocicach, ksi zanakaza bitew unika, aby zwoki nie byo. Idc tedy cicho, witaniem doszed do Wiszowatego Stawu, gdzie si na obu pukownikw natkn i w sercu si na widok ich mocno uradowa. Osiski mia gwardi dragosk wyborn, na cudzoziemski ad wywiczon, i Niemcw. Korycki za tylko piechot niemieck z samych prawie weteranw z trzydziestoletniej wojny zoon. By to onierz tak straszny i sprawny, e w rkupukownika jako jeden miecz dziaa. Oba puki byy przy tym obficie pokryte i w strzelb zaopatrzone. Usyszawszy, e do ksicia maj i, podnieli zaraz radosne okrzyki, bo tsknili za bitwami, a wiedzieli,e pod adn komend tylu ich nie bd zaywa. Na nieszczcie, obaj pukownicydali odpowied odmown, gdy obaj naleelido komendy ksicia Dominika Zasawskiego imieli wyrane rozkazy, by si z Winiowieckim nie czyli. Na prno pan Skrzetuski tumaczy im, jakiej by to sawy mogli naby pod takim wodzem suc i jak wielkie krajowi odda przysugi - nie chcieli sucha twierdzc, i subordynacja ma by dla wojskowych ludzi najpierwszym prawem i obowizkiem. Mwili natomiast, e w takim tylko razie mogliby si z ksiciem poczy, gdyby ocalenie ich pukw tego wymagao. Odjecha wic pan Skrzetuski mocno strapiony, bo wiedzia, ile ksiciu bdzie bolesnym nowy ten zawd i jak dalece wojska jego s istotnie znuone i wyczerpane pochodami, ustawicznym cieraniem si z nieprzyjacielem, tpieniem pojedynczych watah, wreszcie ustawicznymczuwaniem, godem i niewywczasem. Mierzy si w podobnych warunkach z dziesikro liczniejszym nieprzyjacielem byo prawie niepodobiestwem, widzia wic jasno pan Skrzetuski, e zwoka w dziaaniach wojennych przeciw Krzywonosowi musi nastpi, bo trzeba bdzie da dusz folg wojsku i czeka na napyw wieej szlachty do obozu. Tymi mylami przejty pan Skrzetuski wraca na powrt do ksicia na czele swoich semenw, a musia i cicho, ostronie i tylko noc, aby unikn i podjazdw Krzywonosowych, i licznych lunych band zoonych z kozactwa i czerni, nieraz bardzo potnych, ktre grasoway w caej okolicy palc dwory, wycinajc szlacht i owic uciekajcych po gocicach. Tak przeszed Bakaj i wjecha w bory Mszynieckie, gste, pene zdradliwych jarw i rozogw. Szczciem, po niedawnych deszczach suya mu pikna pogoda w tej podry. Noc bya pyszna, lipcowa, bez ksiyca, ale usiana gwiazdami. Semenowie szli wsk drk len, prowadzeni przez suaych borowych mszynieckich, ludzi bardzo pewnych i znajcych swoje bory doskonale. W lesie panowaa cisza gboka, przerywana tylko trzaskiem suchych gazek pod kopytami koskimi - gdy nagle do uszu pana Skrzetuskiego i semenw doszed daleki jaki szmer podobny do piewu przerywanego okrzykami. - Stj! - rzek cicho pan Skrzetuski i zatrzyma lini semenw. - Co to jest? Stary borowy przysun si ku niemu. - To, panie, wariaty chodz teraz po lesie i krzycz, ci, co im si od okropnoci w gowie pomieszao. My wczoraj spotkali jedn szlachciank, co chodzi, panie, chodzi, po sosnach patrzy i woa: "Dzieci! dzieci!" Widno, jej chopi dzieci pornli. Na nas te oczy wytrzeszczya i pocza piszcze, e a nogi pod nami zadray. Mwi, e po wszystkich lasach takich jest duo. Pana Skrzetuskiego, cho by rycerzem bez trwogi, dreszcz przeszed od stp do gw. - A moe to wilcy wyj? Z daleka rozezna nie mona - rzek. - Gdzie tam, panie! Wilkw teraz w lesie nie ma; wszystkie poszy do wsi, gdzie maj trupw dostatek. - Straszne czasy - odrzek na to rycerz -w ktrych wilcy we wsiach mieszkaj, a w lasach obkani ludzie wyj! Boe! Boe! Przez chwil zapanowaa znw cisza, sycha byo tylko szum zwyky w wierzchokach sosen, ale po chwili owe dalekie odgosy wzmogy si i stay wyraniejsze. - Hej! - rzek nagle borowy. - Tam na to patrzy, e jaka wiksza kupa ludzi jest. Waszmociowie tu postjcie albo idcie wolno naprzd, a my pjdziem z towarzyszem obaczy. - Idcie - rzek pan Skrzetuski. - Tu bdziem czekali. Borowi znikli. Nie byo ich z godzin; ju pan Skrzetuski zacz si niecierpliwi, a nawet podejrzewa, czy mu jakiej zdrady nie gotuj, gdy nagle jeden wynurzy si z ciemnoci. - S, panie! - rzek zbliajc si do Skrzetuskiego. - Kto? - Chopy rezuny. - A sia ich jest? - Bdzie ze dwustu. Nie wiadomo, panie, co pocz, bo le w wwozie, przez ktrydroga nam wypada. Ognie pal, jeno blasku nie wida, bo w dole. Stray nijakich nie maj: mona do nich podej na strzeleniu z uku. - Dobrze! - rzek pan Skrzetuski i zwrciwszy si do semenw pocz dwom starszym wydawa rozkazy. Wnet orszak ruszy ywo przed siebie, ale tak cicho, e tylko trzaskanie gazek PT c Uc c):".4cD=mogo zdradzi pochd; strzemi nie zadzwonio o strzemi, szabla nie zabrzka, konie, zwyczajne podchodze i napadw, szy wilczym chodem bez parskania i renia. Przybywszy na miejsce, gdzie droga skrcaa si nagle, semenowie ujrzeli zaraz z dala ognie i niewyrane postacie ludzkie. Tu pan Skrzetuski podzieli ich na trzy oddziay, z ktrych jeden pozosta na miejscu, drugi poszed krawdzi wzdu wwozu, by zamkn przeciwlege ujcie, a trzeci, zsiadszy z koni i czogajc si na brzuchach, pooy si na samej krawdzi, tu nad chopskimi gowami. Pan Skrzetuski, ktry znajdowa si w owym rodkowym oddziele, spojrzawszy w d widzia jak na doni, w odlegoci dwudziestu lub trzydziestu krokw, cae obozowisko: ognisk palio si dziesi, ale nie pony zbyt jaskrawo, wisiay w nich bowiem koty z jedzeniem. Zapach dymu i warzonych mis dochodzi wyranie do nozdrzy pana Skrzetuskiego i semenw. Naok kotw stali lub leeli chopi pijci gawarzc. Niektrzy mieli w rku flasze zwdk, inni wspierali si na spisach, na ktrych ostrzach osadzone byy, jako trofea, cite gowy mczyzn, kobiet i dzieci. Blask ognia odbija si w ich martwych renicach i wyszczerzonych zbach; tene sam blask owieca twarze chopskie dzikie, okrutne. Tu pod sam cian jaru kilkunastu z nich spao chrapicgono; inni gwarzyli, inni poprawiali ogniska, ktre strzelay wwczas do gry snopami zotych iskier. Przy najwikszym ognisku siedzia, zwrcony plecami do ciany wwozu i do pana Skrzetuskiego, barczysty stary dziad - i brzdka na lirze;naokoo niego skupio si pkolem ze trzydziestu rezunw. Do uszu pana Skrzetuskiego doszy nastpujce sowa: - Hej, didu! pro Kozaka Hootu! - Nie! - woali inni - pro Marusiu Bohusawku! - Do czorta z Marusi! o panu z Potoka, opanu z Potoka! - woay najliczniejsze gosy. Did uderzy silniej w lir, odchrzkn i pocz piewa: Sta, obernysia, hla, zadywysia, kotory majesz mnoho, e riwny budesz tomu, w kotoroho ne majesz niczoho, Bo toj sprawujet; szczo wsim kierujet, sam Boh myostywe, Wsi naszy sprawy na swojej szali wayt sprawedywe. Sta, obernysia, hla, zadywysia, kotory wysoko Umom litajesz, mudrosty znajesz, szyroko, huboko... Tu did przerwa na chwil i westchn, aza nim poczli wzdycha i chopi. Coraz teich wicej zbierao si koo niego - a i pan Skrzetuski, cho wiedzia, e ju wszyscy jego ludzie musz by w pogotowiu, nie dawa hasa do napadu. Ta noc cicha, ponce ogniska, dzikie postacie i pie o panu Mikoaju Potockim, jeszcze nie dopiewana, wzbudziy w rycerzu jakie dziwne myli, jakie uczucia i tsknot, z ktrych sam sobie sprawy zda nie umia. Nie zagojone rany jego serca otworzyy si, cisn go al gboki za niedawn przeszoci, za utraconym szczciem, zaowymi chwilami ciszy i pokoju. Zaduma siirozali - a tymczasem did piewa dalej: Sta, obernysia, hla, zadywysia, kotory wojujesz, ukom striamy, porochom, kulami i meczem szyrmujesz, Bo te rycere i kawalere pered tym buway, Tym wojoway, od toho mecza sami umiray! Sta, obernysia, hla, zadywysia i ski z sercia butu, Nawerny oka, kotory z Potoka idesz na Sawutu. Newynnyje duszy beresz za uszy, wolnost' odejmujesz Korola ne znajesz, rady ne dbajesz, sam sobie sejmujesz. Hej, poraajsia, ne zapalajsia, bo ty rejmentarujesz, Sam buawoju, w sem polskim kraju, jak sam choczesz, kierujesz. Did znw usta, a wtem kamyk wysun si spod opartej na nim rki jednemu z semenw i pocz si toczy z szelestem na d. Kilku chopw zakryo oczy rkoma i poczo patrzy bystro w gr ku lasowi;wtedy pan Skrzetuski uzna, i czas nadszed, i wypali w rodek tumu z pistoletu. - Bij! morduj! - krzykn i trzydziestu semenw dao ognia tak prawie, jak w twarz chopstwu, a po wystrzeleniu, z szablami w rku, zsunli si byskawic popochyej cianie wwozu midzy przeraonych i zmieszanych rezunw. - Bij! morduj! - zabrzmiao przy jednym ujciu wwozu. - Bij! morduj! - powtrzyy dzikie gosy przy drugim. - Jarema! Jarema! Napad tak by niespodziany, przeraenie tak straszne, i chopstwo, cho zbrojne, prawie adnego nie dawao oporu. Ju i tak opowiadano w obozach zbuntowanej czerni, e Jeremi przy pomocy zego ducha moe by i bi jednoczenie w kilku miejscach, a teraz to imi spadszy na nie oczekujcychniczego i bezpiecznych - istotnie jak imi zego ducha - wytrcio im bro z rki. Zreszt spisy i kosy nie day si uy w ciasnym miejscu, wic te przyparci jak stado owiec do przeciwlegej ciany jaru, rbani szablami przez by i twarze, bici, przebijani, deptani nogami, wycigali z szalestwem strachu rce i chwytajc nieubagane elazo ginli. Cichy br napeni si zowrogim wrzaskiem bitwy. Niektrzy starali si uj przez prostopad cian jaru i drapic si, kaleczc sobie rce spadali na sztychy szabel. Niektrzy ginli spokojnie, inni ryczeli litoci, inni zasaniali twarze rkoma, nie chcc widzie chwili mierci, inni znw rzucali si na ziemi twarz na d, a nad wistem szabel, nad wyciem konajcych growa krzyk napastnikw: "Jarema! Jarema!" - krzyk, od ktrego wosy powstaway na chopskich gowach i mier tym straszniejsz si wydawaa. A dziad gruchn w eb lir jednego z semenw, a si przewrci, drugiego zapa za rk, by ciciu szabl przeszkodzi, i rycza ze strachu jak baw. Inni spostrzegszy go biegli rozsieka, a przypad i pan Skrzetuski: - ywcem bra! ywcem bra! - krzykn. - Stj! - rycza dziad - jam szlachcic przebrany! Loquor latine! Jam nie dziad! Stjcie, mwi wam, zbje, skurczybyki, kobyle dzieci, oczajdusze, amignaty, rzezimieszki! Ale dziad nie skoczy jeszcze litanii, gdy pan Skrzetuski w twarz mu spojrza i krzykn, a si ciany parowu echem ozway: - Zagoba! I nagle rzuci si na niego jak dziki zwierz, wpi mu palce w ramiona, twarz przysun do twarzy i trzsc nim jak gruszk wrzasn: - Gdzie kniaziwna, gdzie kniaziwna? - yje! zdrowa! bezpieczna! - odkrzykn dziad. - Pu wapan, do diaba, bo dusz wytrzsiesz. Wtedy tego rycerza, ktrego pokona nie moga ani niewola, ani rany, ani bole, anistraszliwy Burdabut, pokonaa wie szczsna. Rce mu opady, na czoo wystpi pot obfity, obsun si na kolana, twarz zakry rkoma i oparszy sigow o cian jaru, trwa w milczeniu - wida, Bogu dzikowa. Tymczasem docito reszty nieszczsnychchopw, kilkunastu zwizano, ktrzy katumieli by oddani w obozie, aby zeznania z nich wydoby, za inni leeli porozcigani i martwi. Bitwa ustaa - zgiek uciszy si. Semenowie zbierali si koo swego wodza i widzc go klczcego pod ska, pogldali na niego niespokojnie nie wiedzc, czy nie ranny. On za wsta, a twarz mia tak jasn, jakby mu zorze w duszy wieciy. - Gdzie ona jest? - spyta Zagoby. - W Barze. - Bezpieczna? - Zamek to potny, adnej inwazji si nie boi. Ona w opiece jest u pani Sawoszewskiej i u mniszek. - Chwaa bd Bogu najwyszemu! - rzekrycerz - a w gosie drgao mu gbokie rozrzewnienie. - Daje mnie wa rk. Z duszy, z duszy dzikuj. Nagle zwrci si do semenw: - Sia jest jecw? - Simnadciat' - odpowiedzieli onierze. Na to pan Skrzetuski: - Potkaa mnie wielka rado i miosierdzie jest we mnie: Puci ich wolno. Semenowie uszom swoim wierzy nie chcieli. Tego zwyczaju nie bywao w wojskach Winiowieckiego. Skrzetuski zmarszczy z lekka brwi. - Puci ich wolno - powtrzy. Semenowie odeszli, ale po chwili starszyesau wrci i rzek: - Panie poruczniku, nie wierz, i nie mi. - A pta maj rozcite? - Tak jest. - Tedy ostawi ich tutaj, a sami na ko. W p godziny pniej orszak posuwa siznw wrd ciszy wsk droyn. Zeszed te ksiyc, ktry poprzenika dugimi, biaymi pasmami do rodka boru i rozwieci ciemne gbie. Pan Zagoba i Skrzetuski, jadc na czele, rozmawiali z sob. - Mwe mnie waszmo o niej wszystko, co tylko wiesz - rzek rycerz. - To tedy waszmo j z rk Bohunowychwyrwae? - A ja, jeszczem mu eb na odjezdnym obwiza, by krzycze nie mg. - O, to waszmo postpi wybornie, jak mnie Bg miy! Ale jakecie si do Barudostali? - Ej, sia by mwi, i to podobno bdzie innym razem, bom okrutnie fatigatus, w gardle mi zascho od piewania chamom. Nie masz waszmo czego si napi? - Mam manierczyn z gorzak - oto jest! Pan Zagoba uchwyci blaszank i przechyli do ust; rozlegy si dugie grzdykania, a pan Skrzetuski, niecierpliwy, nie czekajc ich koca pyta dalej: - A zdrowa ona? - Co tam! - odpar pan Zagoba - na suche gardo kada zdrowa. - Ale ja o kniaziwn pytam! - O kniaziwn? Jako ania. - Bde chwaa Bogu najwyszemu! Dobrze jej tam w Barze? - e i w niebie lepiej by jej by nie mogo. Dla jej gadkoci wszystkie corda lgn do niej. Pani Sawoszewska tak j miuje, jakby wanie rodzon. A co tam si kawalerw w niej kocha, tego by waszmo na racu nie zliczy, jeno e ona tyle o nich dba, ile ja teraz o wacin prn manierk, staym ku waszmoci afektem ponc. - Nieche jej Bg da zdrowie, onej najmilszej! - mwi radonie pan Skrzetuski. - Tak e to mi wdzicznie wspomina? - Czy waci wspomina? Mwi wapanu, em i sam ju nie rozumia, skd si tam wniej powietrza na tyle wzdycha bierze. A si wszyscy lituj, a najbardziej mniszeczki, bo je sobie przez swoj sodko cakiem zjednaa. To ona i mnie wyprawia na one hazardy, ktrych o mao zdrowiem nie przypaciem, eby to koniecznie do waci i a dowiedzie si, czy yw i zdrw. Chciaa te nieraz posacw wyprawia, ale nikt si nie chcia podj, wicem si w kocu zlitowa i do waszegom obozu si wybra. Jako gdyby nie przebranie, pewno bym gow naoy. Ale mnie za dziada chopy wszdy maj, bo i piewam bardzo piknie. Pan Skrzetuski a zaniemwi z radoci. Tysic myli i wspomnie cisno mu si dogowy; Helena jak ywa stana mu przed oczyma, taka, jak j widzia ostatni raz w Rozogach przed samym na Sicz wyjazdem: wic liczna, zarumieniona, smuka, z tymi jej oczyma czarnymi jak aksamit, penymi niewysowionych pont. Zdawao mu si teraz, e j widzi, e czuje ciepo bijce od jej policzkw, e syszy jej sodki gos. Wspomnia ow przechadzk w sadzie winiowym i kukuk,i te pytania, ktre jej zadawa, i wstyd Heleny, gdy im dwunastu chopczyskw wykukaa - wic dusza prawie wychodzia zniego, serce a mdlao z kochania i radoci,przy ktrej wszystkie przesze cierpienia byy jakby kropla przy morzu. Sam nie wiedzia, co si z nim dzieje. Chcia krzycze, to znw na kolana pada i znw Bogu dzikowa; to wspomina, to pyta i pyta bez koca! Wreszcie zacz powtarza: - yje, zdrowa! - yje, zdrowa! - odrzek jak echo pan Zagoba. - I ona to waci wysaa? - Ona. - A list wa masz? - Mam. - Dawaj! - Zaszyty i przecie noc. Hamuj si wa. - Cakiem nie mog. Sam waszmo widzisz. - Widz. Odpowiedzi pana Zagoby staway si coraz lakoniczniejsze, w kocu kiwn si raz, drugi - i usn. Skrzetuski widzia, e nie ma rady, wic na powrt odda si rozmylaniom. Przerwa je dopiero ttent koni jakiego znacznego oddziau jedcw zbliajcego si szybko. By to Poniatowskiz nadwornymi kozakami, ktrego ksi naprzeciw wysa z obawy, aby co zego Skrzetuskiego nie spotkao. Rozdzia dwudziesty dziewity atwo zrozumie, jak przyj ksi relacj, ktr mu witaniem pan Skrzetuskiuczyni, o odmowie Osiskiego i Koryckiego. Wszystko tak si skadao, i trzeba byo tak wielkiej duszy, jak mia w elazny knia, by si nie ugi, nie zwtpi i rk nieopuci. Prno mia olbrzymi fortun na utrzymanie wojsk rujnowa, prno si mia miota jak lew w sieci, prno urywajedna po drugiej gowy buntu, dokazywa cudw mstwa, wszystko na prno! Nadchodzia chwila, w ktrej musia poczu wasn bezsilno, cofn si gdzie daleko w spokojne kraje i pozosta niemym wiadkiem tego, co dziao si na Ukrainie. I kt to go tak ubezwadni? - oto nie miecze kozackie, ale niech swoich. Czy nie susznie spodziewa si ruszajc w maju z Zadnieprza, e gdy jako orze z gry na bunt uderzy, gdy w powszechnym przeraeniu i popochu pierwszy szabl nad gow wzniesie, wnet caa Rzeczpospolita w pomoc mu przyjdzie i sw si, swj miecz karzcy w jego rcepowierzy? Tymczasem c si stao? Krl umar, a po jego mierci regimentarstwo oddano w inne rce - jego za, ksicia, ostentacyjnie pominito. Byo to pierwsze ustpstwo uczynione Chmielnickiemu - i nie z powodu utraconej godnoci cierpiaa dusza ksicia, ale cierpiaa na myl, e ta zdeptana Rzeczpospolita tak ju upada nisko, i nie chce walki na mier, i cofa si przed jednym Kozakiem i ukadami woli zuchwa jego prawic powstrzyma. Od chwili zwycistwa pod Machnwk coraz gorsze wiadomoci przychodziy do obozu: wic naprzd wie o ukadach przez pana Kisiela przysana, potem wie o zalaniu Polesia woyskiego przez fale buntu - na koniec odmowa ze strony pukownikw, wykazujca jasno, jak dalece gwny regimentarz, ksi Dominik Zastawski-Ostrogski, by nieprzyjanie dla Winiowieckiego usposobiony. Wanie podczas niebytnoci pana Skrzetuskiego przyby do obozu pan Korsz Zienkowicz z doniesieniem, i cae Owruckie w ogniu ju stoi. Lud tam cichy, nie rwa si do buntu, ale przyszli Kozacy pod Krzeczowskim i Pksiycem i gwatem zmuszali czer, bysi garna w ich szeregi. Dwory wic i miasteczka zostay popalone, szlachta, ktra nie usza - wycita, a midzy innymi stary pan Jelec, dawny suga i przyjaciel domu Winiowieckich. Uoy sobie tedy ksi, e po poczeniu si z Osiskim i Koryckim zniesie Krzywonosa, a potem na pnoc ku Owruczowi ruszy, aby porozumiawszy si z hetmanem litewskim w dwa ognie wzi buntownikw. Ale te wszystkie plany upaday teraz z powodu zakazu danego obydwom pukownikom przezksicia Dominika. Jeremi bowiem po wszystkich pochodach, bitwach i trudach nie by do silny, by si z Krzywonosem mierzy, zwaszcza e i wojewody kijowskiego nie by pewien. Pan Janusz bowiem naprawd dusz i sercem nalea do partii pokojowej. Ugi si on przed powag i potg Jeremiego i musia z nim i, ale im bardziej widzia ow powag zachwian, tym skonniejszy by do stawienia oporu wojowniczym chciom ksicym, co te si zaraz pokazao. Zdawa wic spraw pan Skrzetuski, a ksi sucha go w milczeniu. Wszystka starszyzna bya obecna posuchaniu, wszystkie twarze spospniay na wie o odmowie pukownikw, a oczy zwrciy si na ksicia, ktren rzek: - Wic to ksi Dominik przysa im zakaz? - Tak jest. Pokazywali mi go na pimie. Jeremi wspar si rkoma o st i twarz ukry w donie. Po chwili za mwi: - Zaiste, jest to wicej, ni czowiek przenie moe. Zali ja jeden mam pracowa i zamiast pomocy jeszcze impedimentw doznawa? Zali to nie mogem hen! a ku Sandomierzu, do swoich majtnoci pj i tam spokojnie siedzie? A przecz-em tego nie uczyni, jeli nie dlamioci ku ojczynie? Oto mi nagroda teraz za trudy, za uszczerbek w fortunie, za krew... Knia mwi spokojnie, ale taka gorycz, taki bl drga w jego gosie, e wszystkie serca cisny si alem. Starzy pukownicy, weterani spod Putywla, Starca, Kumejkw, i modzi zwycizcy z ostatniej wojny pogldali na niego z niewysowion trosk w oczach, bo wiedzieli, jak cik walk stacza z samym sob ten elazny czowiek, jak strasznie musi cierpie jego duma od upokorze, ktre si na niego zwaliy. On, knia "z boej mioci" - on, wojewoda ruski, senator Rzeczypospolitej, musia ustpowa takim Chmielnickim i Krzywonosom; on, monarcha prawie; ktry PZc cg H{&Yc4 Gniedawno jeszcze przyjmowa posw postronnych wadcw, musia si cofn z pola chway i zamkn w jakim zameczku czekajc na rezultat wojny, ktr inni prowadzi bd, albo upokarzajcych ukadw. On, stworzony do wielkich przeznacze, czujc si, by im sprosta - musia si uzna bezsilnym... Cierpienie to razem z trudami odbio si na jego postaci. Wychud znacznie, oczy muwpady, czarna jak skrzydo kruka czupryna siwie pocza. Ale jaki wielki, tragiczny spokj rozla si po jego twarzy,bo duma bronia mu zdradzi si z cierpieniem. - Ha, nieche tak bdzie! - rzek. - Pokaemy tej niewdzicznej ojczynie, i nie tylko wojowa, ale i zgin dla niej potrafimy. Zaiste, wolabym sawniejsz mierci w jakiej innej wojnie polec ni przeciw chopstwu w domowej zawierusze,ale trudno! - Moci ksi - przerwa wojewoda kijowski - nie mw wasza ksica mo o mierci, bo cho nie wiadomo, co komu Bg przeznaczy, ale przecie jeszcze moe do niej daleko. Uwielbiam ja wojenny geniusz i rycerski animusz waszej ksicej moci, ale przecie nie mog bra za ze ani vice-rexowi, ani kanclerzowi, ani regimentarzom, e t wojn domow staraj si ukadami zahamowa, bo si to bratnia krew w niej leje a z oboplnej zawzitoci kt, jeli nie zewntrzny nieprzyjaciel, bdzie korzysta? Ksi popatrzy dugo w oczy wojewodzie i rzek dobitnie: - Zwycionym ask okacie, to j przyjm z wdzicznoci i pamita bd; uzwycizcw w pogard tylko pjdziecie. Bogdaj temu ludowi nikt nigdy krzywd nie by czyni! Ale gdy raz bunt rozgorza, tedy nie ukadami, ale krwi gasi go trzeba. Inaczej haba i zguba nam!.. - Prdsza zguba, gdy na wasn rk wojn prowadzi bdziem - odpowiedzia wojewoda. - Czy to znaczy, e wasza mo nie pjdziesz dalej ze mn? - Moci ksi! Boga na wiadka bior, enie stanie si to ze zej ku wam woli, ale sumienie mnie mwi, ibym na oczywist zgub ludzi moich nie wystawia, bo to krew droga i przyda si jeszcze Rzeczypospolitej. Ksi zamilk, a po chwili zwrci si ku swoim pukownikom: - Wy, starzy towarzysze, nie opucicie mnie przecie, nieprawda? Na te sowa pukownicy, jakoby jedn sii wol popchnici, rzucili si ku ksiciu.Niektrzy caowali jego szaty, inni obejmowali kolana, inni rce ku grze podnoszc woali: - My przy tobie do ostatniego tchu, do ostatniej krwi! - Prowad! prowad! bez odu suy bdziem! - Moci ksi! i mnie przy sobie umiera pozwl! - woa zaponiony jak panna mody pan Aksak. Widzc to nawet wojewoda kijowski by wzruszony, a ksi od jednego do drugiegochodzi, ciska kadego za gow i dzikowa. Zapa wielki ogarn starszych imodszych. Z oczu wojownikw sypay si iskry, rce co chwila chwytay za szable. - Z wami y, z wami umiera! - mwi ksi. - Zwyciymy! - woali oficerowie. - Na Krzywonosa! Pod Poonne! kto chce nas opuci, niechaj to uczyni. Obejdziemy si bez pomocy. Nie chcemy si dzieli ni chwa, ni mierci! - Moci panowie! - rzek na to ksi. - Wola jest moja, abymy, nim na Krzywonosa ruszymy, zayli cho krtkiego spoczynku, ktren by siy nasze mg restaurowa. Oto ju trzeci miesic idzie, jak nie zsiadamy prawie z koni. Od trudw, niewywczasw i zmiennoci aury ju ciao odpada nam od koci. Koni nie mamy, piechoty nasze boso chodz. Pjdziem tedy pod Zbara, tam si odywim i wypoczniem,moe te co onierzy skupi si do nas i znowymi siami ruszymy w ogie. - Kiedy wasza ksica mo rozkae ruszy? - pyta stary Zawilichowski. - Bez zwoki, stary onierzu, bez zwoki! Tu ksi zwrci si do wojewody: - A wasza mio dokd si chcesz uda? - Pod Gliniany, bo sysz, e tam si wojska kupi. - Tedy odprowadzimy wasz mo a do spokojnej okolicy, aby wam si przypadek jaki nie trafi. Wojewoda nie odrzek nic, bo mu si stao jako niesmaczno. On ksicia opuszcza, a ksi mu jeszcze troskliwo okazywa i odprowadzi go zamierza. Bya-li to ironia w sowach ksicia - wojewoda nie wiedzia, niemniej przeto zamiaru swego nie zaniecha, bo pukownicy ksicy coraz niechtniej na niego patrzyli i jasnym byo, e w kadym innym, mniej karnym wojsku tumult by przeciw niemu powsta. Skoni si wic i wyszed; pukownicy te porozchodzili si, kady do swojej chorgwi, aby je do pochodu sprawi; zosta tylko z ksiciem sam Skrzetuski. - Jaki tam onierz pod tymi chorgwiami? - spyta ksi. - Tak przedni, e lepszego nie znale. Dragonia moderowana na niemiecki ad, a w gwardii pieszej sami weterani z trzydziestoletniej wojny. Gdym ich ujrza, mylaem, e triarii rzymscy. - Sia ich jest? - Dwa puki z dragoni, razem trzy tysice ludzi. - Szkoda, szkoda, wielkich rzeczy mona by z tak pomoc dokaza! Cierpienie widocznie odmalowao si na twarzy ksicia. Po chwili rzek jakby sam do siebie: - Nieszcznie to wybrano takich regimentarzy na te czasy klski! Ostrorg byby dobry, gdyby wymow a acin monat wojn zaegna; Koniecpolski, dziewierz mj, z krwi wojownikw, ale modzik bez dowiadczenia, a za Zasawski ze wszystkich najgorszy. Znam ja jego od dawna. Czek to maego serca i miakiego umysu. Jego rzecz nad dzbanem drzema i przed si na brzuch spluwa, nie wojska sprawowa... Tego ja gono nie mwi, by nie sdzono, i mnie invidia podnieca, ale straszne klski przewiduj. I to teraz, teraz wanie, tacy ludzie wzili ster w donie! Boe, Boe, odwr ten kielich! Co si te stanie z t ojczyzn? Gdy o tym myl, mierci prdkiej pragn, bom te juzmorzon bardzo, i mwi ci: niedugo odejd. Dusza si rwie do wojny, ale ciau si braknie. - Wasza ksica mo powinien by wicej zdrowia chroni, bo caej ojczynie sia na nim zaley, a ju te zna, e trudy bardzo wasz ksic mo poszczerbiy. - Ojczyzna zna inaczej myli, gdy mnie pominito; i teraz szabl mi z rki wytrcaj. - Gdy Bg da, krlewicz Karol infu na koron zmieni, bdzie wiedzia, kogo wynie, a kogo kara, wasza ksica mo za do potny jeste, by o nikogo teraz nie dba. - Pjd te swoj drog. Ksi nie spostrzeg si moe, e toreminnych "krlewit" polityk na wasn rkprowadzi, ale gdyby si w tym i obaczy, byby jej nie odstpi, bo to jedno czu dobrze, i honor Rzeczypospolitej ratuje. I znw nastaa chwila milczenia, ktr wkrtce przerwao renie koni i gosy trbek obozowych. Chorgwie szykoway sido pochodu. Gosy te zbudziy ksicia z zamylenia, trzsn gow, jakby cierpienie i ze myli chcia strzsn, po czym rzek: - A drog miae spokojn? - Spotkaem w lasach mszynieckich sporwatah chopstwa, na dwiecie ludzi, ktr starem. - Dobrze. A jecw wzie, bo to teraz wana rzecz? - Wziem, ale... - Ale kazae ju ich sprawi? tak? - Nie, wasza ksica mo! puciem ichwolno. Jeremi spojrza ze zdziwieniem na Skrzetuskiego, po czym brwi jego cignysi nagle. - C to? czy i ty do pokojowej partii junaleysz? Co to znaczy? - Wasza ksica mo, jzyka przywiozem, bo midzy chopstwem by przebrany szlachcic, ktry zosta yw. Zainnych puciem, bo Bg ask na mnie zesa i pocieszenie. Kar chtnie ponios. Ten szlachcic - to jest pan Zagoba, ktrenmnie wie o kniaziwnie przynis. Ksi zbliy si ywo do Skrzetuskiego. - yje? zdrowa? - Bogu najwyszemu chwaa! Tak jest! - I gdzie si schronia? - Jest w Barze. - To potna forteca. Mj chopcze! - tu ksi rce w gr wycign i wziwszy gow pana Skrzetuskiego ucaowa go kilkakro w czoo - raduj si twoj radoci, bo ci jak syna kocham. Pan Jan ucaowa serdecznie rk ksic i cho od dawna ju byby za niego chtnie krew przela, przecie poczu teraz na nowo, i na jego rozkaz skoczybyi w pieko gorejce. Tak w grony i okrutny Jeremi umia sobie jedna serca rycerstwa. - No, nie dziwi ci si, e tych chopwpuci. Ujdzie ci to bezkarnie. Ale to wik ten szlachcic! To on j tedy a z Zadnieprza do Baru przeprowadzi? Chwaa Bogu! W tych cikich czasach i dla mnie toprawdziwa pociecha. wik to, wik musi bynie lada! A dawaj no tu tego Zagob! Pan Jan rano ku drzwiom ruszy, ale w tej chwili rozwary si one nagle i ukazaasi w nich pomienista gowa pana Wierszua, ktren z nadwornymi Tatary nadaleki podjazd by posany. - Moci ksi! - zawoa oddychajc ciko. - Poonne Krzywonos wzi, ludzi dziesi tysicy w pie wyci, niewiast, dzieci. Pukownicy zaczli si znowu schodzi i cisn koo Wierszua, przylecia i wojewoda kijowski, ksi za sta zdumiony, bo si nie spodziewa takiej wieci. - To tam sama Ru si zamkna! To chyba nie moe by! - Jedna dusza ywa z miasta nie wysza. - Syszysz wasza mo - rzek ksi zwracajc si do wojewody - prowade ukady z takim nieprzyjacielem, ktren swoich nawet nie szczdzi! Wojewoda sapn i rzek: - O dusze pieskie! kiedy tak, nieche diabli porw wszystko! Pjd jeszcze z wasz ksic moci! - A to mi brat! - rzek ksi. - Niech yje wojewoda kijowski! - zakrzykn stary Zawilichowski. - Niech yje zgoda! A ksi zwrci si znw do Wierszua: - Gdzie rusz z Poonnego? nie wiadomo? - Podobno pod Konstantynw. - O na Boga! to puki Osiskiego i Koryckiego s zgubione, bo z piechot uj nie zd. Trzeba urazy zapomnie i w pomoc im ruszy. Na ko! na ko! Twarz ksica zajaniaa radoci, a rumieniec obla na nowo wychude policzki,bo droga sawy znw stana przed nim otworem. Rozdzia trzydziesty Wojska miny Konstantynw i zatrzymay si w Rosoowcach. Wyliczy bowiem ksi, i gdy Korycki i Osiski powezm wiadomo o wziciu Poonnego, musz na Rosoowce si cofa, a jeli nieprzyjaciel zechce ich goni, to niespodzianie midzy ca si ksic jakoby w puapk wpadnie i tym pewniej klsk poniesie. Jako przewidywania te speniy si w wikszej czci. Wojska zajy pozycje i stay cicho w gotowoci do bitwy. Wiksze i mniejsze podjazdy rozeszy si na wszystkie strony z obozu. Ksi za z kilku pukami stan we wsi i czeka. A wieczorem Tatarzy Wierszua dali zna, i od strony Konstantynowa zblia si jaka piechota. Usyszawszy to ksi wyszed przede drzwi swej kwatery w otoczeniu oficerw, a z nimi kilkadziesit znaczniejszego towarzystwa, by patrzy na owo wejcie. Tymczasem puki, oznajmiwszy si odgosem trb, zatrzymay si przede wsi, a dwaj pukownicy biegli co prdzej, zadyszani, przed ksicia, aby mu suby swoje ofiarowa. Byli to Osiski i Korycki. Ujrzawszy Winiowieckiego, a przy nim wspania wit rycerstwa, zmieszali si bardzo, niepewni przyjcia, i skoniwszy sinisko czekali w milczeniu, co powie. - Fortuna koem si toczy i pysznych ponia - rzek ksi. - Nie chcielicie waszmociowie przyj na zaprosiny nasze,teraz za sami przychodzicie. - Wasza ksica mo! - rzek miao Osiski. - Dusz ca chcielimy pod wasz ksic moci suy, ale zakaz by wyrany. Kto go wyda, niech za odpowiada. My prosim o przebaczenie, cho niewinni, bo jako wojskowi musielimy sucha i milcze. - To ksi Dominik rozkaz odwoa? - pyta ksi. - Rozkaz nie zosta odwoany - rzek Osiski - ale ju nas nie obowizuje, gdy jedyny ratunek i ocalenie wojsk naszych w asce waszej ksicej moci, pod ktrego komend odtd y, suy i umiera chcemy. Sowa te, pene siy mskiej, i posta Osiskiego jak najlepsze wywary na ksiciu i towarzyszach wraenie. By to bowiem synny onierz i cho mody jeszcze, bo nie wicej czterdziestu lat liczy, peen ju wojennej praktyki, ktrejw armiach cudzoziemskich naby. Kade onierskie oko spoczywao te na nim chtnie. Wysoki, prosty jak trzcina, z podczesanym do gry tym wsem i szwedzk brod, strojem i postaw przypomina zupenie pukownikw z trzydziestoletniej wojny. Korycki, z pochodzenia Tatar, w niczym do niego nie by podobny. Maego wzrostu i krpy, spojrzenie mia pospne i dziwnie wygldaw cudzoziemskim ubiorze nie licujcym z jego wschodnimi rysami. Dowodzi pukiem niemieckiej wybranej piechoty i syn zarwno z mstwa, jak z mrukliwoci i elaznej dyscypliny, w ktrej onierzy swych utrzymywa. - Czekamy rozkazw waszej ksicej moci - rzek Osiski. - Dzikuj za rezolucj waszmociw, a usugi przyjmuj. Wiem, i onierz suchamusi, i jelim po waciw posya, to dlatego, em o zakazie nie wiedzia. Niejedn odtd z i dobr chwil z sob przeyjemy, ale spodziewam si take, i waszmociowie radzi bdziecie z nowej suby. - Byle wasza ksica mo by z nas rad i z naszych pukw. - Dobrze! - rzek ksi. - Daleko nieprzyjaciel za wami? - Podjazdy blisko, ale gwna sia dopiero na rano by tu zdy moga. - Dobrze. Tedy mamy czas. Kacie waszmociowie przej waszym pukom przez majdan, niech je zobacz, abym pozna, jakiego to przywiedlicie mi onierza i czy sia bdzie z nim mona dokaza. Pukownicy wrcili do pukw i w kilka pacierzy weszli na ich czele do obozu. Towarzystwo spod grnych chorgwi ksicych sypno si jak mrowie, aby widzie nowych towarzyszw. Sza wic naprzd dragonia krlewska pod kapitanem Giz, w cikich hemach szwedzkich z wysokimi grzebieniami. Konie pod nimi podolskie, ale dobrane i dobrze wypasione, onierz wiey, wypoczty, w jaskrawej i byszczcej odziey, wspaniale na pozr odbija od wymizerowanych regimentw ksicych odzianych w podart i wypowia od deszczw i soca barw. Za nimi szed z pukiem Osiski, w kocu Korycki. Szmer pochwalny rozleg si midzy ksicym rycerstwem na widok gbokich szeregw niemieckich. Kolety na nich jednostajne, czerwone, na ramionach poyskujce muszkiety. Szli po trzydziestu w rzdzie, krokiem jednostajnym, jakby szed jeden czowiek, silnym i grzmicym. A wszystko chopy rose, pleczyste - onierz stary, ktry w niejednym kraju i niejednym ogniu bywa, po wikszej czci weterani z trzydziestoletniej wojny, sprawni, karni i dowiadczeni. Gdy nadeszli przed ksicia, Osiski krzykn: - Halt! - i puk zatrzyma si jakw ziemi wkopany; oficerowie podnieli trzciny do gry, a chory wznis chorgiew i chwiejc ni, po trzykro zniy j przed ksiciem. - Vorwrts! - zawoa Osiski. - Vorwrts! - powtrzyli oficerowie i puk ruszy znw naprzd. Tak samo, a niemal jeszcze sprawniej zaprezentowa swoich Korycki, na ktry widok uradoway si wszystkie serca onierskie, a Jeremi, znawca nad znawcami, a si w boki wspar z zadowolenia i patrzy, i umiecha si, bo wanie piechoty mu brako, a pewien by, e lepszej trudno by mu byo w caym wiecie znale. Czu si te na siach wzmoony i spodziewa si wielkich dzie wojennych dokona. Towarzystwo za rozmawiao o rnych rzeczach wojskowychi rozmaitych onierzach, ktrych po wiecie widzie mona. - Dobra jest piechota zaporoska, szczeglniej do obrony zza okopu - mwi pan leszyski - ale ci jej wytrzymaj, bo wywiczesi. - Ba! wiele lepsi! - odpar pan Migurski. - Wszelako to ciki lud - rzecze pan Wierszu. - eby tak na mnie, podjbym si z moimi Tatary we dwa dni tak ich zmorzy, i trzeciego ju bym ich jako barany mg wyrzyna. - Co wa gadasz! Niemcy dobrzy onierze. A na to ozwa si pan Longinus Podbipita swoj piewn litewsk mow: - Jak to Bg w miosierdziu swoim rne nacje rnymi cnotami obdarzy. Jako syszaem, nie masz w wiecie nad nasz jazd, a znowu ani nasza, ani wgierska piechota porwna si z niemieck nie moe. - Bo Bg jest sprawiedliwy - rzecze na topan Zagoba. - Waci na przykad da wielk fortun, wielki miecz i cik rk, a za to may dowcip. - Ju si do niego przypi jak koska pijawka - rzek miejc si pan Skrzetuski. PEcc]hc+c9t% A pan Podbipita oczy zmruy i rzek ze zwyk sobie sodycz: - Sucha hadko! Waci da jzyk, pono za dugi! - Jeli utrzymujesz, e le zrobi dajc mi taki, jaki mam, tedy pjdziesz do piekarazem ze swoj czystoci, bo woli jego chcesz kontrowa. - Et, kto tam waci przegada! Gadasz i gadasz. - A wiesze wapan, czym czowiek rnisi od zwierzt? - A czym? - Oto rozumem i mow. - Ot, dae mu, da! - rzecze pukownik Mokrski. - Jeeli tedy wapan nie pojmujesz, dlaczego w Polsce najlepsza jazda, a u Niemcw piechota, to ja ci to wytumacz. - No, dlaczego? dlaczego? - spytao kilka gosw. - Oto, gdy Pan Bg konia stworzy, przyprowadzi go przed ludzi, eby za jegodzieo chwalili. A na brzegu sta Niemiec, jako to si oni wszdy wcisn. Pokazuje tedy Pan Bg konia i pyta si Niemca: co tojest? A Niemiec na to: Pferd! - Co? - powiada Stwrca - to ty na moje dzieo "pfe" mwisz? A nie bdziesz ty za to, plucho, na tym stworzeniu jedzi - a jelibdziesz, to kiepsko. To rzekszy, Polakowikonia darowa. Oto dlaczego polska jazda najlepsza, a za Niemcy, jak poczli piechot za Panem Bogiem draowa a przeprasza, tak si na najlepsz piechot wyrobili. - Bardzo to wa misternie wykalkulowa - rzek pan Podbipita. Dalsz rozmow przerwali nowi gocie, nadbiegli z doniesieniem, i jeszcze jakie wojsko do obozu si zblia, ktre nie moe by kozackie, bo nie od Konstantynowa, alecakiem z innej strony, od rzeki Zbrucza, nadciga. Jako we dwie godziny pniej weszy te chorgwie z takim grzmieniem trb i bbnw, e a ksi si rozgniewa i posa do nich rozkaz, by byli cicho, bo nieprzyjaciel w pobliu. Pokazao si, i by to pan stranik koronny Samuel aszcz,sawny zreszt awanturnik, krzywdziciel, warcho i zabijaka, ale onierz wielki. Wid on omiuset ludzi takiego jak sam pokroju, czci szlachty, czci Kozakw, ktrzy by wszyscy, na dobr spraw, wisie powinni. Ale ksi Jeremi nie zraa si swawol tego onierstwa, dufajc, e w jego rku zmieni si na pokorne owieczki musz, a za zaciekocii mstwem inne braki nagrodz. By to tedyszczliwy dzie. Wczoraj jeszcze ksi, zagroony odejciem wojewody kijowskiego,ju by postanowi wojn a do chwili przybytku si zawiesi i do spokojniejszegokraju si na czas jaki uchyli - dzi sta znw na czele blisko dwunastotysicznej armii, a cho Krzywonos pi razy tyle liczy, jednak ze wzgldu i wikszo wojsk zbuntowanych skadaa si z czerni,obie siy za rwne poczytywane by mogy.Teraz te ksi ju ani myla o odpoczynku. Zamknwszy si z aszczem, wojewod kijowskim, Zawilichowskim, Machnickim i Osiskim, naradza si nad dalsz wojn. Krzywonosowi nazajutrz postanowiono wyda bitw, a gdyby nie nadszed, tedy mieli i ku niemu w odwiedziny. Noc zapada ju gboka, ale od czasu ostatnich deszczw, ktre pod Machnwk tak bardzo dokuczay onierzom, pogoda ustalia si wyborna. Na ciemnym sklepieniu niebios wieciy roje gwiazd zotych. Ksiyc wytoczy si wysoko i ubieli wszystkie dachy rosoowskie. W obozie nikt spa nie myla. Wszyscy odgadli jutrzejsz bitw i gotowali si do niej gwarzc po staremu, piewajc i wielkie sobie rozkosze obiecujc. Oficerowiei znaczniejsze towarzystwo, wszyscy w wybornych humorach, zebrali si naok wielkiego ogniska i zabawiali si szklankami. - Mwe za wapan dalej! - woali na Zagob. - Gdycie tedy przez Dniepr przeszli, cecie czynili i jakim sposobem dostalicie si do Baru? Pan Zagoba wychyli kwart miodu i rzek: -...Sed jam nox humida coelo praecipitat, Suadentque sidera cadentia somnos, Sed si tantus amor casus cognoscere nostros, Incipiam... - Moi moci panowie! gdybym zacz wszystko szczegowie opowiada, tedy i dziesiciu nocy by nie starczyo, a pewnie imiodu, bo stare gardo jak stary wz smarowa trzeba. Do, gdy wapastwu powiem, iem do Korsunia, do obozu samegoChmielnickiego z kniaziwn poszed i z tego pieka bezpieczniem j wyprowadzi. - Jezus Maria! to chyba wapan czarowa! - zakrzykn pan Woodyjowski. - Co prawda, to czarowaem - odpowiedzia pan Zagoba - bom si te tego piekielnego kunsztu jeszcze za modych lat od jednej czarownicy w Azji wyuczy, ktra zakochawszy si we mnie, wszystkie arcana czarnoksiskiej sztuki mi dywulgowaa. Ale wiele czarowa nie mogem, bo sztuka na sztuk. Peno tam wrkw i czarownic koo Chmielnickiego, ci tyle mu diabw do usug posprowadzali,i on nimi jak chopami robi. Spa idzie, to mu diabe musi buty ciga; szaty mu si zakurz, to je diabli ogonami trzepi, a on jeszcze, gdy pijany, tego lub owego w pysk, e to - powiada - le suysz! Pobony pan Longinus przeegna si i rzek: - Z nimi moce piekielne, z nami niebieskie. - Byliby te mnie czarni zdradzili przed Chmielnickim, ktom jest i kogo prowadz, alem ich pewnym sposobem zakl, e milczeli. Baem si te, eby Chmielnicki mnie nie pozna, bom si z nim w Czehrynierok temu ze dwa razy u Dopua zetkn; byo te i kilku innych znajomych pukownikw, ale c? Brzuch mnie spad, broda wyrosa do pasa, wosy o ramion, przebranie reszt zmienio, wic nikt nie pozna. - To wapan widzia samego Chmielnickiego i mwie z nim? - Czym widzia Chmielnickiego? Tak, jako waszmociw widz. Przecie on mnie jako szpiega na Podole wysa, ebym jego manifesty chopstwu po drodze rozdawa. Piernacz mnie da dla bezpieczestwa od Ordy, tak e ju spod Korsunia jechaem wszdy bezpiecznie. Jak mnie chopi albo Niowi spotkali, tak ja im piernacz pod nosi mwi: "Powchajcie to, ditki, i idcie do diaba!" Kazaem te sobie dawa wszdzieje i pi suto, a oni dawali i podwody take, czemum by rad i ju cigle na mojniebog kniaziwn patrzyem, aby po takich wielkich fatygach i strachu wypocza. Mwi tedy wapastwu, e nimem dojecha do Baru, to ju si tak odywia, e mao sobie ludziska tam w Barze oczu za ni nie powypatrywali. Jest tam wiele gadkich panien, gdy si szlachta z dalekich okolic pozjedaa, aletak im wanie do niej, jako sowom do kraski. Miuj j te ludzie, a i waszmociowie bycie j miowali, gdybycie zna mogli. - Pewnie, e nie byoby inaczej! - rzek may pan Woodyjowski. - Ale czemue waszmo a do Baru wdrowa? - pyta pan Migurski. - Bom sobie powiedzia, e nie stan, pki do bezpiecznego miejsca nie przybd, wic te i maym zameczkom nie ufaem mylc, e przecie bunt moe do nich doj. A do Baru choby i doszed, to by sobie zby na nim poama. Tam pan Andrzej Potocki potnie mury obsadzi i tyle dba o Chmiela, ile ja o prn szklank. Co waszmociowie mylicie, em le uczyni, tak daleko od ognia odjedajc? A to mnie pewnie w Bohun goni, a gdyby by dogoni, tedy, mwi waszmociom, marcepan by ze mnie dla psw zrobi. Wy jego nie znacie, ale ja go znam. Niech go tam diabli porw! Pty nie bd mia spokoju, pki jego nie powiesz. Daje mu Boe tak szczliwy koniec - amen! Pewnie te nikogo sobie tak nie zakarbowa, jako mnie. Brr! Gdy o tym pomyl, a mnie si zimno robi. Dlatego toi napitkw chtniej teraz zaywam, chociaz natury pi nie lubi. - Co wapan mwisz! - odezwa si pan Podbipita - to pijesz, brateku, jak uraw studzienny. - Nie zagldaj wapan do studni, bo mdrego na dnie nie obaczysz. Ale mniejsza z tym. Jadc tedy z piernaczem i manifestami Chmielnickiego, wielkich przeszkd nie doznaem. Przybywszy do Winnicy znalazem tam chorgiew obecnegotu w obozie pana Aksaka, alem si przecie dziadowskiej skry jeszcze nie pozbywa, bom si chopstwa ba. Jenom si manifestw zby. Jest tam rymarz, ktren si zowie Suhak i dla Zaporocw szpiegowa a wiadomoci Chmielnickiemu posya. Przez tego manifesty odesaem wypisawszy na nich takie sentencje, e chyba go Chmiel kae ze skry obedrze, gdy je przeczyta. Ale tymczasem pod samym Barem taka mnie przygoda spotkaa,em mao przy brzegu nie uton. - Jake to byo? jake? - Spotkaem pijanych onierzw swawolnikw, ktrzy usyszeli, jakem do kniaziwny mwi: "wapanna", bom si tenie bardzo ju i strzeg, jako to blisko swoich. Tak tedy: co to za dziad i co to za szczeglne chopi, do ktrego si mwi: "wapanna"? Kiedy spojrz na kniaziwn: a tu uroda jak malowanie! Daleje do nas! Ja w kt moj niebog, zastawiem j sobi do szabli... - To dziw - przerwa Woodyjowski - e wapan za dziada przebranym bdc mia szabl przy boku! - H - rzek Zagoba - e miaem szabl?A kto wapanu powiedzia, e miaem szabl? Nie miaem, jenom oniersk pochwyci, co leaa na stole. Bo to byo w karczmie w Szypicach. Pooyem w mgnieniu oka dwch napastnikw. Ci do bandoletw! Krzycz: "Stjcie, sobaki, bom szlachcic!" A tu woaj "Alt, alt! jedzie podjazd!" Pokazao si, e to nie by podjazd, jeno pani Sawoszewska z eskort, ktr syn w pidziesit koni odprowadza, mode chopi. Dopiero tamtych pohamowali. A ja do pani z oracj. Takem j rozczuli, e zaraz jej upusty w oczach si otworzyy. Wzia kniaziwn dokarety i ruszylimy do Baru. Ale mylicie, wapastwo, e na tym koniec? Gdzie tam!... Nagle pan leszyski przerwa opowiadanie: - Patrzcie no, waszmociowie - rzek - czy to tam wit, czy co? - O! nie moe by! - odpar pan Skrzetuski. - Za wczesna pora. - To w stronie Konstantynowa! - Tak jest. Ano widzicie: coraz janiej. - Jako ywo, to una! Na te sowa twarze spowaniay, wszyscy zapomnieli o opowiadaniu, zerwali si na rwne nogi. - una! una! - powtrzyo kilka gosw. - To Krzywonos nadszed spod Poonnego. - Krzywonos z ca potg. - Przednie strae musiay podpali miasto lub wsie pobliskie. A wtem zabrzmiay ciche trbki alarmowe; jednoczenie stary Zawilichowski pojawi si nagle midzy rycerstwem. - Moci panowie! - rzek - przyszy podjazdy z wieciami. Nieprzyjaciel w oczach! zaraz ruszamy! Do chorgwi! do chorgwi!... Oficerowie ruszyli co prdzej do swoich pukw. Czelad potumia ogniska i po chwili ciemno zapanowaa w obozie. Tylko w dali, od strony Konstantynowa, niebo czerwienio si coraz szerzej, coraz silniej, przy ktrym blasku blady i gasy stopniowo gwiazdy. I znw zabrzmiay ciche trbki. Grano wsiadanego przez munsztuk. Niewyrane masy ludzi i koni poczy si porusza. rd ciszy sycha byo ttent koni, miarowe kroki piechurw,a wreszcie guchy turkot armat Wurcla; czasem zabrzky muszkiety lub rozlegy si gosy komendy. Byo co gronego i zowrogiego w tym nocnym pochodzie przysonitym pomrok, w tych gosach, szmerach, brzkaniu elastwa, poysku zbroic i mieczw. Chorgwie spuszczay si ku konstantynowskiej drodze i pyny ni w stron poaru, podobne do jakiego olbrzymiego smoka czy wa pezncego wrd ciemnoci. Ale pyszna lipcowa noc miaa si ju ku schykowi. W Rosoowcachpoczy kury pia podajc sobie gosy przez cae miasto. Mila drogi dzielia Rosoowce od Konstantynowa, wic zanim wojska w wolnym pochodzie przeszy poow drogi, spoza uny poarnej wychylia si i jutrzenka blada, jakby przeraona, i nasycaa coraz bardziej wiatem powietrze wydobywajc z cienia lasy, zagaje, bia wstg gocica i idcepo nim wojska. Teraz wyranie mona ju byo odrni ludzi, konie i zbite szeregi piechurw. Podnis si ranny, chodny wietrzyk i opota chorgwiami nad gowami rycerzy. Szli naprzd Tatarzy Wierszua, za nimi Kozacy Poniatowskiego, potem dragonia, armaty Wurcla, a piechoty i husarie na ostatku. Pan Zagoba jecha przy Skrzetuskim, ale wierci si jako na kulbace i wida byo, e wobec bliskiej bitwy niepokj go ogarnia. - Moci panie - rzek do Skrzetuskiego szepcc cicho, jakby si ba, by go kto nie podsucha. - A co waszmo powiesz? - Czy to husarze pierwsi uderz? - Mwie wapan, e stary onierz, a nie wiesz, e husarzy konserwuje si do rozstrzygnicia bitwy w chwili, gdy nieprzyjaciel najbardziej siy wyty. - Wiem ci ja to, wiem, alem si chcia upewni. Nastaa chwila milczenia. Po czym pan Zagoba zniy gos jeszcze bardziej i pyta dalej: - Czy to Krzywonos z ca potg? - Tak jest. - A ile prowadzi? - Razem z czerni szedziesit tysicy ludzi. - O, do diaba! - rzek pan Zagoba. Skrzetuski umiechn si pod wsem. - Nie myl wapan, e ja si boj - szepta dalej Zagoba - ale mam krtki oddech i nie lubi toku, bo gorco, a jak gorco, to ju nic po mnie. Bodaj to w pojedynk sobie radzi! Czek przynajmniej fortelw moe zay, a tu nic i po fortelach. Nie gowa, jeno rce wygrywaj.Tu ja gupi przy panu Podbipicie. Mam na brzuchu te dwiecie czerwonych zotych, co mi je ksi darowa, ale wierzaj mi waszmo, e brzuch wolabym mie gdzie indziej. Tfu! tfu! nie lubi ja tych wielkich bitew! Niech je zaraza tucze! - Nic waci nie bdzie. Nabierz ducha. - Ducha? Tego ja si tylko przecie boj, e mstwo roztropno we mnie zwyciy! Nadtom zapalczywy... A miaem zy omen: gdymy siedzieli przy ognisku, dwie gwiazdyspado. Kto je wie?... moe ktra moja! - Za dobre uczynki Bg waszmoci nagrodzi i w zdrowiu zachowa. - Byle mi za wczenie nagrody nie obmyli! - Czemue nie zosta przy taborach? - Mylaem, e przy wojsku bezpieczniej. - Bo i tak jest. Obaczysz wapan, e to nic wielkiego. My ju zwyczajni, a consuetudo altera natura. Ot, ju Sucz i Wiszowaty Staw. Istotnie wody Wiszowatego Stawu, oddzielone od Suczy dug grobl, zabysy w oddaleniu. Wojska zatrzymay si naraz na caej linii. - Czy to ju? - spyta pan Zagoba. - Ksi szyk bdzie sprawia - odpar pan Skrzetuski. - Nie lubi toku!... powtarzam waci... nie lubi toku. - Husaria na prawe skrzydo! - rozleg sigos subowego, ktry od ksicia przypaddo pana Jana. Rozwidnio si zupenie. una zblada w blaskach wschodzcego soca, zociste promienie odbiy si w ostrzach husarskich kopii i zdao si, e nad rycerzami pon tysice wiec. Po sprawieniu szykw wojsko nie ukrywajc si ju duej zapiewao w jeden gos: "Witajcie, podwoje zbawienia!" Potna pie rozbiega si po rosach, uderzya si o br sosnowy i odbita echem, wzleciaa ku niebu. Nareszcie brzeg po drugiej stronie grobli zaczerni si, jak okiem sign, chmarami kozactwa; puki pyny za pukami, konni Zaporocy zbrojni w dugie spisy, pieszy lud z samopaami i fale chopstwa zbrojnego w kosy, cepy i widy. Za nimi wida byo jak we mgle olbrzymi tabor nibymiasto ruchome. Skrzypienie tysicy wozwirenie koni dochodzio a do uszu ksicych onierzy. Kozactwo jednak szobez zwykych wrzaskw, bez wycia i zatrzymao si po drugiej stronie grobli. Dwie przeciwne potgi patrzyy czas jaki na si w milczeniu. Pan Zagoba trzymajc si cigle przy Skrzetuskim spoglda na owo morze ludzkie i mrucza: - Jezu Chryste, po ce stworzy tyle tego taaajstwa! To chyba sam Chmielnicki z czerni i wszystkimi wszami! Nie rozpustae to, powiedz mi waszmo? Czapkami nas pokryj. A tak dobrze przedtem bywao w Ukrainie! Wal si i wal! bogdaj was diabli w piekle walili. I wszystko to na nasz skr. Bogdaj ich nosacizna zara!.. - Nie klnij wa. Dzi niedziela. - A prawda. dzi niedziela, lepiej by o Bogu pomyle... Pater noster qui es in coelis... adnego respektu od tych ajdakwspodziewa si nie mona... Sanctificetur nomen Tuum... co to si bdzie dziao na tej grobli!... Adveniat regnum Tuum... Ju wemnie dech zaparo... Fiat voluntas Tua... Bodajecie wyzdychali, hamany mobjcze!... Patrz no wal Co to? Oddzia zoony z kilkuset ludzi oderwasi od czarnej masy i sun bezadnie ku grobli. - To harcownik - rzecze pan Skrzetuski. - Zaraz nasi ku nim wyjad. - Czy to ju koniecznie bitwa si Pb!c c!c0c>yzacznie? - Jak Bg na niebie. - Niech to diabli porw! - (Tu zy humor pana Zagoby nie mia ju miary.) - A wa to patrzysz jakby na teatrum w misopust!- wykrzykn z niechci do Skrzetuskiego -jakby nie o waci skr chodzio! - My ju zwyczajni, mwiem. - I pewnie na harce ruszysz? - Nie bardzo to przystoi rycerzom spod grnych znakw na pojedynk z takim nieprzyjacielem si bi; nie czyni tego, kto powag kocha. Ale w tych czasach nikt nie ma wzgldu na godno. - Id ju i nasi, id! - wykrzykn pan Zagoba widzc kran lini dragonw Woodyjowskiego posuwajc si truchtem ku grobli. Za nimi ruszyo po kilkanacie ochotnika spod kadej chorgwi. Poszli midzy innymi:rudy Wierszu, Kuszel, Poniatowski, dwchKarwiczw; a spod husarskiego znaku pan Longinus Podbipita. Odlego midzy dwoma oddziaami zacza si zmniejsza gwatownie. - Piknych rzeczy bdziesz wa wiadkiem - rzek Skrzetuski do pana Zagoby. - Uwa szczeglnie Woodyjowskiego i Podbipit. Wielcy to rycerze. Dojrzysz ich wa? - Dojrz. - To patrz; sam si rozakomisz. Rozdzia trzydziesty pierwszy Ale wojownicy zbliywszy si do siebie zatrzymali konie i poczli naprzd si ly wzajemnie. - Bywajcie! bywajcie! zaraz tu psy waszym padem nakarmimy! - woali ksicy onierze. - Wasze i dla psw si nie godzi. - Pognijecie w tym stawie, zbje bezecni! - Komu pisano, ten zgnije. Was tu prdzejryby oszczypi. - Z widami do gnoju, chamy! Lepiej wam to przystoi ni szabla. - Chocia my chamy, ale synki nasze bdszlachta, bo si z waszych panienek porodz! Jaki Kozak, widno zadnieprzaski, wysun si naprzd i zoywszy donie koo ust, woa potnym gosem: - U kniazia dwie synowice! Powiedzcie mu,eby je Krzywonosowi przysa. Panu Woodyjowskiemu a pociemniao w oczach z wciekoci, gdy to blunierstwo usysza, i w teje chwili wypuci konia na Zaporoca. Pozna go z dala pan Skrzetuski stojc na prawym skrzydle z husarzami i krzykn na Zagob: - Woodyjowski leci! Woodyjowski! patrzwa! tam! tam! - Widz! - woa pan Zagoba. - Ju go dopad! Ju si bij! Raz! dwa! daleje po nim! Widz doskonale! Oho, ju! To gracz, niech go las ogarnie! Istotnie w drugim zoeniu blunierca pad na ziemi jak gromem raony - i pad gow ku swoim, na z im wrb. A wtem wyskoczy drugi, ubrany w czerwony kontusz zdarty z jakiego szlachcica. Dopad on pana Woodyjowskiego troch z boku, ale ko muw chwili samego cicia utkn. Pan Woodyjowski za zwrci si i wtedy to mona byo pozna mistrza, bo doni tylko sam poruszy robic ruch tak lekki imikki, e prawie niewidoczny, a jednak szabla Zaporoca furkna w gr, pan Woodyjowski za za kark go ucapi i porwa wraz z koniem ku swoim. - Braty ridnyje, spasajte! - woa jeniec. Ale oporu nie dawa wiedzc, e w razie najmniejszego szabl bdzie natychmiast przeszyty; jeszcze konia pitami bi, by poda. I tak go wid pan Woodyjowski jak wilk koz. Sypno si na ten widok z obu stron po kilkunastu wojownika, bo wicej na wskiejgrobli nie mogo si pomieci. Przypadali tedy do siebie pojedynczo. M zwiera si z mem, ko z koniem, szabla z szabl i by to cudny widok tego szeregu pojedynkw, na ktre oba wojska patrzyy z najwiksz ciekawoci, wrc sobie z nich o dalszym powodzeniu. Poranne soce wiecio nad walczcymi, a powietrze tak byo przezroczyste, e prawie twarze mona byo z obu stron odrni. Mylaby kto patrzc z dala, e to turniej jakowy lub zabawa. Czasem jednak ko wylatywa z zamtu bez jedca; czasem trup wpadaz grobli w jasn szyb wody, ktra rozpryskiwaa si w zote iskry, a potem sza kolist fal od brzegu coraz dalej i dalej. Roso serce onierzom obu wojsk, patrzcym na mstwo swych rycerzy, i ochota do boju. Kady ku swoim sa yczenia; nagle pan Skrzetuski w rce klasn, a zadwiczay karwasze, i wykrzykn: - Wierszu zgin! pad razem z koniem... patrzcie: siedzia na tym biaym! Ale Wierszu nie zgin, chocia istotniepad razem z koniem, bo przewrci obydwch olbrzymi Pujan, dawny kozak ksicia Jeremiego, dzi drugi po Krzywonosie dowdca. By to synny harcownik i nigdy tej gry nie opuszcza. Silny tak, i z atwoci mg zama dwie od razu podkowy, uchodzi za niezwycionego w pojedynczej walce. Przewrciwszy Wierszua uderzy na dzielnego oficera Kuroszlachcica i przeci go strasznie, bo prawie a do kulbaki. Inni cofnli si przeraeni, co widzc pan Longinus zwrci ku niemu swoj inflanck koby. - Pohybnesz! - krzykn Pujan widzc zuchwaego ma. - C robi? - odpowiedzia pan Podbipita wznoszc szabl do cicia. Nie mia on jednak swego Zerwikaptura, bo go do zbyt wielkich celw przeznaczy, aby si nim w pojedynczej walce posugiwa; zostawi go wic w rkach wiernego pachoka przy szeregu; mia za tylko lekk batorwk o bkitnawej pisanej zotem klindze. Wytrzyma pierwsze jej cicie Pujan, cho zaraz pozna, e ma z nie lada zapanikiem do czynienia, bo mu a szabla w garci zadraa; wytrzyma jednak i drugie, i trzecie, po czym, czy wiksz przeciwnika biego w szermierce pozna, czy moe wobec obu stron swoj straszliw si pochlubi si pragn, czy przyparty do skraju grobli, obawia si, aby nie by przez ogromne bydl pana Longina do wody wepchnitym, do, e odbiwszy ostatnie cicie, konia z koniem bokami zestosowa i wp Litwina w potne ramiona uchwyci. I sczepili si tak, jako dwa niedwiedzie,gdy o samic w czasie rui walcz; owinli si koo siebie jak dwie sosny, ktre z jednego pnia wyrsszy, wzajemnie si okrc i prawie jedno drzewo utworz. Wszyscy dech wstrzymali i w milczeniu patrzyli na walk tych zapanikw, z ktrych kady za najwikszego siacza midzy swymi uchodzi. Oni za - rzekby: naprawd zroli si w jedno ciao - bo dugi czas pozostali bez ruchu. I tylko twarze ich stay si czerwone, i tylko z y, ktre wyskoczyy im na czoa, z wygitych jak uki grzbietw mona byo pod tym straszliwym spokojem pozna nadludzkie wytenie ramion, ktre gniotysi nawzajem w ucisku. Na koniec obaj poczli dygota. Ale stopniowo twarz pana Longina stawaa si coraz czerwiesza, a twarz wataki coraz sisza. Upyna jeszcze chwila. Niepokj patrzcych wzrasta. Nagle milczenie przerwa guchy, przyduszony gos: - Puskaj... - Nie... braciaszku!... - odpowiedzia drugi gos. Jeszcze chwila: wtem chrobotno co okropnie, da si sysze jk jakby z podziemia; fala czarnej krwi buchna z ust Pujana i gowa mu zwisa na rami. Wtedy pan Longinus podnis go z kulbakii zanim patrzcy mieli czas pomyle, co si stao, przerzuci go na swoje siodo, po czym ruszy rysi ku swoim. - Vivat! - krzyknli winiowiecczycy. - Na pohybel! - odpowiedzieli Zaporocy. I zamiast si zmiesza klsk swego wodza, tym zaciciej uderzyli na nieprzyjaci. Zawrzaa walka tumna, ktr ciasnota miejsca tym zacieklejsz czynia. I byliby moojcy mimo caego mstwa ulegli pewnie wikszej szermierskiej wprawie przeciwnikw, gdyby nie to, e od taboru Krzywonosowego day si nagle sysze trby woajce ich do odwrotu. Cofnli si natychmiast, a przeciwnicy postawszy chwil, by okaza, i odzieryli pole, zawrcili rwnie ku swoim. Grobla opustoszaa, zostay tylko na niej trupy ludzkie i koskie, jakby zapowied tego, cosi dzia bdzie - i czerniaa ta droga mierci midzy dwoma wojskami - jeno lekki powiew wiatru pomarszczy gadk powierzchni jeziora i zaszumia aonie wliciach wierzb stojcych tu i owdzie nad brzegami stawu. Tymczasem ruszyy Krzywonosowe puki jakby nieprzejrzane okiem stada szpakw i siewek. Sza naprzd czer, za ni sforna piechota zaporoska i sotnie konne, i ochotnicy Tatarowie, i artyleria kozacka, a wszystko bez wielkiego adu. Pchali si jedni przez drugich, szli "na gow" pragnc liczb niezmiern sforsowa grobl, a potem zala i pokry wojsko ksice. Dziki Krzywonos wierzy w pi iszabl, nie w sztuk wojenn, dlatego parca si do ataku i kaza pukom idcym ztyu popycha przednie, aby cho po niewoli i musiay. Kule armatnie poczy pluska po wodzie na ksztat dzikich abdzi i nurw, nie czynic zreszt z powodu odlegoci szkody w ksicych wojskach ustawionych w szachownic po drugiej stronie stawu. Powd ludzka zalaa grobl i sza naprzd bez przeszkody; cz owej fali dosignwszy rzeki szukaa przez ni przeprawy i nie znajdujc wracaa znw ku grobli; i szli tak gsto, e jak pniej mwi Osiski, pobach konno mona by byo przejecha, i pokryli tak grobl, e pidzi wolnej ziemi nie zostao. Patrzy na to Jeremi z wyszego brzegu ibrwi marszczy, a z oczu szy mu ze byskawice ku tym tumom, widzc za bezad i przepychanie si Krzywonosowych pukw rzek do obersztera Machnickiego: - Po chopsku nieprzyjaciel z nami poczyna i na sztuk wojenn nie dbajc obaw idzie, ale nie dojdzie. Tymczasem, jakby wbrew jego sowom, doszli ju do poowy grobli i zatrzymali sizdziwieni i zaniepokojeni milczeniem wojsk ksicych. Ale wanie w tej chwili zrobisi ruch midzy tymi wojskami - i cofny si zostawiajc midzy sob a grobl obszerne puste pkole, ktre miao by polem walki. Po czym piechoty Koryckiego rozstpiy si odsaniajc zwrcone ku grobli paszcze armat Wurcla, a w kcie utworzonym przezSucz i grobl poyskiway w nadbrzenychzarolach muszkiety Niemcw Osiskiego. I zaraz dla ludzi wojny widocznym byo, na czyj tu stron musi pa zwycistwo. Tylko tak szalony wataka, jak Krzywonos,mg porywa si na bitw w takich warunkach, w ktrych ca potg nie mgby zdoby nawet przeprawy, gdyby Winiowiecki chcia mu jej broni. Ale ksi umylnie postanowi puci cz jego si za grobl, by j otoczy i zetrze. Wielki wdz korzysta z zalepienia przeciwnika, ktren nawet i na to nie baczy, e ludziom swoim walczcym na drugim brzegu bdzie mg przychodzi w pomoc tylko wskim przejciem, przez ktre znaczniejszych oddziaw niepodobna od razu przeprawi. Wic praktycy wojenni patrzyli ze zdumieniem na czyn Krzywonosa, ktrego nic nie zmuszao do tak szalonego kroku. Zmuszaa go tylko ambicja i pragnienie krwi. Oto wataka dowiedzia si, e Chmielnicki pomimo przewagi wysanych podKrzywonosem si, lkajc si o rezultat bitwy z Jeremim, szed ca potg swoimw pomoc. Do Krzywonosa przyszy rozkazy, by bitwy nie stacza. Ale wanie dlatego Krzywonos postanowi j stoczy - i pieszy si. Wziwszy Poonne rozsmakowa si we krwi i nie chcia si ni dzieli, dlatego spieszy si. Straci poow ludzi - to i c z tego! Ale reszt zaleje szczupe siy ksice i w pie je wytnie. Gow Jeremiego poniesie Chmielnickiemu w podarunku. Tymczasem fale czerni dosigy koca grobli, na koniec przeszy j i rozlay si po owym pkolu zostawionym przez wojska Jeremiego. Ale w teje chwili ukryta piechota Osiskiego daa im w bok ognia; z armat Wurcla wykwity dugie smugi dymu, ziemia zatrzsa si od huku i bitwa rozpocza si na caej linii. Dymy przesoniy brzegi Suczy, staw, groble i samo pole, tak i nic nie byo wida; czasem tylko zamigotay czerwone barwy dragonw, czasem bysny grzebienie nad leccymi hemami i wrzao w onej chmurze okropnie. W miecie bito wewszystkie dzwony, ktrych jk aosny miesza si z basowym rykiem armat. Z taboru waliy ku grobli coraz nowe i nowe puki. Te za, ktre j przeszy i dostay si na drug stron stawu, rozcignwszy si w mgnieniu oka w dug lini, uderzyy z wciekoci na ksice chorgwie. Bitwa rozcigna si od jednego koca stawu a do skrtu rzeki i botnistych k, wczesnego mokrego lata zalanych. Czer i Niowi musieli zwyciy lub zgin majc za sob wod, ku ktrej spieray j ataki piechoty i jazdy ksicej. Gdy husaria ruszya naprzd, pan Zagoba, cho oddech mia krtki i toku nie lubi, skoczy przecie z innymi, bo zreszt i nie mg inaczej uczyni bez naraenia si na stratowanie. Lecia tedy przymknwszy oczy, a w gowie latay mu z byskawicow szybkoci myli: "Na nic fortele! na nic fortele! gupi wygrywa, mdry ginie!" Potem ogarna go zo na wojn, na Kozakw, na husarzy i na wszystkich w wiecie. Zacz kl - i modli si. Powietrze wiszczao mu w uszach, tamowao oddech w piersi! - nagle uderzy si o co koniem, poczu opr, wic otworzy oczy - i c ujrza: oto kosy, szable, cepy, mnstwo rozpalonych twarzy, oczu, wsw... a wszystko to niewyrane, nie wiadomo czyje, wszystko drgajce, skaczce, wcieke. Wtedy porwaa go ostatnia pasja na tych nieprzyjaci, e nie uciekli do diaba, e leli w oczy i e zmuszali go do bitwy. "Chcecie, to macie!" - pomyla i pocz ci lepo na wszystkie strony. Czasem przecina powietrze, a czasem czu, i ostrze mu grznie w co mikkiego. Jednoczenie czu, e jeszcze yje, i to dodawao mu nadzwyczajnie otuchy. "Bij! zabij!" - rycza jak baw - na koniec owe wcieke twarze zniky mu z oczu, a natomiast ujrza mnstwo plecw, wierzchw od czapek, a krzyki mao mu uszu nie rozdary. "Zmykaj? - przemkno mu przez gow.- Tak jest!" Wtedy odwaga wezbraa w nim bez miary. - Zodzieje! - krzykn. - Tak to szlachcie stawacie? I skoczy midzy uciekajcych, min wielu i zamieszawszy si w gstwinie, z wiksz ju przytomnoci pracowa pocz. Tymczasem towarzysze jego przyparli Niowcw do brzegw Suczy, poronitych do gsto drzewami, i gnali ich wzdu brzegu do grobli, nikogo ywcemnie biorc, bo czasu nie stawao. Nagle pan Zagoba poczu, e ko poczyna si pod nim rozpiera, a jednoczenie spado na co cikiego i obwino mu ca gow, tak i otoczya go ciemno zupena. - Moci panowie! ratujcie! - krzykn bijc pitami konia. Rumak jednak, widocznie zmorzony ciarem jedca, jcza tylko i sta w miejscu. Pan Zagoba sysza wrzask, krzyki przelatujcych koo siebie jedcw, potem cay ten huragan przelecia i naoknastaa wzgldna cisza. I znowu myli, tak szybkie jak strzay tatarskie, poczy mkn przez jego gow. "Co to jest? co si stao? Jezus Maria! wzito mnie w niewol!" I na czoo wystpiy mu krople zimnego potu. Widocznie owinito mu gow tak samo, jak on niegdy Bohunowi. Ten ciar, ktry czuje na ramieniu - to do hajdamacka. Ale czemu go nie prowadz lub nie zabijaj? czemu stoi w miejscu? - Puszczaj, chamie! - krzykn wreszcie przyduszonym gosem. Milczenie. - Puszczaj, chamie! Daruj ci zdrowiem! adnej odpowiedzi. Pan Zagoba raz jeszcze uderzy pitami w boki konia, ale znowu bez skutku. Zatknite bydl rozkraczyo si tylko szerzej i stao w miejscu. Wwczas ostatnia pasja pochwycia nieszczsnego jeca i dobywszy noa z pochwy wiszcej mu na brzuchu da straszne pchnicie w ty za siebie. Ale n przeci tylko powietrze. Wtedy Zagoba porwa obu rkoma za ow zason obwijajc mu gow i zerwaj w mgnieniu oka. Co to jest? Hajdamakw nie ma. Naok pusto. Z dalatylko wida w dymie przelatujcych kranych dragonw Woodyjowskiego, a o kilkanacie staj dalej migoc zbroje husarzy, ktrzy gnaj resztki niedobitkw zawracajc je z pola ku wodzie. Natomiast u ng pana Zagoby ley pukowa chorgiew zaporoska. Widocznie uciekajcy Kozak cisn j tak, e drzewcem wspara si na ramieniu pana Zagoby, a pacht pokrya mu gow. Ujrzawszy to wszystko i zrozumiawszy dokadnie m w oprzytomnia zupenie. - Aha! - rzek - zdobyem chorgiew. Jak to? moem jej nie zdoby? Jeli justycja nie polegnie take w tej bitwie, tedy pewien jestem nagrody. O chamy! szczcie wasze, i mi si ko rozpar. Nie znaem si mniemajc, i fortelom mog ufa bardziej ni mstwu. Mog si do czego Pc c c*c:D*wicej w wojsku przyda ni do zjadania sucharw. O dla Boga! znowu tu jaka wataha leci. Nie tdy, psubraty, nie tdy! eby tego konia wilcy zjedli!... Bij!... zabij! Istotnie nowa wataha Kozakw gnaa ku panu Zagobie, wyjc nieludzkimi gosami, a na karku jej siedzieli pancerni Polanowskiego. I byby moe pan Zagoba znalaz mier pod kopytami, gdyby nie to,e husaria Skrzetuskiego wytopiwszy tych, za ktrymi sza w pocigu, wracaa teraz, by wzi w dwa ognie owe nadbiegajce oddziay. Co widzc Zaporocy rzucili si w wod na to tylko, by uszedszy mieczw znale mier w botach i w gbokich doach. Inni, ktrzy padli na kolana bagajco lito, marli pod ciciami. Pogrom sta si straszliwy i powszechny, ale najstraszliwszy na grobli. Wszystkie oddziay, ktre j przeszy, zostay starte w owym pkolu utworzonym przez wojsko ksice. Te, ktre jeszcze nie przeszy, giny pod nieustajcym ogniem armat Wurcla i salwami piechoty niemieckiej. Nie mogy i naprzd ani w ty, gdy Krzywonos wgania coraz nowe puki, ktre pchajc si, prc idcych przedsob, zapary jedyn drog ucieczki. Rzekby: Krzywonos zaprzysig sobie wygubi wasnych ludzi, ktrzy staczali si, dusili, bili si pomidzy sob, padali, wskakiwali w wod po obu stronach - i tonli. Z jednego koca czerniay masy uciekajcych, z drugiego - masy idcych naprzd, w rodku - gry i way trupw, jki, krzyk pozbawiony dwikw ludzkich, sza strachu, zamieszanie, chaos. Cay staw zapeni si trupami ludzi i koni. Wody wystpiy z brzegw. Chwilami dziaa milky. Wwczas grobla na ksztat paszczy armatniej wyrzucaa tumy Zaporocw i czerni, ktre rozbiegay si po pkolu i szy pod miecz czekajcej na nie jazdy, a Wurcel poczynagra na nowo; deszczem elaza i oowiu zamyka grobl wstrzymujc przypyw posikw. W tych krwawych zapasach upyway cae godziny. Krzywonos, wcieky, spieniony, jeszcze nie dawa za wygran i rzuca tysice moojcw w paszcz mierci. Po drugiej za stronie Jeremi, ubrany w srebrne blachy, sta konno na wysokiej mogile zwanej za owych czasw Kru Mogi - i patrzy. Twarz mia spokojn, wzrok jego ogarnia ca grobl, staw, brzegi Suczy ibieg a do miejsca, w ktrym owity w bkitnaw mg oddalenia sta olbrzymi tabor Krzywonosowy. Oczy ksicia nie schodziy z tego zbiorowiska wozw, na koniec zwrci si do grubego wojewody kijowskiego i rzek: - Dzi ju nie zdobdziemy taboru. - Jak to? wasza ksica mo chciaby?... - Czas prdko leci. Za pno! Patrz waszamo, oto i wieczr. Istotnie od chwili wyjazdu harcownikw bitwa, podsycana uporem Krzywonosa, trwaa ju tak dugo, e soce miao czas przebiegn cay swj uk codzienny ikonio si ku zachodowi. Lekkie, wysokie chmurki zwiastujce pogod, a rozproszone jak stada biaorunych owieczek po niebie, poczy si czerwieni i schodzi gromadami z pl niebieskich. Dopyw kozactwa do grobli ustawa z wolna, a te puki, ktre ju wstpiy na ni, cofay si w popochu i nieadzie. Bitwa koczya si, a koczya dlatego, i rozarte zgraje opady w kocu Krzywonosa woajc z rozpacz i wciekoci: - Zdrajco! wygubisz nas! Psie krwawy! Sami ci zwiem i Jaremie wydamy, a tak ycie okupimy. Na pohybel tobie, nie nam! - Jutro wydam wam kniazia i cae wojskoalbo sam zgin - odpowiada Krzywonos. Ale spodziewane to "jutro" miao dopieronastpi, a obecne "dzi" byo dniem pogromu i klski. Kilka tysicy najdzielniejszych niowych moojcw nie liczc czerni polego na polu bitwy lub potopio si w stawie i w rzece. Blisko dwatysice wzito w niewol. Polego czternastu pukownikw nie liczc sotnikw, esauw i rozmaitej starszyzny. Drugi po Krzywonosie wdz, Pujan, ywcemlubo ze strzaskanymi ebrami, dosta si wmoc nieprzyjaci. - Jutro wszystkich wyreem! - powtarzaKrzywonos. - Gorzaki ni jada pierwej w gb nie wezm. A tymczasem w przeciwnym obozie rzucano zdobyte chorgwie pod nogi strasznego ksicia. Kady ze zdobywcw ciska swoj, tak i utworzy si z nich stos niemay, byo bowiem wszystkich czterdzieci. A gdy z kolei przechodzi pan Zagoba, zwali swoj z tak moc i hukiem, e a ratyszcze pko, co widzc ksi zatrzyma go i pyta: - A wa to wasnymi rkami zdobye w znak? - Do usug waszej ksicej moci! - Widz tedy, e nie tylko Ulisses, lecz i Achilles. - Prosty ja onierz, jeno pod Aleksandrem Macedoskim su. - Poniewa lafy wa nie bierzesz, nieche ci skarbnik jeszcze dwiecie czerwonych zotych za tak cnotliwy twj proceder wypaci. Pan Zagoba za kolana ksicia chwyci i rzek: - Wasza ksica mo! wiksza to askani moje mstwo, ktre rade by si we wasnej modestii ukry. Zaledwie widzialny umiech bka si poczarniawej twarzy pana Skrzetuskiego, ale rycerz milcza i pniej nawet ani ksiciu, ani nikomu o niespokojnociach pana Zagoby przed bitw nie wspomnia; za pan Zagoba odszed z min tak sierdzist,e widzc go onierze spod innych chorgwi pokazywali go palcami, mwic: - Ten ci to jest, co dzi najwicej dokazywa. Noc zapada. Po obu stronach rzeki i stawu zapony tysice ognisk i dymy jako kolumny wzniosy si ku niebu. Strudzony onierz krzepi si jadem, gorzak lub ducha sobie do jutrzejszej bitwy dodawa opowiadajc czyny dzisiejszej. Ale najgoniej rozprawia pan Zagoba chwalc si tym, czego dokaza, i tym, czego by mg dokaza, gdyby mu si ko nie rozpar. - Ju to mwi waszmociom - rzek zwracajc si do oficerw ksicych i szlachty spod chorgwi Tyszkiewicza - e wielkie bitwy dla mnie nie nowina; dowiadczyem ich niemao i na Multanach,i w Turczech, ale em pole zalea, baem si - nie nieprzyjaci, bo kto by si tam chamstwa ba! - ale wasnej zapalczywoci, gdy zaraz mylaem, i mnie zbyt daleko uniesie. - Jako i uniosa waci. - Jako i uniosa! Spytajcie pana Skrzetuskiego! Jakem tylko ujrza pana Wierszua padajcego z koniem, zaraz chciaem nie pytajc na pomoc mu skoczy.Ledwo mnie towarzysze powstrzymali. - Tak jest! - rzecze pan Skrzetuski - musielimy waci hamowa: - Ale - przerwa Karwicz - gdzie jest Wierszu? - Pojecha ju na podjazd; nie zna on spoczynku. - Uwacie tedy, moci panowie - mowi pan Zagoba niekontent, e mu przerwano opowiadanie - jakom t chorgiew zdoby... - To Wierszu nie ranny? - pyta znw Karwicz. -...Nie pierwsz to ju zdobyem w yciu,ale adna nie przysza mi z tak prac... - Nie ranny, jeno potuczony - odpowiedzia pan Azulewicz, Tatar - i wodysi napi, bo pad gow do stawu. - To si dziwi, e ryby nie pozdychay - rzek z gniewem pan Zagoba - bo od takiejognistej gowy musiaa si woda zagotowa. - Wszelako wielki to kawaler! - Nie tak zbyt wielki, skoro do byo naniego p-Jana. Tfu, z waszmociami dogada si nie mona! Moglibycie si te ode mnie nauczy, jak zdobywa chorgwie na nieprzyjacielu... Dalsz rozmow przerwa modziuchny pan Aksak, ktry w tej chwili zbliy si do ogniska. - Nowiny przynosz waszmociom! - rzek dwicznym, pdziecicym gosem. - Niaka pieluch nie upraa, kot mleko zjad i farfurka si stuka - mrukn pan Zagoba. Ale pan Aksak nie zwaa na t przymwk do swego chopicego wieku i rzek: - Pujana ogniem piek... - Bd psi mieli grzanki! - przerwa pan Zagoba. -...I czyni zeznania. Ukady zerwane. Pan z Brusiowa mao nie szaleje. Chmiel idzie z ca potg w pomoc Krzywonosowi. - Chmiel? c to Chmiel! Kto tu sobie co robi z Chmiela? Idzie Chmiel bdzie piwo, beczka ort! Drwimy z Chmiela!... - trzepa pan Zagoba toczc przy tym gronie i dumnie oczyma po obecnych. - Idzie wic Chmiel, ale Krzywonos na niego nie czeka i dlatego przegra... - Gra duda, gra - a przegra kiszki... - Sze tysicy moojcw ju jest w Machnwce. Wiedzie ich Bohun. - Kto? kto? - spyta nagle zgoa innym gosem Zagoba. - Bohun. - Nie moe by! - Tak zeznaje Pujan. - Masze, babo, placek! - zawoa aonie pan Zagoba. - Prdko oni tu mog by? - We trzech dniach. Wszelako do bitwy idc nie bd tak pieszy, by koni nie zegna. - Ale ja bd pieszy! - mrukn szlachcic. - Anieli Pascy, ratujcie mnie od tego ajdaka! Oddabym chtnie moj zdobyt chorgiew, byle ten paliwoda kark skrci, nim tu dojdzie. Spero, e nie bdziem te tu dugo czeka. Pokazalimy Krzywonosowi, co umiemy, a teraz czas by spoczynku zay. Nienawidz tak owego Bohuna, e bez abominacji wspomnie jego diabelskiego nazwiska nie mog. Otom si wybra! Nie mogem to w Barze siedzie? Licho mnie tu przynioso... - Nie trw si wa - szepn Skrzetuski - bo wstyd! Midzy nami nic ci nie grozi. - Nic mi nie grozi? Wa go nie znasz! On si ju moe gdzie midzy ogniami k'nam czognie. (Tu pan Zagoba obejrza si niespokojnie wokoo.) A i na waci on rwnie zawzity, jak na mnie. - Daje mi Boe z nim si spotka! - rzek pan Skrzetuski. - Jeli to ma by aska, to wol jej nie dozna. Odpuszcz mu chtnie, jako chrzecijanin, wszystkie krzywdy, ale pod warunkiem, e go na dwa dni przedtem powiesz. Nie trwo si ja, ale wa nie uwierzysz nawet, jak nadzwyczajna abominacja mnie porywa! Lubi ja wiedzie, z kim mam do czynienia: z szlachcicem - toz szlachcicem, z chopem - to z chopem; ale to diabe jaki wcielony, z ktrym nie wiedzie, czego si trzyma. Wayem ja si na niemae z nim rzeczy, ale jakie oczyzrobi, gdym mu eb obwizywa, tego ja waci nie wypowiem i w godzin mierci pamita bd. Nie chc budzi licha, pki pi. Na raz sztuka. Waszmoci te powiem,e jest niewdzicznikiem i o t niebog niedbasz... - A to quo modo? - Bo - rzecze pan Zagoba odcigajc rycerza od ogniska - wa swoim wojennymhumorom i fantazji dogadzajc wojujesz i wojujesz, a ona tam lacrimis si kadego dnia zalewa, na prno responsu czekajc. Czego by inny nie uczyni, ale ju by dawnomnie wyprawi majc w sercu afekt prawdziwy i nad jej tsknoci zlitowanie. - Mylisz tedy wa do Baru wraca? - Choby dzi, bo i mnie jej al. Pan Jan oczy tskne ku gwiazdom podnis i tak mwi: - Nie pomawiaje mnie waszmo o nieszczero, bo Bg mi wiadek, e kawaka chleba do ust nie wezm ni ndznego ciaa snem nie pokrzepi, ebym wprzd o niej nie pomyla, a ju to w sercu moim nikt stalszej nad ni rezydencjimie nie moe. A em waszmoci z responsem nie wyprawia, to dlatego, em sam chcia jecha, aby kochaniu folg da inie zwczc, lubem si wiekuistym z ni poczy. I nie masz takowych skrzyde nawiecie ani takiego lotu, ktrym bym tam lecie nie chcia, do tej niebogi mojej... - To czemu wa nie lecisz? - Bo mi przed bitw tego czyni nie wypadao. onierzem i szlachcicem jestem, przeto o honor dba musz... - Ale dzi jest po bitwie, ergo... moemy ruszy cho zaraz... Pan Jan westchn. - Jutro uderzymy na Krzywonosa... - Tego to ja, widzi wa, nie rozumiem. Pobilicie modego Krzywonosa, przyszed stary Krzywonos; pobijecie starego Krzywonosa, przyjdzie mody ten tam (ebyw z godzin nie wymwi)... Bohun; pobijecie jego, przyjdzie Chmielnicki. Co u diaba! Jak tak pjdzie, to si lepiej wa od razu zesforuj z panem Podbipit; bdziedudek z czystoci plus im Skrzetuski summa facit: dwch dudkw i czysto. Dajno wapan pokj, bo dalibg! pierwszy bdkniaziwn namawia, eby waci rogi przyprawia, a tam pan Jdrzej Potocki, jak j ujrzy, to a skrami parska; czeka tylko, jak zary kosk manier. Tfu, u licha! eby mi to jaki modzik powiada, ktry bitwy nie zazna i reputacj czyni sobie dopiero potrzebuje, to bym rozumia, ale nie wa, co si krwie oopa jak wilk, a pod Machnwk, jak mnie powiadano, zabie jakiego smoka piekielnego czy ludojada. Juro na ten miesic niebieski, e wa co tu krcisz albo si tak ju rozakomi, e krew wolisz ni onic. Pan Skrzetuski mimo woli na ksiyc spojrza, ktren na wysokim wyiskrzonym niebie pyn, jak srebrny korab nad obozem. - Mylisz si wa - rzek po chwili. - Niewe krwi ja smakuj ani te na reputacj zarabiam, ale nie godzi mi si porzuca towarzyszw w cikiej potrzebie, gdy chorgiew nemine excepto ma stawa. W tym honor kawalerski, a to jest wita rzecz. Co za do wojny, potrwa ona niezawodnie, gdy zbyt si ju rozwielmoyo taaajstwo; wszelako, skoro Krzywonosowi idzie na pomoc Chmielnicki, to bdzie przerwa. Albo jutro Krzywonos pole nam da, albo nie. Jeli da, to z pomoc bo suszne otrzyma wiczenie, a potem musimy i do spokojniejszego kraju, by te tchu troch piersiami zapa. Wszak to ju dwa miesice przeszo, jak nie pimy, nie jemy,jeno si bijem i bijem dzie i noc, dachu nad gow nie majc, na wszystkie nawanoci elementw naraeni. Ksi to wielki wdz, ale i roztropny. Nie porwie sion tak na Chmielnickiego w kilka tysicy Iudzi przeciw krociom. Wiem te, e pjdzieku Zbarau, tam si odywi, onierzw nowych pozbiera, szlachta si z caej Rzeczypospolitej do niego zbiegnie - i dopiero na waln rozpraw ruszymy. Jutro tedy ostatni dzie pracy, a pojutrze bd ju mg z waszmoci z czystym sercem do Baru ruszy. I to jeszcze waci dla uspokojenia dodam, e w Bohun adn miar na jutro nie zdy i w bitwie nie wemie udziau, a choby te i wzi, mamnadziej, e jego chopska gwiazda nie tylko przy ksicej, ale i przy mojej rycerskiej zblednie. - Belzebub to jest wcielony. Mwiem waci, e nie lubi toku, ale on gorszy od toku, cho repeto, e nie tyle bojani, ilewstrtu do niego przezwyciy nie mog. Ale dobrze. Mniejsza z tym! Jutro tedy garbowanie chopskich grzbietw, a potem draa do Baru! Oj! bd si te liczne oczymiay na wapana conspectus! Oj! bdzieesi to liczko poni. A ju to powiem waci, e i mnie do niej tskno, bo j jako ojciec miuj. I nie dziw. Synw legitime natos nie mam, fortuna daleko, bo a w Turczech, gdzie mi j pogascy komisarze kradn, i yj jako sierota na tym wiecie, a na staro chyba do pana Podbipity, do Myszykiszek na rezydenta pjd. - Bdzie to inaczej, niech waci gowa nie boli. Za to, co dla nas uczyni, ju teci nadto wdzicznoci okaza nie moem. Dalszej rozmowie przeszkodzi jaki oficer, ktry przechodzc tu obok spyta: - A kto tam stoi? - Wierszu! - zawoa pan Skrzetuski poznajc po gosie. - Z podjazdu? - Tak jest. A teraz od ksicia. - Co tam sycha? - Bitwa jutro. Nieprzyjaciel grobl poszerza, mosty na Styrze i na Suczy stawi chcc si do nas dosta koniecznie. - A c ksi na to? - Ksi powiedzia: dobrze! - I nic wicej? - Nic. Nie kaza przeszkadza, a tam siekiery a hucz! Do rana bd pracowa. - Jzyka dostae? - Porwaem siedmiu. Wszyscy zeznaj, i o Chmielnickim syszeli, e idzie, ale podobno jeszcze daleko. Co za noc! - Widno jak w dzie. A jak ci tam po upadku? - Koci bol. Id podzikowa naszemu Herkulesowi, a potem spa, bom strudzon. eby cho ze dwie godziny podrzema! - Dobranoc! - Dobranoc! - Pjd i waszmo - rzek pan Skrzetuski do Zagoby - bo pno, a jutro praca. - A pojutrze podr - przypomnia pan Zagoba. Poszli i odmwiwszy pacierze pokadli sikoo ognia. Wkrtce te ogniska poczy gasn jedne po drugich. Obz obwijaa ciemno i tylko ksiyc rzuca na srebrne blaski, ktrymi rozwieca coraz to nowe grupy picych. Cisz przerywao tylko oglne potne chrapanie i nawoywania stranikw czuwajcych za obozem. Ale sen nie na dugo sklei cikie powieki onierzy. Zaledwie pierwszy brzaskzabieli cienie nocy, gdy we wszystkich kocach obozu zabrzmiay trbki na "wstawaj"! W godzin potem ksi ku wielkiemu zdziwieniu rycerstwa cofa si na caej linii. PQcQ c!c;,Ac|; Rozdzia trzydziesty drugi Ale byo to cofanie si lwa, ktry potrzebuje miejsca do skoku. Ksi umylnie puci Krzywonosa za przepraw, by tym wiksz zada mu klsk. W samym pocztku bitwy uderzy po koniu i pocz niby ucieka, co widzc Niowcy i czer rozerwali swe szyki, aby go dogoni i otoczy. Wtedy ksi zwrci si nagle i ca jazd od razu na nich uderzy tak strasznie, e ani przez chwil oporu da nie mogli. Gnano ich tedy mil do przeprawy, potem przez mosty, groble i p mili a do taboru, siekc i mordujc bez miosierdzia, a bohaterem dnia tego by szesnastoletni pan Aksak, ktren pierwszy uderzy i pierwszy popoch roznis. Z takim te tylko wojskiem, starym i wywiczonym, mg ksi na podobne puszcza si fortele i ucieczk zmyla, ktra w kadych innych szykach moga na prawdziw si zmieni. Ale za to drugi ten dzie daleko cisz jeszcze skoczy si dla Krzywonosa klsk. Pobrano wszystkie polowe dziaa, mnstwochorgwi, midzy nimi kilkanacie koronnychwzitych przez Zaporocw pod Korsuniem. Gdyby piechoty Koryckiego, Osiskiego i armaty Wurcla mogy za jazd nady, wzito by za jednym zamachem i tabor. Alenim nadeszy, zrobia si noc i nieprzyjaciel oddali si ju znacznie, tak e go niepodobna byo dosign. Wszelako Zawilichowski zdoby poow taboru, a w nim ogromne zapasy broni i ywnoci. Czer ju po dwakro porywaa Krzywonosa chccgo ksiciu wyda i zaledwie obietnic natychmiastowego powrotu do Chmielnickiego zdoa si z jej rk uratowa. Ucieka te z pozosta poow taboru, zdziesitkowany, zbity, zrozpaczony, i nie opar si a w Machnwce, dokd nadszedszy Chmielnicki kaza go w chwili pierwszego gniewu za szyj do armaty na acuchu przyku. I dopiero gdy pierwszy gniew min, wspomnia hetman zaporoski, e przecie nieszczsny Krzywonos cay Woy krwi obla, e Poonne zdoby, tysice dusz szlacheckich na tamten wiat wysa, a ciaa zostawi bez pogrzebu, i wszdy by zwyciski, dopki si z Jeremim nie spotka. Za te zasugi ulitowa si nad nimhetman zaporoski i nie tylko od armaty go zaraz kaza odczepi, ale do dowdztwa goprzywrci i na Podole na nowe zdobycze i rzezie wysa. A tymczasem ksi ogosi swemu wojsku tyle podany wypoczynek. W ostatniej bitwie ponioso te i ono znacznestraty, zwaszcza przy szturmach jazdy natabor, zza ktrego bronili si Kozacy rwniezacicie, jak zrcznie. Polego wwczas do piciuset onierza. Pukownik Mokrski, ciko ranny, wkrtce ducha wyzion; postrzelony by, lubo nieszkodliwie, i pan Kuszel, i Polanowski, i mody pan Aksak, a pan Zagoba, ktren oswoiwszy si z tokiem, mnie razem z innymi stawa, uderzony dwukrotnie cepem, rozchorza na krzye i ruszy si nie mogc, na powzce Skrzetuskiego jak martwy lea. Pomiesza wic los zamiar jechania do Baru, bo nie mogli ruszy zaraz, tym bardziej e ksi pana Skrzetuskiego na czele kilku chorgwi a pod Zasaw wysa, by tam zebrane kupy czerni wydusi. Poszed rycerz, sowa o Barze przed ksiciem nie wspomniawszy, i przez pi dni pali i cina, pki okolicy nie oczyci. Na koniec i ludzie strudzili si ju bardzonieustann walk, dalekimi pochodami, zasadzkami, czuwaniem, postanowi wic wraca do ksicia, o ktrym mia wiadomo, e do Tarnopola si uda. Wigili powrotu, zatrzymawszy si w Suchorzycach nad Chomorem, rozoy panJan chorgwie po wsi, a sam stan na nocleg w chacie chopskiej, poniewa za wielce by niewywczasem i prac wyczerpany, zasn zaraz i spa kamiennymsnem ca noc. Nad ranem, wp senny jeszcze, wp przebudzony, j majaczy i marzy. Dziwneobrazy poczy mu si przesuwa przed oczyma. Wic zdawao mu si naprzd, e jest w ubniach, jakby z nich nigdy nie wyjeda, e pi w swojej izbie w cekhauzie i e Rzdzian, jako zwykle rankiem, krzta si koo jego odziey i do wstawania mu j przygotowywa. Z wolna jednake jawa pocza rozprasza przywidzenia. Przypomnia sobie rycerz, i jest w Suchorzycach, nie w ubniach - jedna tylko posta pacholika nierozpywaa si we mg. I widzia go cigle pan Skrzetuski siedzcego pod oknemna zydlu i zajtego smarowaniem rzemieni upancerza, ktre od upau pokurczyy si byy znacznie. Wszake cigle jeszcze myla, e to senna mara broi, wic przymkn na nowo oczy. Po chwili otworzy je. Rzdzian siedzia cigle pod oknem. - Rzdzian! - krzykn pan Jan - tye to, czyli twj duch? A chopak przestraszy si nagego woania, wic pancerz upuci z brzkiem na podog, rce rozstawi i rzek: - O dla Boga! czego to jegomo tak krzyczy? Za tam jaki duch! yw jestem i zdrowy. - I wrcie? - Albo to mnie jegomo wypdza? - Pjd tu do mnie, niech ci ucisn! Wierny pacholik przypad do pana i za kolana obj, a za pan Skrzetuski caowago w gow z radoci wielk i powtarza: - yw jeste! yw jeste! - O mj jegomo! od radoci mwi nie mog, e te jegomocine ciao jeszcze w zdrowiu ogldam... O dla Boga!... ino jegomo tak wrzasn, e aem pancerz upuci... Rzemieniska si pokurczyy... wida nijakiej posugi jegomo nie mia... Chwaa ci, Boe, chwaa... o moje panisko kochane! - Kiedye przyjecha? - A dzi w nocy. - I czemue mnie nie obudzi? - O! miabym budzi?! Rano przyszedem szatki wzi... - Skde przyjecha? - A z Huszczy. - Ce tam robi? co si z tob dziao? Mw, opowiadaj! - To, widzi jegomo, przyjechali Kozacy do Huszczy pana wojewod bracawskiego rabowa i pali, a ja tam ju pierwej byem, bom tam z ojcem Patronim ask przyjecha, ktren mnie od Chmielnickiego do Huszczy zabra; bo jego do Chmielnickiego pan wojewoda z listami przysa. Wic ja si z nim zabraem z powrotem, a teraz Kozacy Huszcz spalili i ojca Patroniego za jego serce ku nam zamordowali, co by pewnie i pana wojewodpotkao, gdyby si tam znajdowa, cho ontake bahoczeciwy i wielki ich dobrodziej... - Mwe tedy jasno i nie mieszaj, bo zrozumie nie mog. To ty u Kozakw, u Chmiela, przesiadywa czy jak? - Juci, e u Kozakw. Bo jak mnie ogarnli w Czehrynie, tak mnie mieli za swego i trzymali. Niech no si jegomo ubiera... Mj Boe, a takie wszystko poniszczone, e i w rk nie ma co wzi! Bodaje ci!... Mj jegomo, ju te niech si jegomo nie sierdzi, em ja tego listu,co jegomo z Kudaku pisa, w Rozogach nie odda; ale mi go ten zodziej Bohun wydar; i gdyby nie w gruby szlachcic, to i ywota bym zby. - Wiem, wiem. Nie twoja wina. Ten gruby szlachcic jest w obozie. On mi wszystko opowiada tak wanie, jak byo. A te i pann Bohunowi wykrad, ktra w dobrym zdrowiu w Barze ywie. - O! to chwaa Bogu! wiedziaem te, e jej Bohun nie dosta. To ju pewno weselisko niezadugo. - Pewnie, e tak. Std zaraz ruszymy wedle ordynansu do Tarnopola, a stamtd do Baru. - Bogu najwyszemu dziki. Chyba on sipowiesi - w Bohun - ale ju jemu czarownica przepowiadaa, e on tej, o ktrej myli, nigdy nie dostanie i e Lach j posidzie, a ten Lach to pewnie jegomo. - Skde ty o tym wiesz? - Bom sysza. Musz ju ja dokumentniewszystko jegomoci opowiedzie, a jegomo niech si tymczasem ubiera, bo te i niadanie dla nas warz. Ow, jakem wyjecha t czajk z Kudaku, takemy jechali okrutnie dugo, bo pod wod, a do tego popsowaa nam si czajka i trzeba byo naprawia. Jedziemy tedy, jedziemy, mj jegomo, jedziemy... - Jedziecie, jedziecie!.. - przerwa zniecierpliwiony pan Jan. - I przyjechalimy do Czehryna. A co mnietam spotkao, to ju jegomo wie. - To ju wiem. - Ow le ja w stajni, wiata boego nie widz. A wtem przyszed Chmielnicki, zaraz po odjedzie Bohunowym, z okrutn si zaporosk. A e to poprzednio pan hetman wielki pokara czehrycw za afektdla Zaporocw i wiele ludzi byo w miecie pobitych i poranionych, wic oni myleli, e ja take z tych, i dlatego nie tylko mnie nie dobili, ale jeszcze dali wygod, opatrunek i Tatarom wzi nie dozwolili, chocia oni im na wszystko pozwalaj. Przyszedszy ja tedy do przytomnoci, myl, co mam robi? A ci zodzieje pod Korsu przez ten czas poszli i tam panw hetmanw pobili. O mj jegomo, co moje oczy widziay, tego nie wypowiedzie! Oni za nic nie ukrywali, wstydu nijakiego nie znajc i e to za swego mi mieli. A ja myl: ucieka czy nie ucieka? Alem widzia, e bezpieczniej zosta, pki si lepsza okazja nie trafi. Kiedy to zaczli zwozi spod Korsunia makaty, rzdy, srebra, kredensy, klejnoty...oj! oj! mj jegomo - mao e mi si sercenie rozpuko i oczy z gowy nie wylazy. Toci tacy zbje sze yek srebrnych za talera, a potem za kwart wdki sprzedawali, a guz zoty albo zapink, albotrzsienie od czapki to moge i za p kwarty dosta. Tak ja sobie myl: co mampo prnicy siedzie?... nieche skorzystam!Da-li Bg wrci kiedy do Rzdzian, na Podlasie, gdzie rodziciele mieszkaj, to im oddam, bo oni tam maj proces z Jaworskimi, co ju pidziesit lat trwa, anie ma za co go duej prowadzi. Wic nakupiem, mj jegomo, tyle wszelakiegodobra, em na dwa konie adowa musia majc to sobie za pocieszenie w smutkach moich, bo mi za jegomoci okrutnie byo tskno. - Oj, Rzdzian, zawsze jednaki! Ze wszystkiego musisz mie korzy. - e mnie Bg pobogosawi, to c zego? Ja przecie nie kradn, a e mnie jegomo da trzosik na drog do Rozogw, to oto jest! Moje prawo odda, bom te do Rozogw nie dojecha. Tak mwic pacholik odpi pas, wyj trzosik i pooy go przed rycerzem, a pan Skrzetuski umiechn si i rzek: - Kiedy ci tak dobrze szo, to pewnie ode mnie bogatszy, ale ju trzymaj i ten trzosik. - Dzikuj pokornie jegomoci. Zebrao sitroch - boa aska! Bd si rodziciele cieszyli i dziadu, co ma dziewidziesit lat. A ju Jaworskich to chyba do ostatniego grosza sprocesuj i z torbami ich puszcz. Jegomo te skorzysta, bo ju tego pasa kropiastego, co mi jegomo w Kudaku obieca, nie bd przypomina, cho mi si bardzo uda. - Bo ju przypomnia! o taki synu! Prawdziwy z ciebie lupus insatiabilis! Nie wiem ja, gdzie ten pas, ale skorom obieca, to dam, nie ten, to inny. - Dzikuj pokornie jegomoci - rzek pacholik obejmujc paskie kolana. - Mniejsza z tym! Prawe dalej, co spotkao. - Bg tedy da korzy midzy rozbjnikami. Jeno tym si trapiem, em nie wiedzia, co si z jegomoci dzieje, i tym, e Bohun pann zagarn. A tu daj zna, e on w Czerkasach ley, ledwie yje, bo przez kniaziw poszczerbion. Tak ja do Czerkas: jak to jegomo wie, e umiem plaster przyoy i rany opatrzy. A ju mnie z tego znali. Tak mnie tam Doniec pukownik wysa i sam ze mn pojecha, bym onego zbja opatrywa. Dopiero mi ciar z serca spad, bom si dowiedzia, e nasza panna usza z onym szlachcicem. Poszedem tedy do Bohuna. Myl: pozna, nie pozna? A on w gorczce lea, wic z pocztku nie pozna. Pniej za pozna i mwi mi: "Ty z listem do Rozogw jecha?" Rzekn: "Ja." A on znowu: "Tom jaciebie w Czehrynie rozszczepi?" "Tak jest." "To ty (prawi) suysz panu Skrzetuskiemu?" Dopiero kiedy nie zaczn ga: "Nikomu ja ju (mwi) nie su. Wicej ja krzywd ni dobrego w tej subiezazna, wic wolaem na swobod do Kozakw pj, a waszmoci ju dziesi dni pilnuj i do zdrowia doprowadz!" Wic on uwierzy i do wielkiej ze mn konfidencji przyszed. Dowiedziaem si teod niego, e Rozogi spalone, e kniaziw dwch zabi, a inni zasyszawszy o tym chcieli naprzd do naszego ksicia i, ale e nie mogli, wic do wojska litewskiego uciekli. Ale najgorzej, jak tego grubego szlachcica wspomnia, to tak zbami, mwi jegomoci, zgrzyta, jakby kto orzechy gryz. - Dugo chorowa? - Dugo, dugo, bo zrazu mu si rany goiy, potem si za otwieray, gdy si z pocztku nie zaszanowa. Mao ja si to nocy przy nim wysiedziaem (eby go usiekli!), jak przy kim dobrym. A trzeba jegomoci wiedzie, em ja sobie na zbawienie duszy poprzysig, e mu za moj krzywd zapac, i tego ja, mj jegomo, dotrzymam, chobym cae ycie mia za nim chodzi, bo mnie niewinnego tak sponiewiera i potuk jako psa, a ja te nie aden cham jestem. Ju on musi zgin z mojej rki, chyba go kto inny wczeniej zabije. To mwi jegomoci, e ze sto razy miaem okazj, bo czsto nikogo przy nim nie byo prcz mnie. Mylaem sobie tedy: zali mam go pchn czy nie? - Ale mi byo wstyd tak go ga wou lecego. - To ci si chwali, e go aegrotum et inarmem nie mordowa. Chopska byaby to sprawa, nie szlachecka. - Ano, widzi jegomo, ja te tak samo mylaem. Jeszczem sobie wspomnia, e jak mnie z domu rodziciele wyprawiali, tak mnie dziadu przeegna i powiada: "Pamitaj, kpie, e szlachcic, i ambicj miej, wiernie su, ale poniewiera si nie daj." Mwi te, e jak szlachcic po chopsku sobie postpi, to Pan Jezus pacze. A jam spamita termin i tego si wystrzegam. Musiaem wic okazji poniecha. A tu konfidencja coraz to wiksza! Nieraz pyta mnie: "Czym ja tobie nagrodz?" To ja: "Czym waszmo bdziesz chcia." I nie mog si skary, opatrzy mnie hojnie, a ja te wziem, bomyl sobie: po co ma w zbjeckich rkach zostawa? Przez niego i inni te mi dawali,bo mwi jegomoci, e tam aden tak kochany nie jest jako on, i od Niowych, i od czerni, chocia w caej Rzeczypospolitejnie masz szlachcica, ktren by taki kontempt dla czerni mia, jak on... Tu Rzdzian pocz gow krci, jakby sobie co przypomnia i czemu si dziwi, a po chwili tak dalej mwi pocz. - Dziwny to jest czek i trzeba przyzna,e ma wcale szlacheck fantazj. A t pann to on miuje! miuje! mocny Boe! Jak tylko troch ozdrowia, przychodzia do niego Docwna, eby mu to wry. I wrya, ale nic dobrego. Bezecna to olbrzymka, z diabami w komityw wchodzi... ale dziewczysko hoe. Jak si zamieje, to przysigby, e kobya na ce ry. Zbiska biae pokazuje, taka mocna, e pancerz moe rozedrze, a jak chodzi, a si ziemia trzsie. I wida z dopuszczenia boego co sobie do mnie upatrzya, e jej si uroda moja podobaa. To, bywao, nie przejdzie koo mnie, eby mnie za eb albo za rkaw nie pocign albo nie szturchn - i nieraz mwi: "Chod!" A jam si ba, eby mi czarny gdzie na osobnoci karku nie skrci, bo zaraz by wszystko, com zebra, przepado.Wic jej odpowiadam: "Mao to masz innych!" A ona: "Udae mi si, chociae dzieciuch! udae mi si." "Posza precz, basetlo!" To ona znw: "Udae mi si! udae mi si!" - I widziae wrby? - Widziaem, syszaem. Dymiska jakie, syki, piski, jakie cienie, aem truchla. Ona za, w rodku stojc, brwi czarne w koza postawi i powtarza: "Lach przy niej! Lach przy niej! czyu! huku - czyu... Lach przy niej!" To znw pszenicy na sito nasypie i patrzy, a ziarnka to tak chodz jak robactwo i: "Czyu! huku! czyu! Lach przy niej!" - Ej! mj jegomo! eby to nie taki zbj, to by al byo patrze na t jego desperacj po kadej wrbie. Bywao,zblednie jak giezo, na wznak padnie, rce nad gow zaamie i zawodzi, i skowyta, i prosi si, i przeprasza panienk, e jako gwatownik do Rozogw przyszed, e braci jej pobi: "Gdzie ty, zazula? gdzie ty,jedyna? (prawi) - ja by na rku ciebie nosi,a teraz nie y mnie bez ciebie!... Ju ja ci(prawi) rk nie tkn, twj rab bd, byle oczy na ci patrzyy." To znw pana Zagob wspomni i zgrzyta, i zbami oe ksa, pki go sen nie obali, ale jeszcze i przez sen jczy a wzdycha. - Ale nigdy mu dobrze nie wrya? - Ju potem nie wiem, mj jegomo, bo on ozdrowia, a ja si te od niego odczepiem. Przyjecha ksidz asko, wic mnie Bohun to zrobi, e mogem z nim do Huszczy jecha. Oni tam, zbje, wiedzieli, e dobra wszelakiego troch mam, a jam Pp> c c &5c 5 @ te nie ukrywa, e jad rodzicieli wspomc. - I nie zrabowali ci? - Moe byliby to uczynili, ale szczciem, Tatarw wtedy nie byo, a Kozacy nie mieli dla strachu przed Bohunem. Zreszt ju oni mnie cakiem za swego maj. Kaza mi przecie sam Chmielnicki sucha a donosi, co si bdzieu wojewody bracawskiego mwio, jeli si jacy panowie zjad... Niech mu tam kat wieci! Przyjechaem tedy do Huszczy, a tu przyszy podjazdy Krzywonosowe i ojca aska zabiy, a jam poow swojego dobra zakopa, a z poow tu uciekem zasyszawszy, e jegomo gromi koo Zasawia. Bogu najwyszemu niech bdzie chwaa, em jegomoci w dobrym zdrowiu ihumorze zasta i e si jegomoci weselisko szykuje... To ju bdzie koniec wszystkiego zego. Mwiem ja tym zodziejom, co na ksicia, naszego pana, szli, e ju nie wrc. Maj teraz! Moe te i wojna si ju skoczy. - Gdzie tam! Teraz si z samym Chmielnickim dopiero zacznie. - A jegomo bdzie po weselu wojowa? - Za mylae, e mnie tchrz po weselu obleci? - Ej, nie mylaem! Wiem ja, e kogo obleci, to jegomoci nie obleci, jeno tak si pytam, bo jak rodzicielom odwioz to, com zebra, chciabym te z jegomoci pj. Moe te Bg mi dopomoe z mojej krzywdy si Bohunowi wypaci, bo kiedy zdrad nie przystoi, to gdzie ja jego znajd, jeli nie w polu: On si nie bdzie chowa... - Taki zawzity? - Kady niech bdzie przy swoim. A ja, jakom sobie obieca, tak i do Turek bym za nim pojecha. Ju nie moe inaczej by. A teraz ja z jegomoci do Tarnopola pojad, a potem na wesele. Ale czemu to jegomodo Baru na Tarnopol jedzie? Wdy to nie podrodze. - Bo musz chorgwie odprowadzi. - Rozumiem, mj jegomo. - Teraz daj co zje - rzek pan Skrzetuski. - Ju ja o tym mylaem. Brzuch to grunt. - Zaraz po niadaniu ruszymy. - To i chwaa Bogu, cho koniska mam zmizerowane okrutnie. - Ka ci da powodnego. Bdziesz ju na nim jedzi. - Dzikuj pokornie jegomoci! - rzek Rzdzian umiechajc si z zadowoleniem na myl, e liczc trzosik i pas kropiasty, trzeci to ju go dar spotyka. Rozdzia trzydziesty trzeci Jecha wic pan Skrzetuski na czele chorgwi ksicych do Zbaraa, nie do Tarnopola, bo przyszed nowy ordynans, e tam ma i, a po drodze opowiada wiernemu pacholikowi swoje wasne przygody, jako w niewol na Siczy by pojman, jako dugo w niej przeby i ile przecierpia, zanim go Chmielnicki wypuci.Szli wolno, bo cho wozw i ciarw nie prowadzili, wszelako droga wypada im krajem tak zniszczonym, e o ywno dla ludzi i koni z najwikszym trudem trzeba si byo stara. Gdzieniegdzie spotykali gromady ludzi wyndzniaych, zwaszcza kobiet z dziemi, ktre Boga prosiy o mier lub nawet o niewol tatarsk, gdy przynajmniej je by im w ptach dawano. A by to przecie czas niw w tej bujnej, mlekiem i miodem pyncej ziemi, ale podjazdy Krzywonosowe zniszczyy wszystko, co si tylko zniszczy dao, a resztki mieszkacw ywiy si kor drzewn. Dopiero w pobliu Jampola weszli rycerze w kraj wojn jeszcze nie tyle zmordowany i ju majc wywczasy lepsze ispyy obfito, szli piesznymi pochodami ku Zbaraowi, do ktrego w pi dni od wyruszenia z Suchorzyniec dojechali. W Zbarau zjazd by wielki. Ksi Jeremizatrzyma si tam z caym wojskiem, a prcz tego zjechao si onierstwa i szlachty niemao. Wojna wisiaa w powietrzu, o niej tylko mwiono; miasto i okolica roiy si zbrojnym ludem. Partia pokojowa w Warszawie, podtrzymywana w nadziejach swych przez pana Kisiela, wojewod bracawskiego, nie wyrzeka si wprawdzie jeszcze ukadw i zawsze wierzya, i mona bdzie nimi burz zaegna, ale zrozumiaa jedno, e ukady natenczas tylko skutek mie mog, gdy na poparcie ich stanie potna armia. Tote konwokacja odbya si wrd grb wojennych i grzmotw, jakie zwyky burz poprzedza. Ogoszono pospolite ruszenie, cigano wojska kwarciane, a cho kanclerzi regimentarze jeszcze wierzyli w pokj, przecie humor wojenny przewaa w duszach szlacheckich. Pogromy dokonane przez Winiowieckiego rozpaliy wyobrani.Umysy pony dz zemsty nad chopstwem i dz odwetu za te Wody, za Korsu, za krew tylu tysicy mczesk mierci zmarych, za hab i upokorzenia... Imi strasznego ksicia rozbyso sonecznym blaskiem sawy - byo na wszystkich ustach, we wszystkichsercach, a z tym imieniem w parze rozlegao si od brzegw Batyku a po Dzikie Pola zowrogie sowo: Wojna! Wojna! wojna! Zwiastoway j i znaki na niebie, i rozpomienione twarze ludzkie, i byskania mieczw, i nocne wycia psw przed chatami, i renie koni krew wietrzcych. Wojna! Herbowy lud po wszystkich ziemiach, powiatach, dworach i zaciankach wyciga stare zbroice i miecze z lamusw, modzie piewaa pieni o Jeremim, a niewiasty modliy si przed otarzami. I ruszyy si zbrojne ludyszcza, zarwno w Prusiech, Inflantach, jak w Wielkopolsce i rojnym Mazowszu, a hen! do boych szczytw tatrzaskich i ciemnych borw Beskidu. I wojna leaa w sile rzeczy. Rozbjniczy ruch Zaporoa i ludowe powstanie ukraiskiej czerni potrzeboway jakich wyszych hase ni rze i rozbj, ni walka z paszczyzn i z magnackimi latyfundiami. Zrozumia to dobrze Chmielnicki i korzystajc z tlejcych rozdranie, z oboplnych naduy i uciskw, jakich nigdy w onych surowych czasach nie brako, socjaln walk zmieniw religijn, roznieci fanatyzm ludowy i zaraz w pocztkach przepa midzy obomaobozami wykopa - przepa, ktr nie pergaminy i ukady, ale krew tylko moga wypeni. I pragnc z duszy ukadw, siebie tylko iwasn potg chcia ubezpieczy - a potem?... Co miao by potem, hetman zaporoski nie myla, w przyszo nie patrzy i nie dba o ni. Nie wiedzia jednak, e owa stworzona przeze przepa tak jest wielka, i adne ukady nie wyrwnaj jej nawet na taki czas, jakiego on sam, Chmielnicki, mg potrzebowa. Bystry polityk nie odgad, i nie bdzie mg w spokoju krwawych owocw swego ywota spoywa. A jednak atwo to byo zgadn, e gdzie naprzeciw siebie stan uzbrojone krocie, tam pergaminem do spisywania aktw bd bonia, a pirami miecze i wcznie. Toczyy si tedy wypadki si rzeczy ku wojnie - i nawet ludzie proci, instynktem tylko wiedzeni, odgadywali, e nie moe by inaczej, a w caej Rzeczypospolitej coraz wicej oczu zwracao si na Jeremiego, ktren od pocztku wojn na mier i ycie gosi. W cieniu tej olbrzymiej postaci nikli coraz bardziej kanclerz i wojewoda bracawski, i regimentarze, a midzy nimi potny ksiDominik, gwnym mianowany wodzem. Nika ich powaga, znaczenie i malaa karno dla wadzy, ktr piastowali. Kazano wojsku i szlachcie ciga ku Lwowu, a potem ku Glinianom, jako i szy coraz wiksze zastpy. cigaa si kwarta, za ni ziemianie pobliszych wojewdztw, ale zaraz nowe wypadki poczy grozi powadze Rzeczypospolitej. Oto nie tylko mniej karne chorgwie pospolitego ruszenia, nie tylko prywatne, ale i regularne kwarciane, stanwszy na miejscu zboru, wypowiaday posuszestworegimentarzom i wbrew rozkazom ruszay do Zbaraa, aby si odda pod rozkazy Jeremiego. Tak naprzd uczyniy wojewdztwa kijowskie i bracawskie, ktrych szlachta ju przedtem w znacznej czci pod Jeremim suya, za nimi poszyruskie, lubelskie, za nimi wojska koronne - i ju nietrudno byo powiedzie, e wszystkie inne pjd ich ladem. Pominity a zapomniany umylnie Jeremi si rzeczy stawa si hetmanem i naczelnym wodzem caej potgi Rzeczypospolitej. Szlachta i wojsko oddanemu dusz i ciaem czekao tylko jego skinienia. Wadza, wojna, pokj, przyszoRzeczypospolitej spoczy w jego rku. I rs jeszcze z kadym dniem, bo kadego dnia nowe waliy do niego chorgwie, i tak zolbrzymia, e cie jego pocz pada nie tylko na kanclerza i regimentarzy, ale na senat, na Warszaw i ca Rzeczpospolit. W niechtnych mu koach kanclerskich w Warszawie i w regimentarskim obozie, w otoczeniu ksicia Dominika i u wojewody bracawskiego poczto przebkiwa o jego niepomiernej ambicji i zuchwaoci; przypomniano spraw o Hadziacz, jako to zuchway knia przyjecha w cztery tysice ludzi do Warszawy i wszedszy do senatu, gotw by rba wszystkich, samego krla nie wyczajc. Czeg od takiego czowieka si spodziewa i jakime musi by teraz - mwiono - po owym Ksenofontowym odwrocie z Zadnieprza, po wszystkich przewagach wojennych i tylu wiktoriach, ktre go tak niezmiernie wysawiy? W jak nieznon pych musia go wznie w fawor onierstwa i szlachty? Kto mu si dzi oprze? Co si stanie z Rzeczpospolit, gdy jeden obywatel do takiej potgi dochodzi, e moe depta wol senatu, odejmowa wadz wyznaczonym przez Rzeczpospolit wodzom? Zali on istotnie krlewicza Karolakoron ozdobi zamierza? Mariusz on jest, to prawda, ale daj Bg, eby w nim nie byo Marka Koriolana lub Katyliny, gdy pych i ambicj obydwom wyrwnywa. Tak mwiono w Warszawie i w koach regimentarskich, szczeglnie u ksicia Dominika, z ktrym emulacja Jeremiego niemae ju szkody Rzeczypospolitej przyniosa - a w Mariusz siedzia tymczasem w Zbarau, chmurny, niezbadany. wiee zwycistwa nie rozpromieniy mu twarzy. Gdy, bywao, nowa jaka chorgiew kwarciana albo powiatowa pospolitego ruszenia przytoczya si do Zbaraa, to wyjeda naprzeciw, jednym rzutem oka ocenia jej warto i zaraz w zadum popada. onierze z krzykiem garnli si do niego, padali przed nim na kolana woajc: Witaj, wodzu niezwyciony! Herkulesie sowieski! do garda sta przy tobie bdziem! - on za odpowiada: Czoem waszmociom! Na Chrystusowym my wszyscy ordynansie, a moja szara za niska, bym by szafarzem krwi waszmociw! - i wraca do siebie, od ludziucieka, w samotnoci z mylami si amic. Tak upyway dnie cae. A tymczasem miasto wrzao rojami coraz to nowego onierstwa. Pospolitacy pili od rana do nocy, chodzc po ulicach, wyprawiajc haasy i burdy z oficerami cudzoziemskiego autoramentu. Regularny onierz czujc rwnie cugle dyscypliny rozwolnione uywa na winie, jedle i kociach. Codziennie nowi gocie, wic noweuczty i zabawy z mieszczankami. Wojska zawaliy wszystkie ulice, stay i po wsiach okolicznych, a co za rozmaito koni, ora, ubiorw, pir, kolczug, misiurek, barw rozmaitych wojewdztw! Rzekby: odpust jaki walny, na ktry poowa Rzeczypospolitej zjechaa. Leci wic czasem kareta paska, pozocista lubpurpurowa, koni przy niej sze lub om z pirami, pajucy z wgierska lub po niemiecku, nadworni janczarowie, Kozacy, Tatarzy; tam znw kilku towarzyszw wieccych jedwabiem i aksamitami, bez pancerzy, rozpiera tumy komi anatolskimilub perskimi. Trzsienia u czapek i zapinki pod szyj migaj ognikami od brylantw i rubinw - a wszystko ustpuje im z drogi dla powagi znaku. Tam znw przed gankiem puszy si oficer od anowej piechoty, w wieym, byszczcym kolecie, z dug trzcin w rku i pych na twarzy, a mieszczaskim sercem w piersi; wdzie migaj grzebieniaste hemy dragonw, kapelusze niemieckiej piechoty, rogatywki pospolitego ruszenia, kapuzy, kopaki rysie.Czelad w rozmaitych barwach uwija si jak w ukropie na posugach. Tu i owdzie ulica zapchana wozami; tam wozy wchodz dopiero, skrzypic niemiosiernie, wszdy peno krzykw, nawoywa: Z drogi, przeklestw czeladzi, zwad, bjek, renia koni. Co mniejsze uliczki tak zawalone som, sianem, e i przecisn si niepodobna. A wrd tych wietnych strojw migajcych wszystkimi barwami tczy, rdjedwabiw, aksamitw, tyftykw, altembasw, migotania brylantw jake dziwnie wygldaj puki Winiowieckiego, wyndzniae, obdarte, wychudzone, w zardzewiaych pancerzach, spowiaych barwach i podartych mundurach! Towarzyszespod najpowaniejszych znakw wygldaj jak dziady, gorzej czeladzi innych pukw, ale wszyscy czoem przed tymi achmanami, przed t rdz i t mizeri, bo to znamiona bohaterw. Wojna, za matka, wasne dzieci jako Saturn poera, a ktrych nie pore, to poobgryza jak pies koci. Te spowiae barwy - to dde nocne, to pochody wrd nawanoci elementw albo sonecznej spiekoty; ta rdza na elezie to krew nie starta, swoja albo nieprzyjacielska, albo obie razem. Tote winiowiecczycy wszdzie rej wiod. Oni opowiadaj po szynkowniach i kwaterach, a inni tylko suchaj. I czasemktrego ze suchajcych a porwie spazm za gardo, rkami po ldwiach si uderzy ikrzyknie: A nieche waciw kule bij! chybacie diaby, nie ludzie! A winiowiecczycy: Nie nasza to zasuga, aletakiego wodza, ktremu rwnego nie wydajeszcze orbis terrarum. Wic wszystkie uczty kocz si okrzykami: Vivat Jeremi! vivat ksi wojewoda! wdz nad wodze i hetman nad hetmany!.. Szlachta, gdy si popije, wypada na ulicei z rusznic a muszkietw pali, a e winiowiecczycy ostrzegaj j, e do czasutylko swoboda, e przyjdzie chwila, gdy ksi ich wemie w rce i tak dyscyplin zaprowadzi, o jakiej jeszcze nie syszeli, wic tym bardziej owego czasu uywaj. Gaudeamus, pki wolno! - woaj. - Gdy pora na posuch przyjdzie, bdziem suchali, bo jest kogo, bo to nie dziecina, nie acina, nie pierzyna! I nieszczliwy ksi Dominiknajgorzej zawsze wychodzi, bo mey go na otrby jzyki onierskie. Opowiadano, jako si po caych dniach modli, a wieczorem wisi na uchu dzbana i co na brzuch splunie, to jedno oko otworzy i pyta: Co takiego? Mwiono take, e na nocjalapam zaywa i e tyle bitew widzia, ilema ich na kobiercach holendersk sztuk wyhaftowanych. Ju tam nikt go nie broni i nikt nie aowa, a najbardziej ksali ci, ktrzy w jawnej z karnoci wojskow stanli niezgodzie. Wszelako i nad tymi jeszcze celowa w przeksach i wymiewaniu pan Zagoba. Juon si by ze swego blu w krzyach wyleczy i teraz by w swoim ywiole. Ile za zjada i wypija, daremnie spisywa, bo rzecz wiar ludzk przechodzi. Chodziy za nim i otaczay go ustawicznie kupy onierzy i szlachty, a on rozprawia, opowiada i drwi z tych, ktrzy go podejmowali. Patrzy te z gry, jako stary onierz, na owych, ktrzy szli na wojn, i z ca wyszoci dowiadczenia mawia im: - Tyle waszmociw moderunki wojny zaznay, ile mniszki mw; szaty macie wiee i larendogr pachn, ale cho to pikny zapach, wszelako w pierwszej bitwie postaram si od waszmociw pod wiatr trzyma. Oj, kto nie wcha wojennego czosnku, nie wie, jakie on zy wyciska! Nie przyniesie jejmo rano piwa grzanego ani polewki winnej! Poopadaj waszmociom brzuchy, zeschniecie si jak twarg na socu. Moecie mnie wierzy. Eksperiencja grunt! Bywao si w rnych okazjach, bywao! zdobyo si niejedn chorgiewk, ale ju to musz waszmociom powiedzie, e adna nie przysza mi tak ciko, jako ta pod Konstantynowem. Niech diabli porw tych Zaporocw! Sidme poty, mwi waszmociom, ze mnie poszy, nimem za ratyszcze uchwyci. Spytajcie pana Skrzetuskiego, tego, ktry Burdabuta zabi,on to na wasne oczy widzia i admirowa. Ale te teraz krzyknijcie jeno Kozakowi naduchem: Zagoba! - obaczycie, co wam powie.Ale co tu waszmociom prawi, ktrzycie jeno muscas po cianach pack bili, wicej nikogo. - Jake to byo? jake? - pytali modzi. - A c to waszmociowie chcecie, eby mi si jzyk od krcenia si w gbie zapalijako o w wozie? - To trzeba pola! wina! - woaa szlachta. - Chyba e tak! - odpowiada pan Zagobai rad, e znalaz wdzicznych suchaczw, opowiada im wszystko ab ovo, od podry do Galaty i od ucieczki z Rozogw a do zdobycia chorgwi pod Konstantynowem, oniza suchali z otwartymi ustami, czasem mruczeli, gdy sawic wasne mstwo, zanadto ich niedowiadczenie poniewiera, ale zapraszali i poili co dzie w innej kwaterze. Bawiono si tedy wesoo i huczno w PEc {c c #,c ;` Zbarau, a si stary Zawilichowski i inni powaniejsi dziwili, e ksi tak dugo na owe gody pozwala; on za siedzia cigle w swojej kwaterze; wida umylnie onierstwu folg da, by przed nowymi bojami wszystkiego dobrego zayo. Tymczasem przyjecha Skrzetuski i zaraz wpad jak w wir, jak w ukrop jaki. Chciao si te i jemu odpoczynku w kole towarzyszw posmakowa, ale jeszcze bardziej chciao mu si do Baru, do kochanej jecha i wszystkich zgryzot dawnych, wszystkich obaw i utrapie w jejsodkim objciu zapomnie. Wic nie zwczc, do ksicia szed, by zda spraw z wyprawy pod Zasaw i pozwoleniena wyjazd uzyska. Znalaz ksicia zmienionego do niepoznania, a si widokiem jego przerazi - i w duchu si pyta: Tene to jest wdz, ktregom pod Machnwk i Konstantynowem widzia? - Bo te przed nim sta czowiek brzemieniem trosk pochylony, z wpadymi oczyma i spieczonymi usty, jakoby cik chorob wewntrzn trapiony. Zapytany o zdrowie odrzek krtko i sucho, e jest zdrowy, rycerz za duej pyta nie mia; wic zdawszy spraw z podjazdu zaraz j prosi, by mg na dwa miesice chorgiew opuci, dopki by si nie oeni i ony do Skrzetuszewa nie odwiz. Na to ksi jakby si ze snu obudzi. Zwyka mu dobro rozlaa si po chmurnymobliczu i przygarnwszy pana Skrzetuskiegorzek: - Koniec wic twojej mki. Jed, jed, niech ci bogosawi Bg. Sam bym chcia by na twym weselu, bom to i Kurcewiczwnie, jako crce Wasyla, i tobie,jako przyjacielowi, powinien, ale w tych czasach ju mi to niepodobiestwo si ruszy. Kiedy chcesz jecha? - Wasza ksica mo, choby dzi! - To jed jutro. Nie moesz sam jecha. Dam ci trzystu Wierszuowych Tatarw, aby za j bezpiecznie odprowadzi. Z niminajprdzej dojedziesz, a potrzebni ci bd, bo tam kupy hultajstwa si wcz. Dami ci i list do pana Jdrzeja Potockiego, ale nim go napisz, nim Tatarzy przyjd, nim si wreszcie ty wybierzesz, do jutra wieczr zejdzie. - Jak wasza ksica mo rozkae. Ale jeszcze miem prosi, aby Woodyjowski i Podbipita mogli take ruszy ze mn. - Dobrze. Przyjde jeszcze jutro na poegnanie i bogosawiestwo. Chciabym te i twojej kniaziwnie jaki upominek posa. Zacna to krew. Bdciee szczliwi, bocie siebie warci. Rycerz ju klcza i obejmowa kolana ukochanego wodza, ktren jeszcze powtrzy kilkakrotnie: - Niech ci Bg szczci! niech ci Bg szczci! No, przyjd jeszcze jutro. Ale rycerz nie podnosi si i nie odchodzi, jakby chcia jeszcze o co prosi, na koniec wybuchn: - Wasza ksica mo! - A co jeszcze powiesz? - pyta agodnieksi. - Wasza ksica mo wybaczy miaoci, ale... mnie si serce kraje i od alu wielkiego miao przychodzi: co waszej ksicej moci jest? Zali troski gnbi czy choroba? Ksi pooy mu rk na gowie. - Ty tego wiedzie nie moesz! - rzek zesodycz w gosie. - Przyjd jeszcze jutro. Pan Skrzetuski wsta i odszed ze cinitym sercem. Wieczorem przyszed do jego kwatery stary Zawilichowski, a z nim may Woodyjowski, pan Longinus Podbipita i pan Zagoba. Zasiedli za stoem, a wtem Rzdzian wszed do izby niosc kusztyki i antaek. - W imi Ojca i Syna! - zawoa pan Zagoba. - To widz, waci pach zmartwychwsta. Rzdzian zbliy si i za kolana go obj. - Nie zmartwychwstaem ja, alem nie umar, dziki pono temu, e mnie jegomo ratowa. A pan Skrzetuski na to: - I do Bohuna potem na sub przysta. - To bdzie mia w piekle promocj - rzek pan Zagoba, a potem zwracajc si do Rzdziana: - Nie musiae ty tam w tej subie rozkoszy zay; naci talara na pociech. - Dzikuj pokornie jegomoci - rzek Rzdzian. - On! - zawoa pan Skrzetuski - to frantna cztery nogi kuty. U Kozakw up wykupowa, a co ma, tego bymy obaj z wapanem nie kupili, choby wapan wszystkie swoje posiadoci w Turczech sprzeda. - To tak? - rzek pan Zagoba. - Trzymaje sobie mego talara i ronij, lube drzewko, bo jeli nie na Bo Mk, to cho na szubienic si przydasz. Dobrze temu pachokowi z oczu patrzy. (Tu pan Zagoba chwyci za ucho Rzdziana i targajc je lekko, mwi dalej.) Lubi frantw i to prorokuj, e wyjdziesz na czowieka, jeli bydlciem nie zostaniesz. A jak ci tam twj pan, Bohun, wspomina, co? A Rzdzian umiechn si, bo mu pochlebiy sowa i kares, i odpar: - O mj jegomo, a jak on jegomoci wspomina, to a skry zbami krzesze. - Id do diaba! - zawoa z nagym gniewem pan Zagoba. - Co mi tu bdziesz bredzi! Rzdzian wyszed, oni za poczli rozmawia o jutrzejszej podry i o szczliwoci niezmiernej, jaka pana Jana czeka. Mid poprawi wprdce humor panu Zagobie, ktry zaraz zacz Skrzetuskiemudomawia i o chrzcinach napomyka, to znowu o zapaach pana Jdrzeja Potockiegodla kniaziwny. Pan Longinus wzdycha. Pili i radowali si w duszy. A wreszcie rozmowa wesza na koniunktury wojenne i na ksicia. Skrzetuski, ktry kilkanacie dniw obozie nie by, pyta: - Powiedzcie mi waszmociowie, co si naszemu ksiciu stao? To to inny czowiek. Ju ja tego wszystkiego nie rozumiem. Bg mu dawa wiktori za wiktori. e go tam przy regimentarstwie pominli, to i c? to za to teraz wszystko wojsko do niego si wali, tak e bez niczyjej aski hetmanem zostanie i Chmielnickiego zetrze... a on wida czego si trapi i trapi!... - Moe mu si pedogra zaczyna - rzecze pan Zagoba - jak mnie czasem w wielkim palcu upnie, to przez trzy dni mam melankoli. - A ja wam, brateki, powiem - rzek kiwajc gow pan Podbipita. - Nie syszaem ja tego sam od ksidza Muchowieckiego, alem sysza, e tak komu mwi, dlaczego ksi udrczon... Ja tam sam nie mwi: askawy to pan, dobry i wielki wojownik... co mnie tam jego sdzi, ale jakoby ksidz Muchowiecki... zreszt czy ja wiem, czy co? - No, patrzciee waszmociowie na tego Litwina! - zawoa pan Zagoba. - Nie mam ja dworowa z niego, kiedy on ludzkiej mowy nie zna! Ce waszmo chcia powiedzie? Koujesz, koujesz jako zajc wedle kotliny, a w sedno nie moesz utrafi. - Ce waszmo naprawd sysza? - spyta pan Jan. - At! kiedy bo to... jakoby mwili, e ksi za duo krwi rozla. Wielki to wdz,ale miary w karaniu nie zna i teraz podobnowszystko widzi czerwono - w dzie czerwono i w noc czerwono, jakoby go czerwony obok otacza... - Nie praw wa gupstw! - hukn z gniewem stary Zawilichowski. - Babskie toplotki! Nie byo dla hultajstwa lepszego pana czasu pokoju, a e dla buntownikw litoci nie zna, to i c? To zasuga, nie grzech. Jakiche to mk, jakich kar byoby zanadto dla tych, ktrzy t ojczyzn we krwi utopili, ktrzy Tatarom wasny lud w niewol wydawali nie chcc zna Boga, majestatu, ojczyzny, zwierzchnoci? Gdzie mi waszmo pokaesz monstra podobne? gdzie takie okruciestwa, jakich si oni dopuszczali nad niewiastami i maymi dziemi? gdzie takie zbrodnie potworne? I na to pala a szubienicy zanadto?! Tfu, tfu! wa masz elazn rk, ale serce niewiecie. Widziaem, jake stka, gdy Pujana przypiekali, i mwie, e wolaby go by na miejscu ubi. Ale ksinie jest baba, wie, jak nagradza, jak kara. Co mi tu wa bdziesz koszaki prawi. - To ja mwiem, ojcze, e nie wiem - tumaczy si pan Longinus. Ale staruszek sapa jeszcze dugo i rkpo mlecznej czuprynie si gadzi, i mrucza: - Czerwono! hm! czerwono!... to za co nowego! W gowie temu, co to wymyli, zielono, nie czerwono! Nastaa chwila ciszy, tylko przez okna dochodzi wrzask hulaszczej szlachty. May Woodyjowski przerwa panujce w izbie milczenie. - C wy, ojcze, mylicie? co moe by naszemu panu? - Hm! - rzek starzec. - Ja mu nie konfident, wic nie wiem. Nad czym on sinamyla, sam ze sob si amie. Duszne to jakie walki, nie moe by inaczej - a im dusza wiksza, tym mka cisza... I nie myli si stary rycerz, bo oto w tej chwili w ksi, wdz, zwycizca lea w prochu w swojej kwaterze przed krucyfiksem i toczy jedn z najzacitszych walk w swym yciu. Strae na zamku zbaraskim obwoyway pnoc, a Jeremi cigle jeszcze rozmawia z Bogiem i z wasn dusz wynios. Rozum, sumienie, mio dla ojczyzny, duma, poczucie wasnej siy i wielkich przeznacze zmieniy si w jego piersi w zapanikw i wiody ze sob bj zacity, od ktrego pkaa pier, pkaa gowa i bl targa wszystkie jego czonki. Oto wbrew woli prymasa, kanclerza, senatu, regimentarzw, wbrew woli rzdu szy do tego zwycizcy wojska kwarciane, szlachta, cudze chorgwie prywatne, sowem caa Rzeczpospolita oddawaa mu si w rce, uciekaa si pod jego skrzyda - losy swoje powierzaa jego geniuszowi i przez najlepszych swych synw woaa: Ratuj, bo ty jeden ratowa moesz! Jeszcze miesic, jeszcze dwa, a pod Zbaraem stanie sto tysicy wojownikw gotowych na bj miertelny ze smokiem wojny domowej. Tu obrazy przyszoci oblane jakim niezmiernym wiatem sawyi potgi poczy si przesuwa przed oczyma kniazia. Zadr ci, ktrzy go pomin i upokorzy chcieli - a on porwie teelazne hufce rycerstwa i powiedzie je w stepy ukraiskie do takich zwycistw, do takich tryumfw, o jakich dzieje jeszcze nie syszay. I knia czuje w sobie si odpowiedni - z ramion strzelaj mu skrzyda, jakby skrzyda witego MichaaArchanioa. Oto zmienia si w tej chwili w jakiego olbrzyma, ktrego zamek cay, cay Zbara, caa Ru obj nie moe. Na Boga! on zetrze Chmielnickiego! on zdepce bunt - on spokj ojczynie powrci! Widzi rozlege bonia, krocie wojsk, syszy huk armat... Bitwa! bitwa! pogrom niesychany, niebyway! Krocie cia, krocie chorgwi zacieaj step zbroczony, a on tratuje po cielsku Chmielnickiego i trby graj zwycistwo, a gos leci od mrz do mrz... Knia zrywa si i rce do Chrystusa wyciga, a naok jego gowy ponie. jakie czerwone wiato. Chryste! Chryste! - woa - Ty wiesz! Ty widzisz, i ja to uczyni potrafi, rzeknij mi, iem powinien! Ale Chrystus gow na piersi zwiesi i milczy, taki bolesny, jakby go dopiero przed chwil rozpito. Na chwa to Twoj!- woa ksi - Na chwa wiary i Kocioa, caego chrzecijastwa! O Chryste! Chryste! I nowy obraz mknie przedoczyma bohatera. Nie na zwycistwie nad Chmielnickim koczy si ta droga. Knia, bunt poarszy, jego si ciaem jeszcze utuczy, jego siami zolbrzymieje, krocie Kozakw do krociw szlachty przyczy i pjdzie dalej: na Krym uderzy, straszliwszego smoka w jego wasnej jamie dosignie, krzy zatknie tam, gdzie dotd nigdy dzwony wiernych na modlitw nie wzyway. Albo te pjdzie w te ziemie, ktre raz ju kniazie Winiowieccy kopytami koskimi stratowali, i granice Rzeczypospolitej, a z nimi Kocioa, do ostatnich kracw ziemi rozcignie... Gdzie to koniec tego pdu? gdzie koniec sawy, siy, potgi? - Nie masz go wcale... Do komnaty zamkowej wpada biae wiato miesica, ale zegary bij pn godzin i kury piej. Dzie zejdzie ju niedugo, ale bdzie-li to dzie, w ktrym obok soca na niebie nowe soce na ziemizawieci? ........................................ Tak jest! - Dzieckiem byby ksi, nie mem, gdyby tego nie uczyni, gdyby dla jakich bd powodw przed gosem tych przeznacze si cofa. Oto czuje ju pewien spokj, ktry widocznie na niego zla Chrystus miosierny - nieche bdzie za to pochwalon! - Ju myli trzewiej, lej i oczyma duszy pooenie ojczyzny i wszystkich spraw jasno ogarnia. Polityka kanclerza i tych tam panw z Warszawy, rwnie jako wojewody bracawskiego, jestza i dla ojczyzny zgubna. Zdepta naprzd Zaporoe, ocean krwi z niego wytoczy, zama je, zniweczy, zgnie, zwyciy, a potem dopiero przyzna pokonanym wszystko - ukrci wszelkie naduycia, wszelkie uciski, zaprowadzi ad, spokj; mogc dobi - do ycia wrci - oto droga jedynie tej wielkiej i wspaniaej Rzeczypospolitej godna. Moe dawniej, dawniej, mona byo obra inn - dzi - nie!Do czeg mog bowiem doprowadzi ukady, gdy naprzeciw siebie stoj krocie tysicy zbrojnych, a choby je zawarto - jak si mie mog? Nie! nie! to senne mary, to urojenia, to wojna rozcignita nawieki cae, to morze ez i krwi na przyszo! Niech si uchwyc tamtej jedynej drogi, wielkiej, szlachetnej, potnej - a on niczego wicej nie bdzie nichcia, ni poda. Osidzie na powrt w swych ubniach i bdzie czeka cicho, pki go przeraliwe trby Gradywa na nowo do czynu nie powoaj... Niech si uchwyc! - Ale kto! Senat? sejmy burzliwe? kanclerz? prymas czy regimentarz? Kto prcz niego t wielk myl rozumie? i kto wykona j moe? niech si znajdzie taki - to zgoda!... Ale gdzie jest taki? kto ma si? - On jeden - nikt wicej! - Do niego idzie szlachta, do niego cigaj wojska, w jego rku miecz Rzeczypospolitej. Przecie Rzeczpospolit, nawet gdy pan jest na tronie, a c dopiero, gdy pana nie ma, rzdzi wola tegonarodu. Ona to suprema lex! A wypowiada si nie tylko na sejmach, nie tylko przez posw, senat i kanclerzy, nie tylko przez pisane prawa i manifesty, ale jeszcze silniej, jeszcze dobitniej, jeszcze wyraniej - czynem. Kto tu rzdzi? Stan rycerski - a oto ten stan rycerski ciga si do Zbaraa i mwi mu: Ty jest wodzem.Caa Rzeczpospolita bez wotw wadz muoddaje si faktw i powtarza: Ty jest wodzem. I on miaby si cofa? Jakieje jeszcze nominacji potrzebuje? Od kogo ma jej czeka? Czy od tych, ktrzy Rzeczpospolit zgubi - a jego upokorzy usiuj? Za co? za co? Czy za to, e gdy wszystkich ogarna panika, e gdy hetmani w jasyr poszli, wojska zginy, panowie kryli si po zamkach, a Kozak postawi nog na piersi Rzeczypospolitej, on jeden tylko zepchn t stop i podnosi z prochu zemdla gow tej matki - powici dla niej wszystko, ycie,fortun, uratowa od haby, od mierci - on zwycizca?! Kto tu zasueszy, niech tedy bierze twadz! Komu si suszniej naley, niech wtego rkach spocznie. On chtnie zrzeknie si tego ciaru, chtnie Bogu i Rzeczypospolitej powie: Pucie sug w pokoju, bo oto znuon ju bardzo i si zbawion, a przy tym i tego pewien, e pami jego ni grb nie zaginie. Ale gdy nie masz nikogo takiego - po dwakro i trzykro byby dzieciciem, nie mem, gdyby tej wadzy, tej sonecznej drogi, tej wietnej, ogromnej przyszoci, w ktrej jest ratunek Rzeczypospolitej, jejsawa, potga, szczcie, mia si wyrzeka. I dlaczego? Knia znowu gow dumnie podnis i poncy wzrok jego pad na Chrystusa, ale Chrystus gow na piersi zwiesi i milcza taki bolesny, jakby go dopiero przed chwil rozpito... Dlaczego? Bohater skronie rozpalone rkoma przycisn... Moe i jest odpowied.Co znacz te gosy, ktre wrd zotych i tczowych widze sawy, wrd szumu przyszych zwycistw, rd przeczu wielkoci i potgi tak nieubaganie woaj mu do duszy: Ach! stj, nieszczsny! Co znaczy w niepokj, ktry nieustraszon pier jego dreszczem jakiej trwogi przejmuje? Co znaczy, e gdy on najjaniejinajdowodniej okazuje sobie, e wadz wzi powinien, co mu tam w przepaciachsumienia szepce: Sam si udzisz, duma ci uwodzi, szatan pychy krlestwa ci obiecuje. I znw straszna walka zawrzaa w duszy ksicia, znw porwa go wicher trwogi, niepewnoci i zwtpie. Co czyni szlachta, ktra do niego zamiast do regimentarzw cignie? Prawo depce. Co czyni wojsko? Dyscyplin amie. Ion, obywatel, on, onierz, ma stawa na czele bezprawia? ma je swoj powag okrywa? ma pierwszy dawa przykad niekarnoci, samowoli, nieposzanowania praw, i to wszystko dlatego tylko, by wadz o dwa miesice pierwej zagarn, bo jeli krlewicz Karol na tron obrany bdzie - to i tak ta wadza go nie minie? On to ma dawa tak straszliwy przykad wiekom potomnym? C bowiem si stanie? Dzi tak uczyni Winiowiecki, jutro @Bc  c *q Koniecpolski, Potocki, Firlej, Zamojski lub Lubomirski! A gdy kady bez uwagi na prawoi karno, gwoli wasnej ambicji dziaa rozpocznie, gdy dzieci pjd wzorem ojcw i dziadw, jaka to przyszo czeka w kraj nieszczsny? Robactwo samowoli, nierzd, prywaty tocz ju i tak pie tej Rzeczypospolitej; pod siekier wojny domowej prchno si sypie, usche gazie z drzewa odpadaj - co si stanie, gdy ci, ktrzy chroni je powinni i strzec jak renicy oka - sami ogie podkada bd? Co si stanie? Jezu! Jezu! Chmielnicki te dobrem publicznym si osania i nie czyni nic innego, jeno przeciw prawu i zwierzchnoci powstaje. Kniazia dreszcz przeszed od stp do gowy. Rce zaama: Zali ja mam by drugim Chmielnickim - o Chryste! Ale Chrystus gow na piersi zwiesi i milcza taki bolesny, jakby go dopiero przed chwil rozpito. Knia szarpa si dalej. Jeli on wadz wemie, a kanclerz, senat i regimentarze zdrajc i buntownikiem go ogosz - to co bdzie? Druga wojna domowa? A przy tym czy to Chmielnicki jest najwikszym i najgroniejszym wrogiem tej Rzeczypospolitej? Wszak nieraz biy w ni jeszcze wiksze potgi, wszak gdy dwiecie tysicy elaznych Niemcw szo pod Grunwaldem na puki Jagieowe, gdy pod Chocimiem p Azji stano do boju, zguba jeszcze blisz si zdawaa - a c si stao z tymi wrogimi potgami? Nie! Rzeczpospolita wojen si nie lka i nie wojny j zgubi! Ale czemu to wobec takich zwycistw, takiej utajonej siy, takiej sawy ona, ktra pogromia Krzyakw i Turkw... taka jest saba i niedona, e przed jednym Kozakiem przyklka? e ssiedzi rw jej granice, e wymiewaj j narody, e gosu jej nikt nie sucha, o gniew jej nie dba, a wszyscy zgub przewiduj? Ach! to wanie duma i ambicja magnatw, to czyny na wasn rk, to samowola tego przyczyn. Wrg najgorszy to nie Chmielnicki, ale niead wewntrzny, ale swawola szlachty, ale szczupo i niekarno wojska, burzliwo sejmw, niesnaski, rozterki, zamt, niedostwo, prywata i niekarno - niekarno przede wszystkim. Drzewo gnije i prchnieje od rodka. Rycho czeka, jak pierwsza burza je zwali - ale parrycyda ten, kto do takiej roboty rce przykada, przeklty ten, kto przykad daje, przeklty on i dzieci jego dodziesitego pokolenia!!... Ide teraz, zwycizco spod Niemirowa, Pohrebyszcz, Machnwki i Konstantynowa; id kniaziu-wojewodo, id, odejmij wadz regimentarzom, zdepcz prawo i zwierzchno i dawaj przykad potomnym, jak w matce targa wntrznoci. Strach, rozpacz i obkanie wybio si natwarzy kniazia... Krzykn okropnie i chwyciwszy si rkami za czupryn pad w proch przed Chrystusem. I kaja si knia, i bi dostojn gow wkamienn posadzk; a z piersi jego wydobywa si guchy gos: - Boe! bd miociw mnie grzesznemu! Boe! bd miociw mnie grzesznemu! Boe!bd miociw mnie grzesznemu!.. Rana jutrznia wstaa ju na niebie, a potem przyszo zote soce i owiecio sal. W gzymsach pocz si wiergot wrbli i jaskek. Knia wsta i poszed zbudzi pacholika eleskiego picego z drugiej strony drzwi. - Biegaj - rzek mu - do ordynansowych i ka im zwoa tu do mnie pukownikw, ktrzy stoj w zamku i w miecie, tak kwarcianych, jak i z pospolitego ruszenia. We dwie godziny pniej sala pocza sinapenia wsatymi i brodatymi postaciami wojownikw. Z ksicych ludzi przyszed stary Zawilichowski, Polanowski, Skrzetuski z panem Zagob, Wurcel, oberszter Machnicki, Woodyjowski, Wierszu, Poniatowski, wszyscy niemal oficerowie a do chorych prcz Kuszla, ktren by ku Podolu na podjazd wysany. Zkwarty byli obecni Osiski i Korycki. Wielu znaczniejszej szlachty z pospolitego ruszenia nie mona byo z pierzyn powyciga, ale przecie i tych zebraa si gar niemaa - a midzy nimi personaci z rnych ziem, od kasztelanw a do podkomorzych... Brzmiay szmery, rozmowy i szumiao jak w ulu, a wszystkie oczy byy zwrcone na drzwi, przez ktre mia si ksi ukaza. Wtem umilko wszystko. Ksi wszed. Twarz mia spokojn, pogodn - i tylko zaczerwienione bezsennoci oczy i cignite rysy wiadczyy o przebytej walce. Ale przez ow pogod, a nawet sodycz przewijaa si powaga i nieugita wola. - Moci panowie! - rzek. - Dzisiejszej nocy rozmawiaem z Bogiem i wasnym sumieniem, co mnie uczyni naley: oznajmuj przeto waszmociom, a wy oznajmijcie caemu rycerstwu, i dla dobraojczyzny i zgody potrzebnej w czasach klski poddaj si pod komend regimentarzw. Guche milczenie zapanowao w zgromadzeniu. W poudnie tego dnia na podwrcu zamkowym stao trzystu Wierszuowych Tatarw, gotowych do drogi z panem Skrzetuskim, a na zamku ksi wyprawia obiad starszynie wojskowej, ktry zarazem mia by poegnaln uczt dla naszego rycerza. Posadzono go tedy przy ksiciu, jako pana modego, a za nim zaraz siedzia pan Zagoba, gdy wiedziano, i jego to sprawno i odwaga ocaliy pann mod z ostatniej toni. Ksi by wes, bo brzemi z serca zrzuci, i wznosi kielichy na pomylno przyszego stada. ciany i okna dray od okrzykw rycerzy. W przedpokojach czynia wrzaw suba, midzy ktr Rzdzian rej wodzi. - Moci panowie! - rzek ksi - nieche ten trzeci kielich bdzie dla przyszej konsolacji. Walne to gniazdo. Daj Bg, aby jabka nie popaday daleko od jaboni. Niech z tego Jastrzbca godne rodzica Jastrzbczyki si rodz! - Niech yj! niech yj! - Na podzikowanie! - woa Skrzetuski wychylajc ogromny kielich mamazji. - Niech yj! niech yj! - Crescite et multiplicamini! - Jue to waszmo z p chorgiewki powinien wystawi! - rzek miejc si staruszek Zawilichowski. - Zaskrzetuszczy wojsko z kretesem! juja go znam! - krzykn Zagoba. Szlachta rykna miechem. Wino szo dogw. Wszdy wida byo czerwone twarze,ruszajce si wsy, a humory staway si z kad chwil lepsze. - Kiedy tak - woa rozochocony pan Jan - to ju si waszmociom musz przyzna, e mi kukuka dwunastu chopczyskw wykukaa. - Dalibg! wszystkie bociany od roboty pozdychaj! - woa pan Zagoba. Szlachta odpowiedziaa nowym wybuchemmiechu i miali si wszyscy, a si sala jakoby grzmotem rozlegaa. Wtem w progu sali ukazao si jakie pospne widmo okryte kurzem - i na widok stou, uczty i rozpromienionych twarzy zatrzymao si we drzwiach, jakby wahajcsi, czy wej dalej. Ksi dostrzeg je pierwszy, brwi zmarszczy, oczy przesoni i rzek: - A kto tam? A! to Kuszel! Z podjazdu! Cosycha? jakie nowiny? - Bardzo ze, moci ksi - rzek dziwnym gosem mody oficer. Naga cisza zapanowaa w zgromadzeniu,jakby je kto urzek. Kielichy niesione do ust zawisy w poowie drogi, wszystkie oczy zwrciy si na Kuszla, na ktrego zmczonej twarzy malowaa si bole. - Lepiej by tedy ich wa nie powiada, gdym przy kielichu wes - rzek ksi - ale gdy ju zacz, to dokocz. - Moci ksi, wolabym i ja nie by puszczykiem, bo mi ta wiadomo przez usta nie chce si przecisn. - Co si stao? Mw! - Bar... wzity! KONIEC TOMU PIERWSZEGO Tekst na podstawie wydania drugiego, poprawionego przez autora, z uwzgldnieniem wydania pierwszego. Ilustracje na podstawie filmu Jerzego Hoffmana "Ogniem i Mieczem". 2001 aRPi @zQ_zPq>??P8@@x |>O1??{U? w???<[$| q???lo_9x??~0 4t*4#D ć32M*"?~~|??U?vsVNOB8 @@ xr x CE@X7jUG,S@? ?`wP{'?>?(x0??u4op8? ?14O/0  `_pO ? ??s|``_?OАxx ?<~joo??00 p @` 0 QUJ@?@s| ???;<3< / ?/@@?(<[xw`_p_?@   / 0/g?X0 U?xo@``8?? @x| =W#wO ߡpp  ??@@???@|px????? h`x}@@?KX?hc\# x#xмo?|88???C<?76??????? +??@>|<(+?>00? ???;??>q3X `K'owIЀ+<C?.?p8?? ߠ? 4ࢭ̣QP1p 8 vL @~? ?_]~@||?? UA~@:'v>@~.to/$    < vY<u?(退##//2@@op78[\!"x t@ ]H݀?@(LHlf,0yA ZPp@@0FJz`#'  Р[0` @<@@ $%[@ ~_/*D{4B   8p 0h.~t>h\ @   x@?`_/0/ <RJsNrJQJrNRJsNNNsNNNsJNRsNrJNsNrNrJRRNNRNR0FRJQJ1F1FQJRJ1FQJsJRJsNsJNsNsNRJNrNsN1rJ>sJrJRsNrNNRRRBQJ0F1F1FQFRJQJRJsJsNQJRJsJsNQJ RJsN5rJJ!rJRsNrNRRRrNBQJ1F0F1FQJRJ0F1FsJRJsNRJsJRJsNcRFsJ 1rJIrNRNsNRRNsN=1FQJB1FQJRJB1FsNRJBRFsJRJB 1*sJ -rJI!sNNRRRRRR=0FB1F1FQFRJQJ1FsNRJQJRFRJRJQJ 1)sJ 5sJJ!sNNRRRRRR=0FB1F1F0FB1F1FRJB1FRFrJRJsJ 1JRF)!>sN)sNNRRRRVR=0FBB0F1FBB1FRJBB5RFrJ1>-)JJ%RFN1rNRRsNRRVsN=0FBBB0F1FB0FRJ1FB :K!RFk!1sNR1sNRRNRRRN=0FBBB0B0FBBRJ0F1F>J!RF)+S:J%BR1sNRRNRRRN9B0B=B0BB0FBRJ0F1FRF%KsJ11FRRFNVRRRVRR9B=BB0F=B0FRJQF1F 1LRFb+! -QFR5NVRRRRVR9B==B0B0F=0FRJ1F= !1FAL!9R-RRRVNRRV5=99B0BB0F0FRJ1F0F!1FmA+A5RRVVRNRRR5=99B0BB0FB0B1F0F1B*A)lJa0>RRVVRNRRR5=99=BB=B0B1F0Fb1 0BA)j!l!A1RI!RVVRNRVR5=999B==B1F0FBAJ%>A + A0>sNRVVRNRRR5=959B==B0BB0FA->AA)sN(NVRRRRRR59599B===0FBBA>)!A AsN( sNNRRRRVR599)!9==9=0FBBA90BABARAsNHj%sNRRRRVRR999=9>===0FBBA0BQFAE/ A-sNsNVRRRVRR9>=99==9=0FQJBA-RF5B1 AsNsNRRRRRV9>=B9>==BRJ1F0FAk)RFB TArJ sNsNNRRRRRR9B=B9B==BRJ1F0Fb1B BvA0>NsNNRRRRRV9B===BB=BRJ0F1Fct RFC0 U ARNRRRRRV=0FBB=BB=BRJ0F1Fb>. d rAQFj%RRRj%RNRNR=0FBB=0FBB0FRJ1FBc1B/  SA)N RRN NRR B1F0FBB1F0FB1FsNRJBAsJ0  2T BRI!RRI!NNRRBQJ0F1FB1F0FB1FsNQJRJBRJR 2 U B:RRRRNRRRBQJrN1FBRJ0F1FRJsN0F1FcuSsJ3 u "N RR sNRR 0FRJQJ1FBRJ0F1FRJsN0F1FBS sNE CN RRRVsNRRR0FRJQJ1F0FRJ1F1FRJsN1F1FBsJ2 J! /Bj)sNRVRRVR0FRJQJ1F0FRJ1F1FRJRtRsN12 N1BsN RRRVRRRV0FRJQJ1F1FRJQJ1FRJRtRsNNQL rNRL!RRRL!sNNRRBQJ0FRJ0FRJ1FRJRJRtRsNNq  1 1rNm!RRrNm!sNNRRBQJ1F0FBRJ0F1FRJRtRsNN - 2rNo NRR rNNsNRBQJ1F0FBRJ1F0FRJRsN0F- N2RFrN rNNsNRRJrNsNRBQJ1F0FBRJ1F0FRJNsNR 1Bm!Nc/ dRJ rNNsNRQJrJRJrNBQJ1F0FBQF0FRJRJsN0FRJ-sN9dBRJQJsNrNRJQFrJRJQJBQJ1F0FBQJ1FRJRJsN1FRJ 1BsJsNc d5 QFQJqJRJrN0FQFQJrNBQJ1FsNBQJ0FRJRJsN0FRJsJNsNRJc c*1)KrJ0FQFQJrJBQJ1F0FBRJ0F1FRJsN0F1Fl!sJtJsNc cfGrJI0BQF0FQJ0FRJQJ1F0FRJQJ1FRJsNQJ1F)sNC bEe- rJ0BQF0FQJ0FRJQJ1F0FRJQJ1FQJsNRJ1FsJL! d0 cF0BrN0FrJQFQJ0FRJQJ1F0FQF1F1F1FQFRJQJe1RJBeDFcrJ)0BQF0FQJ1FQJRJ0F1FRJ0FRJQJ1F-RFBCFrJ BQF0FQJ0FRJQJ1F0FRJQJ1F 1QF)Cgdb$FbQFI>/B0FB1FQJRJdQJRJRJd-k%QFcHBeF 1BB0F/BBQJsNrJRJQJRJrJRJ5QFcGBeaE5B/B0F/FRJrNsNRNQJRJsNRN1QJIcb&aB0F/BBRJrNsNsRQJRJsNsR-QJcGD l%a%aI!BB)sNRQJsNRJ5 QJaGccfga (B0B/BsNVRQJsNrJRJ1 QJbHdD!fa`/B0FIRVdQJRsNrNQF$GCFaab)0FRZVGRJRsNrN1QJeGibJabaQFj%VZirNVRRRJ cGBFaAebbPFrJZ^RZV 5sNF@U*UTRUUU *RU)U*$U$U T"PUMn˭ EUUDD UU )+SV#!*ՔU"KKG8R^`'g`H \DJ? DH@ ~?Ä @4x 66N@( $UUUD UU%UHPUHUA U UU*BMURJI  IUJZUP %%JJUU**S-W jŊEoE b0xI`a!q yPPA@x X|)tO  ")sCaa1@@JJ TȀ*UPU*T PT *UȀ4 P   `T* MEkВQk''9@8G>}HP@`w@@~? 'T߂€|#    }"`?D  oA64kB @Ztƹ;. ``8UT!ҒQVүMBB OGg!1936O@ a h@D8Xy8;>r@`@! @g򄱀@'b*.oЀP = h@~0S8 t } ?5{n7=J _6M>Ii>8?0>G>{<0dAo`?@@h;  `D"bSu`@4h( 0GL\B=Ļ?8}\XppHph07{}~@@k~_u?j.;?jQUUA x0| 9 nÀGG)z PP^PO #7'W_Q||0 P@@@D{/W/?ǿ/XCC@Ѐ`@~:Ls<<<<@`pp׀*UU*TAԩBJ;4;?\'}{G@ =RB ?@ HѠ_S_^))Iʀ`@hP     x??ϸxK!" .р*G-8x 64\@  | ?N |/RCźE3 X 0``@  pq iOP}( Nkfo AuB"?%DŽ|p wt~Px_.%R/  @[_xxx'aVVaV\F H@ S~~=7YC b؀ R 2P"Xx<;/0``@>7 p^C~H-s{spXV8Uϰ  4YA(}zAP&@0`AD 5 =b!_s_O3CC℈D􈤈X0xa`@^~ /  ;Ğa@?&@0(I h-Y,P0 A/  tP@|[|;||W*o~ |?_\|;@ߑ޺|@H ԛGT_0#{G/- EwRh`FMy^}.C}[tJuW( |@@_opt_z~<|ȳh   ( @ !B |xlz<|0 UT 5 @Ӵ K c3* Ku聙!z`A18,MpNJ @W[{?`?O/?,   D/~Y@䀪h@H|@=>lkCl| 01CG@@84 8ļB|<|(W++'(UUVn ->O)X:-Jo!x>%1  n!e -z:%%2)%P-%Y>%-e !.Nq.%{:q!6)Fe- {Be!% Q)!>p)%%o% -e%-R%rN-p!%N!- eees! 0sR.)p!Nn%)eeeeQ./-t![: O!m!)m%5eeee2F/2%F M!.o%*m%eeee.!F02%J+M%N%.+ m)eee2BMq!Z:)B L%n%-! L%e !.Oq!{>-%,n-N%L%* L%ePe2!q0uO%qL!o-m)1 +    qp R.o-+n)1L% +!   Q0%. Qe ! o)1-! P%O !)/!!\:R% 1o).!  -OS/  P  !/:6O) u% O)1.% 0! / PP!p%|: o- O).! 0    - %P!BN%o-N!p), q 0 P! -s%B.%p- .!O%. t!1-/Q%UO% -%O)-O% 0-t![>/Q%   % -!N%-!O%d   s!-%[6P!r%  n/% -!.! d   1-%<:q% %Q- , -! 0.!-u!]> q- P!,+ Od -!,ds%/%%-s!-!P) 0 K! d -!d Q %v!O%) .%p)   q, +,M!-!d 0 !t!))N%6  p + d,M!.!d 1 v%-s! -Q%   N  d,N! d s!%B6?S5t%N .  d ,!+d  Q!v-%1)<:0!  N  d+M!d U2;2t!w!%%Q)9   O  -  u/!u!R! p)5,  O s , d !2.S1up-.!) N !,o /  ,dU% 2/!)O!Y>N !,o, ! c 1S-/{Bq! )O %M%d   3)x p!1!- o 1,N! w. .N!%o! )O !n!)  u   0!-!O ! M% m%  T  .O% , p!O % o% 1,!-  w  .%o-   N- p )+:M)1 v,!  1,O%  ,  N) 9m- != 4 !  1-O%+ - N!114B )! 4!  )N%   ,L%1dm)5  5 !  ,d N 11 5+9  w! ,!M%d  1 4B5  2x!! ,!N)d   +)%L)L) %  % !  v!-%N)e   K-+!- 6% u!)-!M)   k-+o%cx!4 w%F ! e d  +!dW!8u%f -! e   K-) 58)3f O%e  l1  7! S%v!g!q-f    !7X!4 u!P%e q- h    !d 683U!e Q) K!d47 3v!g Q)d  !d4f0!d+ %d5!3U!0!e !f@zQ_zPq/>-*,0 oM;k Pg??}p L?W_)D sp8\l4OըW`1?x,ÀÇ]:! @_ X_*^Kp$Pz?>QD xop_~ya,,<3~aZ9]~9" м`G "Ov TqF90,}*/u_I?* Ԁ^@]HѤ(* @EUKPP_J*& 0%L@Y( tx7(Whyf?~H(pLH? r FK'_Y +v7m]U$AB@( @%"x~!JUw 7kO<`@@@"Q߼曽`|Z`U*UUYV~) _][*VQQAUUl_Z]_<<ô]|rNN|@ |s3''?/@?$xn^??JKKpD>`'pDP `UA1$L| # "%uK%?}8@Р0p` BB E=~-[a 4X$0++~}@IO޶H<`@ApB`Kv 8 ~4^ ]Ͳw0PT`@@8t4?DwY"on­!^e;$H-p` 0@Ш.2*:,QV>#?????@\t̔B0 _o?nn0 ` &0HhpL4A 'g?(  q=_Z Ԁp ?^ xwpO@7C=Sbj}?>K@Ag@| %/I]UHg GKbpxOB77ooP0@@_Z-@x@@:``  6 |=? /FWvR `@ @@~_op9<|XL0Fp`r} x,8<(?  'Wxxx~?^;~G> O!(Ky _Z T,ZPpP@J@@UUp1a`@?A??C!@s ts PF ; (}>xxҷ? _@}xbg`X@@PB@@2.+Z!(EE$۠T+z `@xx@@  )R]]TA*U B@`  |  &@!@6+kwА ` ~# xPР@)R @PD|(@`*@_( A$؀*ji~***ԩ kkO@0M";v  ,ЯD>w0y ``qp}]n^j"RR@A>jEPHEuݢk9&@$-TWWb(J/_PFPP(@VTD j(whxT*z)ѿ @@T<YW @l wH96?^VJZĹi~m$tP@@ ^Q; UàIX+ODo?BP>(? ?n\` @%j[~A@ADE2T[ѮJu~(v>l r(^*Tr}(?"? 2@`@_^?v |Ǹ,gwsB ֆ|@@ `@XiO8gxhX p(05O?9*X9  }< @@ m"@( P8>!-2OIjpp\7;z~)/{ ר=~a^#q? ?x$ քk¬#j0`@ Cr##_`.t |p@H0Kpx8D <  FA7 7&L=C{$0D'lh(____A    ±hybaga#".S/"T.? ľxׅY\S|VwJ)j1NE11J9 1FJ%1  K!)1 )%^IsEVMQ^=I-B9*!>+! l))K) l)1* )%ZAsk5V0ZM=E(%59J%*K% K%*!K%)-  *)ZAsK1IVI$=J5E1=J)  )!J% *  %VFA}kJ1IRA 5AI1)%91J *!)! !B5_ k5=)-$55I1))=1EI-  ! =))NJ1))=)5=)1j-5!!j1e 9))N))J1*-I1=k5A!J)(%1ej-De k5))=))I1 J1=5AJ-!5eI)ee k5))=!))I-9j5Ej-!-CD eDe)-% !)-))95B!j-()-Ced d J-l5!)-$k5I)91=!I-()1dDede*-!l59))A))9k-=I)j-!d de))k5$=I1AI)9=k1)%!j-e *%1d%*)%1I-5(%19j-(!J)dJ% 1+%=d !)) J-))1)!k-J)*! !I)eK)9*%Al)1Nd  e d %J-k15J)(!J- dL% 5 =m-2JD  )!K1)%1!j- )!Dk-0J J5ZD  J)k1I)9)% dk- F)%=k11Jd J%D eJ%1J) !j- I%e+11+!Ad+d ek- !91! (!I)  D m) M%,n-D,!Dd J)5)%(!+% K%C  m% ,!n)C M%#dDJ))!5 (!)!L) L)5C  5 K- o)D Ddj-*!5 ! *!1 %C+! l- !9l-5C L)#dD%1! )! ,! L%1CM%1,%9n-AC m-#dC!1k)2)!d  ,!  C-91=9BC,1BdD%J%2+M)  D)=n-=5Bc,!1BdD2qJ% +! m-  e+5-5N%C n-Bde %N86+% m-  -1o-M%=C n)BeD)O> +!   o%5,1n-=B,CeD2pF  ,! ,! n% 5 n-M!9C +Cd 76p!K,!M% ,%  ) !)N),!5dL! CdD)!2%BK%1+!M%  *- M),! %DL!Cd K%>-^[J% k-L)+!1  ) n-M%1eL!d*%F1c$9I1B J% - K-M%19n-D d %wB-^_(j1(-1)%j1   KM% -d   )-N5_(1-(d$H-  +!e  k1I1=(1-((  e D  ++H5k5(1-(( +%  *!  *C e+ K H5j=i99$-('1((- %i9*!+D  (5i9H5j= 1(5($i=,MI9 K!d %d !*-i9j=(5 1((5$'5$I9E(1M +J-  =M*!1i9)1(5$'1-(j1 =E()U*   %k5)%K) (5i9H5,'1-(5c- k1= ! KK)k-  J)l-H5j=),'1-I9b(1I5 A I)QJ)*% !)%)!K)H5i9$,'1-I9,$1E-.Z ()A)%!)!I) !J) (5i9-,(5I=-,$)-$E'1Uc)% !I) !J)%I9(1-('5-H9 (1(i= A(5QI-Ic(%)%I1(-j9I5H9(H95- ,)( iEH9U hA!Md   d!*%H5j9i9I9(I='55 0((c -jA'5 !  *%i5I5uN=R((5)j=$0 b  i1*! !I5N==[ (5(j=c( ,BI5I))% J!%*!)1J=_c(5 c$(!b$ i9M%))  !(1J9[c,B    ') I)! *K!(% $F9_c B $ (  () %J! $F9c$)1Bc$A !I) M !Wk5 (1!$c ^ψP P@U@5?5-Z wW?UUU UbTu QUT  TU TQ  _DX OPT /_ K @PAXCD@RVpJT:U*T뫫VVqEE,??L*@@`0 @*>/*[YUTUUQQUUTU͙T "-R5 **uu4D&UTT, aa >L 3/pe U }MW:oտTDP *U*}(*U]HjUOZKQ{7AҲHpU]Bi_ZUZ"*PmiT|,RQthAZTIU }V\4,u@@j@e   *p/ ߊwUHQ +  @@D 'A $.ad   @-EE;?PUUWAA @]" ` UU@@ B A6 B@d o"P@m$UU$%%ʊ@TTTTEV -WUUUj תJ XKQ8x837   0||,52L *@(AZ N `T *  U *UJ_JU*U*@P4(j1al!# @U"ZC~ :?0: 5 %B*U[U((DD*++ *PUU@   xZa 0@^ '9&9>])lyYc-./pzao?`@PЀ !VoPR *EP@@.1 5 5 UUU5QЀǂH*0@*PU@s߸=>bQ?_F #=@.xqT$|<(ByX ss /xG/7 P`0{e.$U JJk*U?5  U`/oW0o0Ϻ^.E5T"@U*Հ TU );/pc HD?1}  oJ&$Dr'<ՀB D47-,O'طhWSOp@Q^Պ+HPDQQUT U ^4i"w jx'(v8B8*,"   ?\__( )Iy`8(PC^ +??$U }W7`x``@ u*AQ@@xph4h60H(`(   7787H\1p  p=$C `/q_C@A#ap p``@@@<> @a?~BG8_*aZ Q%5 0m#R7 AZmPX@@YABTcUU p?{z0 @(` %OpA!8W!C 8D,?\Z<e@@`YE   { `Pp?8,`< p@` A =!@ h- 00_'//?G( edC))!k%"cDC e1N%=1 2FeC  B)!) J%CcDC e5+!5N5*%^C*B )k19C eD#  n-=)%5d)BJ)5D dD n)=J)9dDeBJ-1D e n-5Jd1B De B(!j-DI-eM)= ! *%1c DeB J-9b Den1F.%k-1BBCBc! J)5d> E,)=edk-9CdB Bd J)1 I- 5em1 Je B k-C dCB k-=9()1Rl-J 1 cl- SJBdC DBcd)!-J*-sZc9!JK%1c*%5BcCBBd k-BE)%tZb)%9l) 5cK%9B cCdB IcJ%=cA !SRB )!dK%-c5 !BdB DB )!BK)=c9!JBc  3JK%sK%5BcB DBdBB B 2J1bc1K!ZB B dBc!BcB B )!BAZ9K%tRB  C#BBcB@zQ_zPq U%WJJ@"B„QQCwؒUU* dl@-Do1~4*jԨxpX??`?h?UuJjuuJ*_*TT UUU UPRUWUUPt@EA%phP?i@DEUQ D(UU((UU*]UP0X U UUPP"" QUĸ:(EPPup !YDhl@( BqDqP` @c|}B/`@~A<>!B(wKUb*U$WV@GUQU 0U**(U\@]A*VTUUW@`HԨSQRɪT ~P-AAZ@* @U SBBUP+."QASV"\wLYiIhAh ժ ||9'"?8Ǹpb@([@}w,kXA97n ă ޠuz? UUU$hX ZاBUW< @@*CNUwUzOP(QQU@!SVn*2% _R@a`hhhhhhX$    Ļ@"<@@|

O ø<{&a@87 G]DPPj)ֿ~TP0P@PGAFDGgfCDŽUr .,@Pu /(׿%^Vhhhhhh@h7IIyR/ld,$x8  47$_>:Łll@Rl0,8c7K<+ Y0QD1 05ߊ}`Z x4x>@ H_D`@@@@@b@aoNw?xjOe7 ۤ @ J׏@waOCA HiC!PVixx0/ 3?! K?0wЪ< }|8:8>m@p _ 0?H?`p001B# eE  I = pa`@C@P` `@` |K|K}bcQU A @@`OFB!WL x<|ppx<@BA@@`0|<< ?/o_-)A@08880(0<8++#)+{=?T`}FT((Q 1X| P@xxUBQpP`00;@^!᫬VAGDD{Gp}5~/_@A??;?ǟf𿰿pP00"2200 {2kpp `0` px0@UA``p000 8 x{! ( 2?ޯPWPHD'G`DA@AB?o׀80``p0 8 jjwwno``c''@P`8X8pҍ H>>}};ا>/   3 ?~x}Bŀ" 5?#CǡAs1pـC}7w/0XP`@ (    ]?? F 0bpP0vwdˀ@ 8pjV$.  @ u 4<V Z#"`hxPh#b1978 0!?(--wHPP̐h08%XDW U"nn[['$?SX[   ``P`   2P~^>z@BBlHQ <(x3 d` `@ ( = ?;?98" @A?~-] ШP`@\DXX%@]H4L @ .u1zAz#wk~鴴|?/)[  `0p@@N3FU*ݱNFBPXYaih`@HUQUꕔTT@UU**UU   ,, $ ,( ?(70 0 (703CB{?l5\Ь @8 CJFMAHDL@JFoVv{|ޡwn <0l@T+Ā@?@@p{`.h UUU*UU !> bv7S Lo ,- , *  d  +lLK-L> m+ -  +lLK1Lw> Mm , +  *  +L! 9lv> Mm ,  * L    * K5Lv> Mm  +   + L   )K %+1 Mm  R !  Q + M! ) Ll%+) L m 1 t 0 *!M )K lK-%1  m R!  lU NI- '5* * +K-%1  l Rw! +v o% I5 H9iA* + +-m%6 mLu! S +v O!I1) (5!iE K *-l%: m 1v!T RK!! )i5 H5$iE  * K%  m+u !6T QK% j1%- (1i=    Km!  m !2v! 1)!!J-N%c (1hA  +%  ! 1t!q o!)%uK-=S%{ (5%iA  % 2 n! Ru QI) i5{!M(5 E  )*1 m! Ru/ )) k-N-wH=    Kn% L % Ps0 )-uK-V1iA   K + l % Q.t 0()t()-I1MH= $ -m!U> L! * %. P /)%s),H5)!+h= * 5M%xB L*%- P )!OH5(- +H9*-,!F  N - H-%H5(1!H9* B  1NxF .  H-H5i9*!H=J6MF %,5 N ) LH1i9H=) JB   * - H5i=H9)E*) zB  ) '-h9'9$iE  P!MB   KH1 G9 I xB M    K (-H5'9$I -*F   J%!(1G=$M -+YB   K%-HA(M6:,    * m! - )G9(hI 6  ) K *l! HA)M  %-    *K )  )G=$M l   *K   %H=$M *     *  ')GA$Q *  L   *    *G=)iE  + )!  d  )HA$M *+ * d  H=$M  L, * $G9%I       '9%E   K l!    $ 1$H=   *Km!     %'1h=   m! ! M M2m%A rCI$@@E? |p8? ;Au?0O@@"o=1&[ )_~8߀@Mo~L=@Xz%~@P@ JU Q0PP?)9UUa4`U ~%%@U_@UUU a| 9~?y8@Ϙw0~5ߙR_,?kP3 T@UmTP0HPs BKTD@**DQLPPHHPUBU @EUv@AK\x'?@8-+ ?^h"8V<*UU{)UUH@饥BB5<E %L<TO0A DEEEU_PWPU UE|r$0PUUIw@U(  8*UU*U@T@AUyQI@4s?Ua@@@H T 'QUTUyAwbWS9<+vw<@w _DPOO54UU?>  cUoQ`0@  8__?%`TU*TU_UTUUEUUWD )I "BP]]U  00tQs{@(<=))qz @ +t^X/`a>?>A6}}a^A/G/ P QP@EoUUTQTUUU*()U2(pPƀ| h 4ϐ@:?g'sLwH88((xxPP  u?/8@JXrA C?l??71r?/π8(`@?TT_!TIQ%T{P/UԀU@UUHRU@*@T _5ʿ@`@`A%$_/Y; }(UoUTV @@}b??? >1 *Yn[ "?8<>/ 8?OGQ?j4ф HUTUU"VU?("A}UUU T@UUUU:T__PPBB/ԇOX{',7 ZQ `pcNNTT`DD@@``@ /aS/`8> ?f?+gcp UU*UUwU @U_UDAUUUPPUވD @  ߌ^Y('uu€``xOp G:`@`?g`$p||\g PwE U@TT UUUTPTDU4?""BT'&A p@DGRGH0`@@  W^WƊ[`@`_U6( UUUvTWN A_U0 t03<!@Y* 7T\~*l}UP^||\( >$??jb@!!` T֩TUUT@p 00 33#ǻ#y7 IAġ 9 65#9!! HH ! O  @(QUQVS/  Р0 Yy  >@`!t_AOQ6?rb8Puc>((0(P`p@f<;D? 2@@@˂[ 6tWY{H@O~%%fg@y$<7Ee      e  eee  eeeee  efe f  -feEede -%fefeEfecd  f efeeCEefCdcd   EfeefeBEeCc d    DfeEdeecEe  +Pf  DfeEDeeD ec  ! Oq-!g/egfeDdEeefc Ee   Oq-g REgefDdeDDec Ee   !p!%.R )EefDdEeDdec ed  !*!O!.)r -EgefDdEeDdeece d b !*%%p!-!q )EgefDdEeDdeeCEec *%O!N!)q %EgefDdeDDdeeB ec *%.-p!  qEefDdeEDdeDeC ec P %.qEgefEeEeDdeDeDecd  Og0EefEDeEeDdEec Eed  ! .EefEEeEeDfeEefBecd )!f q! -EeffEeEeBEeCCec Eed *%!  P!EefeEeEeBEeCBdBdc*% p! %!EefEEeEeBDeEBdc *% !O%r!EefEEeEeBEceCB d ! !)frEefEEeeEBEeCcdc  !e !qf /EefEEeEEBEeCcdBcd  /!fEefeEeEEBEec BdbcB  .!fEefeEeEeDEde B dcc F.EEefEeefDeE, B d cB E.e EeEeEeEe-Bd cC C  D EeEeEeEe B bcC .d EeEeeE e BbcCBdg Oeh Eeeeee cBbCcBbi p!di e Eee Eec  BcC BB /Ce EeEeeeEec BdbcB  d f BeEeeEeEec  B dcBc C C e Eee EdeecfB d cBdb B fDe ee Eee deB dcBdc B feEeEeEeeedeBdcCBcb c d eeeEeee BdcBb Cc cd c  e eeEee BdcBb c BcdccceeeeEfe BbCcBb c B B dccdBedEefECe  BbCc Bdbc dbACcBBfdcEefeBe  m!BcBc Bb c B cn5BdcCBfcEefec * MBbBcBb c B B% BbCcBfdefef * BcBcBb cbB cc BbcBBfcdfec  BbcBBdb c B dc BdcCBCfDb  BcBCBdcb B cc BdbcBBCfgc  BbBcBcb Bc CBdbcBcCg B bd BbcBBbc cc5BcCBBdCB EB b  BcBcBcb Cb %BcBcBBBB bcBcBcBb cc B c CBdbcBCBBB bc BbB BBb cBBb c BdcBB BeB b  BB BcBb CcB c BdcBB BeB cc BBcBb cc BBcC@zQ_zPq ,8``9y"$M]LL@S2?4=o`" 5qsݝp~ ߿?.?ȿL@@ ~0=_<@@`@8?%% 'D? @x` 05; /ۤ@r-;4 ౱"oߠ%! V`Iv?7ZRA ` P0 0(B.%\l@񓆂 Їo?on? >>hhxfPh~܀X 1@A+ ^|r<qR}8||>>EE`c  xE@p@,L7.H10=0 g.,\@|VoJ @@UU^U*؎wUwQW9 UHOY G |_ 157~=;y^ %63|`OADmZ/,l 7/p @`  {w*V0P 8>;a! 2|* ??@@ з߉UE @N0Ch|~8 O 8~DOO8$%}3oolIHI msT ߨWXISS 9>/`Dk8T(@@ X ??&32䰸Ъ4p #pC=-ҕ@@@ 6?a:|@ #@_? 5ߠX5Pl>M_{IHI?/[;`աC?@ r\3<ޑp+bH;(8 .>B8P X ~AC|b@`@t'H-G _*CC ??u A.n|s^Y=~=I_E@((G@ }*} Wp)>/| ȿE̤P C `` 3Ӡ@@xx-xz~./rAwt@`JaxH]H@w ~qPoX_U @:``s00 @ P}za~0@?  o?/=s^w??ĀLD`@  `r{ #[&5#_!`=7_0.844p03{[|'4ѯɹVάm@UJm/W_X@z?>Ta/~:~Y${ OooNPlMDHӬ ؀, ǸJ@|L x@.`@ C@a|0$9&8>B|xF .EFY; ?/$V;q-0 Ѐp* `8 T)#<*X( xh h&o]'@~A87;;?O :H1@AA88@@ppY0 Qx T(T?@ l@`   0/<3 4x|\6 inT "1q0  Neqn=à@`8P8!؇{5`XQ< P s0ϩ@@;? O/??[{@P2D@.@0! @@@Ab#.8!MOD M?3 @ 40>y@  oA@@ /2A?6-XQ'ȷ'?a"@b^#@o_  cc?au6J@@T ޾+goU,<UPcg?eDdDeC#DC OefDeEDeefDed#eDD dO DeEDeEDeefEfedD e #eDCedeefDeEeD d #eEDCeEeefDeEDeCe#eEDDeDfDeEDeDfDfeEdeDeE#dCDDedfEeDfeDed#dDCCedfefeDEe#dDCCdeeDeECdDEEefefDeECedDef efDedDdeeg EfEeDfeDfdeEfEfeDdedfe eefEfedfe efeEfee efgEeEefed. eeDfeDfeEd/ef DeDfeEeff .De#eEDe g  ee oDfEfee F eep e$fEe  G e P   e$fDf O   /. e$eDfe  - ./fDfe     ./fDfe $ /   CdfDgf  gCeeD   CfDeCoe   Cgeefe. O   CfdDEfeDff   CfdDefe"eCf    #eDCDeEeBeo  EDeEeffBf f   E CeDfeffBgD  f #eECDeEfefgBfD  *-!#CBeefefCfd D #eDCefEfB  f n!#eDCDeff  * %CedDDeEEfef n %CedDDe#dDeef e   ,DeEfefCefEEfeDfeef #efDe DfeDeEDfee  DedDeDeEEeef fDd D $efDEfeffDe +De#eDefeffgDf ODDdDeefeffgfCef-DfCedDefDefgfgCfee/!dDeDefCedegfdfgdfgePddeDedDeefefgefge. qedDfeCeDefDfDfgD / 0d DDeCecefefffg/ d +CdDCcDfefEefefef. CeCeDCfDefefeffM %C+DeD CdeDefeDfef+ NC ecDeCdefefeff+m! e  DjU**U+|WWM`@@ q=q!nаk#bB=B9/ P RLg?C0ww?G@P<M2L3sr@00y}0@ !B1UVP_@eUS_@$T@EU zpР\ H O@y?o :pp  }~<}t  ?`?<$?|:z-((@G &PUR ڂUU```A~@?ជH/N$Fp81 ~;Îv3wӠG73^sppyg&w:O,o,_1x}^ȀPXHؐy>s!8??wR!))  ]VmQ ;p`i@r08qxz^=K@D(РO>a`?~<6V"(d2[ie #ccC7gH\<__!!o@Z\xx2Nw}/?wpap``47s1#b~\?ނm=pbh'87bo`0϶x~pD5}@@@@ U u?xJ<,r4$X0YAPp`!€gS>A 3+_i!a/BW lp@ ?D p3ύ_}ܯ̻00 ????????>*|A0x 4{w(LtQsKN<! !޼C.xBLJ X_%z)_ `?x{#<     > gɇ{MIM͆@A…„ ×ƙ~~f4 !>="5*0!1:>>>,x???A$!Dc t WPx@ ?8? ytx?/7__?    s>pϟ6@x H(~4;963,1.-l??????΀~~*Q x(tUp88j|y1e#qՀm@U8@~}?._6@'C?ܠ/opx8x8- B??a^1.<<<<>X(UU II@UU/C` |K3S-  Îm ?DBh@0tG s5Pix|88S3U{jk?ss0o=20?8'0?8'?0<;~>><  +*Uר^@I@@`u^p?>`}<@@ GOL ^w<;` d ; ? ? V~}Lv|=15:=20<ü8嚀?>???>=99?PUQ>?@8VH !?k>a~?L,@@@?8/x_d|+.!uw+*'>b?C|v+Y+0̇oo6PC?|~ ~BO >?o@>j2̓)#ooDl< /0kt+4 @ @@/?p#!?bC}?? n! >8t~( @ UN@ 9=6/0?//Wp`p M%1-!-%n%  !+%L)*%1 !o%-5 %o-:o)wF !+%L-*%1-% o--- o )o% -+% L-+)n-  M--%1- o% .qM! p!L% +) m- n),!5N!5 ON p !+%*%K) 5B,%fN%1 -!N  % % K-5BM)EN%1 - - o% % %K- 1>M)E-!)f o!)+5>*% %K- -5N)E  o%E-n% :+) !L-*) K)  ! !-5M)$N#M)M!2+% %l-*)o)-N!E-!f  -),1+) %l- %p)5 f, )M!2 ! *% %  !)1 %  M!5M- %+% %+) % M- M!p) $,! nn!1+) %l-+) %m1M-,%5o%- f Mf -M5*%m-K-+%+-m1$ N-R9ufN!o) E DL),= !l-m-+)K-m1 %n1vZz{,N%D $ 1J m-51n-+-m1 %N1z^{f M!$f$ ^N|{L-nEy{K-m1 %M-zM{f  E $gE ^{-)K-X{R|{K-l1$ %5EM)  M! -$FTR-^{*)qrU{{l1 )9M) 19M%$ - EZn!~{${0b+-K5 )= %L)n1=-%f o$TNNz{ %zV{k5))An-=,!$F N/!r%f)M )9L-Mk5*)= m-1 !F,g  /!%+%1 *) %l5*-= M) !1%  g,  !/E+)%  )*- k5=*) ,% !N%f F )0JF+%1*)K- l9= %-!  %f fg 2 }>EM)+- k1l9= %-! %f $ h 2R!Fg! !X6+- l1l1=%-% % $f%h)r!z:)M!F*-K1 +)9%, ) e%g->R)MF*)L1 L5 %=N! %$ g-!Gh2|: z>K) %5l5 %=L1 !o%$ Fh )::1+!Z:K) m1l5*)= %M!%Fi .!1S{>n)+%8: %L) %+)l1=*)-!)$ f i .%hr%26:-~o L)*)m)l19 $N!p))6N3B1]k*)L- !l59f  E P)/ P)p!- >m-V)%K-k5*)=e f D- fJ/-1p!99L-B*)K-l5*)Ef  EP%p).BO!B1vRr5|{ !*)9*)Mf *!$ -i. )N!vV5}{f9Z{ %*)l1 %IDf# p%j  )O%^5;wT^1Z{*)J19M )#e e 9 4No);s9)TV5s*)J1l9E )#e fO!1  4J1oTR5j*)K- l5A )EF m%- UN)j5M%UB*)K)*-9 ) D#E-M)Q%jp5Jh %*-K-= - !D !Em- O%1JP) FH i))K1Ae #,)1 r-u- !jX!H.)*%l5I*- !eDL% !4!7! ks HN!1K% l)l5I % $L5E !m)-5!5FJT)pw-H-*!A*)Q !DM )f !L) Q)1IsNh-5*!l%E*)N !+%E= TR$ M-,%1/!JjqME !n-e )!)l5)%= !+%$m1J$ %m-F $Kki M)f K%5k1-*%&CL)5#h l)3Nm)b l1 Jl-1*%*%+) !-+!n1$O!-l TN1sC %=CK%1*% M-f,)5 O! -N!5#d +%1 ! !# !+)5 H.1 # .#d d *!1 %$m-g %n1DN-f. "C#dC*%e ! !m-M-p!1@zQ_zPq@hpv{GO{@y=?  `@2@|遁jJU=6@@0}W^i?/P0!9 @T`wPvb|~]]aUU!@@@@@>"2?7 uxKkw_4yPU*P1gP0ا}~$[wk;?W *@h'U <U![j@@>t(FF>o@`'8?!  X6_8# u0 }|oC 1lp=T"ptD@/Q}B DCC@lBXQAAA`@A>ptpppppWp @?@a @a` 91;Cy*נ@}tr`gzwH O@z俀u@d`Uz@ M''s ''WV ~䚜pάU@ 0wQmژ$w~= T hze5z7x;4wH_`$_oZP;ppPmpppEp  ` xP_7&_JB9`@X_j~4u@% Qk/p3ZwʀL4S:?BB 9@{{] O͇d+{&Y" a ~i?7?8CBRpP080O?xh(><80Pp6NNN7+0'88Ћ@! 6GGG532/&> )"ƿ 0 >r לTxgxx4Y3ÓcSwq}?8Я?+  ~Ǹw p9_`bsAz2SB  P\~40m8͘@ƻ~8_PPpa:po/gGXdH8 @'k{C\޿G'nM<P 7y'o`oQxA`/o773ãS) ݢQ>(ׁ + |3`_CPߠ? ye0@&Sxxx/?8?g->[ <]g! 3E ?d c1}A8' A>ZՋ~m!`_?#$P?9L4> B` .l7`!ހ#ss;Az?5=_W(eed:d[Gwg/Oq oX? 7)1>ϰEB? ` >`Oe d 9,Zk |{OI''{qvIyk󝕖u4+'W?(7?#p@#x~<^a(5g~n}6$dxxx<(x!!~R JJd*TM;?N HO@_/ t@89 7(w^ Aq61?GAFoR ?/ 0Gߧ@z d@poP( +/ 0@71>d@ƍn`@V.L(usQ^y0;``qst[wEdCl7AE H0 _(h;pA -/Ax?0 u<2Z&|{ -{{|{-{{|{-z{{{-1r|{Rfb{{}{{{{|{}{{zZ{{{{\{|{]{-[{{{\{|{^v{{|{[{z{{{|{-{{^s2f\{]{{{}{[{{{\{|{z[{{{{\{|{]{|{[{{{\{|{z\{}{{{z{{{}{{{1;wUb{{U{{Ub|{9{{{\{Z{v{zz\{|{}{{{\{{{|{{{3f;{{{[{[{z{{{[{-r|{Zn[{{{\{:{|{\{[{vzvv\{|{]{[{[{{{\{|{Ub{{}{j[{\{{{|{5[{\w3^Vr[{:{{\{:{|{nzv{\{|{]{|{[{{{\{|{4f[{{{\{:{{{Z{[{5j[{TjQnZ{{z;{[{{nzvz\{|{]{[{[{{{\{|{j{[{:{{{{\{9{-R:{z{|{:{{z:{{{unvrr\{|{\{9{;{|{\{[{^:{[{v{[{9{{)VzzRz{u^v{zzunvrn\{[{9{{{[{;{:{uj{\{vz{z{)vz3NMzzS^vzzvtjrrn{\{]{;{z:{{{Uz[{{zzzz5nv6Bbvrvrvrvtjnnj5{3V;{z:{{{Vz[{{vzzz5UVr1Mu^rrnrrrtfjujtj1vI;{z[{;{{TZz[{zzzz{)nrJIrvSfujrnrTfjujtfL-u^9{{[{;{:{Q;{[{fzzz{)SbrA3ZrjuftfnujtjSbujtfTfK-u^E{:{\{[{;{I:{[{jvzzz)TfrIInrVtjjujnSbjujtj))l-K-m-5j3V{j:{{{vzzv5nrEQnj^tfjujtj3btfjSb)%J)k-*%l1NAub9nz3Zrvvz1nrIETZntjSfujtftjSbjujtf%(%J) !)%k1m5J-l1vEzrvvr1VnMMtjn3ZSbtjTfSfTbtbujtfC (%()k-l1I-k1vM9nzvr)S^ujMNjnTbSbtfTfSfSbtbTfSf(%J%I)m-k-J)k-4N5runrnvA2^)ufItfjR2bR^Sb3b3bS^Sb3b%K)()K)J)I)J)9o)UN5TjnN=f)I=1ZASb1^3b2^Sb2^S^3^2b !)% I%j)J) j-1 J1T^=n=)=)k9A=9=2ZR^IZ1Z2Z2^ !(%(%I))!fJ)- I-9l5j-k9-9)k99l55k9MA2ZZ1ZZ2Z$)%% )%!).I)()I-J-j1I1p%k5-j59k9=j5l9k5Ak52ZSZAe!J%!2>(%K)5)%F()i-I-H)H-1j-%'-5I1=I1J1i5j5j52Z=RZ J%)!(! >(% !5K)F')=H)*-')-I-)(-H-)%k1'-i1I1H1I12V=3Zk%I!n%m%I%q 1A !()Al1TNH)O!k))')1K)())H1'-i1(-)-I1H1(!k%I!)!N!J!R1+!A(%Al1I)H)n%j-q%()l1H-9')I-H-()(-H-I1H1)J! )N!d L%9I)Al1J)()m%J-p%I-5 ))I-))(-'-H-(-H1*!,(.e ,-J)5k-A(%M!J)p!J-N%1(-)-H-I-)H-(-')! *!-/5 =1I)FI)oL%l) !J-9I-95SJ'))-I-()N!QD q%J))%A(%L!J)k-=k-vVI-4B)R')))I-()P!q!d--!J)=(%M!I)l-+!-!1(%I- n)%I)))()).QfN%5CK) %B%I)N!)%))()wJ!()'%%(*!)K%(!O+!!e --5-J%p) +!q% ))%J-)-(%)l%L%J!PL%* N!%)!m- I,!bfr% EubSZt^fTb+%E^TR+!ZPfO!%e 1)uZo% %eN! EMfT^jubj4ZfjvbOV^jr!) p%= 5M!fCm) -uf3ZubfT^U^fjvbOu^frr! e M! %=L%je ,%5 j*% 3ZjubT^UZfvbj/U^fRs% fN!% m) !9,%14ZN)j3ZufT^j4Vbv^UZ/U^fnqt P) M%5gm)=3VN)j3ZbnT^Iu^f3VRbo%i0sHq%N5hL%5JbAubnRMUZb3V TZb01sP% % 5  N%9-%Z3ZubfT^3Rv^bUZ Rv^p RQ) %9-n) 5 Jp)^+%TZub5RvbUZf-%4VbQ0r . QO %M!-E,%^ %RuZ9MUZb4V.4Vb-f Q/ Q/!,N Ju^m%AVVM)n9UVv^ENv^PE Q  /-n- N93VK!ETV*)4Vv^UZb9UZNd .   Il)SVN^m1ATVv^N3RZN%dPD   Al1tVA3VK194REv^I^M)d QC fd)%1EtZl-*)2Rb==4Rv^ERv^AC P!C!f k1= !El5^*)RtZEAUZMbIu^3R" PB!! cl-)!5K-3Rb==3VNt^M54V^E=4Vv^I"+0!-c*! -=l12N9TVI^RT^2Vbn=3RTVEETZbNdNIBd AJ%SR=SVEb=2RIbI3Vt^QIu^b3RL5UZAfl1 B 2N-bASZt^Nm1SVfE9SZIf4Vv^UZbMUZA1  A2Bl193R^El92R^EI)9j-A4Vv^UZbRbn9 )*A A2Rl)92Ru^I=T^fMj12RA^n94VEETZu^*! A) -!}toS犊``X88<%  q^?[__0  ;Ēg|??7#j;P`YO@@x@@!! ? 7wxxШ?> =0;X\ $^f{G8ǸgY!_c  888|(}G{{@pc( Z] \"?)}d .|K@~]N ċ 6!,p0$d @A!G+  }cp 9  C[<||&'yऀ0<0xph`<<(4>:~o7|@xp8/0/0 -2 th;  P s3=ahO!_P@00, 0`yyV#?C_ +. r -łc6ZЯ  @0v:xfzj``0 >^_00<>0Pp(1O  s:g/s<k&x|~<<>xHw<x|>??|\[p/Ac(D@`p??E}@@&J] 55  ~~^_r_P8p[<40Plxh;<;?? 104j h`~``'? yf~{F]`& YA$G7_^|ppp@@`bb"݀q X _ 9#$? =`4A!?!ѱn@@ p``@@@IOPu*PH U@+ԯ[_~9yyc|| `(? ~ dW|)ԿA?=&[Ld <x0{D{9:@??/ x88? 0,0R@` :?<  `??7 $~Z{Ŀƿ ! !`pFg'#7?> 7 0?0?0/0/ ????7?_{yy4?>o!19迴?78 rCDB ŽC@@[KHYt80yav 10 ^AQ}@̀L+??!ϰ00@@@aa!!!!>!.!Ƀ3@0oo?'Pޏ8?%:uj?"dDL@ A'D@Z^@CC}q)3ȳgNDUTA``?Ѐ1?Y #A@11B @0`oH @@@@@ " 'H>x|H(cp!>"=   p7w _ ./=  @d@@@@@CHH@/'Pn@5u?"2>Afiyo}~ @??`0 L G !&z8@@ !. A`@@@OU~?y{fy:xH@><;888]!$4``~@I,hQ7 ?@@?`??!}>.MAKh(8׈o7Ct?@DA ^98xp"z <~0~+O;?$^?;LX8 \b pppt`P ?  @@@;?=xgp/Ϲޠ~{{⃀>o?@g`spw>`PGE 3 YOlmOO 'P߀Uj4#ܻD /gm`~c  +P@ ~t4 LE84H \i ;h`p`g l{qt ֙9Tז|XߠO_?XH &sx3% >6pp 00  :V\!q03a#w: W#Y6k أ| ?C̋VwD/h炏}JX~(?x0  8||@{4   @8|| @b 3?$@ : GO3~߀` . p ` b=~aw{/|a1`qc``^`_@? ?)8O# @~~@7?#(@t!=$؃?V8|W׈x ٠4 0 `? 6<,<Ȁt 8x<` ``X> w X!}A}|q?} •0b @9qE~@  ܤp XaA'˼t L``C>$$II 'K#@`@@@ D.>Y|6>k@ w&%̀v.) x#44# ~?>@ lpx{n 7g 8/ Sp0H@F |W^'4D< D=/(@AMzP+ d Y~s<'L $\A@t@,`p@:@G`?z<!{;c|<T؀ `\>?^??` <|00p0 @`@@;藯]_w ;> FVi}2h#AߡU,}?WCeЈux`,~@A@C!7Nc>```a##^'$@@7   R8`Pr`84@x<@>  >t@_apA~~b\FƆA<4! HO8[} xS#0y,0<3{z?>qK/# zyMy1 Bp`ФD$@ _P?/ ^?_<0"]?.Go?BK ?,?_`xp``{GEܣݢܣAd @Ao@%@pn-rW/808xx`p, K&i-p1a %8&h0R?~~x$}7 l # Dtr' L./f&`Hp`V/ G98?8.>9>} [,Ӓma_4 j|"H 7<POp-vo`p~``g[: ` k/4     c7[@(/; C  ccss55 ?>@ Xo@xH(ؐ`@@ ?)4/1pH3u9 0 0J$!$ pG@Ѐ`= @ GaCO>>}tP[^<А\^c!qpi~l2)ԫ1}xa|,844ppIxCDcX4~}~( \0z  X]/`𻼿L  |||h    '`2 ## ``?9?&? n@)!p @ or oL @{0@`\O??T G bpTlC \.4O/ P!,,8a8 yBC 5Y:`@@?@?911&C )"9px4xy}x|2pB>0l1& w;$p|``!A-"gXpg GCP `} a8B``@b.  -0Nj%>5X-=tVX)[k9%bAYs*9!Jj1J/N=()AF5)!F9b)Bi1%91%3Rf0,!- - > 1+> ) T:n!+1--,),-)L%6 1. =,UJ l%+3> . % -.!:1L!9l)9-5BL! )/ )1.6B K  M%) ) > 5LVB%5-9m%P!5 M!% . ) +)-M!>5N!UBp%6 m!6BP!11M!J-.  P! 1o%,1-5,! o% 5n!)*)N!5 WFn%N5 XBp% 51B+19p! Mp% -1 ),- 5wF,!1 >).5-)!9o%)59 N! -5.xJ+1p%5>9vFM!-K%7B-N!>5 !9 --.O! 5)5  -N!>-,>1*!YJ1M!4B159 Q)M%- +)-/WB1M!>P%,-5*!6F1R)*1:9J9O%vJ1,5PK%))+1N!)K!11/%**!559+TF1Z1=L- o%--.N- K!5P%1 6B-Z F1V19J) 111 *M!-1 = M%q%K%1)1 3Fm)R1-9D--dL!- -5L)A5.!  %15>-RL)9:5,q%95n%J%- !15>l-9)9 ),!)5m)R*!=1tN1.1o%)5 9p)>591+%WBvN-)5N%R =Rm) 1-- m%9 9p%: K)5):3JNZTN-.%=n-R--1 -N!51-!> 19 )+%WB9M%uRB1R--I)-M!TBm--  19 -L!,!)1N!5BJ)BtN5--1 K! ) N!-m)5 +!)m%--1-B-tN 5-1J! 1em)) 5Al)  M!1L!SFm%3F5R/L%)!- L%p%L!9-A+N%+M!5 K!uN19  - ) ,1 59l% +K)6-3F1Re  1%  *!5 5->jK K%5,!SJR1d, -+M L%51L!:h m% 9  l%SJV5, )M l- 5- :  -K!- -  BuR) , , o!n)=-.5   +9* 3FR5e , ,L N%5g o!C  )  : TNV1 ,Md,M e1e*! C L  5 BRSJ ,d,O)9 l)e  + 1 TNV9 , , 5*i )m) 2B3F 2FV1f cfp-5*!  )tJ N) l) FRL)g   1+! *-h* K! BTN1    10!*! m) *! 1*l% 19   l%--! l)l)*L%k) 5Cfg  -  *15k)VBl% 1e C  L!e-+ +!1- K)d   f m% - *5k)k%5 *!%f  Gf m% )Kl)5) 9e *! f )L- J%5k)1e ! f* )+1)KK%l%1 *!  *  * %K1,)5J%-1 + + Jm!n%) -N *!k)5  ) % m!L-%5--  ?IGj4P'x8fA.>(8nvЫXa@P@U @%6H }(D KI0p؛9  _?@=  5(:Ӓ]xykfW7eesM A01$VD#"* HvX4cp#.H  ?8HH~_ D,G  f2VЎ-}''hļP2#tb Bp0wȺ4 pp6B%Ao@`HCށ 4!>!@$ _?|Sc@A @`pU?=?_?y!!D:q|`A s4bu:}cvXr8(oEUK]^vm§.x "@@@XǟgGB. z@@ @ @/7#KwAQ/' ?`@ 60 ^|T{Ā`  @83 `~}16  O rlp|p4O`8sA[@@xoS||b˵˹ l%-sg`A@? ? 63    8"0L^|p0tL1u@` 0a./_@@AB0K 8J? (|x ttp r" @a` @NCXZQs<ڐd _`p8^  GH0@C༢(<\tz"A\D=sɋN((Ba ˨'I U d#3RU < @q  @,<N  ; HA@@b@ U@Rpq][ 8~pd]g 0 <( 0qY 00 +$ze`%a%bA1xP`@4 ?  80K^ ؔh?x>l0 HH AhCa#  h(@4 ! 00`k IBPИh@@@@@AC@~XFzmq'zJL8΀x00x    `@` D_^d@>P@aqpnMda0I0H,0Wx gS(0! a aN! =0x  0`Ja i$C%c0@P@pP 8$6-Q@@@a"kQx`P@< o pI6xĜ36 :@@@L\f^Gq ',V~ e۠`0Hp|PP0@ ```Q1  .D?!\ Mm8X^C`<    0 @dgr0x9H ?AC@@@@C0p-A!r@@!0x0(''2>[&(cMy;T@:@!a [ >A'_ $tp QBse2h  ' $ 0p D<>7EQ?T, b`A@ fYf'80Wnp\$@p(( f5Au%``( @ P8piD(e@00D""@L@@T``a:  k "gy: Doc @ &| . !  BDOƨ> ?"Q0%`:8P 6Yh !C6! @`pBXO` `(9(    %###1b&FB ` @H,06 A(z`X\8(@`aa  (!^TkF€`H`` !06 480@@ @xDPx@Xd |q@^:br–@ Ā  0ONV &. @@@@?d3!@@@ x`^~z@du1w3| {$.`8'b|@W0@` c?8Bـ@xtrpePgYD$o%20K,0P[)dp@ P0@``=9pb&$fbfbb I@I>Мh(  Pp @ ! {6?  5ʴHLFoes _1m@$qc+I ; r `9  @N @@$aP PPr2@@ @@ Qd`ph(| @̀ `^H@ `@0vG/  Y #u~^# 77xА H&@u CFbSR9=9j)9-I%-j)I!%j)J%%-%)!%II%(j%A2NJF9A==I%-k)9(!j%I%H%J%%!2F)%!!%I'j%I!(AJE2N=FEA(!-J%=(!I%k)j)j!%-5!!%%!jI!(j%E2NFEE1JJFI%9k)AI%j%J%)J!2>1%!!)!(!!jH!(j)JSR2N1JF2N1JJI%5k-EI%-j)J%I!2:1!!!%!-(!%jI!(!'JSR1NsVE1JFJJ%9k)EI%1j)0:%1tF!%!2'%%I!(!'NSR2NsVE2NJFJ%E5k)J%)k)j%%5!F!%%6(!!jH!j%(2R3RRRSRARNJFj)A1FJ%1-1:%5!1!)%6!%j!I!(!'2RsVRRSRERNFFJ)=-AJ)1:1))66!sB!%%-'!%jI!(!j%SRtVTRuZA2NFSRj-=1Aj)95SB%5SF%!)%-i!%!(!j%I!H!SRZtVbJSR2NJ1F=5k->1RF%5!2B!)%!j%)!(!j%I!%SRbtVZ2JSR3NtR9J=SN1>91B11>%!)%%!%2!(!)j%I!tVbZc2JSR3NtR=2NJA91BsJ=1SF%%)%%!)%%I!(!'tRbZ:g3NtRTRSR=SNEAA1FBsN 9%!)))%2!(!j!I!!tVbZgSRtRTRg=SNFtRBRJ1FF>)tJ%)-)I%)!(!%k!.tVbVgTRVsRtRASNFtRFSN1FR+!9!2F%-)) %Nk)!))j%tVbVcTRVtVuV+%2FV5)FsN5=!l)-1k%-R!)-I!K%Vb5 AR5*!=o-tN*%=RJ5*!9Q%SJJ%5k)=:)N))6+%uR^5*!B1V9m)B !9SJl-3F0%J%-9)%>)R-4> *!5F5^ 5m)4F1K%4B5m-3F5M!2Fk))!11+!sJ- 6*!B-V-M!B5l)5>9l-3B9M%tJl))!:5m%VBK%) !3B-Z:M%wB5K%3BK)*!59m)vN*!k%- k%5-,%15K! 1.!*5k)3B5m)TFK%1*!wJ1L%vJ1+%>=J%-0!1-J%B1*!261+5K%N4F-[1M)6F*%)- 51*!4B),!:j)+)J%m)k%)5 >n)N-)!vJ5K%SF5K!4B-*!>RL!-+!TB!*!SF-%J!-)L!5n) 5l%uJ:n!K!5%J5k)tB-M%vJ-*!5m% 1-+!4>-J!5)o%F-K>l))!1Bk-1:)Nm%,1l% 1m%*!5)M-9K)tJ5*uF:-_9o)uJ5L!wFl% 1m)+n!*)5L%2BL! 11l)R5m)wJ1K!>m)1l)*o!+)5K!SJ-*>-J!TFK!))UFn))1L!5B)K1L!%+4B)R5m)uF1*!B%K55)!1K%4Fo),!>%N!:(!9m)5-1,!5L%vF-K!WF9K%R)+!55m)UB%-1Ej)SJ1K%>5n%wJ*T>)?_TF%^n)J!91l%TFo!-+V5|k-+!9:L%R-K!5L%1L%5Fm)*!1m!%+)%tN9:c5m)vF>o)R)+!9N!)*1,!5B !5o%l)%-10Fl)^-+!(1m%vJ1L!B5BP!1m%5BN l%1M!U> Fn%2gj%+19)9L% 5B1-!WBL% !9 l%--L(!5I%BJ!-9K%R5!15L%TBI! m%m%,1-+5>H)L)k)(!5L%1 >5!n)+!9k%5)L5o%)!51)!!)%-J!m%+uJ-_1+WF)*-K!3>)O!6l) )m)3B5TF =m%Nn%,:;cn%+J! N%J! %5L%5B-K%3>)!-*!91-UBwF+-o)J!5-K!2>1*4B9-!R9L%uJ-)!5l)*-5N%J!5m)>9l)wJ1J!4B.!5+1(!A-K!15K!UB1J!3>1M%4B5,I%1,!vJn% 1 l%-K!> n)5l)3BL%)59J!tNn)- N!*,N1K!5:o%)!:)!5m)3>%*j% 1l),1,N!m!n!-*:-9,%-J%:)-!=))>l% 1m!p%,,*n!-,5B-9)!J%+!l%5J%2Bm%K!65M!o!+,M!*-,S>1I%1B5L%I%1I!=J! m!L!)%%M9* Mm%+J%51N%9=)! n! %l! - n!))r--A1F+(!j%-(!5-(5m!+%n%)Q)M)R1m!AL !(!9M!J!k%(%)n!%,%+-m!%Lr-*M(! l- 9 O!k%)(!,xF%n!)-m!) -n!5:o!,5M 1(%K)1 !M!-L!)N!1%YF)n!K%%m!- M!++J%>@zQ_zPq TT 0-.4K@r;}bwzOb"~ȿywB `ePUP@U hrC_4/4scrYzT?>E>y!0@x` [Us<7? !@@7ȯS P   `)RG 0p88PTT 00HX  ^TON?88~ 5*?=/.x?8zT`?T]?w%???",z~r@pl .=qU@ (@X l [ TTo`^D囧?@>x@[L`@ `x   eUUg ?@@jTT=Z(U 5JJWNU?P¯?H.AU(@ZH'' JAP PPFH _ 3VhEzUX`R\(kh @72"`@P(@@@pMm_ % A:+^}+ /\``~vs 0,!!  I $#a@@Jx8&7-<Y8 @% OG_ Ƅ5}~tü>x48<>,>8a @x@?@>?T?]?;6:WT|&]sFNFL@ Zf?dqdw*>P`|h@к;w ([ uG*ʡI@ `0/!@@p?x Ȭgo ? O_?`|@w&?#_`" R:7Y"!z  C9ٻ@  Q`Q_?JUjUTD@@@?:|h€P |WS@UP (T:Tр(T ||!Op/wHZHJ.ѻnE4|@GN?n`8% ?('TK5  jAHPBûUꪪUU0@(PT 1GOp~~YQ@ @  @ X*}UGPBI@(")@Uty@$*@@(_o `Xd@"0PQa` YXaEy,( D@e@!`0P('OBAH,3*U)J5*=>|k@@@UTTZ2W xHؐ*=  GU w6=W`рVNRzDD tph\ tX$]::UU@@%z ? W-VZaau$G1J AA^ t,x @Ep 0p0ߒ F).0 NPJ!~~A^FZUTPP0H- W0u / fUjTD@HHH#UD#))@@@`@@`` v&(2,   `  u:/7/$1vj` Q t Jw8CCCb` `H@#DK\f}|OAaOKG2PDa^<07OtOQP,41G  :w 1   TGB %@@``pX4 s( JTY@@ @E JJ` #@` H s AaPP`zx',. 0AÀ8`Ѐ`Y` m+xfpN |eu="?E@`g ( PU( ?(i|~J|>?aj 2TK97 Sqа@<@\&0`@8l8!v 8!;#;* @@ZUU* **EEW+UUoU @Uzu*,4;<a??[lx|8^|` xX(? 4oSpIhX >?xPGA .Ɲ~}x>_~?|0UUyUOHPѱZX <oUUUUտ@J5*u_ HT&g31q?qca @^  (?? .@+4? pAEJ E2(.8>ί[`px ?@R}@;;DY mnU@UUEP~!/BmuV1+ԕAT~B(  ;!johZ <QѫU?($;_@ U@@T****~umH0CB;p<ШX A@*.U (8*QTk~UU<'@H[LL|W@ݢ_`g]gY@Wujyf.$``~dҚd88(8@``` P`0``xHp@?;4 @` @X0@ V|ր,  K l"D" -#WV P ?<=zm|P.|\0 p6A`?Fd:_? W XJ|V} EE 9r0(pBEUU?=}z2: Bd@&b;?*./X l%!%RD;dRŀPxrB`| (<>v0x ``p>Lwf7f=Op z@X ``pUU 6p-} _@p0 6/m32P`!.l {&[:LND9̀xX ]_@   Aަyq^r+>Aa1_@sw"Ȁ d @ o00/@~/?m ༿ -XfG`pMP@YK^IfY?!>#/: >bwx$"@&Le``/Ȱ.zF`2$ v4Gp |8?hװol X^c K0/`?`_??@ A} *[%@xGO|;ABAABAABAABABBABAB"bABABABABAB"ABBABABBB "ABA"cCB!ABBABBBABBBABBBBB "cCB"cCB!ABAABBAABBAABBA!cABB"cCBBCbc!ABA!ABBABBBABBB"ABAACBcACBc!cCBABABABBBABBBABBB"ABBABBB"cAB!cABAcBBABABABBBBBBB"B"BABBBAcbBBcABBABdcB "BB"B"C"CABAcbBBcBcbB dB "ABBd "cBd"cABAcBABcCBd B !"AB"d ,B "ABBABBBBdCB dc "BCBd ,C  ABB "ABBBd  !"dBC ,c "AB""#BCB   " dB B N"#BC"DABB ! "d B O!"#BC"DBCB (% (% " d  B "#BC#DBCB )%c!  -"e  ," "DBCCdDCB cb p!B d B "cBC"B#CB cd !d NCd   MB f"cCBBcCBBcCdc   p!C d -B d)ced"cCBB cb. !d  B-dk% DdBc CBcb O%d/ , )B -eD  k%Cdc"bB!cB P C -+&BNB)K% Bdc!bA AcB PC >L_ANB*% A C"dA!cA .%C .][Ql!d NB cB)"CABCd e  q! y.1 m)d B cj%BcC!dB Q/ !K! c d k)"cCBBcC r! QB ck)n) 5d)!-"CABAd cO!!eQ!d  dJ%k) m)1  ) -"CABAcB r%-d1r)!N%1+k%- ACBcAd c o-10-d o-- k%p% !cCAA cbO) !1e0!bfd  J!qBCbcAd c C 0de B O!cAB!cB   cdBDc ! +N!BcCd"Bd e  !L) n--AcC"cBCd  *! 1,! m1ACBcbB dB DbcK%l)+L-C !cABC B BBdcCbk) 1B BcAcBB dB BBdB)!K%b C AcBB cB BdBCB *BC Ac BcB dBBdBJ%5B*C !cCBB cB BAcBdB*!l)B  k)B B !cBBeBdBcB *!BB A  Adcc,"dDBAcBAB l)B)!-B ! B  c /B)%AB)%BL% A*!$B I-))$l1c% - )B!AB!B*! 9A *!A)) % J-B  d, %b J%AbBJ%Al) RJBl%5A!c K)%l-A )%M%5b 5 Bbl) 9bn%5 B ) )) l1b %J)bL!-5(%BB(!b- RFcM!5 c )))J- J)BL!-=l)%b!-,rJ*!1P!l%b ))I) 5b!I)b K!952F)!c!1-N+!Pl)%B J-))$k1b!K)b !j-1= =! 1.QF*!-O!p!A ()(% J-a)% k1b !J%9FJ%i1!RN*!.*!N!K%o!b%j1(%I) )%b ))5F+%-,rJ./ *!N!K!o!A !(% )%% k-5F ! rN, .O/ m%o%-A b %j-b%J)J%!k)=I-1F9.QJ,.-OL%o! !Ab!I)b!l-!)!9 1F9.V-.  L%o%+! A I)!I%@zQ_zPq / 7vi WPU :: $H粪P*U.UX좪TUVP=Q `!v}U:UUJ@*ՕW/:襥5%:  0 : 5UUPUxHH!BH EkA0Z( *zjUUU*HU꿝Q-x*WTVTV x(TV )500／/UUUՀ5UB:5 ^U(3d(hh1  o]\$\@ @N0TP`5( ?/?0O09Ѐj AKQ_  p8w3<#,U@Q5 9<TT)6  **P~Lw ? K Z"KHFHk;s00pW*PQPVUT ?@?@?@?p? W /8-/[  9 @GV/9`XP(Z (` H8`   mm@  3254?ze?/Y\b ĆY_]0@DECPࠠTUU1'l.qO @pP0 U p~|RW@UdW$H@0 x`p0t! JJ @@B KKnlTn?w mvhWppKo,*,N`c8688@08Vspd z0a``Հu"G  +' [AO @@P( 8;/)@@/ V@@ THTT&h1!8G?WpG|e[`@@xpp# l(cP$:?~=0W`HH5q!>\<8 ն2UUURPSQV8j0'/G'T~ rU2`t8 008@98y)xh ! \qx pxX-thB @@x1 q@ 0` 0  H F/ЯV`< @ 0`;eON ?=.%3Ĵ0(ȸaa00(0=23<808$P; @H@7*@! RTp@@BCa] A@C@@@ 0(Xx1!h@ 9j:+TM R\ImP``(<<`RU~y?8?0`pGR oP?887Ń |$Yc7ܘw7Z ],3 PPP_w  #l *,`Ld'ph0 P00008(&&@@  :;D7_n~~!z 0  {UDT??>>T@  >-FHwDC-2@ &# &z ;H/+7VTT p xH  ??}? =2xG_ 5# 7\O*d/ШTUUPDJ E*UU8z ~U )E \ /ɅW[ DD CT2@`BHx''gw=2yfeȐȰ @@. ?O> @@?(jz<**PP @DjPP^Ԕ$""@@YU( P`eUUU@UUPp'<61`ySW4& 0 0@M xG+<o 3?: 9@@@H@@+7:hg('HG1.?w*$۪TAu2@J _ P-U-JK>6@ (@`lcYU**odT  HIH@@^~بN _P>_\ ,/  ߟ@68=.hk_ ? ?`_b]`?@?A~P/OOG>0XUT^@  /wv/UP(T$ ^& UUUUUUUU Ph`r  \_`Gem|~ |o@pv ~A_!o|x0  5U$A-_K/SpЫEmG  ^PTQQSUCDdCCcde ddCd dddd  Kdee eC dec d e CdB)Ce   Cd d)dK%Ce, m d*dc )d,-,Oe  B eddd )dN)   p!- e "ddC c d!)*O-% B e- 1    d% O!-)  BeC%+6"+C"dBBn    d "dCn!- C%1!cB"C l!  CdDCeD M %d% 1!dCBd ) 2e CdDD d  Mcn! -"cABd )M2Cd"dCd !1 "dCB *m! )C e"dB#De !) BdDeo%1 L% C d"#BD e Qd!-C d%,2* LC"ABACe  N -c eo).,BdC!AB"DehS%P-B dOd,P BdABdDe  POcSF) r )c. %BeABADes0) /ck%= M! %c  PBHdABAe) t!)1 cFR),5c .AFE)"ABAD0) 0 d cJ!9 K1-AGDj!#A"Deg  0  *%) k)5.BHDi!DAd Q-%   -9cl% -BfEiA EC  Qc L!6c) CFEB dB D b  %c m!  CeBB )C ,b c %Lc % #eDBdCB cc cJ!%c,  DeE#d c *B+ C  !c - De # B*! BC J! %Bfcc # e "dDCB  AcJ! PB )cd C f #dCBAB cl! :c C "dCC B B B db cd+ %CeC,c J!BB cb c m!-L),P!LJ%P!b  B Bcbc)-m%-  -r!Nl%%c)B cBc) )- m!%* O% n!%bb Kcn! BN - )-)+m!L%B-! r!cJ!c ,C!cM)m!1%6KlLKc.Q .B c*!n!b/ -m!1%6*LK+B . b c+% MC!1l!-%1 Ll+B B cB cc *! + C%1L-%m!*L+l!BcB cB  m% nCl!1L-%m! L+*!ABABcBl% c !2 d+ % 1L)l-  *ABAB!cBcL2>eL!c *el!-*!L)  *AB!AcB1 s>C* %c m!- L+n!* AB %A cB K%B   )- Kl   !A"BA cB )Acc %)  +K !cAB!bAc I%AcD m!),+K "ABAA bCfAcEg L) * L  !$ACA%2dk )Ac Eg K)m!  +  A cDAdDCfe b c gi m!)+ *  "cDAACBcBfcb f %)L!*  "b#AA d AfDb fh*)L- K A  LACfeBgE g ,+)-m! * dA l%BeBEecB cg M! m!+)d Ld ! kBc"Dic=O0Bzh{pr#wF@ @w2J}(@<?PEE #@@ ir` < ? @wR?BUU)<'' ? H x@D+`_ ?_gUQQ$Ug``HHH!|||U /DD`|#P{ @@sDփXU!8%=g``䀀pp/рl\A?$$((@!\8??0TT}wϠQQM88UUXeR``dg` ??????#A_|?8@@@zX44??U@"c??}aah?_UU@DƈHG5S…x " @@H  < 2 u@( L|| NP```T~ # Wxz>uSdy0 <q`'B  0p)x@ zǂ`|<<>?>]>5U؀`@ `|X! Q @h|\## e?8<?3G?_^F##У `_tp@0><8}5?==@~~x6 xg<;XWvgE@    L `]:'@ ]SPJ]`XppO[ +  | oL],Gµ"BAA [{Pq@ @WX' Uq$@ $ *U) q{{}`ddsD=\ziV78  ڀ Ksc9D$H!BCIҁ[C0P```!`@ QWQRQPP,\@>UaG -J 38}:s8xR@ =w'kh@  qt7}P+7x'ڗ@Yo;XXDG!fgWVf&BB? tjY=1E@k/U[:z@ DD`` pʀ./kj#D"EDNUUjRd@ @((:#;. BbC 1.thPhh܆  /1< <3# y}<~>vA j|`uJ?QAQ0ͽ,VS$SBA``0ߠBB>E*M4 `?(/-L-LL*@AAA@7s0V++'9J7V> (0@hTP`ӗ++_H~$pXDB&z/USEbIFd @q@ >)%`@``jfjjjnjjnjjjjjjnfjjjfjfjbjjfjjjnjjjnjjjnjjjnbjjnfjnjfjfjbfjfffnjjjjnjjnjjjnnF^jrR^jfbfjjjbfjffjjjjjjfjjjnjjnfL!sRj=RJffVbfjjbfffffjjfjjjjjjnjjff+!1J1j*sRf5bffj^ffbfjffjffjfjjjjjjj 2J-b>L%fbfjfbbfffbjfffjjffffffjjB5bFl%fbffjbbffffjjffjjfjfj^jjjAn)bf1-fffj^bfbfjfnffjjfffj^bff 1J)^L!>1fbbff^bbfbbffffjjffjjbjfjb)+M)f9-bfjf^bbffbjfffjjffjjfjjjJ%F)b)sJ-f^bbb^bfbbfjffbjfffjjfjjj+1Jo%fN%f-)bbff^bbbbbffffjjbfjffjjff--R)f^bbf^bbbffjjbbffbfjfffjf1o)f 2F)fbbff^^bbbbfffffjffjjbjfj f-N!%2FFfbbff^bbf^ffbbfjfffjjfbjf.f)1o%SF)f^bbb^^bbbfbffbffffffbfjf9N!b.!bo%P!bfbb^^b^bbffbbff9QJfsVbfjfb,n%-2F)^l!sVb9^^^bbbffffjjm)QN1ffbfj f+M!,1)tNl%>1b^^b^bfffbfffK%Bf51RJf^efL! L!)-!K!3B)b^^bbf^fbbbff9-f-tNb9 b1-!K! *=%b^bbbbbbfbbff5)b-b9f 9m%^k%)-b%)^^b^bbbfbbff1B)fk%RR5b )L1J!l)BK!b^^bbbfbbbbffFJ!fK%2N1b* l% J! l)JF-b^^^^bbbfbbffJMf 1Jl%b *-J! )):-b^^bbb^bbbbfb9Mbb)+-*9*K!5Zl%^^bl%bf)+bbfb5M!^FK!b* l%  :-Z^^bb^bK!bbfbf5N* 1 Z J! 1l%3B3F^^SN^b ZZbb^p!,Bl% >  )K!1l3>^9^b >Vbbb p%-sN*O  K%5K!3>m%2>^1^bObbbb 1Nb   *l% -l!2>5^^b bfbb^N!  l% 1m%2>1^^bRVffb 9,b   c L!-*:)^^^b=^f1N 2No!bc   d*)2BJ!^^^bK%^b= Bn%Zc  c d*Zl% ^bfbl)SN5b).:C c c d,)BK!^SN^fb*!5)2NM!)C )!c 9k%Z5RNb1J-*!5*,B cc d   m%1k%Z1SJ5bl))!-J! c d c c d -L!RJm)sR5bK!-B cc)c d d -*:L%1J9b*! c  c d k%c c ) )):L%RN5b*!c   Ic d c  %5K%3J5b*!c d  *cc l% 5b-+! !c   J!cc K!- >bc c J! *c c  k!))cE fc  )d *c   k!)cFbc c K c c c*l%K!c)%B ccd K- )!  c c)l%cB cc d l)1  d  d c))c c d cK% )  d dJ!l%  B c c d K%- *k% c dK%c*%B c c l%d C d )l%cc!c -  )c c cK%c c c d K! c c d *!c )%c dc l%d  d  K%cc c d c J! c  )K%cB @zQ_zPq 0(0 0 `` @`p9>N #@`0}7(\>h }bq%L RHlI@eur"Pȴ<$`J@…@8n"pp!τˁ0@ RB̻ @`ppg0j``=B{3?'Ph?e !D$@`@A@FN@B!@ (4-t8 @@xX,@x ;}(DA-2 ͐ZCfn,H 3@yP IPB)En 8P ÀH]FA~lר/$"200[ @dCdC!% _;D;D=B_J` 0C <3TT**Ww*%%BBe *rr +F@@!' >Ao xL@ 6 ` À@`[X =@7 l '3!)ooS),* s <) A<ׯo@D >1?AA P/@voMY|E? R[*b  FA8Hv+k*K|= zSs$z.?#|}|y~"&|'}0=?A7oWEAAA/?ޣ"iNDE~l@ 1c\6(>Atho)0d@7``15h0@Q |` X@~|`<¼C٦ ()@ 3@"?l!T.HCj] @7 Y ;qc zE0~~%/Ok @0@!1a0}9tL @@=Y@  R@lA ^^8&@@\/` {*"@ Ā G@PR  wICU@  |9>7ɞl(q^??mE>€@@z1 ?s77ϱ~x෧*#>( 4/H_h~3{n.> \0+Ң >Qpt EZkh4P~h 6!OH?2HR7 ))K1Da#@}M )~Y3]9GαW f yڀ}G#! Ff &S(8? .0 TXY?XoS f^h!T6L 2Co|(Q<PVX\bHP]#G " A`qf o׷7GƏMAxm׈oxg?0 08 !>ϋD *l8zp`P ' 0LkdD F ? 5?~_ ?_8 բH6xO! l@P@ ?0Ȁ# s!?8>)VD{ =>1$\8(H1A^y+`0 p gՆ%Ȋf!u>6Mbl`Ȅw4OOtg/wGgcx8 Xt_':%>!>d@G# !gX=VޡdzLd9Vۀ?Tapp@@ ps#l{ug~ _ 6~29r{ `Zy`xC0aG~]>:wHVL4@J``O[B   H;*m}~L&?~vn8i@ 3@KFZE VLd$@ Q  >!=#'mS&~!Az}y쫤Fp? R0pp` @ X)0k  :55+oPd4!s >_ 5L'  !]a!Dt W0\0@@?D (?_'4lSoX?(@ {wP+p/׿I:M05=/p]0ppмpP?<~A1/f?`o}q'߯WV/},\J$>v+/ _<?ED'  Jj*U!ER!)%9+!-l)>L%-d J) 9l)B 1A BAL1RBj)Bc5+!Nm) 1 m%)% !1AP%-ABi)QJB!k-d- !UJn)+!5+! !K%5K%J5JBj-A!BL%5n)1 n) 5c !9K%PN5 AB9 !Bccl- TFL!1 *!-! -FK!f9 !5B-sNA bCcl) 3B,! -*!)B1J%QRf5 %=B 1Abc-UFe*!-M!91)!9 =,%5Bj)bBbb)!)f ) ,!)!k-1 ) 5*0JBcBbc*!- +!N% +!K)911*! 1 F!bBB)c*!1 n% K! l- 5f*!l)!bBB+!-c l) m% UB *m)c )1  L)5BbBK!=c*!1d L% L!  )*1K%-!bB bK%5 -AeN! UBd,  m! - *n!B bCbJ%9 = !TN K%: L%BK% % 1B M!BeBk-c1=d+1d n)K)5L!- K!o%Bcb-Bbk-9dl%3> +!5+%2F L!1 J!N%B )cK%5 l-=  1 TBd* - !>K! -K!k% BJ!bL%1cn)1c*!)+!m) 9 *m) K!l%B B+!n) M%p% *% m%1N%3BM%- k!B cK)-c-9bK%, n)- eK!p)k!))ck1VJ-5!do)5c   l%1-!J!p)K!%)d F)%Zk--!dP%-B D  )5K%K!- k!(- =%V!o%k-1d/!)!1dm! d  m)- J!p) )*-F(%Z-)%FdO%B  de  n)- *n)k!))rZ )%J)5!c )c d +*!-=P)d. )l%*) 9I-QNk-%SJcB en%L%19q) M%))K!))AI)sV=))%c !B  53F 5q)l).!J%p-K!)-1JI)V!j-c k5Bd 1 >+)-O%K!N% l) 1J-))5))!1 J)9B c5L!SJ -+>d m%l) 5J-%5J)!k1c!I)B c5K%SF --J!K%1K%)-J-%1(%J-I)9B c53FK!-N!*!L!- J!1 k1%9!)) ))5C 53F*!C*!1 K! -)K%>cI)5)%c !d 52FK%CJ! )l%1)-1K%c))1!k-=C1>*%e*!)K%1J!1l-k-5))A!2NbJ-SNb5K%2B ) l) 5K)1l-k-%=k1JB)%ATVJ) 5uR+%5*!wJ)*9k)!-k)1-5)-=51J%k-92NTVA,%>wN91,%> - >-*!9l-91=!5I-AAJ)!52RtZAL)56BF- !B)+!9-J%=l-9-A%k1))=9)%sRK)J9SV5>K))*!TBd *!l)1K%Am-91Bj-%99!SNFtV1 14F*! )!--)!Bl-)%9l)=-5))K-c K)FtVl15TF))!9 K%5-=*%K%9n)=d )%1Ck-==TVK- 52BJ%--*!9k)5 !K%1m)9d *%1=l-2J52J*%-9k%5-)!>K)1*!m-K%5C*%1d 1E1A!-)%> -9-*!9)!l)*!-5L%-K%TJ9AB9 5M%))1>l%1 !K%*m)L%+! K%5C5b*%1K) !11)!>K%5L%1*!+! c)!5dk-1 BK)J) !5J!1l-5o%1*! J!c)!-l19! k)!k) K)5-5 p)  )!-19 !c !1d K)-*%2>J!1 /! +Cj%l)1 d-uN )%l%5 K%-  ,c I! K)53Bl)N*% K%-c )!) -!  , cK!SBcJ%5 k)2Bd J%K!-c )!%+ -!, d-1>c: !-c)!K) K%1c )!l- *!!  +,c )!B dCk)9c*%-l)J!9d !J)*!!  BdB d CBK%5A*%1)*9d !)%I! B dB cB+!1c l)1  K%-c!)%)!+ C AB!)!--!91G $ Ȇy sJ??t_?>wp88#_/|.@@4 M؞|=(@8?(/8??GGa??@`@P?$ ++##3wFF`"`"y"`~|i00??  888<00N1 WWyy}|~@?0W;-}~!#7..Ь; xxp` =ݕ{{3   ǟ@ 0 ??\Apxpxc ܇@O_0H70OOΘ3  Q(BFgö4P`?7.1&% x8 l01|8'B|}?q = jqy_A@ ggdX={|G ?/n?  $99& &&5y8RSW_W[d= 0=)0Wπ)  ]@ GOOL|r@ěd?Z$=p`pp0A@(H`:<n)~??>M38<  ;]*&ق  _0O0^^"!.c~p` x80"=? +;? ?3pGGG8A ~=|\ ?#|C~u<? }yacaaO@LK H||``   0c?G26^s=<~|x__|DOA}:j܄_ۿ;^8רy0v.?vy6x7y75 GCl8D8 xP`@?OX`R, #?<,z aca | ~pZcw~{/O6M/@f0q1~00Ϗv>478*`@yOOw gxO?:^`@MI /0=xwǫeP($vww 0㤧c`?xGxp \9F?>?'''D?_ mw ~z~t_Qq!dffY@B  \@  ??@??ݘ   ?` x qx _Q* PC`'GGD#gDgdwX&ٿ"px\cs3r٧t=fFf????ACCBF `@?3?<?wgFȿȿ`@`` xxOO#d[D^!yx  VQ _~pxxAAAA88 ) 6)?;|\v}}@\ИИ\ A?gߧAބ `w?{? CDp0  89??>8؀O8.`2̾L3,>!@@pppHHLzGxxwxwxwxw87xw/??DMA@AACC{f>~6~v70 /,$?ا!`G/@@ 9'y>9"(Шؠ(x̴WW }}}}`` 808x!#?"!"8&IZB=/JE9F/Jk)5A(j)1J!J)j1k1j-j)Vw{1-J)9AR^rJ1= F=A/J/NFk)9/J1j)-1k-j-k-i1k1I%R{1j-5J)I)NAZ')=PN1FpR/NZ9.JpV=j-5--i151j- {PJ1*!5-9I)PJ9V(%.Fj)j1=PNpVF5/NApVJ!-I)j))!J%j%j-)Rk-6ki%15j)1QJ=ZI%/J5Z9/FONA5F=PN*J!J)-*%j) Bj-k'1h%55VB^i5/N^99 FOJF1B/J=*J!j-J)J%j)  rJj-b&19h%k-1F^95PN=b').FPNqR5.F=PNj)-5j-i-j11-j-.F5 5H!=+%F^95Z=FH%FPJ99.FPJ Bi)1-5%i-1j1-9pRBH!5NJ*!BV99^=FI) BOJqRA/JpRAI)1Bj1B) Bj-BH!5NJc J)V=PJ9^!FPNRb 9')PNB!j-"j-B1oNA-9A=!c 9QN=b =/FBB(! Nj)sB*1B1oNB)9&c K%5 j-sN9B5pN /F[k  _j-1j- + Bk)V19-54>+!QJ9Zd qNZK% /FZ)[kI)k- i-5 5NJK%l%91 -uF j-QJ9R 0FVl-0F9ck)bI)1 H)j19j--F-955 N1= 9PJ = !Zd)!j-C5I) Fj-9k))!=1A 5I%qNe -cJ%2:b dd 1=9I)5L! j)>c j-/FcK! ec) FBdc 5 =)=dk%2>B5Ce*c: _bdc9!GI%=O1+!vFB! -BEcn%vBb db ! I)N5*5wF-B1dB d c) uBB db  I%5Mo):R5B4! 1Be*Cl!6B C B JI).1-V15>CU!5BE cD%BDbc %c)-VBV1dU!J%YB"eCC%1:BdbB )%.1M!wF-WD5 1B1EB)5BeC bfI)co) 8>o%Vi15Bdi)B- Bbcb Bg j!-d/ >-JMip%5:CI!:B (Bb B b 'J%C %8B $.4: Bj% 6"c'B b " bJ1 d !6OJ%.:kB) 6B K%Bbc b B b )! B -i): $JB)6" d MAe%b B $(J C-O!g- :#R!("i)0F"-cbC!1%b #1e%b JBp%1f1YBCh0F"-B-Bb C1d%B)5BB1 E57B B /G" %"(!-ca d%'6b)5BeB1F.% 5"j'" j%!'!-cd%"111'!B5 B5 D5"H " d )#G!e%"1K%5CL%TBE51E!>"(i"cBC "I!D!")1D!d e%B B-ND9> Gp *"HE" CC#j)1d%#!b )5DM%3>#1!9h%: BH*kB d c"j%#!#1D%)c !N+!C+5g\cs)h-FN#HjbBdD#!%D!-B K%dB+!f "N66:_o!BHj"e)!BC5#(a1D!Bj b bD-vBF1o!!I e")c% #)CrJ#BiDB cf0!1p%5>5wJ"I")c l!#-(!c=$cB9FB cE% 55Bp)" H" B#5(!C9bE!B5fBe g bho!o%2."jf" C#m) 5a5e%sNBE!E"eg bG/-ho -"j F"-K! 1SF-CB)g BFd GJ%/-"iE"E"-SFD)B- !cBF # 1fN -# j"b *-e>-B1BE g d>Q%% "h k" m!1-5B5 BEbed1O)"j+F"D n) 1!RB1BFbC )f 1O#i F #D , N!B*%9B5Bdff C-.d)O"hED"f M -"n-1FBi-9"EC D1 f -6Q" FE#bo% Bl)f C9wZ"db F- E/6BDD B%B*j)C5f!"Dfb$%g$MfBg+ $D&)B -C #J)EB DCF%g D f #d(1hB%DK)A "f $CG #&"e 9#f15B l%1J"$%gEG #iGCe!d'!1D1ho)" JCdF "%#f f$CeI%1e@zQ_zPqVG|{?11 F0```?!?  >8y0(0AUP jU%&GàA+A@% EXPP *@u DT ( b"i \C_/ <80NVΉ%h |?> > `##Bp0x<5%%+}(UT\X*BB ՒAA@t¢PJDյ(@`P .%PU@sQ)}`k B9_:d>Fr5sQ R @ >~A>]]"(BB.@Pꔼ `` )%_X><{0{[j=8@@ACC   V7'.77O^P.@?W^ `PȠ؎ADG$p@`'8??9* ۤat@X X 2]Y#??c@cD(( -@JZt$2yEx>=9 <&Pr)2  8NoLppܞ"GS+o/Soh  67٦+q ]`خ~> 4> @Ccssک!Rh7|a|- z<|\ *<6 WQQKPZ@```h?'-'7V)xo!` h &5b  <|> sIhW#!  /{ FƀNC1ppC RR "QB@|p Dӭ(!ށ&@?ݟ}(>'"uv('??|$q  ^*.//++C@QQr""QUUj888$z> 0e8y|`̓3 0</, @o 0Tp  8< @B   3,̳ @` UP*U)R*U RUAC6``t )8x3G$'('??W0 z0P P$@A;_& 0N- Tb2 0n0 @8xg s69}Pp`@*@ U @T @@(( s}|oX"@j] GwN8G/^`0H0@ @@v/ 280|< B ;@|x||pxXW@ 0 00P4p8HTPDTPQU @@@0*"@}P@ApE ``|,/W_ '+Pp@ @0`@0` ?3g ?}A 4Li~G_ ! !      P  - )        Pm%    / l%  %K!   . ql%K%  e    /*m%-     -%*m%  l%/!m)    e l! PL%     +f .  K!+N L f  . q%  *  j % -  e  e .  e/  e e e/  o f C e, P)e. M !e ,q92%Ae O% !M)+Mg -yjT1yI   L!!n )n),M%M d nv=x 0^!-N  !! -L% Mn! L)E/!vfe IN%  +M%. o, *n+ d-n SVM) d  n,!n! L L%  CL 1VL!vd  o P  M+! +! d ,Rn%je P-O .-N + n!e c m jm%,e O   N,!d  +d c  K%  p  p n d n *c  d +- q /- o+Nd  c + nQe M %n pK! d+c   ,e E +N Oc +* %d*, n!e - -+Po c + d+d     P O m O  pB d e, !d d +   1 , N  -c dM%d CeC G   N . c d+MCCdC  Ch% /p! B  cBeCC  B$CdM Nc d ,!C +BfdC BdcCC  . rB d c M)C  BedC  BdcB    OC d c L!d L"B B -CdcBd ! Cd c c mC "B""C, %CdcBc lc d B d,B l!"B"BB +BdcBK - *c d d  +C +"AB""dDBBdcCn %d Cc d  +B"B"B dCBcCBC! %! c dL !B !B""B ,"BCCCN%o!cL M!B  "B" Be" BcM .!N5.d n.* B, !"B"BC mBe dM!. d  !C: B!!B"BC+e  %!, +dm !BM"B"BB+D  Q.) ,% dM%Bm !"B"BBe  . %pU6 .> * nC qB.!"B"BCN! , -)  !d CP B/!"BB!C+e --%K5.d l%C .gB."B"BC  D fM %n- *c C. !B "B"B" DD  N ). C KC B d"B"BC  e e L NC )Bf"ABB"B"BD !C d%B B*dD"B"B"B"BC LC d rr B B c"BB""B""De C  cNR2Bl Bd "#BC"EB#EM%Cf d P R%B*B dc "D#B"GDBE  d  CgRB cC !DB"GDB|=~B<<iD0 rN3BϰpWOLO?дwwNihx~H@€`(???_?O0p o???|/ź΄^p0]N]Ic $BB `y@ }~''P/^1m+[<y 3_?ȿdO"^S[zw|tlo 766'=77/~~P> p0Hh?_>$}x9D#ۃMK-H.baok.&.O/}#]Pc`̨D H I VPM8 DD,$D-@?&3Pe`6 `ǃR R׋x N Zb&oo6F y,4< K> ?C?m  n_ ??O{2ߝm ?` aagtz"YX =%G+p0Ȑd0T44@gC4@yjP@\#~? b?>:hp!C&""0> ;yvyv% @= x F|@`` x  << |pX {??y{{<L@_z%0?xg(@`q`!A8'a_P+j@@@@@PP PT>92,1oPu?p p@W0D`8>(%>>F0a  _@@@@p8p߼ k@@ H@,>&8>;  &"fD\g'`1@ACA #  `8@? <{} U||@@6Pֹ #Æbb?^;IwpPPp     ' 0#, |Gxx^00``0P@%1  i&  |@H @ QUQ n@4 }  HP0 H=B@_`@`88,88P8CqB@&/?F/HTv"!b@=??????}?;0 @jt A@ /v ^ 4>}uPpxʿ@@((PQtvJlK  :@ A0.?""@@|\q9y,_ 2M<   `xd84  !`  '@* $~ج @`    A`?{2@ @?< ``^H_Q<2a N x@@0>c2x~| `h8  CA0OOSgFGDTEUU 1\Ќ ``pp>q _`  ?Ŀ@J!?._.~>~}z%r?`t?(X@@@ 0/0 0@B 32##~MUezFs R 8 ϰG8y/I loǰۤ@? ?`"4\p2<{dzy Wl!@Do D(b `ph@D > P{Sh-?@?@`_Iax:;.; @p8/y"@pppg | {('n~ $ڳyHDiM ~T_t"݈w_PG߀-"l#(|8 `@`}??^??8ȘhPxPq J|[}BF#B@,Q`?}O|c'LO<`B2#0 U#X%9s2 2*SFtJTFSFNtJ-tJ95VM%1%91N>tJTFR2>tJSBN-16--TBtFuFTFTFtFuJtJ5TFN3Bo)R9-2!>uJ5>R3B>2>sFJ4Bm)--:TFtF9-SFuJtFTFN)BTF9s)UF1R!=t-J3BRuJTF9sF2>N)1-:TFtFuJtJTFJuJJ1>5TF1%R119s)J5uJR3B5SB9J-SF-5TBtJuFTFTFtJuJTF-SFuJ95>R1>-J2BNtJSB1SB:J-2B5N>uJJTFTFJuJJl->tJ5!5BR1>-uJ9TFN3B13B:tJ1tJ>ZBuJN3BTFuJNNl)>uF5!>N1=-uJ-TF:uJ1SB>tJN%:1SJ>uJN3B3BNNTFm)3BJ5.%>R-2!>5uJ-uJ>Rn%>TF1n)>SF1>uJN3B3BNNTFm)3BN5-4B5uJ2!TF-J1uFR>-3B9tJ12>5J>NN2B2BNNTFm%3BN51TF=J2!>-tF)SBJ:)2>TB5K)56->NN4B>NNTFp)3BN5-B5TF9S%tJ-SBN9-TF:uJ)2>5R3BNuJTF9TJN3B-TF9:53>TF91!9-UB-N>-5tJ2>V)2>5R>NN3BTFNuJtJ->TF19TF2BNq)N>}o-:r%VB5SF:R-SF5R>NRTFBNTJR+!93B112B9uJM%tJ9Yg):s)5B-tF:_k%9->5uJN>5NTJ|o-3B9tJ53F>uN+!9q-)M%:5-+!>1N)!91tJ5uJN3Bl-3B9N)BTF5-3B55*!5o%3Fm)[c15K!>5Z =l)uN5uJN3>*!TF1N-TF=V->51l%9P%tJL!>1vFJ%>9V tJ5kL%3BN9+!>5uJ+9)TF)N9- -90!*!>)R+!5>1)!QB-9_m%3B5J*!9l-3B+9-tF-SB-5J!1.!1K!>1N+!--9J%11-!9)3B*!l)M!9,!>-tJ-2>-9 k)),!*!1):1L%TB(5P!k)-!3>5N )*!1 >-uJ-N95 ),!*K%:-uJ*!1P)3>)!50!wNL!3>-vJ)9l%J 5-N->9tJ -K!>K!1l)2B+1q)tF/*!2K%4BvJ5 NK%) l%)->15 ).!9K!1o%2B 5)N)0m%4BN9K!3F-Nk%--!n)>1sF) )L!1*5n%WF /K%-l%TB5uJK!>-NJ!*!:-3B )1 [cl%r)*3B5V1,)!m%TB-uJ*>l)J)*! !5->)-1T)1K!*gU)5M%(! L!TB-uJ+>)uJ) !1o-9 2>-V V)l%.% :!p))!L%K!>)uJ,!91J !P% !11m) J-[ SB%m% 5 SB1*!L!UFt)n%0!>-J)!!)1+! 2F-R 1L%RB 9/!tFJ! )O!:u)J1,!L!--,!1B-VJ!J-*3>%-j% l%P!1!5>+l%M!1*! M!-5M!5)SF*SB/!K!J:N!)K!))N!9|N K!*L!K% 1)> >1tJJ! ) -N%K!L!)-,!)0*K!+L!+! l%5N% 9)tJ=M!J%+!3>),!*k)M!Q!11 K!+*I% L%5N% 5l%SFRJn%,+5)SBk)5L!TB25*+J!L!+!m):+! 5)2B >l%tR,5%SB*!-m!TB K!*)+!)5SB 1l%2>>+tNL!5-3B*-n%3>*+JL!+! 90!)*5 2FM!Rk!3>)TB)+L!10!4>*l%K!I* L%P!l%- =l)tNL!5)3>*),9P%4B*L!K!J! +P!)2: 9l!SJ-!12>))m% 1m%4B+l!L!m% + !!:n%5)SFl!:)2>k!) 1m%3>K!m%l!L! *O%:n%-:L%-2>3>55K!SB 1)2: )l%5)L%n) -:-:K!-:5113>m% 13>: 1m%3>K% Kn%-M!:K!5)2>-:52>1:K 53>K!-:m% Km%-:K!K!>)sJ1:5sJ1:k%*53>l%-:m) L! --:L!l!5>)165:1:K!*53>L! 1:m)K m%K!) 12:m%l%:-SF1::55)!L%K!:3>m%1::5l%L!1*)+12:%m%53B1566:)5:%m!:-4>1:53>l%-Kn%-51:->5tF5665k!5:)L!5:-5:m!+%-L!:-:51-:5uJ5656k!16)L!5-:L!1:- L! 1m%3>)51-)TF151651%-)1):3>1L%5:)Kl%:K!3>K1m%513>5uJ-152)--)n%:3>1-::5-K!:-K%:K!11m%5TB65)11-+)-m!%5-3:53:::-3:L!15 -11513>5TF)1--%--)L!5:-53:6:1k%3:)1  -1L!)11:)-11-1-1 1:m%56::1:m%)*!-)1m%%1-))-1))1-)*1:)16::)5l%+) -5)-11--1-6)1--m)> :3>:l%5-@zQ_zPq56;3O7W=_j@0P0 Xpp@wSkj18I|Xs0y2@#FGŀ@p?4+" c1@{5TЮ>#{>e->a~H~h.yz~GifKH8HH(A?<~-@ t|^f@#"!'X/7J??f?M?7{I>)W;/(Ӿýpځ <^aGCA}@pP  o 0@@X6Myaw=   >-.]n5a}&~HХ!@[o J`#"! !B#}>g0?-  2ۅWne#b#Pd|D<@<R1T \ =N c@R@)$?>6 4GZmr~j ^h8h r%1&250${z<  x4| @!A"b B@!!a :&ppPpK BÜžΣNR@ ``@ ?@3@>|d8 l:hF{)7pI & 7pvH|:~~~h~@5010`@P`00kP   <80p;Pb<  `@h #8 |>>ޞeה6ShIhK(C9c!ÀW0ܐ|W_  #& px0||T|`||<8`8(`p80P sFc  ]J@ @`<: 01 q PPNG@R 0Jj3 9#:@ _pp`o^pV ! ! ` a! ! 2 >h}]."78x8w @@@@K4;`?@? '/w0$܀w( R%!` `kߐNA@ ݥ  jӮ ??$/A@r@^94@`@@j+ևG ! % "(@A \v @>< /V218Y7?Z0 $(jpJx|>?~D\b `@< @`pnGGL$4͇@C@@D@ p(@`@@[V}w{rM=0܀HpH @" rD{p Tv}~W=Ѫ16{  @@P0D 0 H  OM HA mgЈOB@@@@@@< }t^U u@@@`@` @jp@w/ nrMAiX@@r 8_4ix@`@Ѐ 8,0SCMD  +??>>` zz~y32j"TUļ,`J HQTDCCA hE,0p @@@@@@T d$[~,D'" 08`|J \w?a-`Xd>@ @` . BA@(,;@@?|R8 4`TTPS @@ @K2TU*TÂA8U5U]A!!^  @((P#,D@ ` -,QQ11 ctD4DIQ@@@ x@*  A##!A@CC@jNFBIpdnb+O\JUC`eeeÀ"C!B "VR{0Ap@ 4606k`h)gV zpLNxPP@@ ^ HppG?~!n!9aZ_*U*UJzյJu@HPzeEPP!pB%vw/2WI)B).2i!{I2%TCj)RG.2_I-N>9Jh5-B5oF)J-s%R 2x_Ho6-5_!RN:wI6 *OJ%N.)Bi-B 6Fh1.BoB5)J.6{%VO6sH: *w%6WN2o(G *gj):1vKi-N>5Jh1.BF9IFO6oJ..g%o6i *P6!IR *[j%N5si-F.>_h1 >OF9)> .c>.*xW(%P6Hp:)F)R%g)!qF-6OI)J >x_5s >qRIF2giJ-*o%O.i-&!2)R)[)%Xo:5I)J->s5fBJF-wjN{ .IB..WH *6F)sI%R5{i)V->s5V.Fwj!R6IJc.6(:%W...5O(B.2g)!o2-Bi)KN>ci1=OF9N)o(B-._(p2%xS!BN.o)6.&cB)sI%F.:v[i1pJ5XgqF)W(N26!(6!Oi>)VWo.%7) &)NI%pB5[h151->N-o(2 &_(:!VGH>.*[): *TW)!4?._)%pB-Nh-115>-g(2K)2!WHO2>)> .o)>)WK)%>16Sh151oF :%[o.B((p2!xSik%P>B .u[)i!N2(%-6)Ni1 65-6 /26W:S)7O.&gH/6!F)O6!J!i)(!O>-Ji1 :OB1 N){ :c)>1[(/2!B(o6!G%iO.(!N5Si1pJ9Sq>)Vc 6!6K)F1WIB%_)6!K-i!.6I%> 6[5FPBkp>%UG p.!VCRN5zcH..%J6!G)%o2I%N:Ki-/:5F..k!C *jB)*9!i.& *U?p.I5?)!51>j-J>c1k!: %j: j )I "6p.CC &J))K!9h-OB95 %)1O2%5? k! )iq.)..%:07)S*9)sFH-F51 5NH:!XW6!G(O.6G*>M%UO5KWK!l%*i-6-RB l))3>H2B%  *(!q6 o6-FO6)WK*%I)5-: 5*!JiB/._ %jB( &!>p6Lc-!6)+1(%91V l) 1I> *W O  :I -M!O2O.J>l!*)i1H)51*!5(06F /2 *Jk+rB14C2*VOK!+n%H-1)! J%-/.!>!J02!JP2 9m)sJ.2 BL+j-H-5 )- N))k!:5j: -K!BBl)R Jl!1H)5  vFL% 1.%WS-!:)+-*55KRFI))%1 * K!9 L% rF-Ok%*11K%= 9l%rNJ)!- = tRk-F %.12l%>l%+15)!2>*9k%RN5J%k)E K)9 % )&* m%1K!>*=)2B1   J% %)r> !)2* l!)%L)-k%Bk!+5 K% 6K> 3:+!!)-L! +1K%=5,RB   J% *%L ) J!m! l-*!51,2B*c   rRK%^ l%*!1K!)- K!) -*9j) 9 c   5)QN K! Jl% K)K! 1 l% >*d   1J!:W K! 9 K! - K l%K) 5 9, c  *% K% 1 )*: *l) )--+TF c   )2> k!  * *) 1)9+N +!c  SFK%V l%- K) K! - k)1) > *!c  *!- L!-  l! )) )11L!> !K%!c    ,!m) L!1 K )!- Q*% !!c  c  - * - K )k) V->*! !)%*%c  c   K k)q%l%, %J)*%)%c        *)!J% !m)%J)*))%c  * K J! * J!!m) !9%J))%(%c   c    *!  )!-!5*(%%J-))(%c  *d c    J )! !J%'%(%')()c  c     K! )!)% !'%))()I)c c d c     *) *! !J)%I-))()d c  e    K! k))%J%')))()I-d c  c     )! K%J))% %I-))() c I! L-      k%)%1%J)))()  c  5K1F  +)1 K%)%-!)%(%% m) c l) c ) - K- )- !)%-J%*%)% !! sJ c e d d % 5 m)*- )J%)!k))%*!)% %!- Nc d ! ,  pT<=*//,,l)x`  /<_ >~ ?D)NH a:W7cpC p  ~{ !08jF:GY3z8;550z `@@@_!<`0p 000U,kx9XU i@iw  @]*'ЌsN G3_""" n`$J<+: 7"?}>'?@Y?<8(JG#@/ ?8`:53, ?@@ T  Zj~@Wu-|:ţ\ AߠO _uX`jl?z&T .T7)@E pRJl~a@É'  grqCB)'-=~:xq ,=? U7<  7k#oLf"Q7V_c@ Ĺ'po0'N !>2`|(( @p|UUp G UUU{UUU   00@n @@fHI /|K#\@KGX_ swH,|>@:'R20"e]%&Ϡ9tHr ?g`?>! [<O@~q21f = gU`Qw#4tG` t-}JJ0@ErR7Y?K[o   ~}{ɱ>e Ŀ?JY.%``_/ >|?<=>V~?  \Sh?_p0@@ ́ڗ6'7g$/lg''}>.z}qc-/,D!o -tPQ4T@TE@?o@r&  >Es?/ 0Ì=<#? 8C `$, @p??;Ĵ~@2? @@?Bs]O?O"M= P@RUQU C|/? , ݧĘPJ^^.gx?lO<<7z Μ>>?>x`  rrLSLv<2蠐Oz,wxP1$ ߠhz/Gp @ |yu~@,4?p`0  $ws;7Y;We5<|A ?/_KxHm1t@ [gx3<5* A`?@Ce!x/;< /  [~A??P 2s㇃Q>r]R(/ >s?;Gg>'87(8v(? "F @÷<Î?ߠ ??@)xpBF#3{'p<\KOGmO:H\[A؟}  *@O  ?~F&D먝$ ?>=¯'W6P\gO_? ?@ ? ? $|^D?s@;90w| @(??;z?>'` 0ۤot{`@1p0 F(P p 8Ep@px/`70h\C\^?(@?@??G?xx`7H_ ?ď~@~ K@(wwwsf4+  ""~WT<=11F? _P#D"D*)!fD 4:LBBeCe#$CDDe o!B m!- ^*L B eBe#$CDCe* %c o! * LB +ACd#$CDDgL!C+*d*4.)MB+!Bd#$CDC l!d L!) n! KB lBK#CDDD*)+L  l!Ko BKB*d#ED$Dn! ) * gn!FBKC+!#ED$D n!m! ) e *VBLgB l!C #ECDEe>L de)n .d- 1+ CEDeEe-+Fdd *) M DEE  DeCe + NC#eEDECddeC , Cd#eEDe ,d#dC"dBCBDeEeE .,C  #DBC"CABBdDgeEE+ Q!D g "DBC"B"BBEee!E . 1t% D "BC""B"CBdDeE ff- 1D g"B#C"#BCB dEgedR D/#eDCBfdCd DGEgege 1RD fDeDgeeDgedeD Su! egeCDdcDDe1t!eDedddg1t!   ed #geCf e 0s! e DeEgfeg/Rf  d #DBCdefRC d f "CBDe,QC/   "CABCe, Or*Bd   "#BCCe 5/+c)! c  d"cCBCd   91 A)%ec d"cCBCd  1 Al-5B c BcCCD * +b,!5Bbc  B dcC *  bO%9Bcb , BdCC *c))bK)1Acb  "CBDD * c ))cl-=A cbdee"cC#D " b ))bK) !5AcbCdDd "cCD   B J)bk- !9Bcb"DCD"dCed*d + A ck)BK)=bcBdDdCdD   A)1bK- !>bcBdDeeCd D + )B- c1))B!cB"dDBDdCd D, *A cJ)9!bc"dCBDeB dC   B ck-)%9BcCBdDedCeC e B bK)=BcCBdeDDeEed-J!B bl) 9BcC"dCd#eEDd  *! B cK) 9Bc!dCeDedd ,d*!B  B k)cBcBe egde  A db  k)BcBeeDgeE ,)c B *BcbCdeDde ,  B B *!cBdeDeDedd . ,A c )B d eCDcdd Od , n) )c. -d degCedDd Od  L!q!B,!)d+BddDecde+p   q!)d P)d*ceCedDe+Od Q!)B  B  dBC Dedd Mc M% c,%c ,BcCdcd CedDd ,d +r% +C p%B N%B d Cedd ,C Q)BN!)B  n%Bdc Cd", ! r%